HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 128.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

NOWEMA 1908.

Kui! Kui! Whitiwhitiora."

——

KINGI TATARAMOA.

KUA puta ano etahi kupu ma matou mo
tetahi kingi nui, e utu takoha nei nga
iwi katoa, ara, mo Kingi Tupakaka, a tenei ano
tetahi kingi nui e peehi nei i te Iwi Maori ki
raro i tona mana tiotio, mana putaratara, ko
tona ingoa ko Kingi Tataramoa. Ehara ia i te
mea e whakaae ana te iwi katoa ki tona mana,
heoi ano ko nga Maori anake i rere ke nei te
waihangatanga o ratou na whakaaro i porangi ai
ratou ki te whakatu i te tataramoa hei kingi mo
ratou. Kei te mohio pea koutou ki te kupu
whakarite a lotama i korerotia ra e ia mo nga
tangata o Hekeme (Whakarite ix, 6-15). I mea
nga rakau ki te whakatu kingi mo ratou, a tono
ana ratou ki te oriwa hei kingi mo ratou, ko te
oriwa ia kahore i pai no te mea he nui tona
painga ki te Atua ki te tangata. Na, ka mea nga
rakau ki te piki; " Haere mai hei kingi mo
matou." Ko te piki ia kahore i whakaae no te
mea, he nui tona painga i ona hua reka. Katahi
ka mea nga rakau ki te waina: " Haere mai koe
hei kingi mo matou," otira ka mea te waina ki
a ratou he painga ano tona ki te Atua ki te
tangata, heoi e kore ia e pai kia kopikopiko
noa ia ki nga mahi a nga rakau. No te korenga
o nga rakau papai e whakaae ki te tono a nga
rakau hei kingi mo ratou katahi ratou ka haere
ki te taraheke, ara ki te tataramoa, hei kingi mo
ratou, ko te whakahokinga mai a te tataramoa:

 Ki te mea he pono ta koutou whakawahi i a
au hei kingi mo koutou. Haere mai ki raro i
toku taumarumarutanga iho okioki ai, a ki te
kahore, kia puta atu he ahi i roto i te taraheke
hei kai i nga hita o Repanona." Ko te aronga
tenei o te kupu whakarite a lotama.  Ko, Api-
mereke he tama na Kireono, ko lotama te
whakaotinga, ko o raua tuakana i kohurutia e
Apimereke a whakaturia ana ia e nga tangata o
Hekeme hei kingi mo ratou. Ko te tikanga o te
kupu whakarite a lotama ko nga tama paipai a
Kireona ara a lerupara te oriwa, te piki te
waina, he tangata totika enei, engari kahore i
whakaae ki te whakarere i a ratou na mahi pai 
kia tu ai hei kingi mo nga tangata o Hekeme
ko nga tangata o Hekeme nga rakau—me hua ake
pea he ingoa mo ratou e ko Ngati-rakau. No te
korenga o nga tangata totika e tahuri maihi ta
ratou tono kingi ka whakaturia e ratou he tatara-

moa, he tangata kino, he tangata kore tikanga
noa iho hei kingi mo ratou, ko Apimereke.

Waihoki he iwi taua te Maori e whakanui
ana i o taua tino tangata nunui i nga ra ka huri
nei, kaore o taua tupuna i whakatu noa i na
ware, i nga tangata kuare, i nga tangata kikino, i
nga tutua hei rangitira, hei kai tohutohu hei kai
arahi mo ratou; i mohio hoki ratou e kore te
matapo e ahei te arahi i te matapo, kei tokorua,
tokorua atu ki te waikeri. Kahore ratou i
whakatu tataramoa hei kingi mo ratou. Otira
i enei ra, tera ano he wahanga kei roto o te Iwi
Maori, kahore e whai ana i te oriwa i te piki
i te waina hei rangatira, hei kingi mo ratou,

2

TE PIPIWHARAUROA.

engari kei te whakatu ke i nga tawhaowhao e paea
nei ki te akau hei ariki mo ratou, kei te whakatu
tataramoa hei kingi mo ratou. Puta tonu mai he
tataramoa ka ki mai, " Ko au hei kingi mo kou-
tou," whakaae tonu atu, koropiko tonu atu,
kahore te ngakau e matua uiui marire he tangata
totika ranei, he tangata pai ranei, kahore e uiui
engari ka wakapono noa, ka whakanui noa i aua
tataramoa. E rua nga tino take i tautoko ai te
tangata i na mahi kino, tuatahi: he pirangi no
ratou ki aua mahi tuarua: he rorirori, kahore
e mohio ki te he ki te tika.

Na, he tokomaha nga tangata tataramoa kua
whakaturia e etahi wahanga o te Iwi Maori hei
kini mo ratou e kore e taea e matou te whakahua
katoa na ingoa engari ko o enei ra noa e korero
ake, ko o taua tohunga, ko o taua poropiti:—
Pari       Ehara tenei i te tangata, he tino ta-
Rekena   whaowhao, he tino tataramoa tiotio,
otira i tona whakatohungatanga i a ia he tokomaha
na tangata i tuku ki raro i tona mana, i whakatu i
aia hei kini, a tapae ana i a ratou tamahine kia
whakakuritia e tenei aporiana. Ina rawa te pai
o Pari Rekena me tona iwi, he mohiotanga no
ratou ki te whakama, hohoro tonu ta ratou
whakamutu i ta ratou mahi weriweri. He kingi
tataramoa a Pari Rekena.

              Ko wai e ahei te ki he tangata ranga-
Wereta   tira a Wereta, he tangata pai, he

tangata kupu mana? Ehara a Wereta i te
tangata e tika ana kia whakanuia, i te whare
herehere ia e noho ana mo te tahae, otira i
tana whakatunga i a ia hei tohunga, hei poropiti,
whakanuia ana e nga iwi maha, e nga rangitira, e
na mema o te Paremata, tapaea ana te taonga
maori, te aha ake, te aha ake. Ko te mutunga
ka hamenetia a Wereta mo tana hokonga i nga
taonga a etahi o ana tangata, a inaianei ka toko-
toru na wahine a Wereta, a kua tu tona hahi
he Ringatu. He kini tataramoa a Wereta
Winiata.

           Ko ta Karepa ko tana mahi na tona
Karepa     wahine, ki taku nei whakaaro ake
he wahine porangi. He tokomaha nga tangata i
tomo ki roto o te tapenekara a Karepa koro-
piko ai, ko te tukunga iho ko te parekura ki
Waipiro. Kahore he he nui o te mahi a
taku papa a Karepa, engari he nui te pai i
tana whakamutunga i te inu waipiro, a i kitea
hoki te pai o Karepa i te korenga o tona ringa e
tapiki ki te whenua i ata homai ki roto o te
kapu o tona rina. Kua whakamutua noatanga
atu e Karepa tana mahi tohunga, kei te ahu-
whenua tera, a ko etahi tangata kei te mau tonu
ki nga mahi titotito a Karepa. He kingi tatara-
moa a Karepa.

