Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 133.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

APERIRA 1909.

NGA TINO MEA KIA MARAMA I NGA TANGATA
TANGO I "TE PIPIWHARAUROA."

1. Ata tirohia, mehemea e tika ana te tuhinga o to ingoa, me
to Poutapeta. Mehemea kaore i te tika kia tere te whaka-
atu mai.

2. Ka maunu atu ta tatou manu i tona rua i te Hatarei
tuarua o tia marama, kia mohio mai ai tena, tena. ki te wa
e tae atu ai tana pepa, tana pepa.

3. Ki te kore te pepa a te tangata e tae atu me whakaatu
nai.

4. Me korero na tangata, Ua tangata ki te tangata o te
Poutapeta kia kaua tana pepa e hoatu ki te tangata, engari
me homai tonu ki tona ringa.

5. Ki te pau nga moni a te tangata mo te pepa, ka takaia
tana pepa ki te takai whero. Ki te hiahia ia ki te tango
ano i te pepa me tere tana tuku mai i te moni, ki te kore
ka whakamutua.

6. Ki te hiahia te tangata hou ki te tango i te pepa me tuku
mai te moni e 5/- i roto i tana reta whakaatu mai.

7. Nga reta katoa me penei te tuhi mai ki te—

Etita o te Pipiwharauroa,
Te Rau College,

Gisborne.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora." 

——

TE PUKAPUKA.

MAI i te timatanga o te noho a te tangata ki
runga ki te mata o te whenua tae mai
ki tenei ra ko tana mahi he rapu i te ara poto.
Ko te mahi ano tenei mana a nga tau e heke
iho nei a tae noa ki te wa e kahore ai tenei ao.
Tera pea te tangata e patai ki ta tatou manu, kia

whakamaramatia he aha tenei ara poto. He
kupu marama noa ra te ara poto. Ina na kupu
nana i whakauaua te ara poto na, i whea ki whea.
Te ara poto i whea ki whea? Ko tenei patai he
ngawari noaiho ki tetahi ahua, no te mea e
mohio ana to tangata ki te ara poto i tona
kainga ki te wharekarakia. Otira he tino uaua
te patai, no te mea e kiia ra i te timatanga kei
te rapa tonu te tangata i te ara poto, a ka rapa
tonu ia ake, ake, ake. He nui nga wawata a
te ngakau o te tangata, ko tona hiahia he rapu i
te huarahi e tinana ai aua wawata, a ko te
huarahi poto i kitea e ia ko tana tena e pupuri
ai. Oa mahi katoa a te tangata i mahi ai kei
te haere tonu i runga i tenei ture. Tena i ana
tirohia etahi o nga mahi hei whakaatu ki a tatou
i te tika o enei korero. Ko ta te tangata mea
hei haere maua ko ona waewae; no tona kite-
nga he porori tena ka tikina e ia ko o te hoiho,
ko o te mea tere ake; kaore i ngata tona hiahia;

ka hanga e ia ko te rerewe, a kei te hangaia atu
ano te rerewe kia tino tere atu. Kaore ano i
mutu noa, kei te hanga hoki inaianei he waka
hei rere i te rangi, ko te tere hoki o te rerewe hei
runga anake i te whenua, ko to te tima hei roto
anake i te wai; tena hei te otinga o te waka
rere i nga tiriti o Tawhirimatea, kaore he tua-
whenua kaore he taimoana. Ko nga mea hei
mahi ma te tangata ko ona ringaringa. Na te
porori o te ringa ka hanga e ia he mihini hei
mahi i ana mea, i oti ai nga mahi huhua a te
tangata i te wa poto. Ko enei wahi noa o te
tangata e korero eke hei whakamarama ki a
tatou i to taua ahua i to te tangata e noho nei i
te ao. I te wa i o taua tipuna kotahi tonu ta
taua mea kawe korero ko te waha anake, ko
nga taringa o tena o tena hei hapu mai i te wahi

2

TE PIPIWHARAUROA.

mana, mana. He pai noaiho tenei tu karere
mo nga korero o te kainga, tena ka ahu atu ki
nga korero o waho, ko wai hoki hei kawe mai
ki nga taringa o nga kai-whakarongo? No te taenga
mai o te pakeha ka tae mai hoki te tuhituhi
me-te pukapuka, te karere pai atu i te waha.
E korerotia ana, i a te Wiremu e mahi ana i
tona kaipuke, ka mahue i a ia tona koea i
tetahi ra. Ka whakamaua mai e ia he mara-
mara rakau ki tetahi o ana tangata, ka ki mai
kia haere ki a Mihi Wiremu. No te homai-
tanga a Mihi Wiremu i te koea ki te Maori ra,
ka miharo ia, ka patai ki te take i mohio ai ia
ko te mea tera e hiahiatia ana? No te kinga
atu na te rakau i maua mai e ia i korero, ka
nekehia atu tona whakamiharo. Ko tona mau-
nga tera ki taua maramara a heia ana ki tona
kaki hei whakaatu mane ki te wahi matoru i te
nui o te matauranga o te pakeha, inahoki taea
ana e ia te mea te rakau kia korero i tana i pai
ai. Kei pohehetia ta tatou take korero he pu ra-
kau, ehara he korero tika tonu. Kua mahue i
a taua ki muri te wa i tika ai, te wa i pai ai te
waha tangata hei kawe korero. He ao hou
tenei e nohia nei e taua ko tona tino mahi ko
ta tatou korero e korero nei, ara ko te whai i te
huarahi poto i roto i nga tu ahua mahi katoa o
te ao. Ko nga mahi katoa e mahia ana i runga
i te mohio. Ko te whai a te tangata kia taea e
ia te mohiotanga ki tana mahi i hiahia ai. Ka
riro mai hoki i a ia tena, ka kitea e ia te hua-
rahi poto ki tena mahi. He aha te mea hei
homai i tenei mohiotanga? He kura i te wa e
tamariki ana te tangata, he nupepa hoki hei
whakawhanui i nga mea i akona i te kura. Ko ta
te nupepa mahi tenei. Ko te tino korero kei
nga ngutu o te pakeha i enei ra ko te whakanui i
nga manuao o Ingarangi. Na te aha, na nga nu-
pepa i paku ai tenei rongo ki nga wahi katoa o
te ao. I tenei ra e pewhea ana to taua ahua
ki tenei mea ki te nupepa. Me ki ake kaore
i te manako. I whakamatau taua ki te whakatu
pepa, kaore i roa ka pae ka mahue, ka hoki
ano ki te mea ngawari ki te karere a waha.
Kotahi ta tatou pepa kei te mau, ko ta tatou
mokai e tataki nei kia tatou, engari kaore ano
hoki uaua i te tino manakohia. Kua mau o
tatou ringa ki te kakau o te pa rau, kaua e
tahuri whakamuri kaore he ora i reira, engari
kia u; e mea ana hoki te kupu," Ma te mana
wanui ka mau ai o koutou wairua." Ma ta
tatou mokai e whakatepe atu etahi take e tango
ai te tangata i a ia:—

1.—No te mea he reo Maori. Ka peke ano te
pukapuka reo Maori i tua atu o te Paipera.

2.—Hei whakaako i te tangata ki te tuhituhi Maori.
He tino take tenei. Ko te nuinga o taua kaore
ano i mohio noa ki te tuhi i to taua reo. Engari

mehemea ka waiho ko te Pipi hei tauira, kaore
e roa ka mohio. Ko nga mea uaua o te tuhi
reta, ko te wehe i nga a kupa, ko te whakanoho i
nga toni.

3.—Nga korero tawhito. Kaore enei tu korero i
na nupepa pakeha.

4    Nga korero o tawhiti; he kawe atu ki nga mea
kaore e whiwhi ki te nupepa pakeha.

Ko te kupu ki nga mea kei te tango, kia u ki
nga mea kaore i te tango, tangohia ki nga mea
kua mutu, hoki mai. Mahara ki te ture o te
ao, he rapu i te ara poto, a ka hoki rnai ki ta
tatou mokai. He kupu na taua, "Engari te
ngaringari, he kore te korerawa."

TE WHAIKORERO A TE PIHOPA KI TE
HUI O TE HAHI MAORI 1909.

EHOA MA, e nga Minita, e nga Mangai o
te iwi, Tena Koutou. Taku kupu
tuatahi he whakawhetai ki te Atua mo tona
atawhai ki ahau i te tau kua pahure nei, i oku
rerenga i te moana, i toku nohoanga ki Ingarangi,
a hoki noa mai ki to tatou nei whenua, ki a
tatou nei mahi.

