Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 131.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

PEPUERE 1909.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

HON. APIRANA TURUPA NGATA.

I WHAKAATURIA e matou i tera mara-
ma te whakaturanga a te Pirimia i a Api-
rana Ngata hei minita mo te Karauna, a kati
e mea ana matou ki te ata whakataki marire i
nga korero i nga mahi hoki a Apirana Ngata me
ona whakaakoranga, ehara i te mea hei whakama-
namana engari hei whakaatu. Tera ano hoki
etahi tangata i te ki o ratou ngakau i te hae ka-
ore e kitea e ratou he take e hari ai ratou i te
whakanuinga i a Apirana, no te mea he whaka-
nui i te Iwi Maori katoa, he whakahonore te
whakanuinga te whakahonoretanga i a Apirana.
Kua rongo ano matou i etahi korero tipua a te
tangata mo Apirana Ngata, he take ano hoki
tenei i whakahuatia i kore ai e tika ia kia tu
hei mema mo te Paremata, ara, e kore e mu-
tu mai tona whakaaro i te turanga mema engari
ka tawhai atu ki te turanga minita tae atu ki
te turanga Pirimia. He mea kino rawa ki
etahi tangata te tu minita te tu Pirimia. Kei
a ratou e mohio ana te he nga he ranei, ki a
matou nei hoki kahore he he, engari he pai ana-
ke. Mehemea he he te tu minita kati he he ano
hoki te tu mema. Ko te hiahia o nga mema
katoa ko te tu hei minita he tohu honore hoki
tera he turanga e nui ai nga mahi e oti. Ko
te Kawanatanga te kai-hanga ture, na konei he
mea pai rawa te uru atu o tetahi Maori ki
roto ki te ropu o te hungahunga ture, kia hamu-
mu atu ai te reo, "E peneitia, peratia; kaua
tenei kaua tera he taikaha rawa tenei wha-
kangawaritia."

He nui te koa i pa mai ki a matou i to ma-
tou rongonga ai kua tu Apirana Ngata hei mi-
nita, a, he maha nga take. Kua tu ano he
minita Maori mo mua atu engari i rere ke i to
Apirana turanga. Ko Timi Kara te awhekai-
he tuatahi ki te tu hei minita, engari he mea
whai nui nana taua turanga. I tona timatanga
he Apitihana ia, he mema Maori, no muri
mai ka tu hei mema pakeha, ka uru ki te ta-
ha Kawanatanga. I tona turanga hei Minita i
puritia tonutia e Te Hetana ki a ia ano te
turanga minita mo te taha Maori, no muri
rawa mai katahi ano ka tu a Timi ki tona tu-
ranga inaianei. Ko te whakaturanga i a Mahuta
hei minita he mahi hangarau, he turaki i tona
ingoa kingi, he poapoa kia uru ia ki te taha
Kawanatanga, kia whakatuwheratia ai ona whe-
nua ki te pakeha. No te tunga o Te Waari
hei pirimia ka panga a Mahuta. Tena ko to
Apirana Ngata tunga hei minita na te kaha, na
te matau, na te ngakau tapatahi. I te nui o
te hiahia o te Pirimia kia uru Apirana ki te
ropu o ana apiha whakatokomahatia ana e ia
nga minita. Me i kore ana a Timi Kara kua
tu tonu ko Apirana hei minita mo te taha
Maori, otira he wa poto noa ka whiwhi ia ki te
turanga o tetahi minita nui, ko to matou whaka-
aro pono ia e taea & ia nga turanga minita katoa
i waho atu o te Minita Maori, ara, Minita
whenua, ahuwhenua, kura, mahi, aha ranei. E
kore matou e miharo ki te tu o Apirana Ngata
hei pirimia, a e tino mohio ana matou, ki re
ora roa ia, ko ia hei Maori tuatahi ki te wha-
kanaititia ara ki te huaina hei Ta. He aha i
kore ai? Kua whakanaititia nga iwi katoa ko
taua anake ko te Maori kaore ano.

He tino whakatauki na ratou na nga taita-

TE PIPIWHARAUROA.

mariki, na Te Kotahitanga o Te Aute  "Ka pu
te ruha ka hao te rangatahi." I tautokona te-
nei whakatauki e te kupu a Tamahau Mahu-
puku, i mea ai tera. "Kua huri nga rau tau o
nga kaumatua, ko enei rau tau no nga taita-
mariki." Kua maha tenei nga tau i kura-
ngia ai taua te Maori a no enei tau rawa
ka kitea he hua rarahi ara he takuta, he roia,
he minita Kawanatanga, haunga ia nga minita o te
Hahi. Ko nga hua enei o enei tau maha o te
kura, katahi ano ka timata te kokirikiri ake,
ko nga hua matamua enei. "Haunga ia nga
minita o te Hahi." Kua taea e te Maori eta-
hi atu turanga teitei tena o roto o te Hahi ka-
hore rawa he turanga teitei. Ko te Hahi te
tuatahi ki te mahi i waenganui i te Iwi Maori
engari kahore ano he Maori kotahi kia whiwhi ki
tetahi turanga teitei: kai tirotiro, atirikona,
tumuaki ranei o nga kura a te Hahi, heoi ano
kei ta Eruera te Kahu i ki ai ko te tikanga o nga
minita Maori hei tonotononga, hei pononga. He
aha i kitea ai he Maori hei takuta, hei roia, hei
Minita Kawanatanga, i kore rawa ai e kitea he
Maori kotahi mo tetahi turanga teitei i roto o
te Hahi? E rua ano nga kupu whakahoki He
kore Maori totika, he whakahawea ranei no
nga upoko o te Hahi ki te Maori. Ki to ma-
tou nei whakaaro ake e nui ke atu te kaha o
te Hahi me i whakaturia ana he Maori ki eta-
hi o nga turanga o nga pakeha. Kua tauwiratia
te turanga takuta, roia, Minita Kawanatanga,
ahuwhenua, ko tetahi turanga nui ia i roto i te
Hahi i nga kura ranei kahore ano kia tauwira-
tia e te Maori. He maha nga turanga i motu-
hake ki te pakeha anake kati me waiho na
kura Maori hei koiritanga mo te Maori me
kore noa e puta te kaha, te he kei mate roto
noa na matau, nga kaha, nga tumanako.

I tarapeke tonu te pikinga o Apirana Ngata.
Kua whakaaro noa atu ia ki te tu hei mema
engari i tatari ia ki na kaumatua—ki nga ruha kia
whakawatea kia tukua hoki te rangatahi ki te
moana hao ai me kore noa e mau mai he pu-
nua aua. I whanau a Apirana Ngata ki te
Kawa Kawa (Te Araroa) i te tau 1874—e
haere ana ki te 35 ona tau. I timataria tana
kura ki Wai-o-Matatini he maha nga tau i
kura ai ia ki reira i kitea ai tona matau. Mu-
ri mai i Wai-o-Matatini ka haere ia ki Te
Aute Kareti, ka kitea ano tona matau. I ona
tau whakamutunga ki te Aute ko ia te tino ta-
maiti matau o te kareti katoa. Kahore i tae
ki te tau whakamutunga ka puta ia i te whaka-
matautauranga whakamutunga o Te Aute (mat-
riculation). Mutu mai i Te Aute ka noho ia
mo te wa poto ki te tari roia i Turanga nei, ki te
tari o whini. I te tau 1890 ka haere ia ki te kareti
tino nui i Otautahi. E toru a au i ako ai ia, i

kitea ai tona kaha, tona matau, tona pai. I wha-
kanuia ia e ona hoa katoa mo tona pai. I tona
whiwhinga ki te tohu B.A.ka haere ia ki Aka-
rana ki te tari roia o Tepoa raua ko Kupa—
ko Tiati Kupu inaianei. I a ia e noho ana ki
Akarana ka whiwhi ia ki te tohu M.A. me te
tohu LL.B. Na tona whiwhinga ki te tohu
LL.B., i tu ai ia hei roia mo te Hupirimi
Kooti, engari i kawangia e tona wairua te ma-
hi roia. Nona i te tari roia ka marena ia ki a
Arihia Tamati, tamaiti a Tuta Tamati o Wha-
reponga. I tona hokinga mai i Akarana ka tu ia
hei hekeretari mo Te Kotahitanga o Te Aute