Hikapuhi    Kua roa rawa te wa e whakapo-

                      hehe ana tenei wahine nanakia
i te tangata, e whakaako ana i te tangata ki te inu
waipiro, ki te haurangi. He rangatira ranei a
Hikapuhi, he wahine whai mana, he wahine
totika, he wahine tapu, he wahine ma? Uia
ki a te Arawa ki te iwi e mohio ana ki a ia,
ma ratou e korero mai ona painga, ona poke-
kore. Ko Hikapuhi tetahi tohunga i tino whaka-
nuia e nga tangata e takoto ana ki raro i ona
waewae, ka rua ona taenga mai ki Turanga nei
i kawea mai ia e nga wahine o Ngatikahungunu.
Nuku atu i te wiki ia e noho ana i Te
Arai whakahinematiorotia ana e nga Maori o
Turanga nei e mohio ana ki ona painga. I nga
whai-korero ki a Hikapuhi pena tonu ia me te
kuini. Ina te ahua o nga korero: " Haere mai
e to matou kai-whakaora, e to matou ariki."
Nui atu te wehi o te tangata i a Hikapuhi, o
nga tangata ano ia e pirangi ana ki a ia. I te
uinga a te whakaminenga mo te take i mau ai a
Hikapuhi i te kakahu whero katahi ka riria e
Hikapuhi, nga tane tonu nga wahine, wehi katoa
te whare, kore rawa i kiiki te waha, mehemea
tonu he kupu na Hinematioro, kore noa ranei
i penei te wehi o nga tangata o Te Arai i a
Hinematioro i to ratou wehi i a Hikapuhi.
Na, ko wai a Hikapuhi? He wahine tino
nanakia, he wahine mangai paruparu, he po-
rangi I puta mai a Hikapuhi i te whare-porangi,
ko tana mahi i a ia e keha ana he pikipiki ki
runga rakau. Ahakoa kua mane te porangi o
Hikapuhi kei te marama tonu te porangi i runga
i ana tikanga. Ehara ia nei i te porangi te whaka-
kahu i tai o te kuia ki te kakahu marena, a ka
marena ki nga rewera, ka whawhati i te keke
marena? Ehara ia nei i te porangi te tatai i te
tinana? Ehara ia nei i te porangi te mau i te
hei kia whanau ai he tamariki? Mehemea ehara
enei i te tohu no te porangi, kati he aha te tohu
o te porangi? Koia nei ko te porangi nei e
whakahinematiorotia nei e te tangata, ara, e nga
tangata e rite ana ki a Hikapuhi te ahua.
Kuini tataramoa.

Rua       Ko wai a Rua, e whakakingitia nei e Tu-
              hoe, i hanga nei he temepara, he whare
nohoanga mo ratou ko ana wahine tokowaru, i
hoatu nei he moni, i haere nei nga rangatira o
• Tuhoe, o Ngatiawa, hei huruhuru mona wae-
wae? Kei ona iwi pea e mohiotia ana ona
painga, ko ta matou ia e mohio ana kua uru a
Rua ki roto o te hinaki koromeke ai. Kingi
tataramoa.

Paku No Turanga nei a Paku, ehara i te
Maki. tangata, he moe te mahi i pahure i a
ia, he hoko pupu tana mahi, tena no te taenga
o Paku ki roto o Whanganui ka hikitia ki runga

HE KUPU WHAKAMARAMA.

noa ake, a pau atu te tini o te moni i nga mahi
a Paku. E Paku, he kingi koe, engari he kingi
tataramoa.

Ka mutu o nga kingi nei e korero ake e au,
kore rawa he mea kotahi o ratou he tangata
totika, e kore tonu hoki nga tangata totika e aro
mai ki te tono a nga rakau hei kingi mo ratou,
ko nga kareti hoki e whakaakona ai tena iwi te
tohunga he whare-herehere ranei he whare porangi
ranei, a ko nga tangata e tahuri atu ana ki a
ratou kupu e tika ana mo te whare porangi.
Ka mutu ra te kupu whakarite nei me tona
whakamaramatanga; mehemea e he ana me
whakahe, mehemea ia e tika ana kaua e amu-
amu—engari hoki he kawa ano ia nei te korero
tika ki nga tangata e pa ana.

TE AHUA O TE PIPIWHARAUROA.

KUA nui tenei nga ra e tioro ana Te Manu
nei i roto i nga marae, i nga huihuinga
tangata, i nga kokoru i nga kurae hoki e muia
ana e ia. He tiketike nga maunga he whanui nga
moana e rerea ana e ta tatou manu. Kei te
kawe noa tona koiwi ki te rere, otira kei te
rerere noa etahi ona huruhuru i nga hau pu-
keri o te rangi. Ki te penei tonu te kino o nga
rangi me nga po e rere ai ta tatou mokai e kore
uaua e tae ki te kawe korero ki nga mania: ki nga
tahora, ki nga kokoru, ki nga kurae, ki nga hui-
huinga tangata. E mea ana a Tamaterangi," He
ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manu ka
rere." I penei ai te kupu no te mea he rereke
no te ahua o etahi o nga kai-tango o ta tatou ma-
nu. He nui rawa nga tangata kaore e utu mai
ana mo a ratou Pipi. Ko te nuinga kua neke
atu i te toru tau e haere ana kaore ano i utu
mai, ko etahi kua tae ki te wha ki te rima. E
hoa ma kei te he tenei e marama ana matou
ki etahi o nga raruraru kei nga poutapeta; e ngaro
ana nga pepa a etahi ki reira. Ko tena raru-
raru kaore e taea e matou, ma te tangata tonu
e ata korero ki nga rangatira o nga poutapeta mo
te ahua o a ratou pepa. Ko nga pepa katoa e
tukua ana i te putanga kotahi e 715' kaati ko nga
mea e ngaro ana ki nga poutapeta e whakahokia
mai ana, ara ko nga mea kaore i mauria e nga
tangata. Ko te tino mea tenei e whakararuraru
ana i nga tangata tango i Te Pipi. Ko te mea pai
kia kaha tonu tena tangata ki te tiaki i tana
pepa, me korero ki nga tangata o nga poutapeta
kia kaua e hoatu te pepa ki tetahi atu, engari

me hoatu tonu ki te tangata nana ake te pepa.
Te tokomaha o nga tangata kua nuku atu i te
toru nga tau kaore ano i utua a ratou pepa e 281
he tino nui rawa tenei kaute ko nga pepa a enei
tangata kei te haere tonu. He mea tika kia

whakamutua nga pepa a enei tangata, otira ko to
matou hiahia kia rongo korero te iwi, ahakoa
i oti he ruarua nga korero pai atu i te kore.
Kaore noa iho matou e awangawanga mo te pe-
nei mehemea matou e mohio iho ana ka utua
mai ano ina hua te kareao. E mohio ana ano
matou ko etahi po e kiia ana he po hua, ko
etahi e kiia ana he po korekore. Ko te ahua
inaianei he korekore anake nga po. E hoa ma
e te iwi, whakamamatia mai nga raruraru o ta
tatou mokai. Kua tata tenei ki te wa o te
Mere Kirihimete, ki te wa o te hari o te koa.
Te Manu nei huna ai i a ia i te hotoke i te wa
o te kino, tona putanga mai i te kooanga hou ana
tona ahua, reka ana tana tangi, ngoto ana ki te
ngakau o te tangata te rekanga, mahi ana ia i ana
mara kai i runga i te hari. Whakarewaina mai
e tena wahi e tena wahi, kia hou ai ano te
ahua o ta tatou Manu.

  

HE WHAKAWHETAI.

HE nui te whakawhetai o te Komiti whaka-
haere o te hokohoko (Bazaar) i tu nei
ki te Garrison Hall, Turanga, mo nga tangata i
tuku taonga mai mo taua hokohoko. E whaka-
mihi ana ano hoki matou ki nga wahine o ia ta-
kiwa o ia takiwa, mo to ratou kaha ki te rara-
nga kete, ki te tuku mai i nga taonga maori e kore
nei e taea kia hoatu noa atu mei kore te aroha
te whakaaro hoki ki te putake i whakaaturia ai
taua hokohoko. Ko etahi i tuku hereni mai
a he nui ano to matou whakawhetai atu kia ratou.
Kia ora koutou. Engari e te hoa ma, e inoi atu
ana ano matou kia koutou ki te hunga e mana-
aki ana i tenei mahi, kia kaua e ngoikore te
ngakau ki te whakautu mai i nga reta ina tae atu
ki te tuku mai ranei i etahi taputapu torutoru
na, ina tae atu ano he tono kia koutou a enei
ra e takoto mai nei. Kia ora koutou.

Heoi ano,
NA TE KOMITI WHAKAHAERE.

  

4

TE PIPIWHARAUROA.

MOMONA.