Te take o toku haere, kei te mohio ano
koutou, he whakaminenga tangata i karangatia hei
rapu i nga tikanga e riro mai ai nga iwi katoa ki
raro ki te maru o Te Karaiti. Te tuatahi, no
te 15 o nga ra o Hune i timata ai. Ehara i te
mea ko nga Pihopa anake me nga Minita, engari
he tini noa atu te tane, te wahine, no nga wahi
katoa o te ao e rite nei ki a tatou te whakahaere
i nga tikanga o te Hahi. Te mahi nui o taua ra
he karakia, he whaki i te hara, ara i te ngoikore
o te Hahi i nga tau e maha kua pahure nei i
kore ai e tere te haere o nga kupu a te Atua ki
nga wahi katoa o te ao he inoi hoki i te wairua
mahara, i te kaha, e ngahau ai te mahi i nga wa
e takoto mai nei. He ngahau te korero i nga ra
e ono, i te awatea, i te po a, i te 24 o nga ra,
i te Ra o Hoani Kai-iriiri, ka tu he karakia
whakawhetai. I hui katoa ki a Paora whare-
karakia, he mano tini te tangata. Tetahi tohu
o te whakawhetai ko nga kohikohi o ia wahi, o ia
wahi o te Hahi i tapaea e nga Pihopa ki runga
ki te Tepara Tapu. Te huinga o nga moni katoa
i tapaea hei whakaneke i te Kingitanga o Te
Karaiti e Ł333, 208

No te 6 o nga ra o Hurae i timata ai te ru-
nanga o nga Pihopa ki Lambeth. E rua rau e
wha tekau ma rua, he Pihopa anake; kahore
he tangata ke i uru. No te 6 o Akuhata tenei
i mutu ai. Tena ano etahi o nga kupu i whaka-
puakina e nga Pihopa e ata tau ana hei mahara-
hara ma te Hahi Maori.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

1. Te tauira mo te Hahi, ko Te Karaiti,
" Kihai nei i haere mai kia mahia he mea mana,
engari kia mahi ko ia." Ta te Hahi e whai ai,
ko nga tangata katoa kia matau ki a Te Karaiti
e aroha nei ki a ratou, kia whiwhi hoki ki te ora.
Ma te Hahi hoki ia e whakaatu, me ana mahi,
me ana tikanga, hei tirohanga ma te tangata.

2. Tetahi putanga mo tenei tu whakaaro,
ko te whakaako i nga tamariki o nga kura ki
nga kupu a te Atua; ehara i te mea kia
mohio kau ki nga korero mo nga mahi a Te
Karaiti, mo ana kupu whakaako; engari kia
mohio ki a ia, ko ia ano te Kai-whakaora o
tenei, o tenei. He maumau ako noa hoki ta
nga tamariki i nga kupu o te Karaipiture ki te
kore a Te Karaiti e waiho hei tauira mo te
mahi, i te mea kua uru nei ratou ki tona ti-
nana, kua whakawhiwhia mai hoki ki tona Wai-
rua" hei tohutohu, hei whakakaha; e hono tonu
nei taua Wairoa te riro mai i runga i te inoi.

3. I puta ano he kupu mo nga raruraru e
tupu ana i runga i te marena. I mua kotahi
tonu te ture mo te marena. No muri nei ka
rere ke ta te Paremete ture, me te mau ano te
Hahi ki te ture tawhito, ara ko te here o te
marena, e kore e taea te wewete. Rite tonu
tenei ki ta Te Karaiti kupu, " Ko a te Atua i
hono ai kaua e wehea e te tangata;" me tenei,
" Ki te marena tetahi i te wahine i whakarerea
e puremu ana ia."

Ki te ture tawhito, ara ki ta te Hahi, e kore
e tika kia marena te tangata pouaru i te teina,
tuakana tupu ranei o tana wahine kua mate,
kia marena ranei te wahine pouaru i te tua-
kana, teina tupu ranei o tana tane kua mate.
Inaianei kua whakaaetia enei tu marena e te
ture a te Paremete. Te take o ta te Hahi, ko
te kupu o te Karaipiture, " Ko raua tokorua
hei kikokiko kotahi." I te mea hoki kua oti te
marena, kua riro te tuakana, teina ranei o te
wahine hei tuahine tupu mo te tane, me te
tuakana, teina ranei o te tane hei tungane tupu
mo te wahine; koia enei i araitia ai kia kaua
e marena. Kia tupato tatou kei takahia e
tatou ta te Atua i whakatakoto ai.

4. He kupu nui ano tetahi mo te whaka-
whiwhi i te hunga e hapa ana ki nga taonga o te
Rongo-pai o te Karaiti. Kaua e kaiponuhia
nga mea e tae ai te Rongo-pai ki nga iwi e hapa
ana; engari me uru katoa nga tangata o te Hahi
ki nga kohikohi mo taua mahi; kaua hoki e
puritia e ona uri te tangata e mama ana Hei
hari i taua taonga. Tetahi mate nui o te Hahi
Maori, he wareware ki te nui, ki te pai o te
taonga kua whakawhiwhia mai nei e te Karaiti.
E kitea ana tenei ngakau wareware ki te ahua
whakaparahako a nga tangata o te pariha ki te
Minita. Kahore nei e maharatia nga kupu a

Paora, " Kua mia nei e matou nga mea wairua
ma koutou he mea nui ianei ki te kotia e
matou a koutou mea o te kikokiko?" Me tenei,
" Te tangata e whakaakona ana ki te kupu, me
whakawhiwhi e ia tona kai-whakaako ki nga mea
pai katoa." Kahore rawa te Minita e ora i ta te
iwi e whakarite nei hei oranga mona; kahore hoki
he whare tika hei nohoanga mona. Me i kore
te mahi a te taha Pakeha o te Hahi kua mate
rawa atu nga Minita o te taha Maori. Ehara i
te mea he rawakore no te iwi Maori, engari he
ahua whakaparahako ki te mahi a Te Karaiti.
Ko nga kohikohi a te taha Pakeha, horomia
ana te taha Maori; te tukua atu hei hari i te
Rongo-pai ki etahi wahi.

Tera atu ano etahi kupu a te runanga Pihopa,
e kore e taea te ata korero inaianei.

Tetahi mate o tatou inaianei ko etahi o nga
pariha e hapa tonu ana i te Minita. Ko etahi
o nga Minita o nga tau kua pahure atu ra kua
kaumatuatia, kua kore e whai kaha. Ko Ta-
mihana Huata, kua tutuki ki te okiokinga i te
mea kua 47 nga tau o tona minitatanga. No
mua tata ake nei hoki, ara no te 29 o Hanuere,
ka moe a Aperahama Tamihere: ki ta te
tangata ki, kihai i ata tutuki ona ra. He. mea
enei e hono ai ta tatou inoi ki te Ariki nana te
kotinga, kia tonoa e ia he kai-mahi ki tana ko-
tinga.

Tera ano tetahi mea e puta nui ai a tatou
inoi ki te Atua, ko te mahi i timataia nei e
Mihi Toera raua ko Rotu ki Ruatoki. Ko
taua wahine i pangia e te mate, a hoki ana ki
Australia. Te ki a nga takuta, e roa tona
mate e kore ai e hoki wawe mai ki tana mahi.
Me whakawhetai ano ia tatou ki te Atua mo te
kuwaha kua tuwhera nei ki tera wahi e tapoko
ai te marama o te Rongo-pai ki reira, mo tana
whakakaha hoki i a Rotu raua ko tona hoa, ko
Ewa Wi Repa ki te hapai i te kara a Te
Karaiti ki taua wahi i enei marama ka maha
nei o te ngaronga o Mihi Toera.

Kua whakaaturia i te tau ka hori nei te mate
kua pa ki nga kura mo a tatou tamariki i Te
Aute, i Hukarere, ara ko te kore o nga moni e
puta ana i te whenua e ranea hei whakaora i nga
whare, hei whakatupu hoki i aua kura e rua.
Kei te namaia he moni, £1000 e nga Trustees
e oti ai nga whare te whakaora, e ata tupu ai
hoki nga kura. Kei te whai rawa te iwi Maori
inaianei e taea ai te kohikohi moni i ia tau,
i ia tau, mo te itereti o te moni i namaia, mo
te whakahoki hoki i te tinana o taua moni. He
nui nga moni e puta ana i enei tau mo te
wuuru, mo te hipi, mo nga reti whenua hoki ki
te Pakeha. Tera e uaua te tono i te utu mo
nga tamariki tane, wahine ranei e tae ana ki
aua kura; engari ano te puta o te whakaaro o

4

TE PIPIWHARAUROA.

te hunga kua whakatupuria ki aua kura, o o
ratou matua hoki.

