Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama. 
Nama 111
GISBORNE
Hune 1907
TE KOTAHITANGA MAORI.
I TAIA e matou i tera marama te wha-
katapopototanga o nga korero o te hui
nui i tu ki Waahi, a, e hiahia ana matou
ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru
nei mo taua hui. Me whakaatu ake ma-
tou i to matou miharo ki te kore rawa o
tetahi kupu powhiri i tae mai ki a matou
no te mea kua wha ki nga iwi katoa e tino
akiaki ana matou kia whakakotahi te Iwi
Maori, a, kia whakawhiti tetahi ropu ki
Ingarangi. Kahore hoki matou i rongo i
tae mai ano he kupu powhiri ki Te Kota-
hitanga o Te Aute, no te mea ko te kota-
hitanga Maori kia uru tahi nga kaumatua
me nga taitamariki. Kei Te Kotahitanga o
Te Aute etahi taitamariki matau atu o te
Iwi Maori, matau ki te taha pakeha, ma-
tau ki te taha Maori. Ko te kotahitanga
kahore nei nga tamariki i whai wahi, e
kore e whai mana e kore e whakarangona e
te pakeha, engari tera pea e whakahopu
te ngakau pakeha. Kahore hoki matou i
rongo i tae mai he powhiri ki te Tai Ra-
whiti. Ko te kotahitanga kahore i uru
nga iwi Maori katoa e kore e tika kia kiia
he kotahitanga Maori. Kaua koki e ka-
pea tetahi iwi ki waho i nga tikanga nunui
kei wehewehe te ahua, kaore e whakara-
ngona te kupu e te Kawanatanga o
Ingarangi, o Niu Tireni ranei. Powhiri-
tia te tangata waiho mana e ngaro atu,
kei a ia tena.
Otira ahakoa i warewaretia matou e
whakamihi ana matou ki te kaha o Tai.
ngakawa ki te karanga i tenei hui ki tona
kaha hoki ki te paihere i te Iwi
Maori kia kotahi. Kahore he take e tua-
rua ai ano matou i a matou kupu kia wha-
kakotahi te Iwi Maori, ko nga tangata e
korero ana i Te Pipiwharauroa e mohio
ana hei rua tenei mo nga tau i tohe ai ma-
tou.. Ki nga tangata e whakaaro ana e
marama ana ki a ratou e kaha te reo o te
Maori, e nui te mana, e whakarongo te
taringa o te Kawanatanga ina whakakota-
hi ratou. He tikanga nui tenei na te pa-
keha. Ko wai ma ia nei e akiaki nei kia
murua nga whenua Maori, a, e whai nei
te Kawanatanga ki te whakarite i o ratou
hiahia? Ehara ia nei i te Kotahitanga
o nga pakeha ahuwhenua? He reo no te
tangata kotahi kaore he taringa o te Kawa-
natanga hei whakarongo, kia nunui tonu
nga reo ka wehi te Kawanatanga ka uiui
ki te tikanga o te reo, ko tate Kawanatanga
tikanga hoki he aro i te hiahia o te toko-
maha. Ki te whakaturia he kotahitanga
mo te Iwi Maori me uru nga iwi katoa,
me uru nga iwi piripono, me nga ranga-
tira piripono o taua o te Maori me uru
nga mema Maori katoa, ma konei anake
e whakarangona ai e te Kawanatanga o
Niu Tireni, o Ingarangi ranei. Ki te ko-
re e uru nga iwi piripono, nga rangatira
piripono ranei, e kore e whai mana, tera
e whakahopu te ngakau o te pakeha he
mahi Hauhau. I whakapaua e Kaihau to-
na kaha ki te whakamanawareka i a Ma-
huta, a, whai hoki ia kia whakaturia ko

TE PIPIWHARAUROA
Mahuta hei upoko mo te kotahitanga, he
whakahoki ano pea i a Mahuta ki tona
turanga kingi. Kei te mohio tonu a Kai-
hau, ehara hoki ia i te tangata kuare, e ko-
re rawa te Iwi Maori katoa e whakaae ki
te whakakotahi ki raro i te mana o
Mahuta.
E whakapai ana matou ki te whakaaro
o te Arawa ara te kape i a Mahuta ki wa-
ho i te pitihana ki te Paremata no te mea
he Kawanatanga a Mahuta, e whakapai
ana hoki matou ki te kupu a te Arawa kia
matua kokiritia he pitihana ki te Kawana-
tanga o enei motu ara kia kore mai i konei
ka whakawhiti ai ki Ingarangi. Mehe-
mea -ki te kore e whai tikanga he aha te
he o te whakamatau—kia mate ururoa
ai kei mate wheke? Ehara hoki i te mea
ka haere ki Ingarangi ka whakamutua te
riri a o tatou mema ki te Paremata—kokiri
ana ki konei kokiri ana hoki ki tawahi,
kia mate rawa ake ai kainga tahi e ora
ana pea kainga rua. Mehemea kua taka-
hia te Tiriti 6 Waitangi he mea tika rawa
kia whakaaturia ki te Kingi kua takahia e
tana Kawanatanga te kawenata i hanga
nei ki waenganui i tona whaea me te Iwi
Maori o enei motu no te mea kahore te-
nei kawenata i hanga ki waenganui o
te Kawanatanga o Niu Tireni me te Iwi
Maori. I puta te kupu a Timi Kara kua
kore te Tiriti o Waitangi kaati he mea pai
kia ma ki te Kingi mehemea he tika kua
kore he tiriti kia marama ai te noho. Kua
oti nei he ture muru, ara, he ture tango
ma te Kawanatanga e whakahaere o tatou
whenua, taihoa ko te ture muru i nga
whenua e nihi ana, a he mea tenei kua
korerotia noatia atu e te pakeha, a, taihoa
ko te ture whakakore rawa atu i te ingoa
o te Maori i runga i ona whenua. E
kore e taea e tetahi tangata te ki e kore
rawa e oti he ture penei; ko te ahua o
nga ture o enei ra kei te rere penei. Heoi
ano te mea hei arai i enei ture ko te Tiriti
o Waitangi, ka mutu tonu te pa whakaora,
te pa pumau, ko te whakawhirinaki anake
ki te Kawanatanga e rite ana ki te tangata
i hanga nei i tona whare ki te wahi onepu,
kei te haere mai te wa e huaki ai te waipu-
ke o te minamina whenua o te pakeha ka
tukitukia taua pa pahekeheke. -
NGA MOMONA ME TO RATOU HAHI.
HE KORERO-TARA TE PUTAKE MAI.
(Na ATIRIKONA T. S. KEREHI o WAIRAU.)
NOWHEA tenei iwi te Momona? I tu-
pu mai tenei hunga i te "Pukapuka a
Momona," i kiia nei e Hohepa Mete he mea-
whakakite mai ki a ia e Momona poropiti.
Kei kiia i whanau tenei karakia ki Utaa.
Kahore, I hanga tetahi temepara e ona Po-
nonga ki Katerini (Kirkland), Ohio, Amerika,
i te tau 1835; a, i muri mai ka hokona e te
iwi nei tetahi kainga ko Komahi (Commerce )
te ingoa i te taha tonu o te awa o Te Mihihi-
pi. Hanga ana to ratou taone huaina iho ko
Nawu (Nauvoo) "Te kainga "pai," "ataahua."
Ka mutu tera ka hanga i to ratou temepara.
Ka timata i konei te tupu haere o te karakia
hou nei me te tupu ano hoki o nga mahi hianga
mahi teka.—I kiia hoki ko te whiwhi i te
mana mahi merekara te katoa o nga tangata
e awhina ana i tenei whakapono. Na ka riro
nga taitamariki, tane, wahine, i te akoranga
hou nei, ka mahi poauau noaiho; ka ngoki
haere i runga i o ratou turi i o ratou ringa
ano me te kararehe; ka peke ki runga i nga
tumutumu rakau kauwhau ai mehemea  nei
ano he whakaminenga kei te whakarongo.
Te kitenga o. Hohepa Mete i enei mahi pora-
ngi a ona tangata ka wehi te tangata ra ka
panui i tana korero, i pataitia e ia ki a Ihowa;
na ka mea kua whakakitea mai e Ihowa na te
rewera enei mahi. Heoi whakamutua ana.
I whanau a Hohepa Mete ki Harona (Sharon)
i Amerika, i te tau 1805. I te mea ka tekau
ano ona tau ka puta he raruraru i waenga i
nga hahi i tona kainga. Na, e ki ana ia,
pouri ana i a mo tenei. Haere ana ki te nga-
herehere ki te kimi tikanga mana. Na, ka
kite ia i nga anahera tokorua. Ka hamumu
mai tetahi o raua ki a ia, ka mea, "Ko taku
Tama, tenei i aroha a i." Te mutunga iho o
enei kupu kohukohu ka ki mai te anahera ra,
me tu ia ki. waho o nga hahi karaitiana katoa
he mea whakarihariha hoki ratou katoa ki a
Ihowa. Ka tekau ma rima ano nga tau o
Hohepa Mete, tu mai tetahi ahua i te taha
tonu o tona peeti moenga, ka ki mai ki a ia,
"Ko Moroni ahau he karere ahau ki a koe ria
te Atua, he mahi nui ta Ihowa mau, ka puta
te rongo o tou ingoa ki nga tangata katoa."
ki atu ana ano te Anahera, "tena tetahi puka-
puka i tuhia nga kupu ki runga i te wharangi
koura, nga korero o roto mo nga oroko-ta-
ngata o Amerika me te Rongopai i tukua iho
ki a ratou e Ihu Karaiti." Na e ki. ana a te
Mete, na te rironga mai i a ia o "nga urimi"