HE WHAKAAKORANGO WHAKAMIHARO.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

MAUA atu nga korero nei hei whakautu i te
panui a Pukemiro i Te Pipi nama 124,
he whaka he nana i te kauwhau a te Tumuaki
Momona nao tana ki kia hiritia nga wahine
pouaru Momona ki a ratou tane kua mate
noa atu ra mo te mate atu o taua wahine hei
Wahine marena ano ma tana tane i tera ao. I
patai ia kei whea te wahi o te Karaipiture e
mea ana kia marenatia te hunga mate kihai ia
i kaha ki te whakapuaki, , kati kei te tino marama
to patai. Na kia tino mohio koe kei te tino
whakapono matou ki nga poropiti a te Atua hei
whakakite mai i a te Atua tikanga ki nga tangata
i roto i tona hahi (Amoho 3, 7) Mehemea
kaore i te Karaipiture te whakamaramatanga mo
taua hiiritanga, e taea ana tena i runga i te wha-
kakitenga mai a te Atua ki ana poropiti, e tino
marama ana aha •hold matou kaore rawa atu e
takahi ana i te kupu a te Karaiti i a (Maka 12,
25 e kia nei e koe, kei te whakaae tonu hoki
matou kaore he marena i taua wa o te aranga
mai e kore ano hoki e hoatu kia marenatia.
Ehara hoki i te mea mo taua wa o te aranga
mai whakaritea ki taua hiiritanga e kauwhautia
nana e taua tumuaki. Tuarua, mo te iriiringa
o the hunga mate kei te marama nga kupu a
Paora (1 Koriniti 15, 29) whaihoki na te whaka-
kitenga mai a te Atua ki aha poropiti i whaka-
whanui te maramatanga mo nga whakaritenga katoa
i roto i tona Hahi.

Kei te tino mohio ano hoki matou ki taua

kapu a Paora i Karatia ka tino pa taua kanga a

Paora ki nga tangata e puta ke ana te kauwhau
i ta Paora ma kia irnria nga tamariki kaore nei
ano kia kaha ki te mahi hara.

E ki ana ano koe e rite ana te Momona ki

te weri ka poroa i te matenga ka haere ko te
waenganui. E hoa e tino pai ana te whakaatu
mai i to kuare ki te poro i te hahi Momona e

mate ai he pono ano kaore koe e tae ki te poro
i te hahi Momona no te mea he tika ona wahi
katoa ahakoa. kimi korua ko te Wiremu ki te
hohonu me te teiteitanga o te rangi ki te toki ma
korua, hei poro i te hahi Momona kaore korua
e kite no te mea no te Atua nona nei tenei
hahi aua wahi katoa otiia ki te whakatete tonu
korua ki tena mahi kino ki te hahi o te Atua
he whakama anake te mea -e whiwhi ai korua.
Kati kei te tino pohehe ano hoki koe kite ki
mai me hoki atu matou ki te hahi o te Karaiti.
Ko te whea o hari te Hahi o te Karaiti e kia
mai nei e koe? Kei te mohio nei hoki matou

kotahi nei ano to hahi o te Karaiti kei te mohio
ano hoki matou ki era atu hahi maha ehara ia
te Karaiti na te whakaaro anake ki te moni me
nga nohoanga rangatira era atu hahi. E hoa he
nui noa atu nga tangata matau atu o te pakeha
i a koe kua ngaro atu i tenei ao i runga i a ratou
whakahe mo tenei hahi kaore rawa e hoki iho
ki te iti. Mau ranei e pahure ai ta te Atua i
whakahau mai ai? He mea tino whakamiharo
tenei hahi ki nga tangata whai whakaaro, he mea
ano e whakama ai nga tangata whakaaro kino.
Kati no te taenga rawa ki a koe katahi ano ka
kore kupu te Momona otiia ka pewhea ra koe
ki ena whakautu i o patai, inahoki ehara au i
te tumuaki ka tino marama nei te whakautu i
o patai. Kati noa i konei.

PAORA HOPERE.

[I kapea e matou etahi o nga korero a Paora
Hopere no te mea i kotiti ke noa atu ki waho
o nga korero a Pukemiro, a ko te wahi i taia
ehara i te mea he korero totika i taia ai heoi
ano kei whakamanamana a Paora he wehi no
matou i panga ai ana korero. He aha ra i tango
ai a Paora Hopere mana anake e whakautu nga
korero mo te Momona, ara noa te korero ka
kapohia e ia? Kei hea ia a Tuiti raua ko
Takana i kore ai e whai kupu? Ki te whakaaro
o Paora Hopere ko ia te tangata matau atu o
te Mom.ona, o Niu Tireni katoa ranei inahoki
nana ano nga kupu whakapehapeha mo tana
whakahoki. He pohehe a Paora Hopere kaore
e mohio ki te he ki te tika, e tino rite ana ia ki
te weri: ka motu te matenga ka koiri tonu te
tinana, ka motu te tinana ka tungoungou tonu
te matenga, ka pikarikari tonu nga waewae, ka
tiwhana tonu te whiore. I te kuare o Paora
kei te pohehe ia ko te Momona te karakia nui
atu i te ao, he korekore noa iho tenei hahi.
Kua whakaae a Paora Hopere he tika tonu nga
kupu a Pukemiro, hiiri ai te hahi Momona i
nga pouaru, a iriiri ai mo nga tangata kua mate.
He whakaakoranga whakamiharo rawa enei, he
mahi no waho noa iho o nga Karaipiture he
mahi noa iho na nga poropiti teka o te Momona,
he tikanga na te kikokiko. Titiro tonu pea te
Momona he pouaru ataahua, tamariki, e hiiri

-ana kei whiwhi rawa nga pouaru tane? Kei te
tono mai a Mere Whanga kia tukua atu nga mate,
nga wairua pea o nga tupapaku ki Uta. Apopo
tenei tikanga te karakia kehua ai. Ka wha enei
whakaakoranga whakamiharo a tenei hahi whaka-
miharo hoki. He aha ra te tukunga iho o enei
tikanga tipua? Kaore he tikanga i kurapa ke ai
nga kupu a Paora Hopere mo Te Wiremu,
ehara i a Te Wiremu nga korero a Pukemiro.

—ETITA.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NGA HAHI HUHUA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA, e te Etita ka mai toku pouri mo
koutou mo te Hahi Ingarihi e whakarere
ke nei i nga reta o to tatou reo Maori, otira he
reo whakapiripiri ano hoki o te reo Ingarihi.
Ehara i te reo tawhito. Te tuarua o nga mea
whakapouri ko tatou Maori nei ano kua tahu ri
nui ki te tukutuku korero ki roto i nga nupepa
hei whakahehe ki o tatou hahi; ko te kupu i a
kai te Karaipiture e ki ana, " Nana nga mea 
katoa," ko tetahi kupu o te tuhituhi e mea ana
"Ehara tenei matauranga i te mea heke iho i
runga, engari no te whenua no te ngakau Maori
no te Rewera." Tetahi kupu ano  o te tuhituhi
e penei ana, " Te Wahi hoki e noho ai te hae
me te totohe ko reira ano te noho kino me nga
mahi he katoa." Ko toku whakaaro ia e mea
ana ko nga iwi pakeha he iwi nekeneke nga mahi,
me na hahi. Titiro tonu ake i ana tatau ki te
pihopa o te Hahi Pikopo, no te Hahi Ingarihi,
na kua rere atu ki tera hahi heoi ano ki taku,
no tona Wairua ia i arahi a ka eke ki te ra
turanga teitei, e kore nei tatou Maori nei e tae
atu ki te Pihopatanga, engari hei pononga noa iho
hei tonotononga ma te iwi pakeha. E mea ana
te whakatauki," Ka heke maru ki te Tokawhaiti,
ka kurapa noa muri." Kati enei kupu me
mihi ake au mo nga korero, i te wharangi tuatahi,
tuarua o Te Pipi nei, e whakaatu nei i nga ta-
mariki tokomaha i te kura o Te Aute a tokoono
tonu i kitea ake, ko te nuinga hei aha ra, o ratou
na reo pakeha, engari ki taku he rite tonu ra-
tou katoa kai te kimi oranga mo ratou he aha
koa roia, rata moona ake ano nga hua u tona

minita i whakamutu te kai tangata? Kahore a
Te Kahu e pai ki te totohe engari  he kupu ana
e wero ana i tenei mea i te totohe. Kei tetahi
wahi atu a matou kupu mo nga naahi.—ETITA.]