Taku kupu whakamutunga, he poroporoaki i
i te mea ka tae nei oku tau ki te 80. Na te
atawhai nui o te Atua i tutuki ora ai ahau ki
enei ra; otira he mauiui te mea e tata ana ki
te tinana o te kaumatua i kore ai e ata taea
nga mahi; koia i puta ai taku ki ki to tatou
Pihopa Tumuaki kia maunu ahau i runga i taku
mahi a te ra whakamutunga o Hune e takoto
mai nei. Heoi ma te Atua e manaaki tana
iwi e noho nei i tenei takiwa te mahi hoki ma
tatou he inoi tonu ki a ia kia ata tohutohungia
e ia te huna mana nei e whiriwhiri tetahi tanata
tika hei whakahaere i tenei wahi o tana Hahi,
me te tuku mai i tona Wairua ki a tatou
katoa kia ngakau-nui ai tatou ki te whakatutuki
i te mahi kua rite nei i a ia hei mahi ma
tatou.

  

TE TAENGA O TE KAWANA KI A
NGATIPOROU.

NO te Turei te 23 o nga ra o Maehe ka u te
Kawana ki Tuparoa. Na te iwi pakeha te
powhiri ki a ia i reira. Ka mutu nga mihi, ka huri
ki te tepu i roto i te whare nui tonu o Tuparoa. No
te ahiahi ka haere ia ki te kainga o Hirini Wiremu,
i Kaharau. No te ata o te Wenerei ka mauria e te
Wiremu ki Waiomatatini. He tino nui te tangata,
i hui ai a Ngatiporou ki te whakanui i tana manu-
hiri-tu-arangi. Te putanga mai o te Kawana, me tona
ope nui, pakeha Maori hoki, he mea kohi mai i te
ara, ka pa mai te waha powhiri o te mano. He
hana whakawehi, hoki rawa nga whakaaro o nga kau-
matua ki nga wa o mua, ki na wa e kiia ana e ru
ai te whenua i te takahanga a te waewae. Na te
maunga i muri tetahi i kaha ai te haere whakamua
o te waha powhiri. Ka mutu te powhiri ka haere na
haka. E whitu katoa nga matua, e runa i haka i te
tuatahi e rua no te whakamutunga. Matakitaki ana
te Kawana ki te ahua o tera mahi. Ka mutu nga haka
ka tu a Hatara Kereama ki te korero i te powhiri
a Ngatiporou, na Tutere Wi Repa i whakapakeha
tenei powhiri. I muri i tenei ka tu te kawana ki te
whakahoki.I mea ia, "He nui te koa me te mihi o
toku ngakau i au e whakarongo atu nei ki ta koutou
powhiri, ano kei te reo o te manu tangi pai te ngotonga
ki oku taringa. Tenei au te koa nei mo a koutou
kupu whakaatu mai i to koutou piri pono ki a Eru-
era te kai hohourongo. He nui atu toku hiahia ki -
te haere ki roto ki oku hoa Maori, e koa ana ano
hoki ahau mo te pai o Kiwa ki te whakamarire i
tana moani i tae mai ai ahau ki a koutou. He nui
te koa o toku ngakau mo ta koutou powhiri, mo a
koutou kupu piripono, engari he tino nui atu toku
koa i taku rono i te noho pai o te Maori raua ko te
pakeha; i to koutou kaha ki te awhina i na kura,
ki te aru hoki i na mahi ahuwhenua. Ko nga huarahi
enei o te ora, ma enei anake ka ora ai to koutou
iwi rangatira e whakamanamana nei koutou." Ka

mutu na kupu a te Kawana ka korerotia e Honore
A. T. Ngata nga waea mai a te Pirimia me ta Timi
Kara. Ka mutu na korero ka pikitia a Puputa kia
kite te Kawana i te urupa o Rapata Wahawaha,
kia kite hoki te takoto o te awa o Waiapu. Hoki
• mai i reira ka haere ia ki te whare o Henare Ma-
huika ki reira tina ai, ratou ko na mokopuna a te
Mokena Kohere. Ka mutu te taha ki na kai ka
hoki mai te Kawana i Tahinga, ka haere hoki nga
korero mo te kawanga o te whare o Porourangi. Na
Pineamine Tuhaka raua ko Paratene Ngata nga
korero. Ka mutu te whaikorero whakahoki a te
Kawana ka hakaia nga haka whakamutunga e rua.
Mutu rawa enei ka haere ia ki te Awanui, kua rere
mai hoki a "Tutanekai" i Tuparoa ki reira. Eke
tonu atu ia ki runa tima ka rere ki Opotiki ki
Ruatoki.

HE WHANGAI MO NGA MINITA MAORI.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

E HOA, tena koe, ara koutou katoa, me ta tatou
Pipi manu hoki, kua huihui tahi na koutou i
tenei Tau Hou, ki te rapurapu, ki te whakawhanui
hoki ki te Iwi i nga tikanga e ora ai ratou, ora hine-
naro, ora tinana, ora wairua hoki. Kaati, kia ora
ano.

E hoa, mai ano pea o te timatanga o ta tatou
manu ki te rere, kahore ano kia wareware i a ia te
whakapuaki kupu atu ki na rangatira o tena wahi o
tena wahi, te ahua o tatou minita me to tatou hahi
i enei ra. Kaati, ahakoa i mahue i a ia i etahi o
ona rerenga nga kupu nei, e mohiotia iho ana he
minita ano nga kai-tiaki i ta tatou manu. Kaati,
i enei ra kei te nui rawa atu te whakaaro mo te
whakakaha mo te awhina hoki i nga mahi a te Hahi
me o tatou minita. Kei te rapurapu tonu ano
tatou i enei ra i etahi huarahi e ora ai o tatou
minita me te Hahi hoki. Na reira e hiahia ana
ahau, mehemea ki te pai koe, kia panuitia atu e ta
tatou manu oku whakaaro mo o tatou minita mo te
Hahi hoki, hei waihotanga atu mana ki na marae e
tae ai ia. Tenei ka huri.

E hoa, i te pootitanga mema i tenei tau ka huri
ake nei, i kite iho au i tae ki te tekau-ma-wha mano
(14, 000) te rnaha o nga tanata i pooti, haunga ia o te
Waipounamu. Kaati, hei awhina i o tatou minita,
i to tatou Hahi hoki, ehara ranei i te tikanga pai te
kohi a te tangata e rua hereni me te hikipene (2/6)
mo tona ra whanau mo tona ra whanau? Me mea
ko nga wahine e kohi mo na mahi a te Hahi, ko na
tane mo nga minita, ki te kore ranei me kohi katoa
mo nga take e rua. Ko taku hiahia ko na mea kua
tekau-ma-waru (18) nga tau nuku atu ranei me kohi
i te 2/6 nei. Ko na mea kei raro i te 18 na tau me
kohi hei hereni, 1/-. Kei te tanata te hiahia kia
nui atu kia iti iho ranei te kohi mana, en ari me
whakatuturu hei 2/6 me te 1/- te moni kohi. Kaati,
me ki noa ake ko na mea kua 18 na tau engari
kahore ano kia 21, ko to ratou maha kotahi mano
(1000), hui atu ki te tekau-ma-wha mano (14, 000) i
runa nei ka tekau-ma-rima mano (15, 000) tanata,
a, he rua hereni me te hikipene i te mea kotahi,

HE KUPU WHAKAMARAMA.

puta mai te moni £1875/0/0 i te tau. Mehemea ko
te nui o nga mea kei raro i te 18 nga tau, i tae ki te
rua-tekau mano (20, 000), a he hereni i te mea ko-
tahi, puta mai te moni £1000, hui atu tenei ki
te £1875, ka tae te moni, nei ki te £2875 i te tau.
Mehemea hoki he hawhe o tenei tini tangata e turi
ana ki te whakapono, ko te hawhe ano o te £2875
hei kohinga ma tetahi o na hawhe. Ahakoa ko te
koata o te moni £2875 nei, ara, e £718/15/0 e riro
mai ka nui rawa atu tenei. Ki te whakahaerea
tenei take me tuku nga moni kohi ki te Etita, ki te
minita ranei o tona ake pariha mana e tuku ki
te Etita o te Pipiwharauroa, a, me panui hoki e te
Etita nga ingoa o nga mea kua kohi ia putanga o te
Pipi. Ehara tenei whakaaro i te mea he whakamutu
i nga kohi-ratapu, me etahi atu tu ahua kohi, kahore,
en ari he awhina atu.

E hoa, ko te 28 o tenei marama taku ra whanau,
nareira maku ano e timata taku whakaaro, a ka
tukua atu e au te 2/6.

Ki te tirohia te take nei ahakoa kua pahure a
Hanuere raua ko Pepuere, ka ahei noa atu te tuku
i nga moni kohi.