HE KUPU WHAKAMARAMA.
me "nga Tumimi" i mohio ai ia ki te whaka-
maori i aua wharangi koura, otiia ko te tako-
toranga i huna ai, taihoa e whaki e ai ta Te
Mete. Ko ia nei te korero mo tenei korero
tara" Te pukapuka a Momona," kei pohehetia
tenei pukapuka mo "Te Paipera Momona." No
nga Karaipiture Ingarihi nei ano "Te Paipera
Momona" otiia ko etahi o nga kupu i whaka-
rereketia e nga kai-ta o te Paipera Momona.
Otira ko te tino patai ma tatou, koia nei, I
ahu mai i hea "Te Pukapuka a Momona?"
Tenei nga korero hei whakautu mai i tena pa-
tai kei tetahi pukapuka i taia e te "Hunga
Mahi Karaitiana o Amerika." Ma tenei e
whakaatu mai te timatanga me te toronga
haeretanga o tenei karakia hou. "Haunga ake
nga korero koroiroi a nga Minita Momona
kia ngaro ai  enei mea e marama noake ana
ia. Na tetahi Minita ko Horomona Heparini
(Spalding ) te ingoa i tuhituhi te "Pukapuka a
Momona." He korero tara nana, i nohoia a
Amerika e Iharaira inamata. Te ingoa o
taua pukapuka ana i te tuatahi ko "Te Tuhi-
tuhi i Kitea." Akuanei ka riro i tetahi tamaiti
i te perehi ta pukapuka e mahi ana hu Hirini
Rikitona. Nona nga roro me te matauranga
mo tenei mahi koroiroi. Tuatoru ko Mate-
nga Harihi (Harris), nana nga moni hei tau-
toko i toro haere ai tenei tito.
I mohiotia nga mahi tutu a Hohepa Mete
me tona whanau e te katoa o te tangata i to-
na kainga i Niu Ioka (New York ); na konei
ka mohio ia e kore e awhinatia tona karakia
hou e nga tangata o reira, heoi, ka nukarau
ano te tangata ra, kua whakakitea mai e Iho
wa ki a ia, me hiki tona hahi ki Katerani
(Kirkland). I taua kainga hou, he putuputu
tonu te mea na te whakakitenga ki a Hohepa
Mete. Na kona tupu haere ana te mahi
tutu; heoi ka whaia ano te tangata ra e te
ture. Na kihai i roa ki Katerani e noho ana,
ka hikitia ano te kainga, tau rawa atu ko
Nawu (Nauvoo, III.) No konei ka tino
whakawhiua e te Kawanatanga te hunga nei
mo ta ratou takahi tonu i te ture; pakangatia
ana e nga hoia mate atu ko Hohepa Mete to-
nu me tona teina me Hairama. Otiia tupu
tonu te karakia hou nei. Ko Hohepa Mete
ia, i taunutia ra e ona tangata ano i tona ora-
nga mo ana mahi puremu ka mate nei, ehara
tohungia ake he Mataika no te whakapono.
Ko Pirikamu Ianga (Brigham Young) tona
kai-whakakapi,  tena tangata taikaha. Ka
tahi ano ka hikitia e te tangata nei te iwi o te
Momona tau rawa atu tana heke ko te Roto
Tote (Salt Lake ). Heoi, whakatutukitia ana
he ture mo ratou whakaotia ana a ratou ako-
ranga, tupu haere ana te iwi nei.
Na, he kupu mo te akoranga me te mahi
whakarihariha nei a te Momona, ara, te moe
punarua i te wahine. No te tau 1850 i tima-
ta ai tenei; otiia kua mahia hunatia mai i te
tuatahi ano e nga rangatira o tenei ope kihai
hoki i uru ki nga akoranga a ta Momona i te
timatanga; na te mahi tutu tonu a Hohepa
Mete, me tana horihori he mea ata whakakite
mai tenei mahi puremu ki a ia e te Atua, i
tahuri ai nga kaumatua ki tera whakahaere.
Koia nei te huarahi mai o tenei mahi whaka-
rihariha o te moe punarua, he nukarau i api-
tiria e Hohepa Mete i muri nei ki ana tito o
te tuatahi. Na, i whakahengia rawatia tenei
mea e nga tauiwi katoa e tu atu ana i waho o
te Momona; na konei i te panuitanga o te
moe punarua hei tino tikanga ma te Momona
i te tau 1852, ka pakaru mai ki waho o taua
hunga 17,000 i Ingarangi, ko era ia i Nawu,
i Uta, kua mau ra hoki ki te kupenga, ma te
whakamomori tonu ki te mate e pata ai  ki
waho. Koia tenei ka marama, he whakaaro
no muri nei na te Momona te moe punarua, i
te wahine, a, ko te whakakitenga i kiia nei e
Hohepa Mete, he whakarite kau i to ratou
whakapono ki o ratou hiahia, ki a ratou ma-
hi. Na konei, kia rongo, he mahi maminga
ta nga tumuaki me nga mihinare o te Momo-
na: ko tetahi iwi teka rawa ratou o te ao nei.
Ma te kupu teka tonu ka mau ai he akonga
ma ratou, a, te maunga ake, na, ma te wha-
katuma ka whakamatea, e pupuri. Takirua-
tia ai te haere ki te kauhau i a ratou tikanga,
kahore he putea, e ki ana: ko te kai me te
moenga mo ratou me pinono ki te huarahi i
nga tauiwi, e ai ta te Momona. "Tenei te
whatiwhatiia mai nei i tawahi nga manga e
hutia mai nei nga pakiaka o tenei rakau kino
me ona hua whakamate wairua tangata. Kia
tupato, e pa ma, e whae ma, kei nukarautia 
koutou me a koutou tamariki e tenei ope o
Marikena, engari tahuri hoki ki te huhuti i
tenei taru kino, mehemea e kitea ata ana ki o
koutou na marae.
E 3 nga wiki i inu tonu ai tetahi pakeha i 
te waipiro i Poihakena, ka porangi tona ahua.
I tona hokinga ki te kainga ka kapohia e ia
ta raua tamaiti i roto i nga ringaringa o tana
wahine panga ana e ia ki runga ahi ka pahia
e ia tana wahine i te kanohi mate rawa, ko
tona putanga ki waho ka puhia e
ia ano tona mahunga, pakaru rawa. Otira
he tangata ano kei te ao nei kei te tautoko i
te hoko waipiro.
Ko tetahi o nga tino apiha o nga tangata
tenei ahi o Poihakena, he awhekaihe Maori.