  

•

TAMATERANGI.

Ki te Etita o Te Piphiwharauroa.

KUA kite iho ahau i te whakatauki a Tama-

terangi e mau na i te wharangi tuatahi o
Te Pipi: "He ao te rangi ka uhia, he huruhuru
te manu ka rere," kali maku e ata whakamarama
te tikanga o tenei whakatauki i runga i to kupu
tono mai.

Ka moe a Kuapani i a Uvvenuku Koiho, ko
Pukaru i a Hinemanuhiri 1., ka puta ki waho
ko Tamaterangi, ko Pupuni, ko Makoro, ko
Hinganga, ko Pareroa.

Ka moe a Tamaterangi i a Hinerangi ko Te-
pupuonuku: " He huruhuru te manu ka rere,
he ao te rangi ka uhia." Ko te tikanga o tenei
whakatauki, he ope hapai taua i haere ki roto
ki Turanga ki te whawhai  ara ki te riri mo
Tawatuutuu, te take he puna ngaore i riro i a
Rapa te Whaia, kei te takiwa ki te whare
whakamatao miiti, Hapara, Gisborne. Ka
haere a Pukaru ratou ko te whanau i haere atu
i te Wairoa ka tae ki te Kaimahihi kei waenga-
nui o Arai-Matawai me Waimata ara te Wai-

mata i homai nei e te Makarini mo Rongowha
kaata, ko te whanau a Pukaru ki te tutohu i te
ope taua, ara a Pupuni, a Makoro, a Hinganga, a
Pareroa. He rite tonu te aronga o a ratou

mohiotanga kaore moku kaore  mo etahi, ke, kupuI» a:, « ^ A" ^.^^

,ne ga n?ea kua minita pera tahi ano ko tona S^^'S^"";,,^^,^^^
kotahi ano e kite i nga hua o tona mohiotanga ki
taana mahi minita.

Na ERUERA TE KAHU.
Turakina.

Oketopa, 1908.

[Na Atirikona Hapata Wiremn anake i
whakahou etahi o nga rera ehara i te Hahi, engari
hoki kahore a tatou nei reta a te Maori na te
pakeha ano i hanga he reta rno to taua reo ara

~ •• • TT**'«Jir*i* i i 'T^

me te kaha ki te rin; ko 1 arnateragi
kite tohu. Ka ki atu to ratou matua a Pakaru
ki te whahau, ki nga mea kua tu ra ki ,te tohu«" E
ta ma kaore koutou e tika e tau hei tohu i a
tatau ma to koutou tuakana tatau e tohu ma
Tamaterangi." Ka ki atu .a Makaro ai te tua-
kana, " E Rangi e tu ra ki te tohu i a tatau." Ka
pakipaki a Tamaterangi ki ona pokohiwi me ona
turi, ka ki atu ki te taina, "I oa.chara.au.iite
tangata i whakaiti na taku wahine ano au.* patu,
" Ma te huruhuru te manu ka rere, ma Ae.»o

na nga mihinare o te Hahi Mihinare, ko ta Te te rangi ka uhia." Ma te kahu hoki te taitata
Wiremu e whai nei kia tu tika nga reta e ai ki ka tika te tu ki runga. Ka mohio te taina, a

tana -whakaaro. He pohehe nga kupu a Te
Kahu e mea nei kahore he paiga ki te iwi nui
o te roia, o te takuta, o te minita. Tirohia
kei te piki ranei nga iwi kuare, kahore he roia,
he takuta, he minita, he kai-whakaako ? He
minita te hunga i motuhia hei kai mahi ma te
iwi a ko ratou hoki he iwi iti te utu ina whaka-
r!tea ki etahi atu tangata. Ehara ia nei i te

Makoro he kore kahu no Tamaterani, oe/paki-
hore no te wahine kaore e mohio ki .te-taniko
ara ki te whatu kakahu; ka ki atu a Makoro
"WHakarerea atu to wahine ina he wahine mau
ko Hinemuturangi." Ka hoatu e rua gakakahu,
he mahiti tetahi he paepaeroa tetahi. Ka kahu-
na e Tamaterangi ki runga ki a ia, ka mau ki te
taiaha, katahi ano ka whakatau ka tutohu i te

6

 

TE PIPIWHARAUROA.

ope taua Te kupu tuatahi tonu o tona tu-
tohu. He putanga o Rapatewhaia he putanga
toku Na Rapatewhaia tonu te taiaha tuatahi
ki runa ki a au, haere tonu au te hiki a tangata
ta ko Rapatewhaia." He rikarika, he wawata,
he tuki kaki te mahi nei, otira i te ra i pipiri
ai ki te hoariri rite tonu te kupu a Tamaterangi,
i mate hoki a Rapatewhaia i a Tamaterangi ki
Tawatuutuu. Ka marama mai e nga hoa te
whakatauaki a Tamaterangi, " He huruhuru te
manu ka rere, he ao te rangi ka uhia." He
pakihore no Hinerangi. Kei te korero tonu a
Ngatikahungunu i tenei whakatauaki inaianei.
Ka mangere ana te wahine ki te raranga whariki,
takapau , koaka, ka kiia," He uri no Hinerangi
pakihore." Kati tenei ka mahue a Hinerangi i

a Tamaterangi, he pakihore te take moe rawa
atu "a Hinerangi i a Whare, otira me ata whaka-
taki:

Rongowhakaata
Rongomairatahi
Turourou
Whare==Hinerangi Pakihore.
Na raua ko Hinewetenga
ko Rongomai
ko Kaipoho
ko Te Kuramoemoea
ko Matawera
ko Mahakirau.

• Kaati tenei, me hoki ake ano taku korero
mo te whakatauki nei," He huruhuru te manu
ka rere, he ao te rangi ka uhia." Kei te korero

•tonu na tangata o te wairoa nei i tenei whaka-
tauki. Mehemea ka ki atu tetahi tangata, "E hoa
ka haere taua ki Poneke," ka ki mai te hoa,
E hika, ma te huruhuru te manu nei ka rere,
ma, te ao te rangi ka uhia;" ara mate whai he-
reni ka eke i runa tima, koia nei hei huruhuru

mo te tangata e tae ai ki Poneke, ma nga kahu
atahua ma te hutu meiha e pai ai te tikoki
haere o katuarehe i na tiriti, koia nei, " Te ao
te rangi ka uhia."

Kei te whakaae au ki te korero a te Etita o
Te Pipiwharauroa ara e korero nei whangaia ta
tatou manu ma te whangai hoki i te manu e whai
huruhuru ai, hei rere ki ia wahi ki ia wahi.
ki ona taumata e tae atu ai ia. Ki te kore e
whangaia te manu nei kei te korero tonu a Tama-
terangi i tona whakatauki " Ma te huruhuru te
manu ka rere, ma te ao te rangi ka uhia." Kati
na whakamarama. Na to koutou hoa i roto i
te Ariki .

Na W. HOEATA PEHIMANA.

Te Reina,

Waahi o te Wairoa-tapoko-rau.

999

RONGO MAORI.

KI ta matou rongo no te Mahia nga tangata
kaore e mate noa me makatu rawa ka
mate ai. Kaore tenei iwi e mate noa i nga
mate huhua e patu nei i te nuinga o te tangata.

I tetahi Maori o te Mahia e tua ngahere
ana ka hingaia e te rakau, otira i kiia e nga tang-
ata o te Mahia he mea makutu te rakau na
reira i hinga ai.

Ahakoa ma te makutu rawa e mate ai nga
tangata o te Mahia nui atu te matemate o nga
tanata o reira. Kei konei anake pea nga tohunga
makutu e pahi ana, i kore ai nga tangata o etahi
wahi atu e matemate.

I te mea ka tata tetahi korua te mate ka
whakatutiratia mai ona hara ki tona aroaro, ona
korero parautanga i nga kooti whenua, katahi ka
korero parau na tetahi minita ia i makutu.
Kaore te koroua nei i mate.