—e wha nga tau i tu ai ia ki tenei turanga, i
haereerea ai e ia nga wahi katoa o te Tai Ra-
whiti. Muri iho ka timata tana mahi whaka-
tupu hipi ko tana teihana tuatahi i Kakariki
wahi o Waiapu. I namaia e ia he moni ki a
Te Wiremu Hamiora, i kiia atu ai e ia ki a
Te Wiremu ko tona tinana tonu hei punga mo
tana mokete. Kua oti katoa a Kakariki inai-
anei, e kore e mohiotia he teihana Maori, i te
pai o te whenua, o nga whare, o nga taiapa, o nga
kararehe. I te tau 1907 no nga huruhuru hipi
a Apirana Ngata te utu nui atu mo Niu Tireni
katoa. Ko tana wuuruheti tetahi o nga wuu-
ruheti nui atu, pai atu i Niu Tireni katoa—ko
tetahi tenei o nga whare Maori tuatahi ki te

whakaiho i te hipi ki te mihini. Ko te whare
ano o Apirana tetahi o nga whare tuatahi o Nga-
tiporou ki te honoa ki te waea korero, ara
terepono. E wha nga teihana ko Apirana Nga-
ta te kai-whakahaere, ko Kakariki ara ko te
Ahikouka, ko Akuaku, ko Taurawharona ko
Te Herenga. Ko tona taina ko Renata te kai-
whakahaere o te Ahikouka inaianei. I tu ano
a Apirana Ngata hei tumuaki mo te Komiti
Poraka Whenua. I te tau 1905 ka hinga a Wi
Pere i a ia. I ona tau tuatahi ki te Paremata
i uru ia ki te Komihana mo Te Aute, ki te
Komihana Whenua hoki. He mahi nui wha-
kaharahara te Komihana Whenua, otira ki a
Apirana Ngata ka tapiritia atu ki tenei mahi
nui, ana mahi o te Paremata, ana mahi o te
kainga, tana hui nui i tu nei ki Poneke i tera
hotoke, me era atu mahi huhua a te tangata
puku mahi. E toru ano nga tau i tu mema ai
a Apirana ka tu nei hei Minita, na konei i kiia
ai e matou i tarapeke tonu tona pikinga, a kao-
re ario kia mutu noa tana piki.

Kahore rawa he take e porangi noa ai te
ngakau o te tangata kite hae mo Apirana Ngata
no te mea he tangata ia e tika ana kia piki a e
kore hoki e hapa te piki, no te mea he tangata
pai, he tangata tika, he tangata kaha, he tangata
matau, he tangata ahuwhenua he tangata puku
mahi. E ki ana ko Paora, "Hoatu nga mea i
tika ki te katoa: he takoha-tangata ki te tanga-

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ta i tika ai te takoha-tangata; he takoha-taonga
ki te tangata i tika ai te takoha-taonga; he we-
hi ki te tangata i tika ai te wehi; he honore ki
te tangata i tika ai te honore."

HE WHAKAHOKI TERE.

IARAIA e te marangai nga waka o te Aopu-
rurangi ratou ko tona iwi ki Horowera, ka
maha nga ra e noho ana, i te ata ka puta a Te
Rangikawanoa ki waho, ka titiro atu nei ki te
marino o te moana ka karanga, "Takoto tonu te
moana." Tera ka rangona mai e Te Aopuru-
rangi i te whare te karanga a Te Rangikawanoa,
ka hopu te ngakau he pana, ka karanga mai ho-
ki, "He aha tena, Te Rangikawanoa?" Tere
tonu te whakahoki atu a tera e tu ra i waho,
"Ehara e, e mihi ake ana ki te marino o te
moana mo tetahi kehe."

He kehua no Henare Potae te panga o te
tangata i te hua o te paua, ko Hare Taawha ia
kaore i pirangi ki te hua uri o te paua. I a
raua e kai ana ka kute a Hare i te hua o tana
paua, te kitenga mai o Henare ka riri mai ka
karanga mai, "E ta, e moumou ana koe i te
kai?" Tere tonu te whakahoki a Hare Taawha
me te kute tonu ano i te hua o tana paua,
"Ara ina, e tuaki ana au i taku ika."

Haramai ra a Hare Taawha raua ko te wa-
hine ka moe ki Te Ariuru. I te ahiahi ka tu te
kai a Tuihana te Umupaku, he huahua kereru.
Ka whakahangai a Hare i te nihi manu ki te
aroaro o te wahine. Te kainga o te wahine nei
ka rongo ki te kino o nga manu he makatikati,
ka parea ake nga manu. Ka mahara a Hare
he whakaparahako, ka rere te ringa ki te manu,
ka ki, "Ina ke te kai o te manu." Ka uru ki
roto o te waha ka ngaua te arero, ka ngunguru te
koroua ra ka ui, "E Tui, he aha te kai nei, na
wai te kai nei, no hea te kai nei?" Tere tonu
hoki te whakautu mai a Tuihana, "He manu
te kai nei, na Hapurona te kai nei, no Anaura
te kai nei."

E haere ana a Te Kani-a-Takirau i tana
haere, he mate kai ka peka nei ki te kainga o
Raharuhi Hapupoia, mau tonu tera e kape-
kape kaanga ana, karanga tonu atu, "E, e kape-
kape tonu ana?" Whakahokia tonutia mai e
Raharuhi, "Ana ra tai timu ka haere."

  

Mehemea kei runga, i te turuturu,
Nga uri o Kare-taringa-tahi.

"HE NGENGE"

EO te mate o te Maori, ko te ngenge." He
kupu whakatene enei mo te tangata
mangere, mo te tangata taumaha, mo te tangata
ngehe. Ko ta te pakeha kupu whakatene mo
te Maori ko "taihoa"—"ko te mate o te Maori
ko taihoa," a e kiia ana ano e te pakeha ko
Timi Kara te tangata kei te ngaua kinotia e te-
nei mate na konei i huaina ai tona ingoa ko
Timi Taihoa, tona tari ko te "Tari o Taihoa."
Kua puta noa atu te kupu a Te Pipiwharauroa
ehara te Iwi Maori i te iwi mangere, no enei
ra, no nga ra o te nihi whenua, o te hoko whe-
nua, o te paki, o te hoiho, o te rerewe, o te
motoka, i mangere ai taua te Maori, tena i nga
ra o taua tupuna ko te waewae tonu te waka
o te tangata. He kokinga ahiahi no Tawiri a
Waiapu ki Turanga nei ki Opotiki ranei. Ka
whakawaha mai e Tawiri te koiwi tupapaku i
Opotiki ki Waiapu te peeke paraoa ranei i
Turanga ki Waiapu, he toi tonu tana haere.
I nga ra o nehera ko nga rangatira anake te hunga
puku nunui, ko te hunga kore mahi hoki, no
enei ra ka tautau noa te puku o te ware. Ko
nga poropiti o mua he iwi haere  waewae na
reira ka whaiti o ratou kopu, tena ko nga poro-
piti o enei ra kaore e kitea iho nga puutu.

