Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE TIKANGA TINO KINO.
HE mea whakamihi, he mea whaka-
whetai na o matou ngakau te
ingoa pai o te Maori mo te kore e kohuru
i te wahine, o te unga mai u te pakeha ki
te whenua o te Maori a mohoa noa nei;
he mea ano tenei e korerotia ana e te
pakeha, a koia nei tetahi take i kiia ai te
Maori he iwi rangatira. He korero wha-
kamanamana na tetahi kaumatua pakeha
te tiakanga a tetahi kaumatua Maori i tana
wahine i tona haerenga he wahi ke. I
waihotia iho e ia ma taua kaumatua e
tiaki tana wahine i muri i a ia. I mohio
taua Maori he honore nui tera. Ko te
whare i moe ai te wahine pakeha he whare
maori, hei nga po ka whakapae te Maori
i te whatitoka tonu o te whare, ka moe,
me tana taiha tonu ki tona ringa. E tae
ai te tangata ki taua wahine pakeha me
whatinga atu i runga i tona tinana. Na
te Wiremu Eruera i korero ki a matou i
te rironga o te kara a te Kawanatanga i
Kororareka i a Hone Heke, rokohanga
atu tokorua nga wahine i te whare ko nga
hoia kua riro ki te taone. I te auetanga
o nga wahine nei i te wehi i nga toa a
Hone Heke, ka whakapa tera i tona ringa
ki te pokohiwi o tetahi o nga wahine nei
ka mea: "Wai iu karai? Iu tingiki mi
kira wumene?" Katahi a Hone Heke ka
tohu ki etahi o ana toa kia haria nga
wahine nei ki te taone. To te rangatira
tona tu!
Kaore i rite ki tetahi tangata o Waipiro
ko Tuhata Makarini te ingoa. I tutaki ia
ki tetahi wahine pakeha, ka tono atu ki
taua wahine kia kihi raua, no te korenga
o te wahine nei e whakaae, ka whaka-
omangia atu e ia tona hoiho ki runga ki
te wahine nei ka haua hoki e ia, no te
hinganga o te wahine ki raro ka tuku
tangata nei tau ana ki raro ka puta he
tangata ko te omanga o Makarini. I te
whakawakanga mau ana ia mo nga ma-
rama e wha, engari i mea te kai whakawa
me i taea e ia taua wahine ka whaka-
pangia tetahi whiu kino ki a ia.
Ka nui to matou wehi kei waiho tenei
tikanga ma te Maori ki nga wahine pakeha,
he mea tenei i tino kinongia ai taua te
Maori e te pakeha. Ka nui te pai o te
pakeha ki te Maori, kaore pea he iwi
Maori i penei me taua te paingia e te
pakeha. Ki Amerika ki te tutu te mangu-
mangu ki te wahine pakeha kaore e kawea
ki te ture engari ka hopukia te mangu-
manga ka tahuna ki te ahi. Nui atu te
kino o nga pakeha ki nga mangumangu,
he penei ano te ahua o etahi atu iwi. Ma
tenei tikanga weriweri e wehewehe ai te
pakeha raua ko te Maori, e noho kino ai,
e mauahara ai.

TE PIPIWHARAUROA.
Otira kaua te tangata e mea ko nga
wahine pakeha anake kia wehingia  e ia
ko nga wahine Maori ia kaore kau he
tikanga. Ki te kore te tangata e aroha
ki ona anake, ko etahi atu ranei e arohaina
e ia? No te ra ano pea i patua ai te
wahine pakeha ki Waipiro kei te whaia
he wahine Maori i te one i Whareponga
e rima maero pea te tawhiti atu i Waipiro.
Na te putanga o te tangata i ora ai te
wahine nei. Ko tono kai-kohuru i rere ki
te ngahere, a, tarona atu i a ia. Auina ake
i tetahi ra kei te patua te wahine Maori ki
Taupo e etahi Maori tokorua, e ai te korero,
kino atu, engari kaore ano enei  kia whaka-
wakia e mau ai to raua hara. No taua wa
ano ka whakataua kia noho tetahi taita-
mariki Maori o Manawatu ki te herehere
mo te tau, kia rua whiunga i a ia ki te kiri
kau i te marama. He hara tino kino ano
tenei, he tamariki noa te kotiro i kohu-
rutia nei. Kahore o matou hiahia ki te
panui i enei hara weriweri, heoi ano te
take i panuitia ai kia oho te Iwi Maori
kia takahia rawatia tenei tikanga tino
whakarihariha ka tupu nei i roto i a taua.
Ko nga tangata e mahi ana i tenei mahi
kino ko nga tangata mangere, e rore nei
i nga marae o nga whare waipiro, kahore
nei e mohio he aha ranei to ratou na
tikanga i whanau mai ai ki te ao.
E te iwi, kotahi ano te rongoa e mohio
ana i a matou mo tenei mate kino ka
tupu nei i waenganui i a taua—kotahi ano,
ko te Whakapono anake. Ki te kore he
tote ka pirau te kikokiko, waihoki ki te
kore he whakapono ka pirau te iwi.

I tino kaha nga Pakeha me nga Maori ki
te tautoko i tenei motini. He maha nga
motini a te Maori i uaki ai mo runga i tenei
take, otira i runga i te taikaha o te huarahi e
mana mai ai kihai i tutuki. Otira e tuma-
nako ana matou, tera pea te Kawanatanga e
titiro mai ki te ngawari o te takoto o tenei
motini katahi pea ka ngawari ta ratou whaka-
mana.
TOMINIONA.
HE ra nui ki Niu Tireni nei te 26 o
nga ra o Hepetema, te ra i iriiritia 
houtia ai a Niu Tireni, i patua ai te ingoa
koroni, i kiia ai ko te Tominiona o Niu
Tireni. Ko te tikanga o te koroni he
whenua kei raro tonu i nga parirau o
te whenua matua e awhi ana. Otira i
enei ra kua kaumatua a Niu Tireni, kua
waihotia kei a ia ano tona whakahaere,
tana hanga ture, mana ano ia e whangai,
na reira he mea tika kia whakarerea te
ingoa koroni, a kia huaina he Tominiona,'
ara, he rangatiratanga. Ko Kanata te
whenua tuatahi ki te kiia he Tominiona,
a ko Niu Tireni nei te tuarua. I a Te
Wari i Ingarangi i tera tau ka puta tona
whakaaro i te mea kua kaumatua nei
Niu Tireni, kia kiia he Tominiona, a i te
tunga o te Paremata i tenei tau ka pahitia
he pire kia whakahoutia te ingoa o Niu
Tireni. I tukua taua pire ki te Kingi a no
te 26 o Hepetema nei ka panuitia te
whakamananga a te Kingi i taua ingoa.
Ko te panui tenei a te Kingi:—
" No te mea kua whakaaro matou, i runga
i te pitihana a te Paremata o te koroni
o Niu Tireni, kia kiia a Niu Tireni he
Tominiona a kia whakamutua te ingoa
koroni, a i runga i te whakaaetanga a to
matou Piriwi Kaunihera, e mea ana matou
he mea tika kia tukua tenei Panui a matou,
na konei matou i whakarite ai, i whakaatu
ai, i whakahau ai, hei te 26 o nga ra o
Hepetema, 1907, ka kiia te koroni o Niu
Tireni me ona wahi katoa, ko te Tomini-
ona o Niu Tireni, a na konei matou i
whakahau ai ki nga tari katoa o te iwi.
No te 9 o nga ra o Hepetema i tukua atu
ai i to matou marae i Pakingihama Parahe;
i te tau o to tatou Ariki, i te tau kotahi
mano e iwa rau ma whitu, i te tau tua-
whitu i kingi ai matou. E te Atua to-
hungia te Kingi."
I tae mai ano te waea whakamihi mai
a te Kingi ki te Pirimia: " Kua whaka-
haua mai au e te Kingi kia tukua atu ki a
koe, ki te Kawanatanga me te iwi o te
Tominiona o Niu Tireni, tana mihi i te
maunga o te ingoa Tominiona ki to ratou
whenua me tana tumanako ano kia noho
nga iwi o Niu Tireni i runga i te pai i te
koa." I tae mai ano nga kupu mihi mai
a Ta Arawhe Tikana, pirimia o Ahitereiria,