Kia ora koe e hoa, mehemea ka panuitia atu e
ta tatou manu enei korero torutoru, a, kia maio-
haua atu hoki e ia ki na rangatira o tenei wahi o
tenei wahi nga kupu nei, "Tena koutou, a, ma te
Atua tatou katoa e manaaki."

Na to hoa,

IHAKA.

Paneera, Akarana,
Maehe 21, 1909

Kua tae mai te moni 2/6 a Ihaka.

[I te hinotia i tu ki Nepi i te tau 1906 i pahitia
te motini kia nukuhia te moni ma na minita ki te
£100 i te tau, ma nga Maori o iia pariha, o iia pariha
e whakakapai te £40 e toe ana. Kua tautokona tenei
motini e Ngatiporou. Tena ra e era atu pariha,
awhinatia hoki o koutou pariha.—ETITA.]



TE HUI KI PARIHIMANIHI.

NO te 28 o nga ra o Maehe nei ka whakatuwhera-
tia te wharekarakia o Parihimanihi. No te
Hatarei ano te 27th ka whakaeke te tanata. I
tae mai Teitanga-a-Hauiti, te whanau-a-Apanui, te
whakatohea, me Ngatikahungunu. Ko Rev. Butter-
field, mahita o Waerenga-a-hika, nana i karakia te
karakia whakatuwhera i te whare. Na Rev. Ahipene
Rani i whakahaere te karakia nui, na Rev. Nikora
Tautau i korero na upoko, na Rev. Chatterton i
kauwhau. No te po o te Ratapu ka ua mao rawa
atu i te po o te Mane, koianei rawa nana i takakino
te hui. No te Turei ka tako te pereti, kohia ake
te moni e £469. Tena ano kei te haere mai etahi.
Ka kino te haere a Rongowhakaata, ko tanata i rua-
rua, ko na moni ia i kaupapaharo. E karangatia
ana ano e Rongowhakaata te hui o tera Maehe ki a
ia hei kohi oranga mo nga minita. Kei a koe anake
te tikanga Rongowhakaata te iwi rina makuru ki tana
mahi.

NGA MAHI HAUHAU—HE PATAI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

TENA koe. He inoi ki te ariki o te rangi mo
ratou kia tiaki pono i a korou ki ta tatou
manu. Utaina atu ra aku kupu whakatikatika mo
nga he e kitea ana e au i nga reta tuku a nga hoa
pono i roto i te Pipi No. 123, wharangi 4 Mo etahi
kupu o te korero a Pine Tuhaka. E ki ana ia, i
murua etahi whenua o Ngatiawa o te Uriwera mo
nga mahi ngatu. Ko ahau hoki no aua iwi na, he
patai taku mehemea e tika ana tona korero, mau
e ata whakaatu mai na poraka, na eka ranei, o Ngati

awa, o Tuhoe, i riro i runga i nga mahi Hauhau ri-
ngatu; kia mohio ai ahau me ra iwi. Na, mau tonu
e whakaatu mai ki au. Na, mo Wereta, mau ano
tou tanata e korero ko au hoki kaore au i te pai ki
a ia, na ana hold i takatakahi i a Te Kooti raua
ko taku karakia ringatu kia ana mahi porangi hea-
hea. Na, kai mauria mai te murunga a te Kawana i
aku whenua i mua, ehara i te mea mo nga mahi
ngatu, e rani mo te Kohurutanga a te whakatohea
Wakana i te tau 1865; a Ngatiawa i a te maita-
ranui ka murua aku wahi whenua o Tuhoe, o
Ngatiawa. Ko ianei na take i murua ai, engari
kaore ahau a Tuhoe i tata atu ki tenei hara
kohuru. Pa kau te mere-pounamu a te Kawana
ki toku oneone ake riro hara kore. Heoi e te hoa,
Kauaka e utaia he kupu penei te ahua ki au ki a
Tuhoe, me Ngatiawa, hai whakakino i aku iwi me
o matou whenua. Ahu tonu iho tau mahi ki tou
Wereta ano me ana he. Kia tika to mahi, na te
mea he rangatira koe, ki eke koe kei te ture whaka-
kino ingoa. Utua mai taku patai.

WAAKA TERANUI.
Porangahau,

26th Maehe, 1909

PITOPITO KORERO.

KUA tae mai te tahi tanata matau no Tiamani
ki te Tominiona. Ko te homaitanga i riro i
tenei tangata ko te mohiotanga ki na reo. Ko tana
haere mai he ako i te reo Maori me na mahi o
mua a te Maori. Ko tona hiahia he whakataki i te
timatanga o te iwi Maori.

Kua kitea e te Pakeha tetahi huarahi e taea ai
te peehi te auahi. Taihoa ake nei ka kore e kitea
na auahi o na whare mahi i nga mahi nunui a te
Pakeha.

I kahakina tetahi paki i Whangarei, tokorua na
na wahine me a raua tamariki i roto. Ka 1oo iari
e oma ana ka taka te tahi o raua. Ka roa te
paki ra e oma ana ka mau te wahine i roto ki
tetahi o na tamariki ka tukua atu kia makere ma
muri. No te taenga o te hoiho ki tetahi ona tepara
ka tu, ora tonu te wahine me tetahi o na tamariki.
Ko te tahi o raua kai te hohipera. Ko te tamaiti
i tukua kaore i mate. Tino roa te hoiho e oma
ana, e huri ana i na tiriti o te taone, kaore rawa te
paki i tutuki.

6

TE PIPIWHARAUROA.

TE PAREMETE.

ITE whaikorero a te Pirimia i te Hata,
wahi o Poneke i whakaatu ia tera e whaka-

ititia nga wawahanga mahi a te kawanatanga.
I mea ia ko te rewenui o te Tominiana mo
te tau 1903-4 e £7,021,386, ko to te tau
1907-8 e £9, 0551946 Ko nga moni i pau mo
nga mahi i aua tau ano e £6, 434,281; £8,213, 
965. Ko te nuinga ake o te rewenui o te tau
1907-8 i nga moni i pau i taua tau e £841, 981 
Otira i te mea ka whakaitia nei nga taake, a tae
rawa ki te £500, 000 te whaitinga, ka iti rawa te
rewenui e toe iho. Hei whakaiti i te nui o nga
moni o te Tominiona e pau ana mo nga mahi
huhua a te kawanatanga, ka whakaarohia kia
whakaititia nga wawahanga mahi, kia iti ai nga
tangata hei mahi, kia iti ai hoki nga moni e
pau. Te kaute o nga wawahanga mahi a te
kawanatanga e 37 E mea ana te Pirimia i
tana whaikorero, ka whakaititia tenei kaute ki
te 16. Ehara i te mea ka whakakorea era atu o
nga mahi a te kawanatanga, engari ka huihuia ki
raro ki etahi atu mahi. Ko te tari whakahaere
i nga penihana kaumatua, me tera o nga pane
kingi, ka huia atu ki te tari o nga poutapeta.
Ara atu te nuinga o nga mahi e whakawhaititia tia.
Tera e nui nga kai mahi a te kawanatanga e
whakamutua. He nui nga mahi e whakawhaititia
i raro i te mana o te Minita Maori. E toru o
nga tiati e mutu ana, kati kua mea te kawana-
tanga kia kaua o ratou tuunga e whakakiia. Ko
te Kooti piira mo te taha Maori ka whakakorea.
Tera ano etahi tikanga e mahia e iti ai nga moni
e pau mo nga mahi Ateha, ara tera pea ratou e
whakanohoia i Poneke mahi ai, kaore e haere
ki nga takiwa. He tino mahi nui atu tenei,
hei mahinga ma te paremata, kati ko te ki a te
Waari tera e tae ki te £250, 000 te moni e toe
mai i runga i te whakaitiitinga e enei mahi.



INGARANGI ME TIAMANI.