TE PIPIWHARAUROA
TE MATENGA.
(Na W.P. RANGIHUNA.)
Ko te roanga, me te mutunga o nga Korero.
KO te mea tino whakamiharo hei miharo-
tanga ma tatou ko te arahinga haere-
tanga a te Atua i a Te Matenga, a heipu noa ia
hei minita mo Poihakena, i kite ai ia i te Maori,
i whai ai ia kia huri mai ratou ki te whaka-
pono, noho ai hoki ko ia hei matua mo te
Hahi Maori. I tona kitenga tuatahi tonu i a
ratou tipu tonu atu te aroha i roto i a ia mo
ratou. Ko Toki raua ko Huru nga Maori
tuatahi tonu i kite ai ia. Ko enei tangata no
Mangonui. I tana reta ki tetahi ona hoa i
Ingarangi ko ana kupu enei "he iwi rangatira
tenei, he iwi kei runga noa atu to ratou na
whai-mohio i o nga iwi rite mai ki a ratou ara
o nga iwi kei roto ano i te pouritanga." I te
kaha o tona aroha ki te Maori ka tuwhera
noa iho nga tatau o tona whare ki a ratou,
ka ata hangaia marietia ano hoki e ia tetahi
whare hei taunga atu mo ratou. I te reta a
tetahi o ana tamahine ki tona hoa i Ingarangi
ka mea ia" i etahi takiwa e tae ana ki te 30
Maori ki te kainga o toku papa." I te hoki-
nga o te Matenga ki Ingarangi i te tau 1807
ka tono ia ki te Ropu tuku mihinare o te Hahi
o Ingarangi kia homai he hoa mona hei kau-
whau i te Rongopai ki te Iwi Maori. I
whakamanaia mai tana kupu tapaea mai ana
tokorua nga tangata ko Wiremu Hooro raua
ko Hone Kingi, he kamura tetahi, ko tetahi he
humeka. Ka timata tonu i konei te whangai
a te Ropu tuku mihinare o te Hahi Ingarangi
ki te Hahi Maori, ara ki te whangai i nga ta-
ngata hei kauwhau ki a ratou. Ko tenei
Kotahitanga tetahi mea hei tino whakawhe-
tainga ma tatou. I tera wa e iti rawa ana e
25 tonu a ka whitu tau tonu e tu ana. I te-
nei wa ko te Kotahitanga nui tonu tenei kei te
ao. Ina noa ake nei ka mutu ta ratou awhi-
na i te Hahi Maori; ka tahuri ratou ki te
awhina i nga iwi katahi ano ka timata atu ki
te whakapono. No te 25 o Akuhata i te tau
1809 ka rere mai a te Matenga ratou ko ona
hoa i runga i tetahi kaipuke ko te Ann te ingoa
me te whakahau mai a te Kotahitanga i ona
hoa tokorua ko nga kupu enei:—Kia mahara
korua ki tenei, ko te putake ka tonoa nei ko-
rua e tenei Kotahitanga, ko te mau anake i te
• ingoa o te Karaiti ki te Iwi Maori. I a ratou
e rere mai ana ka miharo a te Matenga i tana
kitenga he Maori tetahi o ona hoa pahihi ko
Ruatara te ingoa no Pewhairangi. Mehemea
ki te tuhia katoatia nga korero mo Ruatara
tera e pohehetia he purakau. Tona rite kei
te kaipuke pakaru e puhia haeretia ana e te 
hau i waho o te moana, ka u ki tena wahi
kaore ka puhia ano a u noa atu ia ki Ingara-
ngi. Ko te hokinga mai tenei ki te kainga i
kite nei a te Matenga. Ka timata tonu i ko-
nei te whakarata a te Matenga i a Ruatara
nawai a ka rata noa iho ki a ratou ko ona
hoa. I te Pepuere o te tau 1810 ka u ratou ki
Poihakena, ka whakamanuhiritia a Ruatara e
te Matenga i tona kainga. I tenei wa kua
mohio a Ruatara ki etahi mahi a te Pakeha
ara te mahi i tino matau i a ia ko te whaka-
tipu witi. Ko tona hiahia nui he hoki ki te
kainga ki te whakaako i tona iwi ki tenei ma-
hi. Ka tata ratou ko nga hoa o te Matenga
te haere ka puta mai nga rongo o te kohuru-
tanga i nga tangata o tetahi kaipuke ko te
"Boyd" te ingoa i Whangaroa. E 70 katoa
nga tangata o taua kaipuke e 8 ano nga mo-
rehu. To ratou rongonga i tenei kohuru
kaore i kaha ki te haere. No te tau 1814 ra-
wa i te 15 o Noema ka maunu to ratou tira
ko te Matenga ano tetahi ko to ratou
kaipuke ko te Active, he mea hoko na
Te Matenga. I te 15 o Tihema ka kitea
a Manawa Tawhi. I te 16 o nga ra.
ka u ki Waiawa. I moe katoa ratou ki uta
i te po. I te 25 o Tihema ara i te ra Kirihi-
mete ka tae ratou ki Ringihoua ki te kainga o
Ruatara. Ka mahi te tangata whenua i ko-
nei ki te whakapai i te marae, me etahi mahi
atu o te marae. Ka pai te marae ka whaka-
tungia e Ruatara tetahi wahi hei kauwhauta-
nga i waenganui tonu o te marae, ka whaka-
tungia haeretia hoki he turu ki nga taha hei
nohoanga mo nga pakeha. I te taenga ki te
wa o te karakia ka huihui katoa mai nga pa-
keha me nga Maori, kaore i rikarika te nui
o te tangata. Te nohanga atu ano o te ta-
ngata kaore he ki ma te waha, engari ka
matakitaki ka whakarongo ki tenei mea tau-
hou. Me tuhi i konei nga korero mo tenei
karakiatanga na te ringa tonu ake o te Mate-
nga i tuhi;—
"Toku tunga ake ki runga ka karangatia e
au he himene ma matou
   "Tena kia waiata tatou
Ki a Ihowa te Atua
Kia hari pu ki te kaha
O to tatou oranga nui."
I a matou e himene ana me te mea tera e
rewa ana toku ngakau i roto i au i au e titiro
atu ana ki taku whakaminenga, i te putanga
ake hoki o aku mahara ki to ratou ahua i
taua wa. Ka mutu te himene me nga inoi
ka tangohia mai e au taku kauwhau i te 2 o
nga upoko o te Rongopai a Ruka te 10 o nga