HE KUPU WHAKAMARAMA.
a Tianara Pota, pirimia o Taranawaara,
a Moa, pirimia o Natara, a Pono, pirimia
o Niupaurana, a Ta Piripiti Rorie, pirimia
o Kanata, i tae mai ano hoki nga mihi
mai a era atu pirimia i raro i te maru o
Kingi Eruera.
He Nui te hari o Niu Tireni katoa i te
ra i panuitia ai te kupu a te Kingi, ko te
ra tino nui i Poneke. I te ahiahi o te 25
o nga ra ka tu he hakari a nga mema ki
te whare Paremata. He maha nga korero,
nga mihi me nga "toohi." Nate Pirimia
tonu te "toohi" ki te Iwi Maori. Te
mutunga o nga kupu whakamihi a Te
Waari, ka tu a Apirana Ngata ki te whaka-
hoki, ka umeretia hoki a Apirana. I mea
ia ka nui te whakamihi o tona ngakau ki
te honore nui kua whakapuakina nei e te
Pirimia mo te Iwi Maori.  E koa te Maori
ina rongo kua hikitia ake te ingoa o Niu
Tireni i te koroni ki te Tominiona. Hei
konei ka karanga a Apirana, "Kia ora te
Tominiona," ka tukua hoki te haka.
I whakanuia ano tenei ra i Turanga
nei. I kokiritia e Reweti Kohere tenei
motini, na te Kani Pere i tautoko:—
"He whakamihi tenei na nga Maori o
Turanganui, ara, na te Tairawhiti katoa,
ki te Kawanatanga, mo te hikitanga ake i
Niu Tireni i te koroni ki te Tominiona."
I taua ra ano ka tae mai te whakautu
mai a te Pirimia;—
"Hoatu te whakawhetai pono a taku
ngakau ki nga Maori o Turanga, ara, o te
Tairawhiti katoa mo ta ratou waea whaka-
mihi ki te Kawanatanga i te ra whanau-
tanga o te rangatiratanga hou. E tino
whakawhetai ana te ngakau mo a ratou
kupu mihi."

Kei te mea te Pihopa (o Waiapu) ki te
Whakapa i enei tangata o Te Rau a Tihema
nei te 22, ara, i a Reweti Kohere, Riwai Ta-
whiri, Wi Paraire Rangihuna, Paraone Turei
me Hekiera. Tokorua atu ano etahi e riro
ana ma te Pihopa o Akarana e whakapa a te
6 o nga ra o Tihema, ara, ko Pene Topi raua
ko Mutu Kapa. Ki to matou rongo tera e
maha nga tangata o te kura a tera tau.
HAWAII.
(Na Col John Tamatoa Baker.)   
KO Hawaii, ko te ingoa o te moutere tino
rahi o nga moutere e kiia nei e te pake-
ha ko Sandwich Island.   Tekau ma toru ka-
toa nga motu, ko nga mea rarahi ko Hawaii,
ko Maui, ko Oahu, ko Kanai. Hui katoa te
nui e 3,84o,ooo eka, ko te nui o Niu Tireni
nei e 77,968,ooo eka. Ko te tawhiti mai i
Amerika e 3000 maero. No te tau 1778 ka
kitea e Kapene Kuki, a e ai tana whakaaro e
400, 000 te tokomaha o nga maori i era ra.
He maunga enei moutere, he puia, ko Mau-
nga Kilauea 13, 953 putu te teitei, ko Maunga
Roa 13, 760. Ehara a Hawaii i Hawaiki.
Ki te whakaaro a nga pakeha kei Tahiti ke a
Hawaiki, ara ko te motu e kiia ana ko Raia-
tea (Rangiatea) ko tona ingoa tawhito ko
Havaiki, otira he whanaunga nga maori o
Hawaii no te Iwi Maori. Ko nga iwi he
whanaunga ki a tatou ko nga iwi o Hamoa, o
Rarotonga, o Tonga, o Tahiti, o Hawaii me
Easter Island .
I te taenga mai o Hoani Tamatoa Peka, ki
konei ka uia e te Etita ki a ia te ahua o tona
whenua me tona iwi, kaati me tuku mana ano
e korero nga korero o tona whenua. Na te
Etita nga patai na Peka nga whakahoki.
Tokowhia nga tangata o ou motu?
Nga maori 15, 000; era atu iwi e 45,000, he
pakeha, he Hainamana, he Tiapani. Ko te
iwi maori o Hawaii kei te ngaro haere, ko te
Tiapani te iwi kei te piki.
Kei te toitu tonu ranei te whenua ki nga
Maori?
Kahore. Ko to matou tino mate tena he
kore whenua, kua riro katoa te whenua i te
pakeha. Whaimahara rawa ake matou kua
kore kau he whenua. Engari koutou te Iwi
Maori he iwi ora i te mau o koutou na whenua,
heoi ano to koutou mate he kore moni hei
whakapai i o koutou whenua. Otira he nui
te moni mehemea e papunitia ana nga puare
o nga peeke. E kore te tangata te iwi mau-
mau taonga ranei e whai rawa. Mehemea te
Maori e tohu moni ana ka whai kia whiwhi
ki tetahi whenua o te Kawanatanga, ka ora
taua tangata. Ko te tikanga tawhito o Hawaii
no te kingi katoa te whenua. I te kore hua-
rahi e taea ai e te pakeha te koko te whenua
ka tohea e ratou kia wehewehea i te kingi te
whenua ki te iwi, no te rironga o te whenua i
te iwi nui ka pakaru, ka riro i te pakeha. E
noho mai na toku iwi kahore he whenua.
He aha nga mahi o tou whenua?