KO te tino korero kei te waha o te tangata
i enei ra ko nga manuao o Ingarangi raua
ko Tiamani. Ko te mana nui kei te ao mo te
taha ki nga manuao ko Ingarangi. Kaore etahi
katoa i te tata ake ki a ia. Ko te tino take
tenei i kore ai e puta he pakanga nui ma nga
mana nunui nei. No te mea kaore etahi atu
mana e kaha ki te haere ki waho atu i o ratou
na whenua, i te mea kei a Ingarangi te mana o te
moana. No enei ra ka tae mai nga rongo ki te
paremata o Ingarangi ka nui te kaha o Tiamani
ki te hanga manuao. Kua pahitia e te pare-
mata o Tiamani kia timata atu i tenei tau tae

atu ki te tau 1917 te hanga manuao. Ko te
hiahia o Tiamani kia oti i roto i taua wa 18 nga
manuao nunui; 10 nga tima whawhai; 20 nga tima
whawhai ririki; 120 nga topito. Ko te moni kia
pau mo enei mea katoa, £207, 700, 000. I runga
i tenei ahua ka mea a Ingarangi ko tona mana e
whakamaua mai ra e katuarehe. Ko te panga
tena o te reo, mai i tahi pito o Ingarangi puta
atu tetahi pito, te taha Apitihana me te taha
kawanatanga o te whare paremata, puta atu hoki
taua reo ki nga koroni katoa, kia hanga ano he
manuao mo Ingarangi. Kei te metia etahi kia
hanga i tenei tau ano kia waru nga manuao nu-
nui. Kua tae te whakaatu a Niu Tireni ki te
kawanatanga o Ingarangi kia hanga tetahi manuao
nui mana e utu, a mehemea e hiahiatia ana,
me hanga ano tetahi i muri iho. Ka nui te
whakamihitia o Niu Tireni e nga wahi katoa o
te emepaea mo tona hohoro ki te whakaputa i
tona ngakau rangatira. Ko Ahitereiria kaore
ano i rite tona whakaaro, ko etahi kei te pai, ko
etahi kaore. Ko Wikitoria raua ko Niu Hauti
Weera kua mea kia mea manuao hoki raua,
ki te kore te kawanatanga nui o Ahitereiria e
pai ki te tuku manuao. Ko nga kohi enei a
etahi tangata whaimoni o Ahitereiria hei utu i te
manuao ma reira:—Na te Mea o Hirini £1ooo,
na Antoni Hotene £1o, ooo, mehemea ka hanga
ano tetahi ka tapiritia mai ano e ia tetahi
£1o, ooo; na tetahi karapu £5000. Hui katoa
te moni 1 kohia i te ra kotahi i Hirmi e
£55>ooo. Kua ka te ahi i nga wahi katoa o
te emepaea mo tenei take.

Oa manuao o Ingarangi raua ko Tiamani.
Ko te kaute enei o nga tima kua oti tae atu ki
nga mea kaore ano i oti, engari no te tau 1908
nei i hanga ai:—



I runga i te kaha o Tiamani ki te mahi huna i
ana manuao, me ana hoia, e whakaarotia ana
kei te he pea nga kaute o Tiamani kua whaka-
aturia ake nei. Tau mahi e te mana nunui.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE HAHI O NIU TIRENI.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

[I te mea e akona ana ki nga tangata o te kura nga
korero o te tipunga mai o te Hahi ki Niu Tireni, ka
whakaaro matou he pai kia taia enei korero ki roto i
te Pipi hei korero ma te iwi. He mea pai tenei, no te
mea ma tenei ka mohio ai taua ki te nui o nga whaka-
wai, o nga pikaunga taumaha, me nga tutukitanga
waewae i pa ki nga mihinare; a ka kite tatou i enei
taumahatanga ka ahua marie o taua whakaaro ki etahi
o nga he i he ai aua tangata i aua ra. Ehara i te mea,
e mea ana matou ka pau katoa ki konei nga korero o
nga mahi a nga Mihinare, engari ko nga take nunui
anake, me te mau ano hoki ki te tutira o te korero, mai
i tona timatanga ki te mutunga.

Tera pea e ahua haua te takoto o te kupu i roto i nga
korero nei, otira aua atu tena, me whakarere noa mai
tena e nga kai korero. He mea uaua tonu te wakapai
i te kupu i nga mea penei, ara ki te wakamaori i te
pukapuka pakeha, no te mea ka whakaminaminatia te
kai tuhi ki te whakarite i ana korero ki nga korero o
te pukapuka.

Tera ano hohi matou e tahuri ki te hanga kupu hou
ma taua i rota i enei korero, no te mea tera e puta mai
etahi kupu uaua i roto i enei korero a kaore a taua nei
kupu hei whakamarama mo aua korero.

Kia marama mai hoki, ko nga korero nei, e pa anake
ana ki te tipunga mai o te Hahi o Ingarangi, ara ki te
hahi e kiia nei e taua ko te hahi mihinare. He kupu
rawaho nga kupu e pa ana ki era atu hahi.

Ki te hiahia te tangata kia mohio ki te hohonu ta-
ngata atu o enei korero, me korero enei pukapuka:
Colonial Church History, Dioceses of New Zealand, by Dean
H. Jacobs, D.D.: Life of the Ven. Archd.Williams, by
Mr. Carlton; Life and Episcopate of G.A. Selwyn. by H.
W. Tucker.]

TE TIPUNGA O TE WHAKAPONO.

UPOKO I.

HAMUERA MATENGA. Ko te tangata
tenei nana i kawe mai te Rongo Pai ki
Niu Tireni. Ko tona papa he tangata mahi.
Kotahi ano te kura i kurangia ai raua ko Hori
Akuhata Herewini, Pihopa tuatahi o Niu Ti-
reni. No te tau 1793 ka tonoa ia hei minita
mo te koroni o Poihakena. I taua wa e tukua
mai ana nga herehere o Ingarangi ki tenei kainga.
He tino kino atu te ahua me nga mahi me nga
whakaaro a nga tangata o reira. I te taenga o te
Matenga, ka hoki te minita o mua atu i a ia.
He maha ona tau i mahi ai ko ia anake, a he
kaha hoki te kino o nga tangata ki tana mahi

ahakoa pehea te maha o nga korero kino mona
kihai ia i ngenge. I a ia i Poihakena ka tupono
ia ki etahi Maori o Niu Tireni i haere atu i
runga i nga kaipuke mahi wera (whale). Tupu
tonu atu i reira tona hiahia ki te kawe mai i
te Rongo Pai ki Niu Tireni.

No te tau 1807 ka hoki a te Matenga ki
Ingarangi na tona kaha ki te tohe, ka whakaae te
Ropu Mihinare o te Hahi (C.M.S.) ki te tuku
mai he tangata hei kawe mai i te Rongo pai ki

Niu Tireni. Tokorua nga tangata i tuku mai,
ko Wiremu Horo raua ko Hone- Kingi. Ko
Wiremu he Kamura, ko Hone he Humeka.
Te ahua o ta raua ako i te Maori ki nga mahi
a rina, hei awhina i a raua kauwhau, na te Ma-
tenga ano i mea koia nei te awhina tika mo te
RongoPai. I mea ia ko te kauwhau anake i te
RongoPai, kahore he mahi a ringa, kaore e pai.

I runga i to ratou tima i rere mai ai i Ingarangi
tetahi Maori ko Ruatara tona ingoa, rere mai
a te Matenga ma. I ki atu taua kapene ki a ia
tae ia ki Poihakena ka hoatu e rua nga pu hei
utu mo tana mahi kekeno. Ko te take tenei
i tae ai a Ruatara ki Ingarangi, i tupono ai kia te
Matenga.

Ko tenei tangata ko Ruatara he tangata kaha
he tangata Manawanui. No tona pakunga mai
tona hiahia haere kia kite i nga whenua nunui
o te pakeha. Tekau ma waru ona tau ka eke
ia ki runga kaipuka patu wera. No te taenga ki
Poihakena ka whakarerea ia e te kapene, kaore
i utua tana mahi. Ka kitea ia e tetahi kapene
ke, ka utaina ki tona kaipuke, whakahokia mai
ana ki tona kainga. Kaore a Ruatara i iro i te
kino o te pakeha, ka eke ano ki tetahi. Ko
ta ratou mahi he tihore kiri kekeno. Ko ia
me etahi tokowhitu i waiho i tetahi moutere
(Bounty Island) patu kekeno ai. Tekau ma-
rama ratou i noho ai katahi ano ka tikina atu.
Tokotoru nga mea o ratou i mate. I rere atu
o to ratou kaipuke i reira ki Ingarangi. No
te taenga ki Ingarangi ka mamingatia ano ia. I
kiia atu ki a ia tera ia e kawea kia kite i te
Kini. Kaore ia i kawea, i whakarerea ia ki
Ranana. Ka puta ano te ngakau aroha i taua
kapene ka utaina ia ki te kaipuke.

Na te Matenga ia i whakaora e mate ana
hoki. No te tau 1810 ka tae mai ratou ki
Poihakena. Ko te whakaaro o Ruatara he ako
i te Maori ki te mahi witi (wheat). E toru
marama ki Poihakena ka rere mai ia ki Niu
Tireni. E haere mai ana a Hooro raua ko Kingi
i tona taha engari na nga rongo Kohurutanga o te
Poito (Boyd) i arai atu. Na tenei rongo i arai
atu nga mihinare tae noa ki te tau 1814.