HE KUPU WHAKAMARAMA.
rarangi, "He kai-kauwhau, tenei hau kia a kou-
tou mo te hari nui." Ka mutu taku kauwhau
ka timata te whakamaori a Ruatara i aku ko-
rero. Ko te whakatokanga tuatahi tonu
tenei i te Rongopai ki Niu Tireni; a ko
taku inoi pono tenei kia kaua te kororia o te-
nei taonga o te whakapono e ngaro i roto i
te iwi Maori a taea noatia te mutunga o te
ao."
No Pepuere ka hoki ia ki Poihakena, no
Hurae te 26, 1819 ka hoki mai ano ia ki Niu
Tireni, ka mauria mai ano e ia etahi atu mi-
hinare a ka whakanohoia ratou e ia ki Keri-
keri. Ka u ta ratou noho ka hoki ano ia ki
Poihakena. I a Pepuere te 20, tau 1820 ka
hoki mai ano ia i runga i te tono a te Kawana
o Niu Tauti Weera (New South Wales). I
u ia ki Akarana, ka haere ia ma uta a tae
atu ki Pewhairangi. Tae rawa atu ia ki
Kerikeri ka kanu katoa ona kakahu. Ko ta-
na mahi i tenei o ona hokinga mai he hohou
haere i te rongo i waenganui o nga hapu e pa-
kanga tonu ana tetahi ki tetahi.
I te tau 1823 ko te tuawha o ona hokinga
mai ki Niu Tireni. Tae mai ia kua nui hae-
re nga kura kua tu a e kaha ana te mahi a
nga mihinare. Kua tu he kura hou ki Pai-
hia kua whakatungia ko te Wiremu Kaniwha
raua ko tona teina ko Wiremu Parata hei
rangatira. No tenei tau ano i whakatungia
ai e te Weteriana he kura ma ratou ki Wha-
ngaroa. I te tau 1825 ko te iriiringa i te
tangata tuatahi ki te huri ki te whakapono
ko Rangi te ingoa, ko tona ingoa iriiri ko
Karaitiana.
I te tau 1826 ka puta mai nga rongo ki a
te Matenga i Poihakena kei te whakatipu pa-
kanga ano nga Maori, kei te hiahia tukino i
nga mihinare, otira kaore i roa ka mutu. I
tona hokinga mai i te tau 1827 e piki tonu ana
te mahi a nga mihinare, me te piki ano o te
koa o tona ngakau.
I te tau 1830 ko te hokinga whakamutunga
mai o te Matenga ki Niu Tireni raua ko teta-
hi o ana tamahine. Tona taenga mai ki Pe-
whairangi e pakanga aua nga Maori. No te
taenga atu o nga rongo kei te haere
atu ia ka mutu te whawhai he mea
kauhoa ia na nga Maori. Hangai tonu ia
ki te wa tika hei taenga atu mona.
Ka hari tona ngakau i tona kitenga i te tima-
tanga o tenei mea nui, me tona kahanga hae-
retanga ano hoki, a ka timata tana whaka-
whetai ki te Atua. Ka timata tonu i konei te
aroha o te Maori ki ate Matenga, ka karanga
i a ia ko to ratou matua aroha.
I a Hurae te 27 ite tau 1837 ka moe tenei
Apotoro nui, te Matua o te Hahi Maori. Ko
tana kupu whakamutunga i mua atu o te
moenga o ona kanohi ko enei, "Niu Tireni"
me te mea nei he wira nana i Niu Tireni me
te Iwi Maori ki tona Matua i te rangi. Kei
Paramata, he taone e tata ana ki Hirini a Te
Matenga e tanu ana, ko tona kohatu he iti
noa nei, kaore i tata atu ki nga kohatu o
etahi o taua o te Maori kahore nei he korero
kahore he mahi, kahore he kupu nunui, i wai-
hotia iho ki tenei ao.



HE RONGOA MO TE HAURANGI.
(Na H. R. HEKE).
I MUA i taku whakaaturanga ake i te ro-
ngoa nei me penei ake he kupu maku, ko
taua ko te Iwi Maori tetahi iwi i tino riro hei
taurekareka ma te kai nei ma te waipiro; ina
koa tirohia ina o taua taitamariki ka haere
ana ki te mahi e riro mai ana i etahi te rua
tekau pauna katahi ka hoki mai ki te kainga,
kihai i mahara iho he kakahu ano tetahi mea
hei tangohanga he kai ranei katahi ka haere
ki te paparakauta katahi ka. kainga nga moni
pau atu. Kaati e hoa ma titiro nga kanohi
me te ngakau hoki mehemea koia tenei ko te
tikanga pai hei whakapaunga mo nga moni i
pau ai te toru te wha marama ranei i mahia
ai. Kaati mehemea e mohio iho ana tatou
ehara, engari he kore ke e taea ano te whaka-
mutu, kaati maku e whakaatu atu te rongoa.
E ki ana tetahi Takuta ko te rongoa pai
kua kitea e ia mo te mate nei mo te hia inu
ki te waipiro he aporo, me kai e te tangata
kia toru kia wha ranei i te ra tera tona hiahia
e ngaro. Engari i ki ano ia ko te mea e ka-
ha ai taua rongoa kia iti te kai paipa.
Ko nga tangata kua whakamutua i tana
rongoa ka rima tekau kaati kua mutu te kai
waipiro inaianei.
Kaati tera etahi o koutou e ki kahore he
aporo o toku nei kainga na reira kua kore he
rongoa e ora ai ahau i tenei mate. E hoa ko
toku nei rongoa e mutu ai i a au te kai na ko
te Karaiti, koia tenei ko te tino rongoa mehe-
mea ka kore kau ke aporo. Ko te pai o tenei
rongoa he mahue katoa ia tatou no nga mahi
kino katoa. E ki ana hoki te kupu ko te kai
i te waina (waipiro) he toreretanga ki te kino.
I tahaetia e tetahi Maori o Turanga nei te
kakahu hoiho, te utu £1 no te whakawaka-
nga mau ana taua tangata, te utu mana £10
mana hoki e utu nga raruraru o te kooti ki te
kore kia ono wiki mona ki te herehere. He
kakahu hoiho ko te utu e ono wiki ki te here-
here.