TE PIPIWHARAUROA.
Ko te tino mahi o toku whenua he whaka-
tupu to huka, he nui te huka o Hawaii e tukua
ana ki te tuawhenua. Ko tetahi tino mahi
—engari he mahi hou tenei—he whakatupu
paina-aporo. Ko tetahi mahi ano he whaka-
tupu tarutaru hei potae hei taura. E uru ana
nga maori ki enei mahi.
E uru ana ranei nga maori o tou whenua
ki nga mahi hokohoko toa?
Kaore. Kaore te maori e mohio ki nga
mahi hokohoko, i te kuware ki nga tango-
tango o tenei mea o te moni, kaore te maori e
mohio ki te tiaki i nga kapa, tahuri rawa ake
ki nga pauna kua ngaro tahi ratou ko nga
pene. Kaore te Maori e tu i te Hainamana i
te Tiapani mo nga mahi hokohoko, he iwi tino
mohio era ki enei mahi.
Pehea te noho a ou iwi, kua pakeha rawa
pea ta koutou na noho?
Kaore, penei ano me te noho a te Maori,
ko nga mea ano i rarawe ka nunui nga whare
ko nga mea he ano ka ririki nga whare.
He pehea o koutou na kura, he kareti ano
ranei o nga maori?
Ko te ahua o nga kura he penei ano me o
te Iwi Maori kua kite nei au.
He aha a koutou na tino kai?
Ko ta matou tino kai he taro. Me tuku te
taro ka waiho kia tu ana. I te mea ka oti te
tuki ka kiia he poi. Ko au tonu ki te tuki i
taku poi. He kai tino pai, me koko tonu ki
te ringa e reka ai.
He aha a koutou na kai moana?
He ika, tunu ai, kai mata ai ranei. Ko
tetahi kai ano he opihi, piri ai ki te kohatu
(he nga mihi). Kaore he tuna o toku whenua.
Kai ai ano ranei koutou na i nga mea pirau?
Kaore matou e whakapirau ana i te kai,
engari whakamara ai matou kia manuunu  ai.
He iwi pirangi ranei te Hawaii ki nga mahi
reihi hoiho?
Kaore matou nei e reihi hoiho ana, kahore
hoki matou e whakatupu hoiho ana.
He tangata moko ano ranei o koutou na?
Kahore he tangata moko he wahine moko
ranei o Hawaii engari, e ai te korero, i tatutia
e tetahi kingi o Hawaii, ko Kahekiri tona
ingoa, ana toa katoa, ko ia kahore i tatutia.
I whiriwhiria ana toa ko nga tangata nunui
anake. Ka tu he pakanga kaore ana toa e
tukua e ia, kia mate ra ano tona iwi katahi
ka tukua atu, a ahakoa pehea te nui o te
tangata e kore rawa e tu i te aroaro o nga toa
a Kingi Kahekiri. Mehemea i heke mai te
Iwi Maori i Hawaii, ki taku whakaaro ko nga
toa a Kahekiri o ratou tupuna.
No onamata ra ano ranei o koutou whaka-
papa kingi, no nga ra ranei o te pakeha, ina-
hoki ra kahore o te Maori ona kingi?
No nehera ra ano o matou momo kingi.
Ko te whare tuatahi ko te whare o Kameha-
meha. Ko te whare whakamutunga ko to
Kalakaua; ko te uri o Kalakaua kei te ora
ko Kuini Liliuokalani. He pouaru ia, ka 50
ona tau. Ko Hawaii kei raro i te mana o
Amerika, ko Liliuokalani ko te Kawanatanga
kei te penihana.
I peheatia i mutu ai te kingitanga maori o
Hawaii?
I te mea kua tokomaha rawa nga pakeha
ki nga moutere ka whai ratou kia whai wahi
ratou ki te whakahaere o nga mahi o te
whenua, katahi ka whakaturia he kaiwhaka-
haere pakeha i raro i te kuini, a nawai ra kua
piki rawa tona mana, ka kino nga maori ka
tohea te kuini kia whakatuturi ki te Kawana-
tanga ara kia tango ano i tona mana tawhito.
I rite te whakaaro o te iwi ki te riri, otira i
kite au kahore kau he painga, e kore nga
maori e whai wahi. No te taenga ki te ra i
whakaritea ka. rere ke nga whakaaro o nga
rangatira i tohe ra kia whawhai te kuini. Ko
te tino rironga tenei o te mana o Hawaii i
Amerika, ko te hinganga o te Kuini Likiu-
okalani.
A; kei te pehea ahua o nga Maori o Hawaii
i raro i te mana o Amerika?
Kaore he rere ketanga o te ahua o nga
maori, heoi ano ko te ngaronga o to matou
nei mana to te maori. I ke ai matou he kore
no te whakaaro e rite, ka patipatia etahi e te
pakeha, ka utua ranei riro tonu atu. Me-
hemea e rite ana te whakaaro kua riro i te
Maori te whakahaere o te paramata. I te
mohio o te pakeha nga maori e tukua kia
whakakotahi engari ka wehewehea kia kore
ai he whakaaro e puta.
I tae mai ano ki Niu Tireni nei tetahi
tangata o Hawaii raua ko tana hoa wahine, i
kiia taua tangata he piriniha. E mohio ana
ranei koe ki taua tangata?
Ae, e mohio ana au, ko Piriniha Cupid,  ko
tona ingoa maori ko Kalanianaole, ko te ingoa
o tana wahine ko Urulani. Ko Kalanianaole
to matou mangai ki te Paremata nui o Ame-
rika. He tangata whai rawa ia. I te matenga
o tona whaea keeke ka waiho iho ona rawa ki
a ia. Ehara ia i te tino uri kingi, na runga i
te ahua o te marena ia i piriniha ai.
E whai rawa ana ranei ou rangatira?
Ko etahi he whai rawa, ko etahi kahore,
heoi ano ko te ingoa rangatira anake. Ko
nga tangata kamakama tonu ka whai moni.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
He aha nga hahi kei Hawaii, a he iwi wha-
kapono ranei koutou?
Ko te tino hahi nui ko te hahi tawhito he
Pikopo. Kei reira ano te Weteriana, te hahi
Hapati, a no enei tau tata ko te Hahi o
Ingarangi.  Kaore nga taitamariki o toku
whenua e pirangi ki te whakapono, ko ratou
whakaaro kei nga mea katoa o tenei ao. He
nui toku koa me toku miharo i toku kitenga i
te tokomaha o nga tamariki Maori e hapai
ana i te whakapono, e ako ana hei minita.
Ko nga awhekaihe te iwi kino atu o toku
whenua. Kotahi ano to matou nei awhekaihe
he minita.
Kei kona ano te Momona?
Kei reira. E tata ana hoki a Hawaii ki
Uta ki te whenua o te Momona. I tere tonu
te tupunga o te Momona ki Hawaii, i tere tonu
hoki te ngaronga. Kei te Momona etahi
tikanga rere ke. Kaore oku taima mo te
Momona.
E rite ana ano ranei te reo o Hawaii ki te
Reo Maori?
Kotahi ano te take o te Maori me te Wahu,
kotahi ano hoki to raua reo engari na te
maha o nga tau i wehe ai ka rere ke nga reo.
Ko tenei mea hoki ko te reo kahore e tuturu
ana. Kua kore ia a matou te r, te t, me te
ng; ko te r ki a matou he I, ko te t he k, ko
te ng he n', inakoa he maunga to matou ko
Mauna Loa ki a koutou ko Maunga Roa', te
tawa ki a matou he kawa; he kainga kei te
motu o Maui ko Kaupo te ingoa, ara ko Taupo
ki a koutou. Kei a matou ano a Waimanu, a
Waimea.ko to matou taone nui ko Honolul,u,
ki te Reo Maori ko Honoruru.
E ki ana koe no Tahiti to tupuna tane, tena
korerotia mai ki a matou te ahua o te tera
whenua.
He iwi ora tera, he nui no te whenua, ko
to ratoa mate nui he mangere. I mangere ai
nga maori o Tahiti he nui no te kai ki a ratou,
kahore hoki he tikanga o te mahi ki te nui te
kai, kaore hoki taua i rite ki te pakeha e
whakapuranga nei i te moni hei kai ma te
huhu. Kei raro a Tahiti i te mana o te
Wiwi, kaati waiho noa te Wiwi ki nga Maori
ano to ratou tikanga, kahore he take he reiti.
Ko tetahi o oku ingoa, a Tamatoa, ko te
ingoa o te kingi o Raiatea  he
motu no Tahiti.
E nui ana ranei te marena o nga wahine
maori o Hawaii ki te pakeha?
Ae, e nui ana. He tokomaha o matou
wahine rangatira i marena ki te pakeha, i te
whai o te pakeha kia riro ai i a ratou nga
whenua. Koia nei te pai o te Iwi Maori o
Niu Tireni, he moe no te Maori i raua na
Maori, kia noho tonu ai nga whenua o te
Maori i te Maori.
I mate ia nei ki Hawaii a Kapene Kuki?
Ae, ko Turanga nei te wahi tuatahi i u ai
ia ki Niu Tireni, ko Hawaii te wahi whakamu-
tunga i u ai ia, ara, i kohurutia ia e nga maori
o Hawaii. Nona ano te he. I te tomonga o
tona poti ki roto o tetahi awa ka whakaritea
e ia kia kaua rawa tetahi waka o nga maori e
whakawhiti i taua awa, he wehi nona kei
karapotia tona poti, otira kahore tetahi ranga-
tira maori i mohio, a whakawhiti ana, na
konei ka puhia e Kapene Kuki. Ko te take
tenei i whakamatea ai a Kapene Kuki.
Haere ra ki ena iwi o taua o te Maori.
E noho. Ki te tupono koe ki te ahu ake
ki Hawaii kimihia ake au i toku kainga i
Hilo, Hawaii. Nui atu te ora o toku ngakau
i toku taenga mai ki Turanga nei, i te kitenga
i a koutou, apopo au ka hoki ki toku kainga
ka kite i te ahua o toku iwi, ka pa mai te
pouri ki a au. He konei. Aloha!
(Tariu nga korero tupuna a nga Maori o Hawaii

I a Hepetema nei e rua nga mihana (mission) 
i tu ki roto o Heretaunga, a he maha nga pai-
nga i puta mai i roto. Ko te mea tuatahi i
Moteo, ko te mea tuarua i te Pakipaki. Ko
nga kai kauwhau enei i aua huihuinga, Revs.
A. F. Williams, Katene, Pereiha, me Hera
Stirling.  Kua tu he Karaihe whakaako i te
Paipera, he Karaihe whakaako ano hoki mo
te Whakau. Nui atu te ngakau nui mai o
nga tangata. E tumanako atu ana matou ki
te wa e tu ai aua tu huihuinga ki i a wahi ki
i a wahi o tenei Pihopatanga.
He Kupu Whakaatu
HE whakaatu tenei ka tu te hui
a Te Kotahitanga o Te Aute
ki Orakei (Akarana) a roto o nga ra
o Pepuere, 1908.
PINE TAMAHORI,
Hekeretari.