He mahi taumaha nga mahi katoa ki te ta-
ngata ngenge. He aha ianei i paru ai, i piro ai
te whare, nga kakahu? Na te ngenge o te wahine.
Na te aha ianei i puare tonu ai te matapahi o
te whare i pakaru tonu ai te taiapa, i parori
tonu ai te keeti, i tautau ai nga waea o te tai-
apa, i tareparepa tonu ai te hikurere? Na
te ngenge. Na te aha ianei i paru ai te mata o
te tangata, te tinana ranei, i waihakihaki ai
nga tamariki? Na te kore wai, na te nui ranei
o te utu o te hopi? E ia, ehara, engari na te
mate o te Maori na te ngenge. He aha ianei i
kore ai e oti he whare totika? Na te ngenge.
He aha ianei i paru ai te marae i te otaota, i
te anga paua, pupu, pipi, i kore ai e tahia?
Na te kore ringaringa ranei? E kui, na to taua
piwa, na ngenge. Na te aha ianei i pakaru ai
te paki te tokomaha rawa o nga tangata ki
runga, i eke rawa ai ma runga kooti i te wahi
poto noa, i kore ai e tuku ma raro i nga pikita-
nga i nga wahi kino ranei? Na te ngenge. Na
te aha ianei i kore ai te paki e horoia, nga ka-
kahu paki ranei e pania ki te hinu? E, hika
ma, na to taua mate na ngenge. Na te aha ia-
. nei i tino mataku ai te Maori kei maha rawa
ona kopikopikotanga? Na te ngenge. Na te aha
ianei i mau tonu ai te tangata i ona kahu ma-'
ku, i takoto ai ranei ki te whenua i kore ai e
tu tonu, kia kore ai ia e pangia e te mate? Na
te ngenge Na te aha ianei i rawakore ai etahi

4

TE PIPIWHARAUROA.

tangata, ahakoa nui noa te whenua, pakari noa
te tinana? Na te ngenge. Na te aha ianei i tuku
ai etahi tangata ma etahi anake nga mahi? Na
te ngenge. Na te aha ianei i kore ai e kaha te
minita ki te tirotiro i tana pariha? Na te
ngenge. Na" te aha ianei i tu tonu ai nga pokere
wai pirau i kore ai e tapukea? Na te ngenge.
Na te aha ianei i kore ai te tangata e haere ki
te karakia ahakoa tata noa te whare-karakia,
roa rawa te haerenga mai o te minita? Ehara
i te mea na te nui o te mahi, engari na te moe,
ara, na te ngenge. Na te aha ianei i kore ai
etahi tangata e haere ma te huarahi whanui?
Ehara i te mea na te nui o te hara engari na
te ngenge noa iho. Na te aha ianei i tomuri ai
to taua ahuwhenua? Na te ngenge.

.1 mahi tetahi tangata i tana mara, i parautia
e ia, i rakarakatia. I te ruinga ko tetahi wahi
anake i ruia e ia, no te po ka inoi ia ki te
Atua. "E te Atua, ka nui tou pai ki a au,
kaati e mea ana au mau e rui te toenga o ta
taua mara kati maku ko te parautanga, ko te
rakarakatanga, ko te ruinga i tetahi wahi." I
rongona te inoi nei e etahi taitamariki, heoi i
te po ka ruia e ratou, te toenga o te mara, ka
miharo hoki te tangata nana te mara ki te
aroha o te Atua ki a ia. I tetahi tau mai ka
inoi ano tangata nei, "E te Atua, kua oti i a
au te parau, te rakaraka ta taua mara, na ta-
ua tahi i rui i tera tau, engari e inoi atu ana
au ki a koe kia nui ake tou aroha ki a au i
tou aroha i tera tau, ara, mau anake e rui ta
taua mara." Te tupunga ake o te mara nei he
runa anake, he wekahu, he huainanga, he ho-
rera nga kai. Me i taea ana e etahi tangata te
whakamahi te Atua e kore rawa ratou e mahi
engari ka meinga te Atua hei pononga mo ratou.
He ngenge.

  

TE AO KATOA.

I te riri a Tame Paana raua ko Tiaki Ho-
nehana e £6000 i riro i a Paana £1500 i a
Honehana. I nui ai ma Paana na tona ingoa
tiamupiana na te nui hoki o te hiahia o Hone-
hana kia riri raua.

I te pakarutanga o tetahi tima ki Ahiterei-
ria e 40 o nga tangata o runga i mate 18 ano i
ora.

Ka nui te mate o nga tangata mahi a ringa o
 Ingarangi i te kore mahi. He tini kei nga tiriti
noa e haereere ana.

Tena toetoe haemata a Hine-te-moa te whanatu na.

RONGO MAORI.

ITE tunga o te Hinota pakeha o te Pihopa-
tanga o Waiapu ki Nepia ka puta te kupu
a Pihopa Wiremu e hiahia ana ia kia mutu
tona turanga pihopa. Hei tenei tau whiriwhi-
ria ai he pihopa hou.

Kua whakatuma ko Rev. Riwai Hiwinui Ta-
whiri hei kai-whakaako mo te kura pakeha o
Te Awanui, Waiapu. Ko Riwai tetahi o nga
kai-whakaako o te kareti i Waerenga-a-Hika.
Ka nui te konohi o nga tamariki o Ngatiporou
ki te hoki ki te wa kainga.

I te mutunga o te kura o te kareti i Te Rau
i tenei tau ka puta te aroha o nga akonga ki a
Reweti Kohere raua ko tona hoa wahine, ka
tapaea he taonga. I te mea i te Waipounamu
ke a Kohere i tapaea nga taonga ki tona hoa.
E tu ana ia he i minita mo te Pariha o te
Kawa Kawa (Te Araroa), e hoki ana ia ki tona
kainga tupu.

I puta mai ano a Rua me ana wahine toko-
rua ki Turanga nei i tenei marama. He nui
te moni ki a Rua inahoki he motoka tonu
tona huarahi. I a Rua e korero ana ki a
Wi Pere e puhipuhi ana a Wi i tana paipa, i
wareware ia he kehua no te poropiti o te
Urewera te paipa. Ka rere te kupu i a Rua,
"E Wi, kei hea o te Karaipiture e mea ana
kia kai paipa te tangata?" Ka whakahokia
e Wi, "Kaore ano ia koe kia mohio noa ki te
kupu a te Atua ki a Arama, ma te Werawera
o tou mata ka kai ai koe i te paipa?" Ko te
ahua o nga wahine a Rua he pononga nona. I
te tinihangatanga a tetahi haurangi mo nga wahine
a Rua ka hae a Rua ka pukuriri, win katoa
tona tinana, ka kohete, ka whakawehiwehi i
te haurangi ra, kotahi ano te whakahoki atu a
te haurangi, "Kia ora, kia ora e Rua, kia ora te
poropiti."

NA TE ETITA.

Kei whakatauira pohehetia noatia nga whaka-
he a te tangata ki runga i te upoko o te Etita
hou me whakaatu ake i konei ahakoa kua po-
roporoaki te Etita tawhito i te putanga o Tihe-
ma nei nana tonu i etita nga nama o Hanuere
o Pepuere. Ko tenei nama i taia i runga i te
ponana i te hohoro rawa o te putanga i te kore
tangata hoki i Te Rau hei whakahaere. Aha-
koa e haere ana te Etita tawhito tera ano e
rangona tona reo i te wharangi tuatahi kua wha-
kaupokotia nei, "Kui, Kui, Whitiwhitiora!"

HE KUPU WHAKAMARAMA.

5

"TE NGAKAU-KARAKIA."

MA nga hua ka mohiotia ai te rakau ma
nga mahi o whakaatu te tangata waiho-
ki ma te ngakau-karakia e kitea ai te Karaiti-
ana. Koianei te tohu o nga tangata a te Atua.
E hara i te mohiotanga ki te karakia, e hara i
te matauranga ki nga taonga o te Atua, e hara i
te reka ki te karakia te mea nui o te whakapo-
no, engari ko te ngakau-karakia. I tuhituhi
atu a Paora kia Timoti:—Kia mahara koe
kia koe ano, a ki te akoranga hoki. I Timo.
iv, 16. Ko tona whakamaoritanga tenei—
Kio tupato. Kaua to waha e rahi ake i o
mahi. He pai ke atu te ngakau-karakia i te
akoranga. Tukua ma o mahi e kauwhau to
whakapono. He akoranga tenei pai atu i nga
kupu a to mangai. Ma kona e rongo ai nga ta-
ngata kia koe. Ki te rahi ake te reo o to wha-
kahaere tika i to tinana i te tangi o to reo ki
te kauwhau ka ki to whare karakia i te tangata;

ki te hira ake ko to reo ki runga ake i to whaka-
haere tika i to tinana puta atu ki o mahi, e
kore e roa ka ki to whare-karakia i te punga-
werewere.