TE PIPIWHARAUROA
KOTAHITANGA O TE AUTE.
NGA MAHI AHUWHENUA.
KO te whaikorero o te hui na Rev. Heke-
ta Hokena mo Etahi Take e pa ana ki
te Hahi, otira i te nui rawa o nga korero
Hahi o tenei putanga o te pepa e hiahia ana
te Etita kia waiho te whaikorero a Hokena
mo tera marama ka ta ai.
Ko te Motini Tuarua o te hui na Hone
Paerata; ara, "Me kimi e tenei hui he huarahi
moni mo nga mahi paamu."
I mea a Hone i eke rawa ana hipi ki te
1600 te maha otira i te nui o nga raru i pa ki
a ia i runga i tana mahi hipi hokona ana e ia
ana hipi. I muri mai ka hoko hipi ano ia
mana, engari i te kore moni hei tuara i a ia
kaore i te kaha te tupu o tana mihi ka nui te
taumaha otira kei te tawaia ratou e te pakeha
kei te kiia he mangere. He tokomaha nga
Maori kei te rite ki a ia kei te taumaha nga
mahi i te kore moni, na reira ia i tono ai ki te
hui kia tirohia tetahi huarahi moni ki nga
Maori mahi paamu.
I whakamihi a Te Tatana ki te motini a
Hone Paerata. Ehara tenei i te take hou,
kua whakahuatia ano e tenei Kotahatanga, a
kua korerotia i roto i te Paremata. Ko te
take i uaua ai te tuku moni ki te Maori he
kore punga na te Maori. I whakaputaina e
Rev A. Wiremu te kupu a Te Hetana ki nga
tangata o Waimarama, ara, ki te kore nga Mao-
ri e whakamahi i o ratou whenua ka tangohia e
te Kawanatanga. E tu ana etahi atu ki te wha-
kamarama i nga huarahi tuku moni e tuwhera
ana i te Kawanatanga ki te Maori ka aruaru-
tia e Hone me tana korero ano, hei aha mana
te Kawanatanga me ana moni, ka nui tona
hoha i te Kawanatanga, ko a te Kawanatanga
tikanga he mahinga nui he mahinga roa, ko
tona hiahia he tono moni tonu i tama a Te
Wiremu. Kua piki nga mahi whakatupu hi-
pi a Ngatiporou, i piki ai na te awhinatanga a
tetahi a nga tamariki a Te Wiremu, a Hirini
Wiremu, na reira ia ka tono hangai tonu ki
tenei o nga tamariki a Te Wiremu kia wete-
wetea tana putea moni. I tu a Rev. Aata
Wiremu ki te whakaatu he mahi tera kua
whakaarohia e tona tuakana e Hirini te awhi-
na i nga Maori, heoi me tono moni a Hone
Paerata ki a ia. Ko te mutunga tenei o nga
korero o te ra tuatahi o te hui.

KURA KINAKATENE.
I te hui i tu ki Rotorua ko tetahi o nga
whaikorero na Rev Tiatene mo te whakaako
i nga tamariki Maori ki te kura Kinakatene,
a i whakaaetia he motini kia whakamatauria
tenei tikanga  ki waenganui o te Iwi Maori. I
runga i te kaha o Te Tiatene, i runga hoki i
te awhinatanga a Atirikona Wiremu no tera
tau ka timataria he kura Kinakatene ki te
Awapuni. Ko Miss Strouts  te kaiwhakaako
ko ona hoa whakaako ko Reremoana Tatae
raua ko Okeroa Rangiwhaitiri.  Ko te tino pai
o tenei kura ko te whakaako i nga tamariki
ririki no te mea kua kitea e nga tangata whai-
whakaaro ko nga mea i whakaakona ki te ta-
maiti i te mea kahore ano ona tau i eke ki te
whitu e kore rawa e makere, kaati ko te nui-
nga o nga tamariki Maori kahore e whakaa-
kona ana kia pakeke rawa kia u nga mahi nga
whakaaro. Kuhu noa atu ai te tamaiti Maori,
mana e totika atu ka totika mana e kino atu
kino atu.
I te me he hua te kura o te Awapuni no te
Kotahitanga o Te Aute, i whakaritea kia hae-
re te hiri ki te matakitaki i te kura, a, i tino
whakamihi te hui ki nga mahi o taua kura.
Ko te tino tikanga o te Kinakatene he wha-
kaako i runga i te whakangahau, me ki penei
pea na, he whakaako i runga i te porohianga.
Inakoa i te tomonga mai, ko te kaiwhakaako
ki te whakatangitangi i te piana. I puta nga
kupu o a ratou waiata mo te pai o nga mea a
te Atua i hanga ai hei tirohanga ma te tanga-
ta, mo te koa hoki o te ngakau. I kopikopiko
nga tamariki i roto o te whare me te hau tonu
ano o te rangi o te waiata. Uru ana mai ki
te ngakau te koanga. He huhua nga mahi i
mahia katoatia i runga i te ngahau, i te koa, 1
te hari. He taonga tino nui ta nga tangata o
te Awapuni, he taonga i kawea tonutia mai
ki te roro o nga whare.
MAHI KUTETE KAU KI NUHAKA.
Ko te whaikorero tuawha o te hui na Iha-
ka Whaanga o Nuhaka mo nga mahi kutete
 kau a nga tangata o Nuhaka. Kua puta nga
 rongo o tenei mahi ki nga wahi katoa o enei
motu, kua kite te Komihana Whenua Maori
a kua puta nga kupu whakamihi a Te Taute.
I mea a Ihaka no te tau 1902 ka timataria
te mahi pata ki Nuhaka . I whakaritea kia
300 nga kau ka whakaturia ai he whare huri
pata. Na nga pakeha anake tenei mahi. I
taua tau ka tu ano he hui ki Morere he kore-
ro ano, a, i karangatia nga Maori e kia ta atu

HE KUPU WHAKAMARAMA.
ki taua hui kia korerorero tahi ai ratou ko nga
pakeha. E 400 nga kau i whakaaria i taua
hui, i whakaritea ki te hinga te mahi me hoko
nga kau hei whakaea i nga raruraru. E 2500
nga hea £ i tangohia i taua wa. I a Hepete-
ma i taua tau ano ka tu he hui ma te komiti,
a, katahi ano ka uru atu te Maori, tokorua
nga Maori ko raua ko Peta Nepia, 10 nga
hea i riro i a ia e 5 i a Peta ko te nuinga i te
pakeha katoa. No te 7 o nga ra o Hepetema
1902 ka timata te mahi a te whare pata, 12
ana kau e 9 a tana hoa a Peta. I tangohia e
te Kamupene .5d. o te utu o te pauna pata ko-
tahi. I te tau 1905 ka uru ano etahi Maori
tekauma-wha he maha nga hea i hokona e
ratou. Inaianei ka 53 ana kau, a Karepa Ma-
taira ka 31, a Maika Taruke ka 23, a Iharaira
Whaanga ka 27, a Matenga ka 27, a Mita
Mihingare ka 20, a Materoa Huka ka 27, a
Orikena Putaranui ka 26, a Iharaira ka 16, a
Teretiu ka 30, a Ngawai ka 23, a Hikao ka
30, a Tare Mete ka 24, a Waaka ka 25. Hui
katoa nga kau a nga Maori e 384. Tokorua
ano nga pakeha kei te u tonu ki te kutete kau
inaianei ko Te Omana raua ko Jefferson, he
nui te kau ki a raua. Ko te nuinga o nga
pakeha kua puta ki waho i te kore huarahi
pai i o ratou kainga ki te whare huri pata.
I te mutunga o te whaikorero a Ihaka
Whaanga ka pataia ia e te hui;—
E u tonu ranei nga Maori ki tenei mahi, e
kore e hoha, e ngenge?
E u, no te mea kahore nga Maori i hohoro
te rere ki tenei mahi, he mea ata titiro e ra-
tou. I whakatupu hipi ratou i tuatahi, otira
kitea ana kahore i pai te hipi, anga ana ratou
ki te kutete kau, a ka nui te pai ka nui te
ngakau nui o nga Maori. I taunutia ano ra-
tou, i kiia e te pakeha, he mura ahi e kore e
roa kua weto, kua whakarerea e te Maori te
kutete kau, he mahi taumaha rawa ma te
Maori. Otira na te pakeha ke tenei mahi ko
ratou nga mea kua hoha, kua tangohia ta ra-
tou mahi e nga Maori. He mahi tino pai te
kutete kau ma te Maori. Kotahi ano te
Maori kua mutu tana mahi, i mutu ai he ra-
ruraru mo nga taiapa.
E whiwhi ana ranei koutou i te utu pai mo
a koutou miraka?
E whiwhi ana. I te marama o Pepuere
nei i puta ki tetahi o matou £1 o te kau kota-
hi. 1 tera tau i puta ki a au ake e £314 mo
aku miraka, haunga nga moni e puta mai ana
i runga i nga kuao a nga kau i nga poaka
hoki e whangaia ana ki nga miraka. E wha
haora i ia ra i ia ra e pau ana i te kutetetanga
i nga kau, hei te mutunga o te mahi ka
watea ki te mahi i etahi atu mahi e puta mai
ai he oranga moku mo taku whanau hoki.
E pai ana ranei te tupu o a koutou kau?