No muri mai ka whakapaea ano te minita
nei e etahi o te karakia Ringatu o Wereta mo
te makutanga i a raua. Ko te minita e kore-
rotia nei he kaumatua ka maha nga tau e takoto
ana i runga i te moenga o te mate. He aha i
kore ai etahi e whaiwhaiatia i whai rawa ai te
whaiwhaia ki a papatokorangi ma.

I ngaro tetahi koriro iti o te whakaki ki te
ngahere ko ona tau e rua tau e whitu maramara,
e rua ra me te hawhe ka hoki mai ki te kainga.

Ko tetahi o nga tino mahi tito a Hikapuhi
he whakawhanau tamariki ma nga pakoko, tatai
ai i te wahine ki te aikiha. Kua rongo ano
matou kua kitea e te Urewera he rakau whaka-
whanau tamariki, me awhi te waihine ki taua
rakau ka hapu. Apopo tenei rakau tauria ai
e te wahina.

I te uinga ki a Rua ki te taki e tokomaha ai
ana wahine ka ki a katuarehe e aru ana ia i
te kupu o te Karaipiture e mea nei: "E
mau ano nga wahine tokowhitu ki te tangata
kotahi i taua ra." (Ihaia iv. i.) Engari hoki
ki ta matau rongo kua nuku ke i te tokowhitu
nga waihina a Rua. Koia nei ano te rarangi a
te Momona i whakapuaki ai ki a au hei tautoko
i te waihine he kahui tonu. He Momona pea
a Rua.

999
HE PANUI.

HUI O TE HAHI MAORI, TAKIWA O
TURANGA.

TERA e tu te Hui o te Hahi Maori i te
takiwa o Turanga ki Whangara a te RATAPU
a te 7 o nga ra o Pepuere, 1909.

W. L. WAIAPU, Pihopa.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE WHAKATAUKI, HE TITOTITO,
HE PEPEHA.

Mate tokomaha ka ka te ahi.   -
Poroaki taurangi na,whakaara, te mata tahuna nei.
•Ka piu te ruha,ka hao te rangatahi.
He kid ki waho, he puku ki roto.
Me kawe rawa au ki nga one mama o Tirehu tanu ai.
No Rangi te pihapiharoa.

Ka haere te kawe rimurimu i te ara ka makopare.
Na Hikuao te korohiko, ko te rakau i tunua ai te

moa.

Taua ki uta, taua ki te wai.

Ko te ahiahi mata momoe, ko te ata tikaro kanohi.
Ka kotia te taitapu ki Hawaiki.
Kei rawa ake tautaua, ka ki te kupu o toa.
Whakarau kau, whakakaha kau, ki te kohoka ka riro.
Take koanga, whakapiri ngahuru.
He manga te ika i houa ai te takere o Tainui.

Turanga a mua, turanga a tika; turanga a muri,

turanga a he.

Kei ranga noa te taro a Kea.
E tau hoki te uaua kiore hei hoariri mo te paraoa?

Kei te toetoe te tangata i tana harakeke, ko ia ki
te putake e. mau ana.

Ma wai e rere i Tikapa?
He tikitike moana e kore e taea, tena he tiketike

maunga ka taea.
Ko te mana koe a Karewa.

Waiho ana e hou ana te tau, e whakahokia ana ki te
tanata nona te pounamu; kei tukua kia tawhito,
ka marere, ka ngaro.

Be ahiahi pokopoko, he ata hi tore.
Ko tama koe a Whakaruku, e tu te inati ki tatahi.
Ko te koura kei te upoko te tutae.
Whakatangi a Tutanekai, ki kau ai a Hinemoa.
Ka u tu maunga, he id tanata.
Tukoukou te manu auare, awatope te manu whiti tu.
He iti, he iti kahikatoa: he nui, he nui puwharawhara.
Homai ki te pataka a Whakaruku, te reia e te kuri.
Kotahi te koura a whetaweta i tutakina te hiku.
Whakaepa kura, whakaepa waero kia tae ai koe ki

te whare o Mawaketaraia.

Hei kona koutou, tena he kura kainga e rokohanga.
He paku te ika a raoa ai a Tamarereti.
Kotahi te tanata i kai i te wharewhare, rere te maihi,

rere ki tera tangata.
He kai na te tangata, kai a parakutai, nana ake

ngotongoto tahi.
He pirau manu nui na Tiki, ma te ahi e whakakatoa,

ma te arero e kapekape.
Totara wahi rua he aitua.

Ko Kaipara ko te pokopoko o rotu, na wai te taua?

Na Ngatiwhatua, na te pokopoko o rotu, na te

aute te whawhea.
Te Ruaputahanga a, tana kuri Mauinaina.

Kua huri te rau o te kotukutuku kua waenga ki na
wa he. 

E koekoe te tui, e ketekete te kaka, e ngungu te
kukupa—ka pouri.   

Mate i te tamaiti, he aurukowhao  mate, i te wa.
• hine, takerehaia.    

He oma Tawheta i ora ai.   

Manawatia te kino o te Auripo i kainga tona niho
pororua.

Kati, haere, i toko ki Oterangipakaru.

Haere, mahi kai mau, ka whati te tai, ka pao te
torea.

Ahakoa kotahi, no Rangihauhiri, tera te rangona.
E patu te rau, e patu te arero.

E tutakitaki ana nga kapua o te rani, kei runga te
Mangoroa e kopae pu ana.

E kore e oraora na kumikumi o Haumatangi.

Oa uri o Ninihi, whakakawa, whakaone kai.

Oa uri o whaitiri whakapaparoa kai.

Haere ki te tiki i a Piarehe.

Ka to he ra, ka ura he ra.

E mua kai kai, e muri kai huware.

E tupu atu kumara, e ohu e te anuhe.

He iti kopu a Hika, e hia to manawa.

Ka whati te ti, ka waoa te ti, ka rito te ti.

Horo maunga ki tua, pakira ki tanata kotahi.

He ra ki tua.

He nako kau te kupu ki te korero, te tukunga iho

pae ana te huka o te waha.
Hoki rawa mai a Rangituroua, kua houtaweretia.
Ngaro tonu ki Wairakeia, hoki rawa mai, kua ngaro

te kai.

Tahakura e, ka horo to pa. Waiho ra kia whaka-
rangona te reka o tenei mea o te tawa tapi.

Ka tata te kai a Rangikoa.

Taka mua, taka muri.

Me whakaeke na ihu porohe i te parenga.

He po koanga, tuohu ki raro.

E kore e hekeheke, he kakano rangatira.

I a au te one poto, i a au te one whero.

Hei te kai te tokomaha kino ai.

I waho na hoki, tuku mai nei.

I waho na hoki au, taka mai nei.

He taonga rau a Mariao.

Ko raro kai nui.

Kei runa Matawhaura, kei raro koroki te wao.

Pu ana a roto, ke ana a waho.

Tera a waho te kai tahi ra, tera a roto te haehae

ke ra.
Tenei ano a Mutu kei roto i tona whare pungawere-

were.

He ora iti na Kahutore.
Ko Taraia te tanata, ko Tamaki te whenua, ko

Hauraki te moana.
Ka hia na kuikui i hoki i te toitoi?
Rere i te omana waimarie.

8

TE PIPIWHARAUROA.

PITOPITO KORERO.

E RUA nga tereina o Amerika i tutuki, i te
wa i tutuki ai raua e rere ana te huka
na konei na kai whakahaere o runga i nga tere-
ina i kore ai e kite tetahi i tetahi. Putu ana
nga kareti i raro o te raina kangia ai e te ahi,
ahakoa te huka e rere nei ka tonu te ahi. E
25 na tangata i mate, a he nui hoki nga mea i
honea. He hanga whakamataku te aue a te ta-
nata tapiri atu ki te rere a te huka me te mura
o te ahi.

I tae mai he reta na Karaitiana Poi o Tau-
po, he whakahau kia kohia he moni hei whaka-
hou i na whare-kura o Te Aute.