RUHI WHENUA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

I te mea kua kite nei tatou i nga korero a ta
tatou manu, e mea nei mo nga Maori o te
Wairarapa he iwi mangere heoi ano ta ratou
nei mahi he kai i nga moni o nga riihi, i toku
kitenga i tenei ka mea ahau katahi te iwi tino
pai i runga i tera ahua pai atu i nga Maori e ho-
kohoko nei i o ratou whenua a ka kai i nga mo-
ni me te noho noaiho, he pai atu ma tatou ma
te iwi Maori te reti i o tatou whenua ki te pa-
keha nga whenua e takoto mangere ana mo nga
tau e mohiotia ana ka hoki pai mai te whenua
hei mahinga ma tatou, i te wa e kai ana tatou
i nga moni o nga riihi nga mahi pai ma tatou he
hoki mai ki nga mahi o nga kainga, ki te wha-
kato rakauhua, whakato kai, ki te rapu i nga
wahi e pai ana hei tupunga rakauhua, tetahi
pai ano o te reti i o tatou whenua ki te pakeha
he ahu mai hei ingoa pai mo tatou mo te iwi
Maori a tae atu hoki ki o tatou uri ka whai
whenua tonu, a e kore te pakeha e kata iho
kia tatou me o tatou uri i runga i o ratou no-
hoanga teitei.

r.a INGOA KORE.

Ehara i te ETITA te kupu he iwi mangere a Ngati-
kahungunu, na Te Taute ke tenei kupu. Pai ke
atu te mahi i te whenua i te nihi. Taihoa nga whenua
nihi ka murua. ETiTA.J

MAHI IKA KI TAURANGA.

HE maha nga huarahi mahi, nga huarahi
moni a te Ope Whakaora; kei Taura-
nga he hi ika te mahi a nga Maori o tenei kara-
kia. Na Komihana McKie (Maki) i hua te
whakaaro he mahi pai te hi ika ma nga Maori o
Tauranga he mahi hei tautoko i nga mahi a te
Ope Whakaora i waenganui o te Iwi Maori. E
£900 nga moni i pau i te hanganga whare whaka-
maroke ika whare haupapa hoki. I hokona
e nga pakeha e nga Maori a ratou ika ki te Ope
Whakaroa. Mehemea he tima e rere ana ki Aka-
rana i te ra ano i mau ai nga ika ka tukua ki
Akarana. ki te kore ka haupapatia ka tauraki-
na ranei katahi ka tukuna ki Akarana ki era
atu taone ranei. Ahakoa i tomuri rawa te
timatanga o tenei mahi i tera tau puta ake nga
moni i pau i te hokonga i te ika e £1200 ko te
nuinga ake i tukua mo nga mahi i waenganui i te
Iwi Maori. Ki te whakaaro o nga apiha tera
tenei mahi e tupu hei mahi nui. Ko nga apiha
whakahaere i tenei mahi ko Kapene Mua
raua ko Arurana Amatorongo, he tangata mohio
ki te reo Maori, e kauwhau ana hoki raua ki
nga Maori o tera takiwa. Ko te whare kara-
kia o te Ope Whakaora kei te moutere o Ra-
ngiwaea, e ki tonu ana i nga Ratapu katoa. He
rawe noa iho tenei mahi ma te Maori. Ko
tetahi mahi ano e hapainga ana e nga Maori o
Tauranga ko te kutete kau. Kia ora Ngatirangi!
Kia kaha ki ena wahanga o te ahuwhenua.

HE TUPAPAKU NO TE HAHI.

NO te Paraire te 29 o nga ra o Hanuere ka
mate a Rev. Aperahama Tataikoko Ta-
mihere ki Tuparoa, Waiapu. I ohorere tonu
tona matenga engari he tinana mate tonu, ko tona
tino mate he huango. I whakaakona ia ki Te
Aute i puta ai tona ingoa mo te matau mo te
purei putupooro. Mutu mai i Te Aute ka
noho ia ki te kareti i Te Rau, a no te tau
1898 ka whakapangia ia hei rikona. Ko raua
ko Rev. Timutimu Tawhai i tukua hei minita
ki a Tuhoe, he maha nga tau i noho ai ki Te
Poroporo ka hoki mai a Pera ki Tuparoa.
Kahore rawa i maha nga tau o te matenga o tana
wahine tuatahi ka mate nei hoki ia ka mahue
tona hoa wahine me ana tamariki me tona iwi
ki te tangi ki a ia. He tangata tino pai a Pera
he ngawari he mateoha. Ka ngaro tenei o nga
tamariki totika o Te Aute.

6

TE PIPIWHARAUROA.

TE NAUE RAUA KO MATATINI.

He korero nonamata i korerotia ki a Hori Kerei,
Kawana i kitea ki tetahi o ana pukapuka ki
Capetown.

EO nga tupuna o te tangata ehara i te wahi
kotahi, no tera wahi, no tera wahi, kei
nga matua hoki te tikanga i penei ai, kei te ma-
tua tane ranei, kei te matua wahine ranei,
ara i taha mahimahi pea tetahi wahi o
nga tupuna, kihai i kanoi, koia i kore ai he
rangatira nui mo tenei motu, mo Niu Tireni
 kahore he tangata, ara he tupuna i kanoi ki te
rangatiratanga hei pehi i te kino, hei hapai i te
tika mo nga tangata o tenei Motu, kia noho pai
ai ratou, kia whiwhi ai ratou ki te mahi pai
ma ratou.

Koia i penei ai taku whakaaro he mate
hoki no te kupu e kore e ora, koia i mea ai he
rangatira ano to ratou, to tenei iwi, to tenei iwi.
Koia i tutu ai he hua no nga rangatira, he kore
no te kanoi hei pehi i te kino, ko a ratou tika-
nga e whakataurekareka ana tetahi rangatira i
tetahi.

Ko to matou nei tupuna no Ngapuhi a Te
Naue, te tupuna wahine. Ko te tupuna tane
no konei ano a Matatini, no te riu o Hauraki
nei ano. Ko te ukanga i kitea mai ai tenei
wahine ki Hauraki nei, ko te whaea, ko Tuo-
hupiko   i riro mai i te herehere, ara i te pa-
rau, i te whakarau Ko te kotiro ka noho
atu, ara i mau ano ia i te taua, i tukua atu
tenei e te whaea i runga i te papa-a-waka, ka
tukua kia tere ki te pa. Ka kitea mai e te pa
raka e tere ana. Huanoa he waka kau, kaore
he utanga o runga; tirohia rawatia iho ko
Te Naue e tokoto ana i roto i te waka. I
takaia ki te pueru; ko to namata taonga nui
tera ko tera kakahu no na rangatira anake.

Ko te matua me te whaea o Te Naue he
rangatira nunui anake raua. Ko tona whaea ka
riro rawa nei i te herehere. Ko te matua tane
me te kotiro i noho atu i te kainga tupu.
Ka riro mai te whaea, ka moho atu te kotiro.

A kaumatua noa, ka tamahinetia, ka wahine-
tia, ka mau hoki te rongo. Katahi ano te kotiro
ka mea kia haere ia kia haha i tona whaea.
Katahi ia ka haere mai, ka eke mai i runga i te
waka, ka haere teretere mai. Ko taua wahine
he wahine pai, ara tona pai ko te ahua o te
kanohi, ko ta te Maori pai tenei o te wahine

ko tetahi wahi, he rangatira. Katahi ia ka
tino pai rawa atu. Ka tae mai taua wahine ra
ki konei, ko te kainga i tae mai ai ko Te
Wairoa.