TE PIPIWHARAUROA.
MATE MAORI ME TE MATE PAKEHA.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
KIA ora nga kaituku korero o " Te Pipi" e
tuku nei i nga korero o i a wahi o i a wa-
hi, kia kite te Motu katoa.
Tenei kua kite iho i te mihi a "Te Pipi" mo
tona iwi Maori e heke nei ki te mate, e rapu-
rapu nei hoki "Te Pipi" ki te putake i ngaro ai
taua te Iwi Maori. He mea marama me he
mea he whakapono to te tangata ki nga poro-
pititanga onamata, me nga kupu a te Atua i
oatitia e ia ki tona iwi, ki te whanau a Ihara-
ira, na ka kitea he takahi kupu te mate o taua
o te tangata. Ina koa i mea te Atua ki a Ape-
rehama, ka rite ou uri ki te onepu o te moana
ki nga whetu o te rangi te tokomaha, rite tonu
taua kupu a te Atua, pera ana te iwi o Ihara-
ira, otira i muri mai ka whakaritea e te Atua
he ture mo ratou katahi ka takahia e ratou;
ka timata te pa o te whiu a te Atua ki a ra-
tou; ina koa i maunga Hinai, e 3000 i whaka-
matea; i Kipiroto—Hatawa ka whiua ano ra-
tou e te Atua, i maunga Horepa ka pa ano te
whiu a te Atua ki a ratou, a he tokomaha i
mate; a ng te takahi ano hoki o Iharaira i te
kupu a te Atua i tukua atu ai ratou ki te ri-
nga o Haramanahere kingi o Anina. Na ka
kitea i runga i enei whiu a te Atua i te tanga-
ta, he takahi no ratou i te kupu a te Atua i
whiua ai ratou. Waihoki ki taku whakaaro
kei te haere tonu taua ahua o te tangata inaia-
nei; ara te takahi i nga whakahaunga ate Atua.
E marama nei hoki ta te Apotoro whakaatu,
he mate kau mo te tangata e takahi ana i nga
whakahaunga a te Atua. Tuarua, ki taku
whakaaro, to taua huarahi mate ko te Maori:
he hoari koinga •rua, ara, i mua atu i te taenga
mai o te pakeha, kahore i nui rawa nga mate
e pa ana ki te Maori, heoi ano nga mate o era
ra, he makutu, he kai ko iwi, he taka i te rakau,
he wera i te ahi, he paremo ki te wai, he kai
mana; kaati ko te makutu, ko te kai ko iwi,
ko te kai mana, kei te Maori ano nga rongoa
e. ora ai enei mate. Kaati i te taenga mai o
te pakeha, ka nui rawa nga mate o te Maori,
ara ka pangia te Maori e te piwa, e te Taipo
Piwa, e te mare peke, e te puruata, me era
atu mate huhua o te pakeha, ko nga rongoa e
ora ai enei mate kei nga rata pakeha; kahore
ia i nga rata pakeha te rongoa mo nga mate
maori, otira e meinga ana aua mate maori e
te pakeha he teka, otira ko te mea he ko te
whakateka noa i te mea tika, ara, i tenei, he
mate ano to te Maori ka kiia e te pakeha ka-
hore kau. Na, ki toku whakaaro me he mea
he tika tenei he mate ano to te Maori, kaati
me tuku ano ki nga rata maori i te tuatahi te
turoro, ki te kii te rata maori he mate pakeha
ka tuku ai ki nga rata pakeha. Otira ko oku
whakaaro enei e tukua atu nei e ahau hei ma-
takitaki iho ma oku hoa i tera wahi i tera wa-
hi, ara, he mate nui tenei e pa ana kia taua ki
te Maori, te mate maori me te mate pakeha.
Hei konei mutu iho ai.
Na to koutou hoa
na HONE PAAMA.
Whananaaki, Whangarei.
[He whakahoki pea enei korero a Hone
Paama. i nga korero a Takuta Tutere Wirepa
i te hui o Te Kotahitanga o Te Aute i tu nei
ki Te Awapuni  i a Aperira ka taha nei, i kiia
ai e te takuta kahore kau he mate maori, a i
tautokona tana korero e te hui. Ko wai te
tangata hei wehewehe i te ahua o nga mate,
hei mate maori hei mate pakeha ranei? E ki
ana to matou Loa, ko te tohunga. Ka mano
matou, no hea te tiwhikete o te tohunga maori i
whakahi ai ia ki te ki mana e wehewehe nga
mate? Ko etahi o tatou tohunga no te hoki-
nga mai i te whare herehere ka whakatohu-
nga i a ratou, a, ko to ratou nohoanga ranei i
te whare herehere to ratou tiwhikete? Me
whakamatautau rawa te pakeha ka whai rai-
hana ai ki te tu hei rata, i te tupato o te Ka-
wanatanga kei pokanoa nga tangata kuare ki
te whakatu i a ratou hei rata. Ki te waiho
ma te tohunga maori e wehewehe nga mate,
kore tonu e ngawhere i a ia te mate ka kiia he
mate pakeha, kaati tae rawa atu ki te rata kua
hohonu ke te mate. Tika ke atu ma te rata e
wehewehe nga mate, ki te mea he wehewehe-
nga ano to te mate, kaore ano hoki matou nei
kia rongo noa ki tetahi rata e mea ana he ma-
te maori ano tetahi wehenga o te mate, enga-
ri kua kite matou i nga tohunga maori e ro-
ngoa ana i nga mate e kiia nei he mate pake-
ha, i te Piwa Taipo me era atu mate, a mate
iho i a ratou e ora noa nei me i tukua ana ma
te pakeha e whakahaere. Pai atu te mate i
roto i nga ringaringa o te rata i ata whaka-
akona, i te mate i runga i nga mahi tito noa a
te Maori.—ETITA.]
Ko te tetahi o nga motini e pa ana ano
ki te Maori i ahu mo runga i nga mahi
tohunga ara mo nga kino e puta mai ana i
roto. I tino tautokona tenei motini e te Hui
ara ko ia tenei e whai ake nei:—" E whakamihi
ana tenei huihuinga ki te Kawanatanga mo
ta ratou hanganga i tetahi ture e taea ai te
peehi nga mahi tohunga, me whakahauhau
ano i te Hahi kia kaha ki te patu i tenei kino
i nga wahi e kitea ana."