No waenganui i nga tau 1810-1814 ka tae mai
a Kenara ki Poihakena, he mea tono mai na
te C.M.S.

No te tau 1814 ka hokona e te Matenga he
kaipuke hei kawe tangata mai ki Niu Tireni.
Ko Hooro raua ko Kingi nga tangata i tonoa mai
e ia i te tuatahi. Ko ta raua mahi he whakataki
i te ahua o nga Maori. To raua hokinga atu
korerotia ana e raua te pai o nga Maori ki a
raua. I hoki tahi me raua a Ruatara a Hongi
me Korokoro.

No Tihema 1814 ka rere mai a te Matenga
ki Niu Tireni ki te kawe mai i nga Mihinare.

TE PIPIWHARAUROA.

I u mai ia ki Whangaroa, ki te wahi i kohurutia
ai nga tangata o te Poito. Nui atu te pai o nga
Maori ki a ia, nui atu hoki to ratou koa mo te
kitenga i a ia, no te mea kua tae noa mai ona
rongo ki Niu Tireni.

Ko tana mahi tuatahi he hohou i te rongo a
nga tangata o Whangaroa, a nga tangata o Pewhai-
rangi. Muri iho ka rere ia ki Pewhairangi ara ki
Rangihoua, ki te kainga o Ruatara. I te Ratapu
o te 25th Tihema ka karakia ia ki nga Maori.
Ko te karakia tuatahi tenei ki Niu Tireni, ko
tana rarangi kei a Ruka 11. 10, "Na he kai kau-
whau tenei ahau ki a koutou." Te kai whaka-
maori i taua kauwhau ko Ruatara.

I mua i tona hokinga ki Poihakena ka hokona
e ia tetahi whenua, hei nohonga mo nga Mihinare,
e rua rau eka (200 acres) mo nga toki tekau
ma rua. Kaore a te Matenga i roa ka hoki.
I tohutohungia mai ia e te Kawana ki a whaka-
haerea te ahua o te whenua ko te hiahia pea o
te Kawana he mea i a Niu Tireni hei nohonga
herehere. I haerea a te Matenga te taha tai a
tae noa ki Hauraki. No tona hokinga ka mahue
iho ko Kenara hei kai whakawa, hei whakahaere
i nga pakeha i raro i te mana o te Kingi.

I a ia ano i konei ka pangia a Ruatara e te
mate a no te toru o nga ra o Maehe ka mate.
Kore rawa a Ruatara i huri ki te whakapono a
mate noa, ko te take he mea whakakiki ia na
etahi pakeha ki a kaua e whakaponohia nga
mahi a nga Mihinare, otira i whai kupu ia ki
nga rangatira kia manaaki i nga Mihinare.

UPOKO II.

Ka haere a te Matenga ka mahue iho a
Hooro, a Kingi me Kenara ki te mahi i muri i
a ia. I kaha aua tangata ki te mahi, otira kore
rawa tetahi i huri mai i a ratou. To ratou uaua,
kei to ratou uaua ki te ako i te reo Maori.
I whakatungia he kura ma ratou, engari hei nga
wa anake e whai kai ana ka haere mai nga
tamariki. Ko tetahi mate o nga Mihinare he
kore tangata hei tiaki i a ratou. Ko Ruatara
kua mate, ko Hongi he kainga ke tona, kei te
Waimate. I etahi wa e pai ana nga Maori, i
etahi ano tino kino. To ratou ahua tenei tae
noa ki te tau 1818 i tae mai ai ano a te Matenga
ki konei. No tenei haerenga mai o te Matenga
ka mauria mai e ia te Minita tuatahi a Patara
(Rev. Butler). I whakanohoia ia e te Matenga
ki Kerikeri, i whakaturia e ia he kura ki reira
i te tau 1819 Ko te whenua i Kerikeri no
Hongi, teka ma toru mano eka (13, 000 acres) i
hokona e ia mo nga toki e 48. I mua o te hokinga
o te Matenga ka whakatakotoria e raua ko Pa-
tara te Hapa Tapu tuatahi.

No tenei wa ka tupu te hiahia o nga Maori
ki te hoko pu ki te hoko paura, kaore nga

Mihinare i pai ki te hoatu i enei mea ki a
ratou. Ko te kupu mai a te C.M.S. ki a
ratou kia kaua rawa enei mea e hokona ki nga
Maori, no te mea, ko te wa e mau ai ratou ki
aua mea ko te wa ano tena e tupu ai he raru-
raru. Otira ahakoa kahore ratou e hoko ana
i enei mea, ka riro ma nga kapene o nga kaipuke
e hoko ki nga Maori. Ka timata i konei te kino
o nga Maori. Ka mutu te aro mai ki nga Mihi-
nare. Ko te tangata nana tenei raruraru i ti-
mata ko Hongi.

No te tau 1820 ka tae mai ano a te Matenga.
No tona taenga mai ka rere a Hongi raua ko
Waikato, taina o Ruatara, me Kenara ki Inga-
rangi. I reira ka homai a te Kingi (George IV.)
he taonga ma raua. No to raua taenga mai ki
Poihakena ka hokona e Hongi ana taonga hei
hoko pu mana. No to raua taenga mai ka
timata nga whawhai a Hongi.

He tino pai atu nga korero a te Matenga mo
tenei tangata. I mea ia he tino tangata ngawari
atu a Hongi. He tika ano enei korero he nga-
wari ia i mua, engari he mea takakino ia na
tetahi tangata, a no muri nei i kitea ai taua
tangata ko Kenara. I tutuhi ano a Kenara, i
mea ia ehara ia i te tangata pai. I tona taenga
ki Ingarangi ka whakapangia hei Rikona, a e wha
marama i muri iho hei Piriti. No tona taenga
mai ki Niu Tireni katahi ano ka kitea tona
tino ahua, whakakorea tonutia atu tana mahi e
te C.M.S.

Tera ano tetahi painga a Kenara ki te C.M.S.
ara ki te iwi Maori katoa. I a ia ano i Niu
Tireni nei ka tuhia e ia tetahi inoi me tetahi
katikihama poto ki te reo Maori. No tona taenga
ki Ingarangi ka ata hanga e raua ko tetahi tangata
matau, ko Hamuera Rii (Dr. 31. Lee) nga reta o
te reo Maori. Tuhia tonutia atu e raua tetahi
pukapuka hei whakaako i te reo Maori. I te
taenga tuatoru mai o te Matenga i te tau 1820,
i te wa i haere ai a Kenara ma ki Ingarangi, e
iwa marama ia e noho ana i Niu Tireni, otira
he nui atu te uaua o te mahi.

I te tau i tae mai ai a Hongi tino uaua rawa
te mahi, ka haere ia ki te whawhai ka mau mai
i ana herehere ki mua i nga Mihinare, ka patu
hoki i aua herehere i mua i a ratou. I tino hia-
hia rawa aua tangata ki te hoki, ara aua Mihi-
nare. I tenei takiwa i te mea e kino ana nga
rangatira o nga Maori ki nga Mihinare, ka whaka-
matautia e te Matenga he tikanga ke, hei ara atu
mo te whakapono, ka timata ia i te tau 1819 ki
te mau tamariki ki tona kainga i Poihakena
whakaako ai, ko tana hiahia nui ki a tahuri
mai nga rangatira Maori, no reira ka mauria e ia
nga tamariki. No te tau 1821 ka whakamutua
tenei mahi e te C.M.S. kaore i pai.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

No tenei tau ano ara 1821 ka whakapangia a
Henare Wiremu hei Rikona hei Piriti mo te
mihana o Niu Tireni. I a ia e mea ana ki te
haere mai ka tae atu nga rongo o nga whawhai a
Hongi me te kino o Kenara. I tono te C.M.S.
kia haere ia he wahi ke, otira kahore ia i pai.
No te tau 1823 ka tae mai raua ko te Matenga.
Ko te taenga tuawha mai tenei o te Matenga. I
whakanohoia e ia a te Wiremu ki Paihia.
I haere mai ano i to raua taha etahi Weteriana
(Turner and Hobbs). Ko te Putahi o te mahi
a te Hahi Weteriana i Whangaroa. Ko te
minita o te hahi Weteriana kua noho tuatahi
ki Whangaroa ko Hamuera Rai (Rev. Samuel
Leigh). I te haerenga mai o te Wiremu i
tohutohungia mai ia e te C.M.S. ki a kaua e
nui te pa ki te whenua, kia whakapaua tona
koha ki te kauwhau i te kupu o te Ora ki te
Iwi Maori.