Kihai i maha nga. ra ki reira ka puta noa atu

te rongo o tenei wahine ki Hauraki. Ko te puta-
nga tenei o tona rongo ki Hauraki, ko Te Naue
kua tae mai, ko te tamahine a Tuohupiko, kei
Te Wairoa. Katahi ka haere mai nga tangata o
Hauraki ki te matakitaki. Nga tangata e haere
mai ana ki te matakitaki, ko nga taitamariki
anake. Ko te take tenei o ta ratou haerenga
mai, he hiahia no ratou ki a Te Naue, ki a riro
i a ratou hei hoa mo ratou. Ki te pai ki tenei
tangata, e pai ana; ki te pai ki tetahi atu, e pai
ana ki a ratou katoa e pai ana. He nui nga te-
retere e haere mai ana ki te matakitaki, e kore
e roa te tirohanga a taua wahine ra ki te manu-
hiri kua hoki. Ko te take tenei i whakaparahako
ai taua wahine, he kikino no te tangata. No
muri ka haere mai te waka i a Matatini, ka
tae mai ki Te Wairoa. Ka kitea e nga tangata o
reira, ka tawhiritia. Ka u ki uta, ka puta iho
a Te Naue kia kite i te manuhiri. Ko tana ti-
tiro tau tonu ki a Matatini hei hoa mona. Muri
iho ka haere ki te kainga, ka tahuna te ahi roi.
Haere ake ki te ahi nei e rua rau, te wahine,
te tane, te tamariki. Ko te wahine hei hurihu-
ri, ko te tane hei patu. A ka puranga te roi, ka
rukea ki tahaki. Ka whakatika mai a Matatini
ki te kai ko nga rangatira i tetahi pito, ko nga tu-
tua he pito ke ano. Ko Matatini i roto i nga
tutua e kai tahi ana. Titiro rawa mai a Te
Naue, ka noho a Matatini ki reira. Ka haere
mai. te wahine ra me tana kowhatu ano, ka
noho ki te aroaro o Matatini, ka patu i te roi.
Ka riri te manuhiri nei ki a Matatini ko ta
ratou kupu riri tenei— "Koia rawa tatou i
uta mai ai i tenei tangata?"

A muri iho, ka mutu te kai, ka hoki ki
tahaki, ahiahi noa. Ka turia te haka, ka
puta a Matatini, moruki kau nga ringaringa, ana
hoki te ringa wahine. Na ka rere te wa-
hine nei ki a Matatini, haka tonu. A ka
mutu, ka moe te manuhiri nei ko nga ranga-
tira i roto i te whare, ko nga tutua i waho. Ka
kite a Matatini, ka moe ia ki reira, ki roto i
nga tutua. Kua kite mai a Te Naue i te
moenga o Matatini, taumau tonu mai, a ka
warea e te moe, te haerenga mai o te wahine
ra, ka moe raua ko Matatini. Whakatu tonu
atu kia tahuti taua wahine ra. A kihai i
puao-te ata, ka haere, ka ahu te haere ki
runga ki Taupo ko te nohoanga mo taua wa-
hine ra kua tohutohungia atu e tona hoa. Ko
tana kupu tenei, "Kia tika to haere ki Rauku-
ra, ki te tumu e kokiri na ki waho o te tumu
roa na, hei kona koe noho mai ai. Ki te ka-
ranga he reo, kei puta iho koe ki te karanga ko
au, hei kona koe ka puta." I te ata ano ka
hoe te waka ra, ka hoki ki tona kainga. Ko te
pa i noho ai te wahine nei kei te haha i te
wahine ra. Ko te whaea o taua wahine

HE KUPU WHAKAMARAMA.

7

kua rongo ki te haha a te tangata. Ka
haere ki te whaea patai ai ka mea mai ia,
kihai i kite. He huna tenei nana, he wehi i
tana kotiro, kei kumekumea. Ka hoe te wa-
ka ra, ka wawata ha ki a Te Naue, ka karanga,
ka mea, "Te Naue, e! puta mai." Ka pena
tonu te karanga a nga tangata o te waka, a tae
noa atu ki Raukura. Ka karanga a Matatini,
ka mea, "Te Naue, e! puta mai ko au te-
nei, ko Matatini." Te putanga iho, tu ana i
tatahi, ka kite te waka nei. Tirau ana te kei,
tirau ana te ihu kua tata ko te kei, kihai i
whakatika kua tata te ihu ki uta me waenga-
rahi, kua piri katoa ki uta. Ko Matatini i
waengarahi e noho ana. Ka haere mai te
wahine nei, tika tonu ki te aroaro o Matatini.
Karanga noa te ihu me te kei kia tika ki riera,
kia.noho tahi ki a ratou: kihai i pai. Na ka
riro tenei wahine i a Matatini, ka moea e ia
hei hoa tupu mona. Ka puta ake tana tama
ko Hura. Ka moe a Hura i a Waita, ka
puta ake ki waho ana tama ko Te Kore, raua
ko Te Toki ko Te Kore te tuakana, ko Te
Toki te teina.

HE TANGI NA TE KOROHEKE.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe, he patai tenei ki a koe,
he aha te take i raweketia ai etahi o
nga reta o te reo Maori te wha me te nga i
whakaurua ai he whakapakoko hei utu mo
ana reta? Te na me tana hiore kuri, te ha me
tana matia whakatu hei wero atu pea i te hu-
nga whakatoi mai ki aia. A he aha ano hoki
tenei tohu au Nga me te mea nei he pawaha ara
oti ka whakaurua e koe nga moko ate Maori,
nga pawaha, nga tiwhana nga kauae, nga po-
niania, hei whakairo katoa mo te reo hou?
Mahara noa ai ahau e arohaina ana e nga
tamariki nga mahi a nga matua, a nga tupu-
na, i whakaarohia nuitia ai e ratou nga reta e
tika ana mo te reo Maori, i mohio ai te Iwi
nui tonu ki te korero i nga pukapuka i pere-
hitia ki ana reta. Kaore ko nga tamariki
tonu hei kowhiti i etahi o nga reta tawhito
whakauru ai he whakapakoko hei whakararu i
te reo Maori.

Tena koa e hoa perehitia mai enei kupu te
nganga, te ngenge, te ngongo, te ngawha, te ngerengere,
te ngongoro, te ngangengange, te ngawhaki, te whawha,
te whewhe, te whawhati, te whawhaki, te whewhere,
te whawhai, te tauwharewhare: me te tini. atu o
nga kupu penei. Perehitia mai ki o whaka-
pakoko hou. Era ranei e mohiotia mai e te
Iwi he reo Maori? Kore noa iho.

E hoa kati te tuku mai i Te Pipiwharauroa
ki au, kua kuware ahau ki te korero i to pu-
kapuka i te whakaurunga o te tini o nga
whakapokoko ki roto. Kua nuku atu i te
waru tekau ma rima nga tau i mohio ai ahau
ki te reo Maori. I korero ai ahau i nga pu-
kapuka reo Maori, i perehitia nei ki nga reta
marama nga mahi nui a nga kaumatua kua
mate katoa nei ratou. Kati noku ka kauma-
tuatia nei ahau i pura ai aku konohi i te po-
kepokenga o taua reo marama, te mohiotia te
take i whakarerea ai.

Ki te hokia e koe te ahua tawhito o te pe-
rehitanga o te reo Maori ki to pukapuka hei
kona ka tuku mai ai ano koe i to pepa ki au,
me taku tuku atu ano i taku hereni ki a koe.
Engari ki te perehitia e koe taku reta kia ko-
tahi te kape e tuku mai hei matakitaki iho
maku, ki te kore e perehitia, kati noa iho.
Kia kotahi taku kupu. Kati te whakararu i te
Iwi, kia pai te urungi i to waka, kei tahuri ka
paremo te manu, ehara hoki Te Pipiwharauroa
i te manu moana, kei te tuawhenua tona kai-
nga, me taku whakarongo ki tana waiata, o
toku tamarikitanga mai ano taea noatia enei
ra. Koia nei—

Tui, tui, tui, tui.

He raumati, he raumati.

Tioro, tioro.

Oti kua rere ke inaianei te rangi o tana
waiata me te mea nei e tangi ana. Aua uana
e tangi! i te mamae i aia. Whakarongo iana
ki tana tangi.