Ae! e tirotirohia ana a matou kau me a ma-
tou iari e te tangata a te Kawanatanga, a, e
mea ana tana ripoata he pai a matou kau.
Kotahi rawa te he he kore e kaha no te
whanau.
He mea pehea i whiwhi ai koutou ki te
kau?
Ko aku kau naku ake. Ko te nuinga ia o
nga kau na Tioti Waaka. Ko nga kuao e
hoki ana ki a ia, e mau tonu ana hoki tona
ingoa ki runga ki nga katua. I enei ra kei te
hoko mai nga Maori i nga kau i a Tioti
Waaka.
Utu ai ano ranei koutou i etahi tangata atu
hei kai mahi ma koutou?
Ae. Ko oku hoa ki te kutete i a matou
nei kau ko aku tamariki ano ko aku mokopu-
na. Ko au ki te peerapu i nga kau ko ratou
ki te kutete. Mutu ana te kutete i te kau
kua rite mai tetahi, na konei matou ka tere.
Ko nga tangata kahore nei a ratou na tama-
riki utu ai i nga tamariki a etahi atu. Ko te
utu 105. tae atu ki te 155. i te wiki me te kai
me te moe. Ko a matou tamariki ano a ma-
tou kai mahi, kaore he pakeha.
I puta te whakamihi a te hui ki a Ihaka
Whaanga mo tana whaikorero mo tana wha-
kamananga i te tono a te Kotahitanga kia tae
mai ia ki te hui ki te whakaatu i te mahi ka
hau nei nga rongo ki nga wahi katoa o te
motu.
(Taria te roanga o nga korero o te Hui.)

I te whaikorero a Dr. de Lisle ki te Kota-
hitanga o Te Aute i mea ia kia kaua e nui
rawa te kai, kia kaua e pa ki te waipiro. Ko
tenei tangata he tetere. I nga kupu a Wi
Pere ka mea ia he puku kai ano nga
rangatira o nehera, engari i ora roa
ratou, ko tetahi kai kua kitea e ia he
mea whakatetere i te puku o te tangata
he pia, hei konei ka tuhi a Wi ki tona puku,
ka ki, Na, na konei toku nei puku i nui ai, na
kona hoki tou (ara, to te takuta) i nui ai." I
kata a Dr de Lisle me te hui katoa ki te ko-
rero a Wi Pere.

TE PIPIWHARAUROA
TIMA PAKARU.
HE hanga aroha te pakarutanga o te
Kia Ora, he tima no te Notana
Kamupene, i pakaru ki Turau, kei wae-
nganui o Mokau me Kawhia. No te ahi-
ahi o te Paraire te 14 onga ra karere mai i
Waitara i te 3 karaka i te ata o te Hatarei
ka u ki te toka, e 20 meneti ano e iri ana
ka whati, ka totohu. Kotahi ano te poti i
maanu i runga nga wahine me nga tama-
riki. No te hekenga o te tima ka putere
noa nga tangata i te wai, tokotoru nga mea
i kumea tonutia atu e te hekenga o te kai-
puke, ko Kapene Blacklock me etahi
pahihi tokorua. Ki ta tetahi korero toko-
rima nga tangata i mate. I ora ai nga
tangata i mahue ki te tima he waimarie
no te maanutanga o te mokihi. I rango-
na ano te kapene e karanga ana kia wha-
kaorangia ia. Kotahi te tangata i whati
te waewae, hei aha tohe tonu ki te kau, a, i
ora ia. I eke etahi ki runga peeke tiawhe.
I te unga ki uta kahore he kai, he kakahu,
engari i whiwhi maati ratou. Tekau maero
te tawhiti o te kainga tata mai. Heoi
ano o ratou pa hau ko te poti me te moki-
hi, na konei ratou ka haere ki te kimi kai-
nga, i piki ratou ma runga maunga ka tae
ki Marokopa, he pakeha i reira he Maori.
Hei konei ratou ka kitea e te Rarawa i ho-
ki mai i Niu Paremata. He mahi uaua
ka u te poti ki uta. Kahore nga pahihi i
pai ki te hoki ano ki te moana, i haere ra-
tou ma uta ki Kawhia, he maha nga ra i
haere ai. Nui atu to ratou mate, he whati
te waewae o tetahi, ko tetahi i whati nga
rara, ko tetahi i tanuku te tuara. E 31
katoa nga tangata i runga i a te Kia Ora,
kotahi te kuia e 70 nga tau, kotahi te
Maori. I te taenga atu o te Rarawa ki te
wahi i pakaru ai a te Kia Ora kaore he wahi
o te tima i kitea. Kotahi maero te kotiti-
tanga ki waho o tona huarahi, he nui hoki
te kohu o taua po.
No te 4 o nga ra o tenei marama i mate ai
a Hare Potaka ki Waipiro, Waiapu. I
whakaakona a Hare ki Te Aute, i puta ia i te
whakamatautauranga kaiwhakamaori, i noho
ia hei karaka ki te tari roia i Whanganui. I
marena ia ki te wahine pakeha, tokorua ana
tamariki. E 26 ona tau ka mate nei ia, he
kohi tona mate.
HE MATE, HE APO RANEI.
HE tino kupu na te pakeha te "matekai
whenua," ara, te hiahia nui o te ta-
ngata i enei ra kia whiwhi ki tona ake whe-
nua. I te whaikorero a Rorehana mema mo
Riritana i mea ia i nui ai "te matekai whe-
nua" he apo no etahi tangata mo ratou anake
nga whenua, otira ki ta Tanara Riiti, he mema
ano, whakaaro ko tenei "matekai" ehara i te
mate kai whenua engari he mate kai moni i te
nui o te utu o nga hua o te whenua i enei ra,
ara, o te hipi o te huruhuru, o te pata o te
witi me era mea.
I tae mai tetahi pakeha rangatira no Ata-
reta, Ahitereiria, kia kite i te Whakakitekite
i Otautahi, ko Peka tona ingoa, i tona hoki-
nga ki tona kainga ka korero i te ahua o nga
pakeha o Niu Tireni. E ai ki a Peka, ki te
mea he hikipene te nuinga ake o nga moni a
tetahi tangata i a ona hea, ka arangia  e ona
hoa te po roa e kimi tikanga ana kia riro ai i
a ratou te hikipene a to ratou hoa, ki te kore
e kitea he huarahi ka Hanga he ture hei muru
i te hikipene a taua tangata. He minamina
"te matekai whenua."
I te mea kua tupu nei nga mahi ahuwhe-
nua i roto i te Iwi Maori, ka puta te kupu ate
Akarana Observer, kua pangia ano hoki te Iwi
Maori e te Matekai whenua, ki te kore he
whenua mo te Maori o enei tau e heke iho
nei ka nui rawa tenei mate ki te Iwi Maori.
I te hae o tetahi tangata o Otepoti i tona
haurangi hoki ngaua ana e ia te ihu o tana
whaiapo i waenganui tonu o te taone. Kua
kino te ahua o taua wahine a kua mau tana
whaiaipo.
Ko Rev. Wepiha Wainohu te kapene o te-
tahi karapu putupooro o te Wairoa, ka nui te
kaha o tona tuma, ko te karapu hoki o nga
tangata o te Kareti o Te Rau te mea kaha o
roto o Turanga nei.
I eke etahi Maori o Whangarae ki runga
ki te poti mihini ka rere ki Nerehana katahi
ka wera te poti i te hinu ko te rerenga o nga
tangata ki te moana ka mate tokotoru, he
wahine me nga tamariki. Kahore i mamao
rawa te whenua:
Ko tetahi o nga take o te hui i tu ki Wahi
he uiui i te take i heke ai te tokomaha o te
Iwi Maori. Ki te whakaaro o Henare Kai-
hau he whaiwhaia te take, na konei ka ture-
ngia etahi tohunga tokowha o Waikato kia
whakamutua ta ratou mahi patu tangata, a
whakaae ana aua tohunga. Koia nei pea
nga tohunga tokowha o Waikato e ki nei a
Nikora Tautau i makututia ia a kahore ano ia
kia mate noa;