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TURE MO TE WAIPIRO KI
TE MAORI.
ITE tunga o te Hinota ki Nepia ka
whakahaerea te mana poti mo te
turaki i te waipiro kia tukua ki nga Maori.
Te tukunga iho o nga korero mo taua take
ka tonoa a Rev. F. Peneti hei whakama-
rama i nga ture kua pahitia e te Kawana-
tanga mo te hoko waipiro ki nga Maori.
I runga i te kite o te hunga e aroha ana
ki te iwi Maori i te nui rawa o te haurangi
o te Maori i Heretaunga ka mea ratou kia
whai kupu a Peneti ki reira hei pehi i
tenei mea. I tu he hui mana ki reira,
i whakapiria ano he panui ki roto ki
nga hotera, a te ra tuatahi tonu i muri
iho tino iti rawa nga tangata haurangi i
kitea i nga tiriti kore rawa he wahine.
I muri iho i te hui ki Heretaunga ka tu
he hui ma Peneti ki Turanga, i te tekau o
nga ra o Oketopa. No tenei hui rawa ka
tahi ano ka korerotia kia tonoa ki te Pare-
mata kia whakaetia te mana poti mo te
turaki waipiro ki nga Maori. Ko nga
tangata whai korero o taua hui ko:—
Te Riihi, Rev. Dawson Thomas  Rev. F.
Peneti, Hera Taringi, me te Rev. Tiatene
o te Raukahikatea.
E 200 pea nga tangata i te whakarongo.
Ko te Taratoa te Tiamana.
W. L. Rees. I mea a te Ruhi he tino
take tika te mea e hiahiatia nei. I runga
i tona titiro ki te ahua o te piki haere o te
mana o Ingarangi e tango nei i etahi atu
whenua, me ona iwi ki raro i a ia, ka mea
ia he whakahaerenga tenei na te ringa o
te Atua. I te mea kua homai nei he mana
nui ki te Ingarihi, he mea tera hei whaka-
atu kua homai ano hoki he mahi ma te
Ingarihi hei mahinga mana ki nga iwi kua
homai nei ki raro i a ia. Ko te take o te
hui nei he whakaatu ki te pakeha i te
mahi pai hei mahinga mana ki te iwi
Maori; ara he whakahoki i o ratou ngakau
ki nga mahi pai kua timataia nei e Hori
Kerei raua ko Pihopa Herewini. I mea a
Te Riihi kua 30 nga tau tona mohiotanga
mai ki te iwi Maori, a kua tino kite ia he
waipiro te tino mea e turaki nei i te iwi.
He mea pai kia whakamaramatia nga ture
pehi i te hoko waipiro ki nga Maori, otira
he tino mea pai rawa atu te tono tonu kia
tukua mai te mana poti ki te iwi kia riro
tonu ai ma ratou te hiahia ki te pehi.
Mehemea e ata whakamaramatia ana tenei
tono ki te Paremata e kore e hapa te
whakaaetia mai.
Rev. Dawson Thomas  I mea a Tamati
kaore ia i te mohio ki nga ture pehi i te wai-
piro ki nga Maori, ki tona whakaaro kei te
pera ano etahi o nga tangata o nga hotera.
No Ahitereiria ia, a ahakoa he poto tona wa ki
konei kua kite ia he iwi rangatira te Maori
he iwi e tika ana kia tiakina kei mate. Kua
kite ia i te kino o te waipiro ki nga mangu-
mangu o Ahitereira a ki te kore e tiakina ka
pa ano taua mate ki nga Maori.
Rev. F. Peneti. I mihi a Peneti mo nga
kupu mihi a ona hoa pakeha mo te iwi Maori.
I mea ia, Kua tae tenei te Maori koi te pake-
ketanga; Kua kite ia i te kino o te waipiro,
a kua hiahia ia kia hoatu he mana ki a ia mo
te whakatu, mo te turaki ranei i nga hotera
e kawea mai ana ki tona aroaro tu ai. He
maha nga pakeha kei te kuare tonu ki te ture
hoko waipiro ki nga Maori. I ki te Mea o
Heretaunga kaore nga kai tiaki Hotera i te
takahi i te ture; a no te whakamaramatanga
o te ture ki a ia ka mea ia katahi ano ia ka
mohio he ture pera ano kua pahitia. I te
tau 1884 ka pahitia te ture kia kaua nga
wahine Maori e whangaia ki te waipiro. I te
whakatunga o nga Kaunihera Marae ka
pahitia he ture e te Paremata kia kaua te
waipiro e mauria ki nga marae. Kitea ana i
muri iho kaore tenei ture i tino pai, no te
mea kaore i whakamaramatia pehea te tika-
nga o tera kupu o te marae. I a ia i Tara-
naki ka kite ia i nga tangata e whakatu teneti
ana i ro taiepa hei kainga waipiro, a hei te
matenga tupapaku ka kawea he kaho pia ki
te huarahi tu ai kia unu ai nga tangata i te
rori. Tetahi kaore e pa te whiu a te ture ki
te pakeha e mau ana i te waipiro ki nga
marae. I runga i enei he o te ture tuarua i
runga ake nei ka tonoa ki te kawanatanga
kia pahitia etahi ture hei pehi i enei mea. I
te tau 1904 ka pahitia te ture e whakahaerea
nei (Section 46 of the Licensing Acts Amend-
ment Act 1904.") Ko taua ture e mea ana
—" Ki te tukuna (ara ki te hokona ki te hoatu
noa ranei) he waipiro hei inu ma tetahi
Maori (ahakoa tane, wahine ranei), i waho o
nga Hotera i roto i nga takiwa o te Koroni
kua oti nei nga rohe te Kahiti e te Kawana,
e ahei ana kia whainatia taua tangata mo
nga moni e rima tekau pauna (£50)." I patai
a Peneti mehemea kei te tiakina tenei ture ?
I mea ano ia i tino mohio  ia i takahia tenei
ture i te ra i mua atu o tana hui Heretaunga,

TE PIPIWHARAUROA.
engari i te ra i muri iho, i te taenga o nga
panui ki nga Hotera, kore rawa i kitea tetahi
wahine haurangi. Ka peke ano te mea e
hiahiatia ana kia mahia e nga kai tiaki hotera,
ara kia puritia e ratou te ture. I korero ano
ia i nga kino o te waipiro i kite ia i Taranaki,
i nga matenga tupapaku. I tino kite ia i
tetahi wahine haurangi e tahoro ana i te
panikena pia ki roto i te waha o te tupapaku,
tera atu etahi. He mea enei hei whakaka i
te ngakau o te tangata ki te riri ki te waipiro.
Hera Taringi. I mea a Hera he nui atu te po-
uri o tona ngakau i te nui o nga wahine Mao-
ri e haurangi ana. I Whanganui i Heretau-
nga e kite tonu ana ia i te wahine e haurangi
ana. Tana mahi he whakatu ropu wahine
hei pehi i tenei kino, engari ko te mea tino pai
ia ko te tango atu i te kino i te aroaro o te iwi.
I korerotia e ia te whakaekenga a te Hauhau
i te taone o Whanganui. E torutoru ana nga
pakeha i taua wa, a i runga i te whakaaro o
nga Maori ki nga pakeha ka whawhaitia e ra-
tou te hauhau, a he nui o ratou i mate, a ora
ana te taone. Waihoki, ko te kaha i tenei ra
kua huri ki te pakeha; a mana hoki inaianei
te awhina i te Maori e whakaekea nei e
te he.
Rev. F. Chatterton. Ko nga korero a Te
Tiatene kaore i roa. He whakamarama kau
i te pai o te mahi a Peneti i Rotorua; me te
hoki o te tono kia tukua mai te mana pooti ki
nga Maori. Ko te tikanga tenei o taua to-
no—" Kia whakaaetia nga Maori kia pooti mo
te whakatu whakakore ranei i nga hotera i o
ratou takiwa." Ko ta ratou pooti mo ratou
anake kaore e pa ki nga pakeha. Ki te pooti
ratou kia hinga te hotera, a ki te hinga, ka hi-
nga mo ratou mo nga Maori anake, ka tu tonu
ano mo nga pakeha; a i te mea na nga Maori
anake i ora ai taua hotera, e kore ia e tu tonu
i te mea kua kore nga Maori e uru ki roto.
I korerotia ano e Te Tiatene te reta a Te
Atirikona Hapata Wiremu. He pouri mona
kaore i tupono ki te wa o te hui i runga i ana
 raruraru. I whakamarama ia i te pai o te
tono pooti mo nga Maori, a i mea ano ia he
mea pai mehemea e taea ana te mea ko nga
rohe Kaunihera hei rohe pooti.
I muri i te korero a Te Tiatene, ka motini-
tia e Reweti Kohere, " E tino hiahia ana tenei
hui kia tukua mai te mana pooti ki nga Maori
mo te turaki waipiro, a ki te mea ka pootinga
Maori mo te turaki kia kaua rawa te waipiro
e hokoa ki a ratou i roto i to ratou na rohe
pooti." Na Mr F. C. Long  i tautoko.
I motinitia  e Peneti i mea " E pouri ana
tenei hui mo te nui rawa o te kai waipiro o
nga Maori o tenei takiwa, a i te mea kua oti
tenei takiwa te Kahiti, he tonu atu tenei ki
nga tangata e whakaaro ana ki te iwi Maori
kia whakahaerea he tikanga e whakaritea ai
te ture." Na Wi Paraire i tautoko.
I te ra i muri iho i te hui ka kawea nga
panui ki nga hotera katoa i te taone a he nui
te pai o nga kai tiaki hotera ki te whakairi i
aua panui.