Kua tae te kingi o Ihipa ki Ingarangi ki te hae-
reere". Ko Ia tetahi o nga kingi whakamiharo atu
i enei ra; ko ona tau ka wha tekau ma tahi.
He tangata ataahua. He tino mohio ki te purei
piana. Ko tana mahi piranga he mahi ngaki
kaari. He mohio ki nga mahi paamu; ki te wha-
kahaere i na tu ahua mihini katoa. He mohio
ki na huarahi hohonu o te matauranga. He
kori mo nga mahi katoa, he mohio ki te whaka-
tupu hoiho  Ko tetahi mahi ngahau ano i a ia
he whakahaere rerewe, ko ia tonu te kai whaka-
haere o tona tima; a tino tangata rongo nui ana
ia, mo te kaha ki te whakahaere Motukaa.
Tapiri atu ki enei homaitanga maha, ko tona
mohio ki te korero i na reo maha, ara, Tiamani,
Wiwi, lngarihi, Arapi, Taake, Itariana, me to
Pahia. E tino marama ana ia ki nga tikanga
mo te whakahaere hoia.

Ko tei tamaiti a tetahi tangata raua ko tana
wahine kua tae ki te 22 nga tau kei te paku tonu.
Ko tona ahua katoa rite tonu ki to te tamaiti
ka rima nei ano nga tau. Kaore tona tinana,
ona niho, ona makawe, etahi wahi ranei ona i
te tupu; ko ana mahi katoa na te tamariki.
Kei te hikihiki taare tonu ia, a kei te hikihiki-
tia tonutia hoki ia e tona whaea, me te moe ano
i tona moenga o tona whanautanga mai. Kaore
na matua e mohio ana ki te take i kore ai ia e
tupu Engari kua kitea tokorua nga tuahine o
tona tupuna wahine i penei me ia te ahua.

•I haere tetahi tangata peita ki te whare whaka-
wa hei pono (tuara). I a ia e tu ana i roto i te
 pouaka ka pataia ia e te roia, Kua tae ano koe
ki te whare herehere? "Ae, ka rua aku taenga"
Roia, •E hia to roa ki reira i to maunga tuata-
hi? "No te maru ahiahi." Roia, E hia to roa
i te mea tuarua? "Kotahi haora." Roia, He
aha to hara. i poto rawa ai nga whiu mou? "I
tonoa ahau ki te peita i te rua hei nohoanga
mo tetahi roia, ki te peita ma; mo tona ma-
minatanga i tana keehi."

I tetahi kareti nui, ka kite te mahita kei te
kino haere te ahua o nga tangata, ka whakaaro ia
me kauwhau ia mo te ahua o te mahi pai. I
roto i ana korero ka mea ia, "E aku hoa, kii
tonu a Te Reinga i te wai reka, i te motuka, i
nga kotiro hoki e waiata haere ana i nga hua-
rahi", mutu ana enei kupu ana, ka rongo ia i
tetahi o nga tangata e ki ana, " E te mate kei hea
tou wero?"

I tetahi poti e hi-ika ana i Akarana, ka kite
nga tangata hi i te huka-a-tai e tu ana ano he
tutukitanga no nga tai nunui e rua, haere ana
ratou ki te matakitaki. To ratou taenga, ka
kite ratou i tetahi weera uha me tona kaawhe
e riri ana ki tetahi ika nui o te moana, ko tona
tona ingoa he ika-hoari (swordfish ), ara he hoa-
ri kei mua i tona ihu. Ko te ika nei e patu
ana i te kaawhe, a ko te katua e tiaki ana i to-
na kuao. Ka roa raua e riri ana ka ahua ngenge
te ika nei, katahi ano te weera ka tuku i ona hau
kotahi tonu tana whakahekenga atu ki tona pu-
ruki (waero) hemo rawa te ika nei. Te haerenga
o te weera nei raua ko tona kuao ka patua e nga
tangata te ika nei ka utaina ki runga tima. Ko
te roa o te ika nei mai i te karamata o tana
hoari ki te waero, tekau ma-rua putu me te
hawhe (1 2½) te roa o tana hoari e wha putu.
Kote ika kei te whakamatakitakiria i Akarana.

TE KAHU RINO O HONGI.

KUA kitea te kahu whawhai o Hongi, na
Takuta Pomare raua ko te kai-tirotiro
o nga marae o Whanganui i kite. Ko te koti nei
he mea homai na Kingi Hori iv. ki a Hongi i
tona taenga ki Ingarangi. I te matenga o Hongi ka
mahue te koti ki a Tuwhare. Ki te whakaaro
i te tau 1928 ka tae te taua a Ngapuhi ki roto o
Whanganui, hinga ana a Ngapuhi, a i taotu a Tu-
whare, a ko tona iramutu ko Tokiwhati i mau
herehere. Te rongonga o Tuwhare kua mau tona
iramutu a Tokiwhati, ka tukua mai te kahu
rino hei utu mo Tokiwhati kia tukua ai ia.
Ka tau te taonga nei kia Hori Kingi Te Anaua,
he papa no Te Keepa Taitoko; a ka waiho te
taonga nei i Pukehika. I te rongonga o nga Ma-
ori kei te hiahia nga pakeha ki te mau i te kahu
nei, ka tikina atu ka tapukea. Kaati kei wae-
nganui o te 30 me te 40 nga tau o taua koti e
tapuke ana. Kua hoatu taua koti ki te whare
whakamatakitaki o Poneke. Ko te potae kao-
re ano i kitea. [He mea tango mai enei korero
i roto i te nupepa, Auckland Weekly News.]

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE EMEPAEA O KINGI ERUERA VII.

(Na T. KATENE.)

KO enei korero ka tuhituhia ake nei hei
mea e kite ai taua te Maori, e mohio
ai hoki ki te nui o enei Motu e kiia nei ko te
Emepaea o Kingi Eruera VII. Ko nga whika
ka whakaatutia ake nei, hei tohu mo te tupunga
o te Emepaea i enei rima-tekau tau ka huri
nei, me te nui o ona manuao, tangata, me nga
hoia. Te nui o te Emepaea 13, 000, 000 koea
maero, ara ahua nui paku atu i te kotahi rima
o te ao. Ko te ao hoki e ki ana e nga tangata
matau e 55 ooo, ooo koea maero. Ma koutou
e ata titiro iho te rereketanga o te nui o enei
whenua e whakahuatia ake nei. He mea whaka-
noho timata mai i nga whenua nunui:—

Kanata ... ... 3,745,ooo koea maero

Ahitereria ... ... 2, 974,ooo " "

Emepaea o Inia ... 1, 766, 000 „ „
Awherika ki te Tonga 1, 238, 000 „ „
„ ki te Hauauru 486, 000 „ „
„ ki te Rawhiti 398,000  
Niupauranga, Raparatoa 162, 000  
Ingarangi, Kotarani, Airani 121, 000  
Niu Tireni ... ... 104, 000  

Ko te kaute o nga tangata katoa o te Emepaea
i te tau 1901 e 385, 146 000 i tenei tau ara 1908
neke atu i te 400, 000, 000. Kahore ke rikarika
te nui o te whanau nei. Ko te kaute o nga
tangata o te ao nei e ai ta nga tangata mohio e
1, 750, 000, 000. Ka marama ki a tatou ko te
nui o nga tangata o te Emepaea kei te heke paku
iho i te koata i tata ki te tuarima o nga tangata
katoa i te ao. No te Emepaea te tino iwi
nui, a ahakoa e kiia ana ko te kaute o nga
tangata o te Emepaea o Haina e 450, 000, 000 e
whakaatu ana nga tangata mohio na ratou nei
tenei mahi te kaute e kore e ahei te ngakau ki
te whakaae atu he tika enei whika. Engari tenei
tetahi mea whakamiharo, ahakoa i neke atu i
te 400 000, 000 te kaute o nga tangata o te Eme-;

paea, he ruarua noa ia nga kiri ma. Koia nei
nga whika me te nui katoa o nga tangata kiri ma i
tenei tau 1908.