I te hokinga atu o te Matenga ka pakaru to
ratou kaipuke, ki Kororareka, nui atu te ma-
naaki a nga Maori i a ratou, kihai ano hoki
tetahi mea o te kaipuke i tahaetia. He tohu
tenei ahakoa kaore e kitea e te kanohi te kiko
o nga mahi a nga Mihinare, e tupu ana ano te
whakaaro pai i roto i te ngakau o te Iwi. Ko
tenei kaipuke ko te Brampton i tahuri tonu ki
te whahapu o Kororareka. He tino nui atu
nga kupu whakamihi a te kawana o Ahitereiria
mo te pai o nga Maori ki nga pakeha i tenei
mate.

TE MOHIOTANGA O TE TAKUTA.

I WHAKATURIA e matau i Te Pipiwharauroa
Nama 128 tetahi kotiro 23 o na tau kei te
tamariki tonu. Ko taua tamaiti i whakamatau tetahi
takuta mohio ki te mahi me kore noa e taea e ia
te mea kia tipu. Kua rua marama taua takuta e
mahi ana, a ko taua kotiro kua ora. I mua noho
tonu ai taua tipua i mua o te ahi i te matao o tona
kin, ko ona makawe he maroke: e rua noa e toru
ana kupu e korero ai, a kei a te tamariki ano kei
ana tu korero iti noa iho ona niho. Ko te wahi
ngohengohe e mohiotia nei o te mahuna o te tama-
riki whanau hou, a e ngaro nei i na marama e rua,
e toru i muri iho o te whanauranga, kei te mau
tonu i runa i tona. Ko te rongoa a te Takuta
i pokaia e ia he rua paku i muri o te kaki, a tango-
hia ana he wahi iti o tetahi wai kei reira nei
tona puna. Hei na po ka tangohia he wahi iti. I
roto i nga a marama e rua kua tipu taua tipua e 2½
inihi te nukunga ake o tona roa. Ko toua kiri kua
mahana; nga makawe kua pai; kua tipu ake he
niho hou. Ko te tino mea ko te mohio a taua
tamaiti ki te korero. I mua o te mahinga o te
takuta kore rawa ia e mohio ki te korero no nai-
anei he tino waha korero atu, he mohio hoki ki te
korero. Tera ia te whakaputu kupu ra mana, engari
kaore i taea e ia te whakaputa.

TE PITO WHAKAMUTUNGA O TE AO.

TE PU O TE TONGA. 

T ROTO i te Pipi nama ooo, i whakaaturia e matou
 te haerenga o etahi ropu tanata ki te whakataki
i te pito ki te tona o te ao. No te 25 o Maehe nei
taua hunga i hoki mai ai. He tino nui, he tino pai
hoki a ratou korero mo taua whenua huka. Mehe-
mea he whai ruma to ta tatou pepa e puma kato-
atia nga korero ki roto. He mea wehewehe rawa
nga mea hei mahina ma ratou. No te 29 Oketopa
ka haere te ropu o Hakeretana ki te whakahei i te
pito o te ao, i te take ake o te haere. Ko te toa
taua tenei. Ko tetahi wahanga i haere ki te hau-
auru. Haere ake te ropu o Hakeretana tokowha,
ko Wild, Adams, Dr. Marshall me ia hoki. Ka
mauria he kai hei oranga mo ratou mo na ra e 91 e
wha na koneke he poni hei to, e rua na teneti. Ko
nga kaka moe he mea hanga marika, he penei me te
puke te ahua. ko waho he taporena. Ka moe, ka
tomu ki roto, he mea hana ano kia mama. Ko a
ratou mea katoa he mea ruri rano. E 30 pauna te
taumaha o te teneti kotahi hui atu ki ona rakau
katoa. E rua pauna weeti te taumaha o na kai
ma te tanata kotahi i te ra. Ko ta ratou tino kai
he huka no te mea he whakamahana te mahi a tera
kai. Ko taua whenua kapi tonu i te ana, ko runa noa
o te ana e naro ana i te huka, hei te takahanga atu
o te waewae ka pakaru te huka ka taka atu te tanata
kaore he mutunga mai. Kotahi o na poni i mate
penei. I ora ai te tanata me te terei na te mutunga
o nga tiini. Ko te terei i titi ki na taha o te ana, ko
te poni i makere atu kore rawa i ran ona atu te
taunga ki raro, heoi ano ko tona makeretanga a atu ka
mutu. Ko te kino o ta ratou haere ko te nui o te
hau o te rere hoki o te huka, me te tapokopoko
hoki. I te 6 o nga ra o Tihema e 6oo iari ano te
roa o te whenua i haerea e ratou i taua ra. I tenei
takiwa e ono marama a reira e awatea ana. Hei
te wha karaka o te ata engari kaore hoki he ata, he
ahiahi) ka ara ratou i te moe; ka parakuihi i te
ono; ka haere i te waru; ka tina i te tahi; ha kapa
i te whitu; ka moe i te waru. Ma te taima anake
enei takiwa e whakaatu, he tu tonu mai hoki ta te
ra tana mahi i te wahi kotahi. whakatu haere ai
ratou he teihana kai ma ratou, ka pou he haki
par) o hei tohu. E toru o na poni i puhia hei kai
ina ratou. No te whitu o na ra o Hanuere ka tata
ratou ki te koura o ta ratou haere, engari kua nuku-
hia atu te matao, kua pau haere hoki na kai;

kaore hold he mutunga mai o te rere o te huka me
te pupuhi o te hau. I konei ka hoki mai enei ta.-
ngata toa, ara ka matua poua e ratou te haki a te
Kuini i hoatu ai ki a ratou. E iwa tekau-ma-whitu
tonu na maero kei te toe ka tae ratou. To ratou
hokinga mai ka pau na kai, kati ka haere mai ka
tata ki te teihana kai i whakaturia ka tikina mai he
kai ma ratou, ara he kiko hoiho; i ta ratou keringa
i na kai ka kitea e ratou na toto o tetahi ona hoiho 
i patu ai, ka kohia ano hei kai, kua maro ra hoki
i te huka. Kaore tenei mea i te pirau i tata ki
reira. Ka tata mai ratou ki te kainga ka mate a
Dr. Marshall, ka waiho atu ia i muri raua ko
Adams. No te 17 o Pepuere a Marshall i mahue
ai, no te po o te 28 ka tae te tokorua, a Hakeretana
me Wild ki te kainga. I te ata te tahi o Maehe ka

10

TE PIPIWHARAUROA.

eke raua ki runga tima, i te hokinga atu nei o te tima
ki te tiki atu i a ratou. I te ahiahi o taua ra ano
ka hoki ia me etahi ano ki te tiki i nga mea i mahue
atu. Rokohanga atu kua pai te takuta. To ratou
ekenga ki runga tima, rokohanga atu kua eke katoa
ki runga tima etahi o ratou. He haunga whakamiharo
te mohio o te kapene o te tima ki te rapu i a ratou.
E ki ana a Wild tera ratou e tae tonu ki te pito o
te ao, engari e kore ratou e hoki mai ano. He tino
whakamiharo na korero o enei tanata.

HE TANGATA WHAKAMIHARO.

NO merika tetahi tangata kaore e kangia e te ahi.
I tu he hui ma nga tino tangata mohio o me-
rika mo te kaha o te hinengaro tangata, a i tae tenei
tangata whakamiharo ki ratou mahi ai i ana mahi.
I tahuna e ia ona rina me tona kanohi ki te ahi
kore rawa i wera. I tirohia ia e na takuta i muri
iho kore rawa he rawa a te ahi i mau ki runa i a
ia. Ko tetahi o na mea whakamiharo i mahia e
taua tangata i te aroaro o taua whakaminenga matau,
he whakangaroa i tona tinana. I ngaro noaiho ia ki
te aroaro o aua tanata, a no ta ratou karangatanga
ka puta mai ano ia, i reira tonu e tu ana. Ko aua
tangata katoa he tangata matou, kore rawa e mohio
i a ratou he aha te. take i taea ai enei mea e taua
tangata. Ko te korero a taua tangata kore rawa ia
e rono i te mamae i te aha ranei ki te utaina e ia
ona ringa tetahi atu wahi ranei ona ki runga te ahi.



NGA RETA TUKU MAI.

NA RATIMA APERAHAMA.—He whakamihi
nana ki tangata i pooti i a ia hei mema
mo te Kaunihera Maori o Mangonui.

Na PUKEMIRO.—He whakahoki nana ki nga
korero a Paora Hopere i roto i te Pipi 128.

Na RAMEKA WAIKEREPURU.—He tautoko
nana i te whakaingoatanga o Te Rangihirioa. I te
mea kua tu nei a Te Rangihirioa kaore noa tenei
reta e purua ki te pepa.