RONGO O NIU TIRENI.
KA 1000 maero te tawhiti o te rerenga atu o
 Turakina, i Poneke, ka 550 maero ki waho
o Wharekauri ka kitea he ahi i roto o tetahi o nga
waha, ka hoki mai ki Poneke. He mea mahi nui
ara he mea whakatotohu ka weto te ahi. He tima
nui a te Turakina e 8210 tana. Ko te nuinga ona
utanga kua kino i te ahi i te wai. Me i wera ana
ki waenganui o Amerika me Niu Tireni penei e
kore rawa he tangata e ora.
I te whakaaro o etahi pakeha o Opunake he
noho kino te noho a tetahi tangata i te whare o
tetahi wahine raua ko tana tamahine, ko te tane
noho ai he whare ke, ka tikina e ratou taua
tangata, ko Hira te ingoa, ka toia ki waho o te
whare, ka pama ki te ta ka tataitia ki te huruhuru
manu, katahi ka panga ki te awa. I tukua tenei
hara ma te Hupirimi Kooti e whakawa, otira i
panga tenei keehi ki waho e te huuri tirotiro i nga
keehi, kaore i tae ki te aroaro o te tiati, ahakoa i
mea te tiati he keehi tika tera. Nui atu te miharo
o te tangata mo te panganga i tenei keehi.
Kua mate a Arihi te Nahu o te Aute, he tama-
hine na Te Hapuku, he wahine tino rangatira no
Heretaunga. Na te Pihopa o Waiapu i nehu ki
te urupa i Te Aute.
Puta mai ra a Mata Tainui i te whare herehere
mo tana mahi tahae i Otautahi, i ki nei ia he
tuahine ia no Timi Kara, kua mahi ano i tana
koanga i te tahae. Ka 37 ona maunga mo te
tahae. I te meatanga a te kai—whakawa kia
mauria a Mata ka karanga atu ki te kaiwhakawa,
" Kia kanga koe mo ake tonu atu."
• - I whakaaetia tetahi motini i te Hinota i tu
ki Nepia i te tau 1906 he karanga ki nga
Maori o ia pariha o ia pariha ki a kaha ki te
kohikohi oranga mo o ratou Minita. E mea
ana matou kia kaua tenei e wareware i a kou-
tou. Ko te takiwa tenei hei kohikohinga  i aua
oranga, a ko nga tangata e whakawhirinaki
ana ki runga i nga tohutohu, i nga whaka-
akoranga a o ratou minita, kia kaha ki te
kohi kia pau katoa ai to ratou takiwa ki te
karakia a kaua ki etahi mahi ke.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
O TATOU TAURANGA IKA.
KA maha tenei nga marama i tirohia ai e te
tima o te Kawanatanga, e te Nora Niven,
nga takutai katoa o Niu Tireni, he titiro i nga
wahi nui te ika, ara i nga wahi kahore ano kia
taea. Ko te mahi a taua tima tuku ai i te kupenga
ka to haere. He iti noa nga wahi kahore ano kia
taea. Ko nga wahi tino ika i kitea ko Whare-
kauri, ko Raukawa, ko Pei o Pereti. Kei nga
takutai o Ngapuhi a te Nora Niven e to ana i
enei ra.
Na runga i tenei mahi a te Kawanatanga ka ma
e Apirana Ngata i roto o te Paremata he pehea
te whakaaro o te Kawanatanga mo nga tauranga
ika o te Maori i whakatapua nei e te Tiriti o
Waitangi ki a ratou e whakaaetia ranei nga kai-
puke o te pakeha kia takatakahi i aua tauranga,
no to mea he tapu o te Maori tauranga ika, he
mea ata waitohu rawa, kaati ki te whakanoatia e
te pakeha e mamae rawa te ngakau o te Maori, a,
ahakoa he Maori ano e kore e pokanoa ki nga
tauranga o etahi atu iwi. I te whakahoki a te
Pirimia i mea ia e ata tirohia e te Kawanatanga
te mana o te Maori ki o ratou turanga ika.

TAHU TUPAPAKU.
Ki TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
I KITE iho au i nga kupu a " Te Pipi" e
awhina ana i tetehi take a Te Kotahi-
tanga o Te Aute, kia tuhituhia nga korero
tupuna. E tika ana. Ko nga korero a nga
tupuna nga mea whakaatu i te ahua o to
tatou iwi i te wa kahore ana kia mate i nga
mahi a te Pakeha. Ma ana korero e whaka-
atu he iwi toa, he iwi rangatira, he iwi whai
whakaaro, to tatou iwi te Iwi Maori. No
reira e nga whanaunga, e nga pu korero, kaua
e kaiponutia nga taonga a o tatou tupuna.
Tukuna mai ki ta tatou manu, a mana e tioro
haere ki nga marae o te motu nei. Ma kona
ka mau tonu ai a tatou korero, ka mahue iho
ai hei koha ki nga uri e tipu ake nei, kei
moumou te hari atu a nga kaumatua ki te
reinga a ka mahue kupu kore matou nga
mokopuna. Ahakoa kua ngaro nga whare
wananga e akona ai nga korero, hei aha i ta
tatou manu mana e pupuri nga toenga korero,
mana e whakaako nga uri i roto i enei ra.
Ko nga kaumatua e kaiponu ana i nga korero
e tika ana kia hamenetia e matou e nga
tamariki, notemea he kohuru tenei i a matou.
Homai nga korero me nga matauranga o mua
hei taiaha ma matou ki te patu i nga Pakeha
e ki nei he iwi kuare te Maori. Kaua e waiho
ma nga Pakeha e korero nga tikanga Maori
i roto i nga nupepa Pakeha, engari ma tatou
ma nga Maori e korero i roto i ta tatou nupepa
Maori i" Te Pipiwharauroa." Kia ora!
Kati ehara i te mea ko nga korero pakanga
me nga whakapapa anake nga korero e pai
ana ki te whakarongo o te taringa, engari te
ahua o te noho, o nga kai, o nga ngahau, o
nga mahi me a ratou tikanga katoa. I roto
i enei korero e kitea ana ka nui nga whaka-
haere a te Maori kei runga ke atu i a te
Pakeha.
Tetehi raruraru nui a te Pakeha inaianei
ko o ratou tupapaku, me pewhea ra te nehu.
E kia ana e te Tari Whakahaere Ora Mo Te
Katoa, e he ana te hoatu i nga tupapaku
ki roto i nga kawhena mata, e he ana te
tapuke kia hohonu. I he ai, kahore e tere te
pirau te pou i te toke i nga ngarara kai i nga
pirau. No reira mehemea he mate ngarara
to te tupapaku i mate ai, ka waiho tonu te
kino me te pirau i te whenua, a ka heke atu
pea ki roto ki nga wai ka haere ake ano
ranei i roto i te hau whenua, ka hoki mai ki
te patu i te hunga ora. No reira ko te mea
e hiahiatia ana, kia tere te pou atu o te tinana
o te tupapaku. Ko nga ngarara kai i nga
kino kei roto i te oneone engari kahore i raro
iho i te 4 putu te hohonu. Koia nei te kino
o ta te Pakeha tapuke, (1) he arai atu i nga
ngarara ki te kawhena, (2) he tapuke kia
hohonu iho i te 4 putu. Na enei take e rua
ka kore e tere te pou o te tinana, ka waiho
hei whakamataku i te hunga ora. Kati e pa
ma, me titiro iho te pai o ta te Maori tapuke
i te wa i nga tupuna, kahore he kawhena,
kahore i hohonu te tapuke.
E ki ana te Pakeha, ko nga urupa te wahi
pukainga o te pirau o te mate a i nga taone
nunui kua ki nga urupa kua kore e kitea he
whenua hou hei urupa. No reira e ki ana
nga matauranga, ko te mea tika ha tahu i
nga tupapaku ki te ahi, ka kohi ai i nga punga-
rehu ki te ipu, ka whakatu ai ki roto ki nga
whare tapu. MA tenei whakahaere ka pou
nga pirau me nga ngarara o nga mate rere i
te ahi, ka mutu te awangawanga o te hunga
ora. Ka nui nga ropu whakahaere penei i
nga whenua o te ao a kei te kohikohi moni
etahi Pakeha o te matu nei kia pera hoki ta
ratou whakahaere i a ratou.
Kati i rongo wawara au ki Motutapu ki
whea ranei, he tikanga ano tenei na tatou na
te Maori i nga wa onamata. Ka koa ano
taku ngakau Maori i a tatou ano tenei whaka-
haere. E patai ano au, e Manu, ki nga
marae e torona ana e koe, mehemea i aua
marae taua whakahaere tupapaku ara te tahu
ki te ahi. Mehemea i kona, he aha nga take