Tui. tui,

Kua mate ahau,
I nga whakairo hou,
Kua nanu te reo,
Kua raru te Iwi,
Tihewa. Tihewa.

Naku, na,

ERUERA MAIHE WIREMU.
Pukehou, Te Aute,
Hanuere 11, 1909

[I whakamaramatia a tatou reta hou i te putanga i a
Hune ka hori nei, ara i te nama 123. Tena ano teta-
hi pai o aua reta ka whakaaturia mai e to tatou papa,
ka tangi mai nei he tuhi aua reta no te moko o nehe
ra.—Na te ETITA.]

KOTAHITANGA O TE AUTE.

E tu ana te hui a tau o Te Kotahitanga o
Te Aute ki Rotorua a te wiki o te Aranga ara
a te 10 o nga ra o Aperira. E nga hoa whaka-
teteka kia tae ki tenei hui, he nui nga putake
korero e whiriwhiria.

8

TE PIPIWHARAUROA.

TAKITIMU.

TATAI korero o te whakawhitinga mai o
 Takitimu me etahi atu ara kia wha aku
waka e korero ake, ko Takitimu, ko Matatua,
ko Te Arawa, ko Tainui, a kaati me korero
ake ahau mo Takitimu. Ko tenei waka ko
Takitimu, he waka tapu. Ko nga tangata o
runga i a Takitimu ko Tamatea, ko Ruakapu-
anui, ko Pawa, ko Ruawharo. Ko te waka
tenei nana i mau mai o tatau tipuna i whiti
mai ai i te Moana-nui-a-Kiwa. Ko Takitimu
te waka, ko Tamatea te tangata, ko Kahukura
te atua. Ko Kahukura i haere mai i te taha
maui o Takitimu tawhana haere mai ai i ru-
nga i te kare o te moana, ko tona tinana ia kai
runga tonu i a Takitimu e takai ana ki te kiri
manuka. Koia te kiri manuka i kiia ai ko te
awhi o Kahukura. Na ka tata mai ki tenei
motu ka here mai te atua ra ki runga o Whanga-
paraoa tawhana atu ai i reira ka mohio mai
te tangata o Takitimu ko te awa tera hai unga
mai mo tona waka ara mo Takitimu. Te
unga mai ki uta nei ka whakahau a Kahu ku-
ra i a Tamatea kia haere ki te titiro i tenei
motu, i pokai te motu katoa i a Tamatea te
haere koia tona ingoa e whakahuatia nei ko
Tamatea-Pokai-Whenua, te kaka kai a mio;

no tana pokapokatanga  nga roto taniwha koia
tena ingoa ona Tamatea-Pokapoka-Whenua,
Tamatea-kai-haumi. I muri o te whakahau-
tanga mai i a Tamatea ki te whakataki i te
motu nei ka whakahau ano te atua kia hoea mai
a Takitimu ma te taha katau o te motu nei.
Ka tae mai ki Turanga ka waiho e te atua ko
Pawa Id reira e whakakori tonu mai ra a Pawa
i reira me tona kuri i reira. Ka hoea
ano a Takitimu. Ka tae ki te Mahia ka wai-
ho ko Ruawharo ki reira e tootoo tonu mai
ra a Ruawharo i a Tutarakauika ki uta. Ka
tahi ka maro te hoe i a Takitimu ki te Rere-
o-Raukawa ki te wahi i whakaritea e te atua
hai taunga mo Takitimu ka pungaia ki reira ko
te ingoa o tona punga ko Kahotea he pounamu,
he mea tango mai no Arahua, Rarotonga, a kati
ko Takitimu kai te takoto tinana tonu inaia-
nei i waenganui o nga motu e rua o te Waipou-
namu me Aotearoa. He wa tona ka kitea
atu e tau ana mai, no reira hoki te tauhou ka
takoto ki te riu o te waka e whakawhiti ana ki
tera motu kia mahue mai a ia ki muri katahi
ka maranga ake te tauhou ka titiro tahi atu te
kokoru kai Kararupe. Heoi mau e waiata
atu te waiata o kona kia mohio ai koe kia
whakapono ai, ae, ka tika to mahi.

A kati me whakamarama ake au i te waahi
kua oti te korero o ta tatou rarangi ara o te
atua o tatou Tipuna nana nei ratau i whakawhi-
ti mai. Ko tenei mea ko te kahukura he mea
tuku mai e te atua nui o te rangi hai whare mo
tana anahera tapu mo Mikaera te anahera
tapu a te Atua e tu nei i nga wahi katoa o te
ao, a kati me tiki atu he whakamarama mo te-
nei wahi o ta tatou rarangi ki te takiwa i a
Mohi, ae ra hoki i whakawhiti te Whanau-a-Ihara-
ira i te Moana Whero, ko Ihowa te Atua.
Waihoki i whiti mai o tatau tipuna i Hawai-
ki ko Ihowa ano te Atua. Tena i ana kia
titaha mai o koutou taringa ki te whakarongo mai
i te kawenata o koutou tipuna ina ka korerotia
atu e au ki a koutou, a tena hoki e marama
mai i te ngakau e nohoia ana e te Wairua o te
Atua. Na ka whiti mai o tatau tipuna ki tenei
motu, ka hoki a Kahukura Mikaera ki te tiki
i a Kapene Kuki te kau ma rua nga whakatu-
puranga mai i a Tamatea tae mai ki a Te
Kani a Takirau ma katahi ka rere mai a
Kapene Kuki ka haere mai ano i te huarahi o
Takitimu ka u mai ano ki Whangaparaoa i rei-
ra ka iriiritia e Kapene Kuki te ingoa o taua
waapu ko Ihi Keepa tona tikanga ko te unga
mai o Takitimu. I muri atu i a Kapene Ku-
ki ka tonoa mai ko nga mihinare ki te kauhau
i te Rongo Pai a Ihu Karaiti ki te whakamutu
hoki i a ratau putia kai tangata a homai ana he
poaka, he nanenane he kau, he hipi mo a ra-
tau Putia me era atu mea a te pakeha. I
muri atu i nga mihingare ko te kawana ka tae
mai ki tenei motu ka tono kia Te Kani a
Takitau kia tukua atu te whakahaere o tenei
motu ki a ia kaore i whakaaetia e te Kani a
takira me i whakaae a te Kani kua ngaro noa
atu te haunga ahi o tenei motu me ona tangata.
Na ko te whakapapa tenei o te kani-a-Takirau
he uri hoki ia no Tamatea-Poraki-Whenua.

Tamatea
Kahungunu
Rongomaipapa ...
Maruahangaroa...
Hinekuranui ...
Mihiata
Tukaki
Hinehape
Ngungurukiterangi
Hinematioro ...
Ngarangikahiwa...
Te Kani a takirau

1

2

3

4

5

6

8

9

10

11

12

Na me whakamarama ake tetahi wahi o
tenei whakapapa. Ko Rongomaipapa he uri
no Kahungunu he mokopuna na Tamatea
nona nei te tore i hika ki te motu katoa na
ana hoki nga kuini o te motu nei a Mahinara-
ngi, a Tamairangi a Hinematioro. Ka moe a
Rongomaipapa i a Tuhourangi he uri a Tuho-
urangi no Tamatekapua te rangatira o te Arawa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9

ka puta mai ki waho ko Maruahangaroa . Ka
whakahokia mai ano ki te uranga o tera ki a
Uenukukoihe. Koia te whakapapa kua takina
ake ra.

Kati tena o a tatau whakamarama. Te rua
ko te Paremata o te motu nei kai waenganui
tonu o nga motu e rua nei ara kai runga tonu i a
Takitimu. Kati tena ko te mana i puritia ai
tenei motu note korenga o Te Kani a Takirau
i whakaae ki teto no a te kawana kia tukua
atu te whakahaere o tenei motu ki a ia te rua
ko te pootitanga mema mo te Paremata timata
mai i nga kaumatua ara i a Tareha ma tae mai
ki a Data no runga tonu i a Takitimu me te
Minita Maori kai runga tonu i a Takitimu.
Kaore ano kia riro i a Matatua raua ko te
Arawa no te mea kaore he mana o aua waka
i raro i te mana o Kahukura kua korerotia
ake ra i te timatanga mai o tenei kawenata.
HUKANUI WATENA.