Na WAAKA TERANUI.—He tangi nana mo
Hone Heke. He reta roa tenei, a i te mea
kua naro noa atu a Heke kaore te Etita e ta
i tenei.

  

HE WHAKATAUKI. HE TITOTITO,
HE PEPEHA.

Kia ai na he whakataruna mo Manuka ka korero ai.
He mea mate, he hau-whitia.
He kumara tiko ra no te puke.
He wahine kaki mohokura.

He maroro kokoti ihu waka.
Waikato hoe waka nukenuke.
Ma te pouakai tetahi mau a mahi.
Paeahuka no te au pouri.
Kua heke te ra he kapua koriorio.
Te taru nei a te Rutawa, te ara o Ninihi.
He korero ahiahi na Tiketikeirangi.
To kai, nga kahikatoa o Tamatane.
Ki te kainga weratia te karaka ka roria.
Ki te inumia weratia te tutu ka rore.
Da uri o Pahau kawhaki waka.
He wahine whawhati toki.
Mo te rangi tahi a Pirauwhenua.
Ko te maro kakara o Kurawhawha.
Ko to hau tapatu konae a whaturoro.
He ahuahua arangi no te tara o Puhiawe.
Oa korero ahiahi a Hinewha.
He pounamu kakano rua.
Ngatipaoa taringa rahirahi.
Me te tarakihi e papa ana i te waru.
Ko te ngarara whakapeke a Tamaiwaho.
He kokomuka tu tara whare
He marama ka roku i te pae.
He uru kowhao, e ki ana ko Hekerau.
He mokopuna na Mahaki, na te tangata i 

i te aturere.
Te oha o na tangata matua.
Te tohu tako.to o Ngaiteriu.
Te kai o taku mokopuna, te kai o te tau 

ihu.

Me te rangi i whanau ai a Te Rangitauawe.
Kowhao unuhia i roto o Mohoao-nui.

He kopara tataki na Rongomai-tapui.
Ko nga karere a Kama rao ko Kiokio.
Ko Panguru, ko Papata, te maunga rakau pa
ua-nui e tu ki te uru.

Te ope o te rua o Matariki.

He powhatu taka mai i runga i Ihu-patiki.

Ko te nanuapounamu, ko te mimiha.

Makue ana te reka o te kai.

He uri no Kiki whakamaroke raku

Me te ara kirikiri.

Oa uri o Ninihi whakakawa, whakaonge kai.

Te kai a Tukehu.

He hau i puta mai i te waha o te ika.

Wairoa tapoko rau.

Toenga mahara nui a Te Wai-haroto.

Oa mahana kai-matamata.

te hurianga i mataaho.

te papa no Rotu.

te mana o Rehua.

te paki o Hewa.

he tama na Mahi-rua.

he titi huatahi.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

TE AOHURUHURU.

He Korero ano no nga pukapuka a Hori Kerei.

NA ko Pamaramarama te ingoa o te pa o
te hoa o Te Aohuruhuru. He koro-
heke te tangata nei, ko tana wahine he tutua,
he mea tango mai e ia i te tangata i arohatia
nuitia e tenei wahine. Ko te take i tangohia
ai e ia te wahine nei he pai, he ataahua, he
wahine momoho ki te mahi. Ko te mahi he
taka kai, he whatu weruweru mo te koroheke
nei. Otira ko tona noho, e noho pononga ana
ki tenei koroheke, otira ko tona aroha pea e
mau tonu ana ki te tangata i arohatia nuitia e
ia.

A roa rawa tona nohoanga ki tenei koro-
heke, a muri iho ka tahuri taua koroheke ki
te hakirara i a ia.

Ko te tikanga tenei o tana hakiraratanga i a
ia. No to raua moenga i te po, roa rawa raua e
moe ana, ka maranga taua koroheke ki runga, ka
titiro ki tana wahine tamahine, kua warea e
te moe. Ko ona pakikau kua pahuhu ke ki
raro i te kowhananga a nga ringaringa, a nga wae-
wae, i te ainga a te ahuru. Katahi ka tahuna
e ia te ahi, ka ka te ahi, ka tangohia e ia nga
pakikau, ka takoto kau ia. Katahi ka maha-
ra te koroheke ra ki te nuinga o tona pai. Ko-
watawata ana nga uru mawhatu i te hana o te
ahi; ko tona tinana, ngangana ana: Ko tona
kin, karengo kau ana; ko te kanohi, ano he
rangi raumati paruhi kau ana; ko te uma o te
kotiro ika whakaea, ano he hone moana aio i
te waru e ukura ana hoki i te toanga o te ra,
ka rite ki te kiri o tuawahine.

Taro rawa te tirohanga o taua koroheke ki
te pai o tana wahine tamahine, muri iho ka
whakaarahia e ia ona hoa koraheke ki te whare
ki te matakitaki ki te ataahuatanga o tana wa-
hine. I a ratou e matakitaki ana i a ia, kata-
hi ano ia ka oho. Oho rawa ake ia, koia e
matakitakina ana e te tini koroheke o roto i
te whare ra.

He oti ano ka maranga te wahine ki runga,
ka mate i te whakama. He oti ano ko te rangi
i pai ra, kua tamarutia e te poke-ao; ko te
uma kakapa ana, ano e ru ana te whenua. Ka
tinia ia e te whakama. Katahi ka rarahu nga
ringa ki nga pakikau, ki te uhi i a ia. Katahi
ka rere ki te kokinga o te whare; ka tangi, tangi
tonu a ao noa te ra.

Awatea kau ana, ka haere te koroheke ra,
ratou ko nga hoa, ka eke ki runga i te waka, ka
hoe ki waho ki te moana ki te hi. Ai muri o te
koroheke ra ratou ko nga hoa kua riro, katahi
te wahine nei ka whakaaro ki te he o tana
tane ki a ia, katahi ka mahara kia haere ia ki
te whakamomori. Na tera tetahi toka teitei e

tu ana i te tahatika, ko te ingoa o tenei toka
inaianei ko Te-Rerenga-o-te-Aohuruhuru.

Katahi te tamahine ka tahuri ki te" tatai i a
ia, na ka heru i a ia, na ka rakei i a ia ki ona
kaitaka, ka tia hoki i tona mahunga ki te rau- 
kura.—ko na raukura he huia, he kotuku he
toroa, ka oti. Katahi ano te tamahine ka
whakatika, na ka haere, ka piki, a k; i eke ki
runga o te toka teitei, ka noho. Katahi ano
ka kohuki te whakaaro o te tamahine ki te
tito waiata mana.

Ka rite nga kupu o taua waiata, ko te tane
ratou ko nga hoa kei te hoe mai ana ki uta. Ka
tata mai te waka o te tane ki te taketake o te
toka e noho ra te tamahine i runga, ko te koro-
heke nei kua pawera noa ake te ngakau ki te
purotutanga o tana wahine taitamariki. Kata-
hi ratou ka whakarongo ki te wahine ra e
waiata ana i tana waiata. Ka rongo ratou ki
nga kupu o te waiata a te wahine ra. Ano
torino kau ana mai i runga i te kare o te wai,
ano te ko e pa ana ki tetahi pari, na ka whaka-
hokia mai, ano te mamahutanga ki tana koiwi.
Ana! Koia ia. ko te hou o te waiata a tu-
awahine, mataaho mai ana ki nga taringa. Koia
tenei:—

Naku ra i moe tu wherawhera,

Ka tahuna ki te ahi

Kia tino turama,

A ka kataina a au na.

Na ka mutu tana waiata, katahi ia ka
whakaangi i taua toka nei ki te whakamoti i a
ia. Katahi ka kite mai taua koroheke ra i a ia
ka rere i te pari. I kitea mai e ia ki nga kaka-
hu ka ma i tona rerenga ai.

Katahi ka whakau mai to ratou waka ki te
take o te toka i rere nei te wahine nei, ka u
mai, u noa mai ka kite ratou i a ia e takoto
ana, kua mongamonga noa atu. Ko te waka
whakairo nei kua paea ki te akau, kua pakaru
rikiriki. A kua ngahae hoki te waka whakairo
a tenei koroheke, ara te pai whakarere rawa
atu o te tamahine nei. A mohoa noa nei
maharatia tonutia e matou te ingoa o tera toka
ko Te-Rerenga-o-Te-Aohuruhuru. A mahara-
tia tonutia hoki e matou nga kupu o tana
waiata. No te taenga mai hoki o nga tauhou
ki konei, ka arahina ratou e matou ki te toka
nei kia kite.

HE TITOTITO, HE PEPEHA.

he titi kair) a tahi.
kei ona roratanga.
Waikato kuku raho.
te paepae poto a Hou.
rere rawa te wakea.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.