Ingarangi, Kotarani, Airani... ... 44, 800, 000

Kanata ... ... ••• ••• ••• 6, 250, 000

Ahitereria ... ... ... - •- 4.200, 000

Awherika ki te Tonga ... ... ... 1, 250, 000

Niu Tireni ... ... ... ••• ••• 900.000

Kiparata, Meritu, me Kaiperu... 450, 000
Me era atu Koroni ... ... .•• 500, 000

58, 350, 000

Ki te tangohia mai enei whika i te 400, 000, 000
ka toe iho 341, 650, 000. Ka kite tatou nui atu

nga kin mangu, i nga kiri ma, ara te nui o te kiri
mangu kotahi kiri ma e ono kin mangu. Koia
nei te tu o taua o te kiri mangu ki te Iwi nei ki
te Pakeha—kin ma.

Ko ia nei te kaute whakatepe o nga iwi o na
whenua nunui o te Emepaea:—

Emepaea o Inia ... ... ... 300, 000, 009

Ingarangi, Kotarani, me Airani... 44 800, 000
Awherika ki te Hauauru ... ... 16, 500, 000

 ki te Rawhiti me Ukanata 7, 5oo, ooo
 ki te Tonga... ... ... 6, 400, 000

Kanata ... ... ... ... ... 6, 250, 000

Ahitereria ... ... ... ... ... 4,400, ooo

Hirono ... ... ... ... ... 4, 000, 000

Inia ki te Hauauru ... ... ... 1, 574,oo

Niu Tireni... ... ... ... ... 9oo, ooo

TE TUPU ME TE PAKARI O TE EMEPAEA.

Ko enei whika e whakaaturia ake nei hei
whakaatu ake ki a tatou i te tipu o te Emepaea
i waenganui i te tau 1860 me 1907:

Te nui o ta Emepaea (koea maero), ... ...

... ...1860—5, 850, 000; 1907—11, 445,ooo

Te kaute o nga tangata, ... ... ... ... ...

... 1860—2oo, ooo, ooo; 1907—410, 000, ooo

Te kaute o nga tangata kiri ma ... ... ...

1860—34, 000, 000; 1907 58,350,000

Oa moni e riro ana i te Kawanatanga ... ...

1860—£114, ooo, ooo; 1907—£280, 000, 000

Nga taonga (haere mai, tuku atu) ... ... ...

1860—503,ooo, ooo; 1907—1, 528, 000, 000

Ka kite tatou i te tu o te Emepaea, ara
kahore i te heke, i te tu ranei, engari kei te kake
haere tona ahua—kei te tipu. Ko te nui o te
Emepaea me te tokomaha o nga tangata kua
tapara. Ko te kaute o nga tangata kin ma kua
piki ki te 24, 000, 000. Ko nga moni e riro mai
ana i te Kawanatanga kua rua me te hawhe (2½)
te pikinga ake. Ko nga taonga, ko na hokohoko
kua toru te nuinga. Ko nga moni e riro ana
mo te utu, mo te whakakaha i nga pa whawhai o
te Emepaea e £91, 000, 000. Ko na moni e
pau ana mo te whakahaere i te Emepaea e
£301, 000, 000. Kahore atu i te ao nei tetahi
iwi e penei ana te whakapau moni hei whakaka-
ha i ona hoia me ona kaipuke whawhai.

NGA KAI TIAKI o TE EMEPAIA.

Ko nga whika e whai ake nei hei wakaatu i te
nui o nga moni a ia wahanga o te Emepaea i
hoatu ai hei utu mo nga manuao, hoia me era
atu kai tiaki o te Emepaea:

Oa moni i pau mo nga manuao

... ... ... ... ... ... ... £32, 702, 000

IO

TE PIPIWHARAUROA.

Nga moni a Inia i pau hei whangai mo ana

manuao ... ... ... ... ... £100, 000

Nga moni a Inia i pau hei whangai mo ana hoia
 ...• ... ... ... ... ... ... ... £4, 000

Nga moni a Ahitereiria i pau hei whangai mo ana

hoia... ... ... ... ... ... £200, 000

Nga moni a Niu Tireni i pau hei whangai mo ana

hoia... ... ... ... ... ... ...£40, 000

Nga moni a Kepa Koroni i pau hei whangai mo ana
 hoia... ........... .... ... ... ...£50, 000

Nga moni a Natara i pau- hei whangai mo ana hoia

 ... ..:. ....... .... ...• ... ... £35.000

Nga moni a Niuparauna i pau hei whangai mo
 ana hoia...- ...• ...• ... ... ... £5 000

Hui katoa o nga koroni whangai ... £432, 000

Te moni whangai o Ingarangi, a Kotarani me
Airahi, £32, 270, 000. Ara te ahua o te moni
whangai a enei whenua e toru e rite ki te I5/- ma
te tangata kotahi ko te whangai a nga kiri ma o
nga koroni i; rite ana ki te 6d. ma te mea kotahi.
Ko te kaute o nga manuao puta noa ki nga
'tangata i te tau 1908—

Nga mea tino nunui ... ... ... ... ... 12

Nga mea ahua ririki iho ... ... ... ... 51

Nga mea rino ... ... ... ... ... ... 38

Nga kaipuke ririki ... ... ... ... ... 77

Nga mea e kiia nei he destroyers ... ... 175

Nga topito ... ... ... ... ... ... ... 49

Nga mea haere i raro o te moana ... ... 66

Nga apiha me nga tangata kei te mahi 128, 000
Nga apiha me nga. tangata kei noho takatu 30, 000

 TE OPE HOIA o TE EMEPAEA.

Ko enei whika hei whakaatu i te kaute o nga
hoia.:—

Nga hoia Ingarihi, Kotarihi, Airihi ... 130, 000
.'„   (kei nga Koroni) ... 41 005
   „. (kei Inia) ... ... 76, 000

Nga hoia kei te noho takatu, kia puta ra he

 pakanga ka karangatia ... ... ... 129, 000

Nga hoia kiri mangu o Inia kei te mahi hoia ...
.... ... ... ... ... ... ... ... 158, 000

Nga hoia kiri mangu o Inia kei te noho takatu
... ... ... ... ... ... ... ... 30, 000

Nga hoia kiri mangu o Inia kei te mahi mo Ka-
wanatanga ... ... ... ... ... 20, 000

Nga hoia kiri mangu o Inia na ratou ake ratou i
mea hei hoia ... ... ... ... ... 301000

Nga hoia o Kanata kei te mahi hoia... 57 ooo
Nga hoia o Ahitereiria ... ... ... 16, 774

Nga hoia o Ahitereiria no ratou ake te hiahia
...... ... ... .... ... ... ... ... 5.137

Nga hoia o Ahitereiria i nga kura ... 61, 400

Nga hoia o Niu Tireni ... ... ... 17 000

Nga hoia o Kepa Koroni ... ... ... 7,283

Nga hoia o Natara ... ... ... ... 2, 730

Nga hoia o Taranawara (te whenua o te Poa)
14, 000

Nga hoia o Ingarangi e kiia nei te ingoa he miritia
... 88, ooo

Nga hoia o Ingrangi e kiia ana he kai tiaki i nga
rohe o te kingitanga ... ... ... ... 120, 000

Hui te kaha o te Emepaea i runga i te taha ki
nga hoia ... ... ... ... ... 1, 007, 324

Kaore i tatakimori mai te nui o te Emepaea
o Eruera Vii, e kiia nei e te pakeha kaore e
kapi i te ra te whiti.

" He hoia na te Kingi he katuarehe ra"

NGA TARU KINO.

IPUTA te whakamahara a te kawanatanga
ki nga tangata whai whenua kia tahuri ki te
patu i nga taru kino i runga i o ratou whenua.
Ko nga taru kino e whakamaramatia ana, he ta-
taramoa, he kotimana (Californian and varie-
gated thistles), he taru haunga (fennell ). Kote
patu i enei taru kia rite ki ta te kai-tirotiro e
whakaae ai. E kore te kai-tirotiro e tuku whaka-
atu ki nga tangata ina haere ia ki te tirotiro. Ma
nga tangata e whai paanga ana i te taha o nga rori
e patu tetahi hawhe o nga taru e tupu ana i aua
rori. Ko nga tangata kaore e whakarite i tenei
ture ka whainatia ki nga moni kaore e heke i te
rua tekau pauna (£20).