(Taria te roanga.)

NGA HOKOHOKO.

NO Akarana enei utu mo enei mea i enei
ra:—

Pikaokao toa hei kai 3/- ki 4/9 mo te parera
2/9 ki 3/6; parei 4/3 kaanga 4/9 ki 5/ oti
2/4 ki 2/6 taewa 4/6 mote 1oo weeti, aniana
7/- mo te 1oo weeti.

HURUHURU.

Kei te piki tonu te utu o te huruhuru hipi
ki Ranana. I te hoko o Hanuere 20 mo nga
huruhuru o Makomako (Tokomaru) 9 1/8d.,
Huia 9 5/8d., Rimuroa 10 ¼d., Awarua 9d, Tena-
koe 10½d Titi (Waipiro) 10 5/8d Poukawa
11 3/8 i eke etahi peere ki 14 3/4 Ma te utu o
enei teihana e mohio ai nga Maori ki nga utu o
nga huruhuru o a ratou na teihana. E 10, 222
nga peere o tenei hokohoko. E 5 pai heneti
tae ata ki te 10 te pikanga ake i te hoko o Ti-
hema.

NIU TIRENI.

I te hoko ki Murihiku i te 20 o Hanuere
nei 10, 137 nga peere i hokona, ½d. ki te 1d. te
pikinga o te utu mo te pauna, ko te utu nui
rawa 11½d  mo te pauna.

I te hoko ki Otepoti e 20, 366 nga peere:

Marino 6 3/4d. ki te 12½d.; hawhepurere 6¼d. ki
te 12½d.; korohipurere 5d. ki te 13¼d. Ko te
13¼d. mo nga huruhuru hokete korohipurere.

I te hoko i Otautahi, Marino 6¼d 9d.,
hawhepurere 5¾d-9d., korohipurere 5d.-8d.;

wuuru Koriteera 8½d.-10¼d: Horopihere (ihu
pango) 13d-14½d.

TE POROPITI PARANI.

IHAMENETIA tetahi taitamariki ranga-
tira o Te Muriwai, Turanga, ko Pera
Waaka tona ingoa mote mau waipiro ki te kainga
Maori a mau ana tona hara, tonoa ana ki te
utu e £5 engari i te kore moni ana £1 ano i
utua i tukua te toenga mo tetahi wa ka utu ai.
Ko Pera Waaka tetahi o nga tangata tino tauto-
ko i te hahi parani o te poropiti nei o Hika-
puhi.

Mehemea e kaha ana nga pirihi me nga mema
o nga Kaunihera Marae tera e tokomaha nga
tangata e mau mo te mau waipiro ki nga kainga
ki waho hoki o nga hoteera. Ko nga tangata e
hapai ana i te ture ka kinongia e nga tangata ha-
urangi kahore ratou e whakaaro mo ratou ke te
ora ki te mutu ta ratou mahi tutu.

I rongo matou ki te tino toa o Te Moana
Tatae o Maihitaone, ko ia te tumuaki o te
Komiti Marae o Te Oreore. I tu he hakari
nui ma Hikapuhi, tekau ma rima nga patara
parani, a i tae ano hoki a Te Moana ki taua
hakari. I te mea kaore ano kia kai ka tu a Te
Moana ki runga ka mea he kupu tana. I to-
noa e ia te utu e £50. Na Wirapeti te pauna
tuatahi, kohia ake te moni £15 I mau te
ringa o Te Moana ki te £15 ki nga patara hoki
15. He toa tenei ki a matou nei ko ia anake
hoki ia o tona taha a i tu ia i waenganui i te hui
nui a Hikapuhi* engari i kohetetia a Te Moana
e te ngutu wahine. Ko tetahi tangata kaha o
Wairarapa ki te hapai i te ture ko Taiawhio te
Tau.

He maha nga tau i pakoko ai tetahi wahine
a ka waimarie ki te whiwhi ki te tamaiti. No
muri mai ka taioa na Hikapuhi i whakahapu te
wahine nei kua hapu noa atu ra i mua atu o te
taenga mai o Hikapuhi-ki-te-rangi. I enei ra ka
pangia taua tamaiti e te mate a ahakoa he mea
merekara na Hikapuhi i whanau ai taua tama-
ti kihai i ora i te mana o te poropiti. I tae
mai ano tetahi wahine kuia o Wairarapa ki
Turanga nei whakatautau haere ai i tona puku
he mea whakahapu na Hikapuhi—he mea wha-
kapupuhi ra pea ia ki te kanukanu.

Ki ta matou whakaaro ko te mutunga mai te-
nei o nga mahi rorirori atu i te ao katoa. "Hae-
re e waro, ki Ingarangi ki Rehia ra."

Kua whakaturia he kotahitanga mo nga kura
o Akarana ara mo Tipene mo Tin Kingi me
Wikitoria pera me Te Kotahitanga o Te Aute
engari ki ta matou titiro iho no Te Aute etahi
o nga apiha ara a Dr. te Rangihiroa, a Te Ho-
kena me Poananga.

10

TE PIPIWHARAUROA.

NGA MAHI A HIKAPUHI.

I rongo ano matou i puta etahi kupa
whakahe ma Te Titaha mo nga minita o te
Hahi, he he ano tenei, he ngau tuara ehara
hoki i nga minita nga korero o Te Pipiwharauroa,
a kahore ratou i mohio ki aua korero, na te
Etita anake ana korero. Kahore he wehi o
te Etita ki te whakawaha i nga kupu a te tanga-
ta mona, ahakoa titaha, hangai ranei—he wha-
nui noa atu te tuara o te Etita hei whakawahi
i ana pikaunga.

Kahore matou e tino mohio ki nga putake o
te "Kui! Kui! Whitiwhitiora." a Hikapuhi i tu nei ki Te Arai i tera
marama heoi ano pea he ngahau he whakanui
tonu i ta ratou na mahi. Kei te ahuwhenua
etahi iwi kei te takaro ia etahi. I rongo matou
i riria te tangata whenua e te pirimia e te ake-
pihopa ranei a Hikapuhi, ko Titaha te ingoa o
taua tangata, mo nga korero a Te Pipiwharauroa,
i te nama o Nowema 1908. Kahore he take e
pouri noa ai te tangata mo nga hara o Te Pipi-
wharauroa, kotahi ano te tangata hei utanga mo
te whakahe ko te Etita anake. Me tuku mai nga
whakahe a Te Titaha ki te Etita a mehemea
he hara to te pepa ki tenei tangata ki a Hika-
puhi ranei me hamene. Ko ta matou kupu
tino taumaha mo Hikapuhi ko ta matou kia-
nga he porangi a Hikapuhi, heoi mehemea ka-
hore a Hikapuhi i porangi ka tino he matou,
otira mehemea he tika i porangi tonu a Hika-
puhi ka he te hunga e whakapono nei ki a ia,
he whakapono noa ki nga mahi a te porangi.

I rongo ano hoki matou i whakapaea na
Takuta Tutere Wirepa nga korero o Te Pipi-
wharauroa. Ko ena korero na te Etita he mea
hopu na ona taringa i takiwa e puhia ana e te
hau. He aha i wehingia ai te panuitanga o
enei korero ehara hoki nga mahi a Hikapuhi i
Whakato i te mahi ngaro i mahia i te ra e whiti
ana, i mahia i roto i te whare o te tokomaha.
He mahi pai enei kia tuhituhia he mahi tipua
hoki hei miharo ma enei whakatupuranga e
heke iho nei—hei kata ma ratou.

Ki ta matou whakaaro kei te mau tonu te
porangi o Hikapuhi. I te urunga o nga hau o
Hikapuhi—he hau parani ranei—ka karanga-
tia he paraoa mana, ka mauria mai e toru
nga rohi katahi ka tikarohia e te wahine nei
a roto o nga rohi ka kainga te pukahu. Ka ki
tona puku ka tukua e ia ma tona iwi e kai nga
kiri o te paraoa, nga anga. Ehara ianei te nei i te
porangi? Ka tarakaraka a Hikapuhi ka kiia
e ana tangata kua uru nga atua ara "kua teke a
te Wa."