TE PIPIWHARAUROA.
i tahuna ai? I pewhea te tahu, a i ahatia
nga pungarehu? Kahore ranei he korero o
te timatanga o tenei whakahaere he whaka-
tauki, he waiata ranei? I tahuna i nga
pakanga anake a i te kainga ano ranei? Ko
nga whakahaere katoa o tenei mea o te tahu
tupapaku ki te ahi tetehi korero pai ma tatou
e Koro ma.
Kati me korero ake e au tetehi korero poto.
Tera tetehi toa taua ko Taihuru te ingoa.
Tona iwi ko Te Atiawa tona hapu ko Ngati-
mutunga. He maha nga parekura i hinga i
a ia. No tetehi pakanga ki  Taranaki ka tu
a Taihuru i te tao, e tarawhai te mata o te
tao. Te taenga ki te kainga ka mate, tahuna
ana ki te ahi. Mai i a Taihuru ki a au e waru
whakatipuranga. Koia nei te whakapapa.

Turi Kewa
Houtaepo
Ruaputahanga
Uenukuhatu 
Hinetuhi
Mutunga == Te Rerehua
Tiwhakopu
Rehetaia
Arurutu
Taihuru
Wharauroa
Te Rangihiroa
Te Hoe-whakatu
Te Ngahuru Taepa
Wiremu Neera
Nga Rongo-ki-tua
Te Rangihiroa
Kia ora koutou. Whakahaerea ta tatou
korero.
na TE RANGIHIROA, M.B., Ch.B.
Takuta Whakahaere o te Ora.

(Na "TIPIWHENUA.")
ITE tau 1905, nama 89, ka tuhituhia e au
nga korero o Te Manuhou, i tahuri nei
ki waho o Te Kohekohe, he korero i rangona
e au ki a Rev. Mohi Turei, a, i tera rangi
ake nei ka peka au ki Puatai, he kainga e
toru maero pea te tawhiti mai i Te Kohekohe.
He kainga a Puatai kua whakataukitia  ko
" Puatai Paraariki."  I te nui o te paraariki
ki te moana kaore e mate te kai: he huti ake
i nga taruke ki tonu i te paraariki, kaore he
kai o roto. He he pea tenei korero mo
Puatai, inahoki e mate ana te koura, e mate
ana te ika ki ona taunga, ki Rehurehu, ki
Waho-rire, ki Tauwhenua, ki Whitirawea, ki
Kohanga-a-weka, ki Taoparapara, ki Mata-
karoro, ki Whangaimokopuna. Kua ngaro
te nuinga o enei taunga, ko Taoparapara
anake me Matakaroro kei te mohiotia. He
taunga hapuku, tarakihi, moki, tamure. Me-
hemea ana he kainga hahore a Puatai e kore
rawa e penei te maha o nga taunga ika, a ko
te korero e tuhia nei e au he korero hi ika,
na Apiata te Hame i whakataki mai ki a au.
Ko Rakaruahine he wahine, ko tana tane
ko Marinokato, ko to raua kainga i noho ai
ko te Matau-a-Maui, kei runga o Puatai.
Ko ta te tane tino mahi he hi ika, engari i
hao ia mana anake nga wahi. reka o te ika,
te tahurihuri, te whatuaro, ko te hika ka
hurihia atu ma tana wahine. He kainga na
no raua ka ki a Marinokato: " Maku tonu te
upoko, te maunga o taku matau; maku tonu
te whatuaro, te takotoranga o taku mounu."
He kainga na no raua, takoto ana te rahu kai
ka whatiia e tangata nei te tahuriri o te ika,
ka na noa te whatuaro: na wai ra ka pa te
whakama ki a Rakaruahine. I tetahi ra, e
marino ana te moana, ko te tane kua heke
atu ki te awa, ka heke hoki a Rakaruahine,
rokohanga atu e ia ona tungaane e to ana i
te waka, ka mea atu to raua tuahine: " E hika
ma, ko tatau e haere ki te moana." Kaore
nga tungaane i whakaae, he kore no te wahine
e rawe ki te haere ki te moana, kei kitea mai
hoki e te tane, otira na te tuahine i tohe ka
whakaae, ka hunaia ia ki te kei o te waka.
Kei te hoe nga tane, ko Rakaruahine. ia kei
te takoto tonu. Te ekenga ki Rehurehu, ka
tukua te punga; tau ana te punga kua heke
te aho a te wahine nei, kua tatari ki te
kumenga a te hapuku, me era atu waka ano
ki te hi. Ehara, kua takiri te aho a Raka-
ruahine, kua maro, ka tu a Raka ki runga
huti ai me te titiro mai ano te tane i tetahi
waka. E huti ana tera, ka tatakina tana
waiata;—
Marino . . . . Marino . . ka . . to,
Ki te rua i karia.
E tama te whanaunga,
Nau hoki aua a ki nei:
Te maunga o to matau,
Te takotoranga o to mounu.
Utaina atu au,
Ki runga te toka ki Rehurehu.
Ka taka ki te hiku,
Maku e kai hurihuri,
Maku e kai whakahauhau
To rahi kai nei.
Hapuku nui, hapuku roa,
No Wahorire, no Tauwhenua,
Te motu mai te matamata
O Whitirawea, ee i!