NGA MAKETE WUURU.

NGA kupu mai o Ranana ka nui te pai o nga utu.
Ko nga mea tino pai ko nga wuru reme merino
15¾d . ki te 16d. Mo nga hawhe purere, 12¾d. I te
ahua o nga tu wuuru katoa e 5 ki te 15 paiheneti te
nekenga o nga utu o naianei i o muake nei.

Nga makete o Akarana pai ake i o Poneke me o
Otautahi. Mo nga hawhe purere tino pai 11d  a runga
ko waenganui e 7d, mo nga puke me nga pihihi e 4d.

Ka nui te koa o nga tangata whakatipu hipi mo te
pai o te uhi o nga wuuru i Ranana.

NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

OKETOPA.—Harata Aratapu, 5/-; Rev. E. T. Ngara,
5/-; Mrs. H. Fairlie, 10/-; Miss Beattie, 10/-; Tuariri,
5/-; R. Netana, 2/6.

NOWEMA Mr. E. Hooper, 5/-; Waaka Teranui, 1/9;

Manihera Waititi, £1; J. Maka, 5/-; Rameka E. Wai-
kerepuru, 5/-.

HE KUPU WHAKAMARAMA.



TE KAKAHU WHERO O HIKAPUHI.

HE maha nga ra i noho ai a Hikapuhi ratou
ko ona kai arahi i Turanga nei, i whaka-
nuia ai a Hikapuhi e te hunga e mohio ana ki
ona painga, i whakahinomatiorotia ai. I mare-
natia etahi wahine ki nga wairua, whakakakahu
ra ano ki nga kahu marena. I iriiritia etahi
tamariki e te minita a Hikapuhi, i whakahaputia
etahi pakoko, e kiia ana i tataitia nga wahine
ara nga puku ki te aikiha. Apopo te tauanga o
nga Maori o Turanga nei piki ai i te whanau-
tamariki o nga pakoko. I tetahi po ka tu he
kanikani ma nga taitamariki, a i haere a Hika-
puhi ki tenei kanikani. Ko te kakahu o te
wahine nei i haere ai he kakahu whero, he
waero to tona potae. I mua atu i tona haerenga
ka tono ia ki te hunga e noho ana i roto o te
whare kia kohi moni. E 30 pea nga tangata i
roto o te whare a i roto o te 20 meneti e £7/10
te moni i kohia e Hikapuhi. Mehemea ia nei
he mahi totika, he tangata totika ranei kia pau
pea te toru marama ka taea ai te £7/10, otira
ki te mea na Hikapuhi te tono, maringi noa te
moni. Te putanga atu o Hikapuhi ki waho
i reira te paki e tatari ana mai hei mau i a ia
ki te kanikani. Ka ngaro atu a Hikapuhi ka
uiui te whakaminenga i muri mo te mauranga o
Hikapuhi i te kakahu whero no te mea ko te
kara whero he tohu mate, ka awangawanga te iwi
nei mo te kakahu whero o to ratou kuini. I te
hokinga mai o Hikapuhi ka tu a Reweti Wiri-
hana ki runga ka waiata i tana waiata—

 E Puhi e e patai atu ana,
He aha te take o te kahu i whero e au."

Mutu ana te waiata ka mura te riri a te poro-
piti, ka kohete, ka akina tona iwi, ka tiotio te
reo, ka reka kino, haere te korero Maori, haere
te korero pakeha. Me whakapoto ake nga ko-
rero a Hikapuhi horetiti: " Ehara taku kahu
i te tohu mate, kei te Paipera tonu tenei kara,
koia nei te kara a te Karaiti. Ehara taku
kahu i te whero he maroon ke, he mea raina ki
te fink, kaore he danger o roto, heoi ano te
danger kei nga kara o nga haki i titia ki nga keke
iriiri o te mokopuna a Te Atu, engari maku
katoa e muku. He aha hoki koutou i kore ai
e whakahe ki te kara o te tohu e piri na i runga
o te koti o te Watene Huika." I te wahine
nei e riri ana kore rawa i kiiki te waha o te
tane o te wahine, i wehi katoa i a Hikapuhi
kuini tataramoa.

Oku whakakaumatua, oku ora oku whakatamariki,
oku mate.

POOTI MEMA.

KUA tae mai etahi reta ki Te Pipi, mo te
  ahua o te pooti mema mo te Tai Ra-
whiti. I te nui o na raruraru o te Perehi kore
ana e tere te puta o te pepa o tenei marama,
na konei i kore ai e taea te perehi aua reta i
mua o te ra e pooti ai, heoi ano te mea ko te
whakarapopototanga o nga reta me nga kai tuhi.
Ko te reta tuatahi na Tuta Nihoniho, he wha-
kaatu mai nana ko Apirana Ngata anake te tanga-
ta tika hei mema mo te Tai Rawhiti.

Ko te reta tuarua, na;  Eruera Wikiriwhi Te
Tuaahu. E pera aua ano iana me ta Tuta,
er) ari i roa atu ana korero me ana whakamara-
ma. I penei te whakarapopototanga o ana
take—

1. He tangata whai taitara a Apirana Ngata
ara, he M.A., LL.B.

2. He mema no te Kotahitanga o Te Aute.

3. He mema no te Kotahitahitanga o Te
Iwi Maori i raro i te Tiriti o Waitangi.

4. He mema no te Paremata.

5. He mema no te Komihana Whenua.

Ko tetahi o nga reta na Rukingi R. Haupapa.
He pera ano tana me ta enei e rua i runga ake
nei. Ko tana take no te mea katahi ano kei
to Apirana urunga, ka tae mai te manawa ora
ki roto i te ngakau.

Kua tae mai hoki he reta na Meiha Ranginui
o Kormiti, Whanganui; tautoko i te pooti o Eru-
era Te Kahu mo te Tai Hauauru.

Tenei ano tetahi reta whakaatu mai i te pai
o nga mahi a Te Heuheu Tukino mo nga whenua
o tona iwi. (Ko Te Heuheu Tukino tetahi o
nga tangata kua whakaingoatia hei mema mo te
Tai Hauauru).

  

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

TENA KOUTOU. Tukua atu nga kupu

 ruaaua nei hei hari atu ma Te Manu ki
nga marae o Aotea-roa me te Waipounamu.

Tenei kua maranga te ope tau a Ngapuhi, mo
tana Pouaru, mo te Whare o Runga o te Pare-
mete o Niu Tireni haere ake taua ope—

1. RAWIRI TE RURU o te Ahuahu

2. REE TE TAI ... o te Whakarapa

3. RANIERA WHARERAU o Waima

4. KAKA POROWINI ... o Hikurangi

5. Rui TE HAARA ... o te Ngawha.
E kore te katoa o whiwhi ki te utu whakahonore.
Kotahi ano te tangata o ratou maana nga utu o
ta ratou puaru.

R. E. WAIKEREPURU.

Ohaewai, 18/11/08.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU. 1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-rama. 2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia ana. 3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa. 4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te ta i aua korero : kia marama te tuhituhi. 5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: — Ki TE PIPIWHARAUROA, Te Rau, Gisborne.

HE PANUI Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a au inaianei : ko te utu : — He mea nui, kin noa ... 2/6 He mea nui, kiri wher ... 3/-He mea nui, kiri pai ... 4/— He mea nui kiri pai rawa ...  5/6 H e mea paku, kiri whero ... 1/6 H e mea paku, kiri pai . . . 2/6 He mea paku, kiri noa ... 1/-He mea paku, kiri pai rawa 3/6 Rawiri & Himene, kiri noa 1/6 Rawiri & Himene, whero ... 2/-Rawiri & Himene, pai ... 3/-Rawiri & Himene, pai rawa 4/-He Himene ... ... -/6 Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i nga pukapuka ki a koe. Na H. W. WILLIAMS, Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te, Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland. Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-4/6, me te pane kingi 3d. Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.