Kua panuitia e matou i tera taenga mai o
Hikapuhi ki roto o Turanga nei he tokomaha
nga pakoko i whakahaputia e ai ki ta ratou
korero. I tenei taenga mai o Hikapuhi ka
tirohia ano e ia nga pakoko nei, ka tirotirohia
nga u—nga u kua maroke nei kua kureherehe—a
kiia ana e Hikapuhi kua toru marama o enei
wahine e hapu ana. E kiia ana i tirotirohia
tonutia nga u i waenganui i te tokomaha e ma-
takitaki ana. Mehemea ehara tenei i te mahi
na te porangi, kia pehea rawa te ahua o te ta-
ngata ka kiia ai he porangi?

Ko tetahi tikanga tino he a Hikapuhi he ko-
rero teka  I kiia e ia na tetahi wahine o Te
Arai ko Reta te ingoa i makutu etahi o nga
rangatira o Turanga nei, e mate ana taua hunga
me i kore ana ia. He whakapaeteka tenei, he
korero tino kino, he whakahau tonu kia kohu-
rutia kia ahatia ranei a Reta. Ko te tikanga o
enei tu korero he maminga he whakaahuareka
ki nga rangatira kia pirangatia ai ia kia hoatu ai
ranei he moni. I penei te ahua o nga korero
a tetahi porangi ano o Ngapuhi i tahuna ai ki te
ahi tetahi tamaiti iti e ona matua ano. He
korero ra na te porangi ka pohehetia he kupu
na te poropiti. Kua mau tenei tangata raua
ko tana wahine kei te herehere mo nga tau
maha, ko te poropiti porangi kei te whare tika
mo raua ko Hikapuhi kei te whare porangi.
Me i whakahaua ana e Hikapuhi kia ta-
huna a Reta ki te ahi e whakaae tonu pea nga
tangata e porangi nei ki te whakapono hoki ki
tera porangi? Me ata tatari marire te mutunga
o te mahi a Ngatikahungunu raua ko Ngati-

maru.

•

I puta etahi kupu a Hikapuhi mo Te Pipi-
 wharauroa, mo nga kupu mona, i kiia ia he
wahine puremu. Me titiro Te Pipiwharauroa, e
kore rawa e kitea i puta tetahi kupu penei ma
matou mona nana ano te kupu whakapae mo-
na he wahine puremu ia. Ehara matou i te
poropiti pera me Hikapuhi e mohio ai matou
ki ona hara, kei a ia e mohio ana ona hara,
heoi ta matou i whakahua ai ko nga
ahuatanga o Hikapuhi e mohiotia ana e te
katoa, e kore rawa tetahi kupu kotahi ma
matou e puta mo Hikapuhi mehemea ana ia i
noho noa iho kahore i anga ki te maminga, ki
te whakaporangi, ki te whakakino i te tangata.
Kaua rawa ia e whakahengia nga mahi kino?
Me tuku tonu atu ia kia whakaako ana i te
tamariki wahine ki te horo waipiro, kia wha-
kapae ana i te hunga hara-kore he makutu? E
kiia ana e te tangata he tawai a matou kupu
mo Hikapuhi, he tawai pea nga kupu whakaki-
no a te Karaiti mo te rewera? Me i maia pea

HE KUPU WHAKAMARAMA.



tetahi tangata ki te whakahe i nga mahi porangi
o Whangarei kua kore te tamaiti e tahuna ki
te ahi e tona koka ake nana nei i whakawha-
nau mai ki waho, a, e kore. tenei ingoa tino kino
e eke mai ki runga ki a taua ki te Iwi Maori. I
kore mai i nga ra o taua tupuna a, hei nga
ra rawa o te whakapono raua ko te mahi to-
hunga ka rangona tenei tu mahi.

  

HE WHAKATAUKI, HE TITOTITO,
HE PEPEHA.

Ehara koe i te ringa huti puna.
E kore e kitea he toki huna.
E wha o ringa a, e wha o waewae.
He kawakawa te tohu o te tarina.
He atua te hia ora i te makariri.
He iramutu tu ke mai i tarawahi o te awa.
He ika i raro, he rapaki ake i raro.
Me mate kongenge, mo Taitua.
I taka i te rakau mo, Taitua.
He waha huka ki te korero.
He peka kai, he peka taonga.
He poporo tu ki te hamuti.
He popotai numanga kino.
He puanga kakaho, ka rere i te waru.
He pureirei whakamatuatanga.
Te rukuruku a whakaotirangi.
He toka hapai mai no na whenua.
He wahine whakarongo hikihiki.
Ka mahi te kanohi kai mataarai.
He whare no te pitongatonga.
Nga uri o Whiro-whakaputari-onge-kai.
Ka mahi te hikuroa i ana mahi.
He mea i tohia ki te wai o Tu-tawake.
He potiki kai papawai na Rangitihi.
Te ringaringa aroarohaki taua.
Te waewae i tohia i te ata hapara.
Ka mahi Tuhoropunga ki tana mahi.
He kapiti hono, he taitai hono.
Kei runga o te wharawhara i a Nukuarangi.
He korero ki tua o te hemihemi.
Kei Te Akau-pori-ngahuru.
Oa whakaeke haumi, na peke mahi kai.
Ko Haumia tiketike, ko Tangaroa hakehake.
He potiki whakatoatoa na Maru-te-hia-kina.
Ko Makeremumu hupe tautau.
Ko Moemiti raua ko Ngoroa.
He rangatira no te tau titoki.
He uri no Tuhourangi kai mataotao.
Ko te uri o Hua, e kata te rakau.
Rangitihi, upoko i takaia ki te akatea.

Rangitihi upoko whakahirahira.
He korero ki te pahoahoa.
Ko Ru kai whakatonu, ko Ru kai horohoro.
He kotuku rerenga a tahi i te tau.
Ko te hope a Te whatumairangi.
He paekura kite na Mahina.
Ko te ra maeneene a Te Rahui-Tangaroa.
He tamaiti i tohia mo Tu.
Nga uhi matarau a Uetonga.
He uri na Kapu-Manawa-whiti.
He uri no Te Paki-waetahi.
Nga uri o Punga aruaru kai.
Ko taumata whakahehe korero.
He kakahi whakairo no te moana.
Kia tae mai Te Katahiwera.
Te rangi i whanau ai a Te Rangi-kau-a-riro.
Me te kiore haumiri kakaka.
Ko Kawai te ringa tohaunui.
He rakau ka hinga ki te mano wai.
Mo te ata kurakura o Tumatauenga, o Tukariri.
Nga huruhuru o na waewae.
Nga manotini o Popokorua.
Ngapuhi taniwha rau, Ngapuhi kowhao rau.
Da rakau tango  mua a Manaia.
Ngatiawa, te toki te tangatanga i te ra.

Kua whakaturia ko Tiakihana Paama hei
hoa Komihana mo Te Taute ara mo te turanga
o Apirana Ngata.

Kua panuitia kua riro i te Kawanatanga te
tahi poraka nui o te Maori e 250, 000 eka kei
waenganui o Taupo me Waikato. "Haere ra
e waro, ki Ingarangi ki Rehia ra!

NGA HUA KAREAO MA TA TATOU HANU.

Katene Pakerua £1 5/ P.H.D. 6/ Renata T.
Hona 5/6 Tame Tipene 5/ A. F. McDonnell 5/

Wikore Kiteao 5/-; William Dix 5/-.

HE PANUI.

Hui o te Hahi Maori. Pihopatanga o
Waiapu.

KA tu te Hui o te Hahi Maori i te Takiwa
o Heretaunga ki Te Ruataniwha, ki Te
Wairoa, a te 7 o nga ra o Maehe, 1909

W. L. WAIAPU, Pihopa.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.