HE KUPU WHAKAMARAMA.
Ka ki nga waka i te ika ka hoe ki uta, ko
Marinokato kua tae wawe ki te kainga. Te
taenga atu o te wahine e rori ana te tautau
o te whare, ko tana tane kei roto. Karanga
noa, karanga noa, kaore i whakao mai, nawai
te toto ka puta i raro o te pae o te tatau. Te
huakanga atu a Rakaruahine, ko Marinokato
e takoto ana kua mate, he mea tapahi nana
ano tona kaki ki te tuhua. I mate tangata
nei i te whakama i te haerenga o tana wahine
ki te hi, i te waiata hoki a Rakaruahine.
I ui au ki nga kaumatua o Puatai mehemea
he uri o te Marinokato kei te ao, kaore ratou
i mohio, tetahi kaore te tangata e pai ki te
whakatipuna i a ia, i te kaihakere i te apo, i
te tutua. Kei uta au e tuhituhi ana i nga
korero nei kei te moana te poti hi ika e tau
ana, te hokinga mai ki uta he wahine i te
urungi, he uri pea no Rakaruahine. .
E kitea ana pea i tenei korero te ahua o te
Maori i nga ra o nehera, ara, te whakaiti i
tana wahine—ki te nuinga hoki o te Maori
he pononga te wahine na te tane, ara, ki te
reo Maori "he tumau." "E moe i te wahine
hei tumau mou." No enei ra ia, no nga ra o
te pakeha, o te whakapono, ko te wahine te
kuini, ko te tane te kaitiaki o te wahine, o te
mea ngoikore, nga mea papai katoa ma te
wahine, ko te wahine hei tuatahi i nga mea
katoa. I te marenatanga ka pupuri te tane i
te ringa o te wahine, ka oati ki a ia: " Ka
aroha ahau ki a koe, ka atawhai, a wehea
noatia ra ano taua e te mate."
[E koa te Etita ki te tukua mai e nga hoa
aroha nga korero penei a taua, nga korero a
te Maori, kia perehitia, kia tohungia, ana te
he, e ki ana a Takuta Te Rangihiroa, he mau
i nga korero ki te reinga. Kaore "Te Pipi-
wharauroa" e taia ana i te reinga, a kaore
hoki he perehi o reira.]


TE AO KATOA.
INGARANGI Kua hanga he tiriti i waenganui
i a Ingarangi raua ko Ruhia. Ko tetahi tino take
o taua tiriti kia kaua a Ruhia e whakatata ki nga
rohe o Inia, ara, kia kaua e turakina e ia te mana
o nga whenua i waenganui i a raua.
Ka rima nga pureitanga o te tiima putupooro o
Niu Tireni—te tiima purei moni nei—a kahore
ano ratou kia hinga.
AMERIKA Hei a Tihema nei rere ai nga
manuao o Amerika ki te Taihauauru. Kei te
whakakiiki nga nupepa kia whawhaitia a Tiapana.
Kua tae a Taft hekeretari o Amerika ki Tiapana.
He nui te powhiritanga a te Tiapani i a ia, i tino
manaakitia ia.
Kei Amerika te Pihopa e Ranana, a Dr. Win
nington Ingram. Ko tenei tangata tetahi o nga
tino pihopa o te Hahi o Ingarangi. I kauwha ia
ki nga tangata tino whai moni o Niu Ioka. I
whakamanuhiritia ia e Ruhipera, Tumuaki o
Amerika, a, i to raua purei tenehitanga hinga
ana te tumuaki i te pihopa. Kei te popoke te
mano o te tangata whai moni o Amerika ki te
whakarongo ki a Pihopa Ingirama.
TIAPANA.—Kua whakanuia nga toa o Tiapana
i tana whawhai ki a Ruhia. Kua meinga hei
piriniha a Makuihi Ito, Iamangata, me Oiama;
hei makuihi a Tianara Notohu: hei kauti a Tia-
nara Kuroki. Oku, Nohi, me Atamara Toko.
NIU PAU RANA He koroni tenei no te Inga-
rihi kei te rawhiti o Kanata, ko tona tino oranga
he hapuku. No konei te rongoa hinu ika. Kua
tae mai te rongo e whitu tekau nga poti hi ika i
tahuri ki te moana i te nui o te marangai i mate
katoa nga tangata.
HIPANIA He nui te waipuke i puta ki tetahi
pito o Hipania; 12, 000 nga tangata, kei waho noa
e noho ana. 12 nga taone kua tino ngaro, 100 nga
tangata kua mate, te utu o nga mea katoa i
ngaro e £680, 000.
INIA. I hopukia a Arabinda  Ghose he etita
no tetahi nupepa maori mo tana whakaoho i te
iwi kia tutu ki te Kawanatanga, i te whakawa-
kanga puta ana te etita ko te kai ta i mau mo nga
marama e toru. I muri tata mai ka hopukia
tetahi tino roia maori o Karakata ko A. C.
Bannerjee mo tana whakaoho i nga iwi o Inia.
I te taenga o Keir Hardie he mema no te
Paremata o Ingarangi, ki Inia, ka mea me wha-
karite te Kawanatanga o Inia ki to Kanata. I
whakanuia ia e nga maori, i kiia ia, "ehara i te
tangata, engari he anahera."
KEEPA KORONI Kua mate tetahi rangatira
mangumangu o Awherika ko Morenga te ingoa,
he maha nga tau i noho ai tenei tangata ratou ko
ana hoia i te ngahere whakahaehae ai i te pakeha.
I te tau 1904 nana i mea kia kohurutia nga pakeha
o tetahi koroni o Tiamana.
KANATA.—E utua ana e te Kawanatanga mo
nga whare o nga Tiapani i tukinotia nei e nga
pakeha o Penakupa £1500.
I te kino o nga pakeha ki nga maori o Inia i o
ratou wahi he tuku i te utu o nga mahi, he taunu
hoki ki nga wahine pakeha, peia ana aua Iniana
ki roto o Kanata otira kua oti ano te pei e Kanata
kia hoki ano ki te Unaititi Teiti.
AHITEREIRIA O nga rohe pooti e 88 o Niu
Tauti Weiri o 65 i pooti mo te whakaiti i nga
whare hoko waipiro, e 23 mo te whakatu tonu.
I te weranga o tetahi tima ko te Fortunatus ka
mahue kia tere ana i te moana, kainga ai e te ahi,
10 ra i muri mai ka kitea he Iniana i runga e ora
tonu ana.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ笀Ⰰ 椀⸀᐀倠⸀ 䠀⸀ 䈀甀挀欀㬀 刀甀欀甀 䠀愀攀渀最愀⸀ഀഀ㄀㔀⼀ⴀ⸀᐀倠椀琀椀攀爀愀 䬀漀瀀甀㬀 圀椀 琀攀 䬀愀栀甀㬀 䴀爀猀⸀ 䠀漀瀀攀⸀ഀഀ㄀㈀⼀㘀⸀᐀䠠漀愀渀椀 刀愀渀最椀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ⸀᐀䘠⸀ 䜀漀甀氀搀⸀ഀഀ㜀⼀㘀⸀᐀䴠椀猀猀 䈀氀愀欀椀猀琀漀渀⸀ ഀ 㘀⼀ⴀ⸀᐀䴠㨀 吀⸀ 吀愀甀爀攀爀攀⸀ ഀ 㔀⼀ⴀ⸀᐀䤠爀椀洀愀渀愀 䬀愀眀愀㬀 吀愀甀 䠀攀渀愀爀攀㬀 䴀⸀ 䘀椀琀稀最攀爀愀氀搀㬀ഀഀ吀甀栀漀爀漀㬀 䄀栀椀瀀攀渀攀 唀攀愀爀漀㬀 刀攀眀愀椀 刀愀爀漀愀㬀 吀甀愀栀椀渀攀 吀攀漀㨀ഀഀ䠀攀洀椀 䠀甀愀琀愀㬀 吀攀洀甀攀爀愀 吀漀欀漀愀椀琀甀愀㨀 倀愀爀愀漀渀攀 䠀愀琀愀ⴀഀ爀愀渀愀㬀 刀愀琀椀洀愀 䄀瀀攀爀愀栀愀洀愀㬀 䠀攀渀愀爀攀 䐀甀渀渀⸀ഀഀ㈀⼀㘀⸀᐀丠最愀眀愀琀椀 吀愀椀琀椀渀椀甀㬀 䠀⸀ 圀⸀ 䬀愀椀瀀漀⸀ഀഀ㈀⼀ⴀ⸀᐀䠠漀渀攀 圀愀椀琀漀愀⸀ഀഀ㄀⼀㤀⸀᐀删攀渀愀琀愀 吀⸀ 䠀漀渀愀⸀ഀഀ㄀⼀ⴀ⸀᐀䴠愀琀攀栀攀洀愀⸀ഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀Ⰰ 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