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KAWANA.
NO tenei marama i tae mai ai te Ka-
wana a Rore Purukete ki roto o
Turanga nei, i ahu mai ma uta i Nepia.
I te taenga mai ki Mohaka ka manaakitia
te Kawana e Ngatipahauwera. I te puta-
nga mai o te Kawana ki roto o Turanga i
puta mai i roto i te paru, i te ua, i te ma-
tao. I tona ra tuatoru ka tae mai te
Kawana ki te kareti minita i Te Rau.
Tomo ana mai te Kawana ratou ko ona
hoa ka hapainga e nga tangata o te kareti
te waiata mo te Kingi. I muri iho i te
whaikorero a Te Tiatene he powhiri i te
Kawana ka tu a Mutu Kapa, na Reweti
Kohere i whakapakeha tana whaikorero, e
whai ake nei:—

Ki a Rore Purukete, Kawana o Niu
Tireni.
He mihi atu tenei ki a koe ki te ma-
ngai o te Kingi kei raro katoa nei tatou i
tona maru e tau ana, he mihi atu ki a koe
i runga i te ahuatanga o ta matou noho e
noho nei i runga hoki i te ingoa o matou
iwi. Tena koe, te kotuku rerenga-tahi, i
rere mai na i roto o te wai, o te paruparu
o te matao. Ko matou e oha atu nei ki a
koe kahore i kotahi te hapu, no roto ma-
tou i nga hapu huhua o te Iwi Maori, o
Te Rerenga Wairua ki Murihiku. Kahore
i maha rawa nga tau ka huri nei i wha-
whai ai o matou hapu tetahi ki tetahi, a i
kai ai tetahi i tetahi, otira i tenei ra kua
whakakotahitia matou, te Maori ki te
Maori, me te Maori ki te pakeha, kua ho-
houtia e te here o te Rongo Pai o te marie-
tanga. I nga ra o mua ko matou te to-
komaha ko te pakeha te tokoiti,a i nga wa
o te raruraru i totoro nga ringa o matou
matua ki te awhina i te pakeha, a kei te
titiro matou ki te pakeha ki te iwi nui hei
kaitiaki i a matou i roto i nga mahi o te
Hahi i roto hoki i nga mahi o te motu. I
tae mai ai matou ki tenei wahi na o matou
hapu i unga mai ki konei kia whakaakona
matou hei kai kauwhau i te Rongo Pai ki
o matou iwi, no te mea kua tae tenei ki
te wa e riro ai ma te Maori ano raua na
Maori e whakaako. Ka poto nga kupu.
Kia ora ano koe nga kanohi o te Kingi.
Kahore e whai a kuputia to matou piri-
pono ki tona tinana ki tona mana, e ma-
rama ana tena, no te mea ki te piripono
matou ki te Atua e koropiko nei matou e
kore hoki e hapa to matou piripono ki to
matou kingi.
I te whakahoki a te Kawana i whaka-
puaki ia i tona hari mo tona taenga mai
kia kite i te Kareti i wehea mo nga mahi
o te whakapono, no te mea ko te whaka-
pono te mea nui atu i te ao. Ko tona
pouri ia mo te heke o te Iwi Maori na
reira i hiahia ai ia ki te whai kupu kia ka-
ha te tohutohu i to ratou iwi kia whakaaro
ki te tiaki i o ratou tinana kia tupu ai
ratou hei iwi kaha i te ao.
Ko te papa o. te Kawana he minita ko
te Akepihopa o Tapurini he tangata ma-
tau he tangata whai mana i roto i te Hahi
I a ia e tu pihopa ana i piri ano te ingoa
rore ki runga i a ia, a no tona matenga
ka iri nei te ingoa rore ki runga ki tana
tama. Ko te iwi o Rore Purukete he Ai-
rihi, ko tenei ano hoki to Rore Ranapare
iwi.

PITOPITO KORERO.
I haere etahi tangata i runga tima ki te pa-
tu titi i nga motu e tata ana ki Rangiura, e
20, 000 a ratou manu.
Mo te whakmatakitakitanga a tetahi pa-
keha i etahi whakaahua kino ki etahi wahi-
ne mau ana taua tangata mo nga tau e rima.
Ko Pinirana anake te whenua i te ao nei e
tu ana te wahine hei mema mo te Paremata.
Tekau roa iwa nga mema wahine o Pinirana
inaianei, he whenua kei raro i te mana o
Ruhia.
E 56, 000 nga eka whenua o Whanganui
kua hokona ki te Kawanatanga, a kei te hia-
kia ano nga Maori o Whanganui ki te hoko
ano i etahi atu whenua. Ka mate te whenua
raua ko te kuihi.
Kua piki te utu o te witi, e 4/3 tae atu ki
te 4/7 mo te puhera. I te pikinga o te utu o
te witi kua piki hoki te utu o te paraoa ki te
£11-10S-0 mo te tana.
E 3345 te tokomahatanga ake o nga tane
Maori i nga wahine Maori. He tino he te-
nei. Kei hea he wahine ma tenei 3345 tane?
Me i whakaaetia ana te tikanga a te Momona
ki Niu Tireni nei kua tino nui rawa nga tane
ropa.

TE PIPIWHARAUROA
MO TE TIRITI O WAITANGI.
HE RETA NA TETAHI PAKEHA KI TE HUI
NUI KI WAAHI.
Ki a Taingakawa,   Hekeretari a Kingi
Mahuta.
KO taku kupu tenei ki a koutou, ki a
koutou katoa, ara, kai kaha ki te tu
ki te Ture Muru o te tau 1905. Kaua te
kawanatanga e tukua kia maketetia o
koutou whenua, me te mea nei ko nga
whenua takoto noa o te Karauna. Ki te
haere koutou ki Ingarangi kia kaha te
whakaatu ko te Ture Whenua Maori o te
tau 1905 e takahi ana i te Tiriti o Waita-
ngi, 1840, me te Ture o te tau 1852, ara o
te taha o enei ture e pa ana ki te Iwi
Maori. Ko tenei he kupu ma koutou i
whakaaetia e etahi iwi motuhake he kawe-
nata i te tau 1840. I mea tetahi o enei
iwi  tokorua e whakaae ana ratou kite mana
o Kuini Wikitoria, ko tetahi i oati kei teta-
hi ano te tikanga o ona whenua o ona nga
here o ona tauranga ika, ma nga Maori ra
ano e whakaae ka tika ai kia hokona o ra-
tou whenua. Kia tupato ki te tuku i o
koutou whenua ki nga poari whenua, kei
mukua atu o koutou mana i runga i o kou-
tou whenua. Ko te Tiriti o Waitangi te
kaitiaki i te mana o te Maori ki ona whe-
nua, ki te whakakorea te mana o te Maori
ko tona matenga ano tena. Ki te whaka-
hokia mai e te Kawanatanga o Ingarangi
ta koutou pitihana ki te Kawanatanga o
Niu Tireni, me whai kupu koutou kahore
he painga o te pitihana ki te Kawanata-
nga o Niu Tireni, no te mea i te tau 1904
me te tau 1905 ka tukua he pitihana i tu-
hia e te 11, 5000 tangata, he inoi na ratou
kia whakaritea he ture mo o ratou whenua
ki nga ture ano e pa ana ki nga whenua o
nga pakeha, otira kahore rawa he kupu
mo taua pitihana. Ma o koutou rangatira
whai mana i Aotearoa katoa e tuhituhi he
pukapuka whakamutu i te Tiriti o Waita-
ngi, no te mea ko tetahi o nga taha i wha-
kaae ki taua tiriti, ara, ko te Kawanatanga
o Ingarangi kua takahi i taua tiriti i te
mea i tangohia i te Iwi Maori te mana ki
o ratou whenua, a, kahore i homai ki a ra-
tou te mana pakeha. Me pupuri e koutou
tenei pukapuka kia rongo ra ano koutou i
te kupu whakamutunga ate Kawanatanga
o Ingarangi, ki te kiia mai koutou kia ho-
ki mai ki te Kawanatanga o Niu Tireni,
ka kokiri ai i ta koutou pukapuka whaka-
kore i te Tiriti o Waitangi, ara, he whaka-
atu na koutou e hoki ana koutou ki to
koutou ahua i mua atu o te Tiriti o Wai-
tangi ki te kotahitanga o nga hapu Maori
i raro i te kara i homai ki a ratou e Ki-
ngi Wiremu IV. i te tau 1835. Ma konei
e whakahemanawa te pakeha, e whakari-
tea ai te ahua o te Maori ki to te pakeha i
whakaaetia nei e te Ture o te tau 1865 ki te
Iwi Maori, a, ma tenei ka whakahokia mai ai
ki te Maori ano te tikanga o ona whenua,
e kore hoki he Kawanatanga a muri atu e
pokanoa ki te tango i o koutou whenua
engari ka whakaritea ano te ahua o koutou
whenua ki o te pakeha.
Heoi ano, na to koutou hoa aroha, e
wawata nei he ora mo te Iwi Maori.
Akarana,
Pepuere 20, 1907.

HE WHAKAHE.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. Tenei au te tuku atu
nei i aku kupu kia panuitia e koe i roto
i to pepa. I tu tetahi hui whakapapa ki Ta-
maki e tu tata ana ki Dannevirke. Kaati
kaore i tae nga tangata o te Taihauauru ki
taua hui. Ko nga korero i korerotia i reira
mo tenei waka mo Kurahaupo me ona tanga-
ta o runga, e rereke ana i te tino tikanga
ake. Tenei waka a Kurahaupo hei te tau
tonu i runga i ona iwi. Kei te mohio tonu
nga mokopuna a nga tipuna i haere mai i ru-
nga i tenei waka. I runga i nga korero i taua
hui e tino whakahe ana au ko Whatonga
Awhata tetahi o aua tipuna i haere mai i ru-
nga i a Kurahaupo. E whakahe ana ano
ahau na Hoani Meihana Te Rangiotu nga
kupu i hoatu ki nga tangata i korero mo tenei
waka i taua hui. Ko nga korero a tenei ta-
ngata a Hoani Meihana Te Rangiotu mo ru-
nga i tenei take i korerotia ki a au me aku
matua, kaore ki etahi atu. 
Heoi ano
na Te REWANUI APATARI.
Awapuni, Manawatu.
Mei 16, 1907.
I kitea a Peti Herewini, tuahine o Meiha Te
Wheoro, o Waikato e takoto ana i roto i te-
tahi awakeri kua mate, i taka ki te wai.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE RETA MAI NO TE WHARE
HEREHERE.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe i raro i nga manaakita-
nga kaha a to tatou Ariki a Ihu
Karaiti. E hoa he mea tono naku ki te ranga-
tira tuarua o te herehere kia whakaaetia enei
korero, ara tangi na nga Maori mo te mate-
nga o te rangatira o te herehere nei, koia enei.
E hoa tukua atu enei kupu ruarua hei waha-
nga atu ma ta tatou manu ki nga iwi o te
motu nei, ara mo te matenga o te rangatira o
te herehere o Akarana nei ara o Mr. F. E.
Severne. Tenei tangata e toru tekau ma iwa
ona tau i tu rangatira ai mo nga whare here-
here o tenei motu. Te mate he pawhakarere;
no te tekau matahi o nga ra o tenei marama
ka mate. Tenei tangata tona rite he papa
no nga Maori, ko tana iwi pai tenei ki te he-
rehere nei. Te take he kore no nga Maori
kaore e whiwhi ki te raruraru. Me titiro ki
tona pai ki te Maori. Tuatahi; Te tono.
nga a nga Maori kia whakaaetia ratou ma
ratou ano e. karakia. Tino nui te hari o
taua tangata ki te take a nga Maori. Kati i
tenei wa ko nga Maori ano ki te karakia i a
ratou, he nui hoki te mihi o nga minita mo te
kaha o nga herehere Maori ki te karakia i a
ratou. Tuarua ko nga Maori katoa kei konei
e whakaurua ana e ia ki nga mahi hei painga
mo taua tangata ina puta atu i tenei kainga,
mahi parakimete, humeka, kamura, teera, he
Maori katoa nga tangata o enei mahi. Tua-
toru tetahi i tino arohatia ai ia e nga Maori
he tohutohu, he whakawhiwhi i nga Maori e
puta ana ki nga mahi kawanatanga, ka nui
nga Maori i puta atu i konei kei te mahi i nga
mahi i akona i te herehere nei. Memea teta-
hi Maori ki te puta atu i te herehere nei kaore
ona kakahu ka tangohia e ia he kaka mo taua
Maori. Engari memea he pakeha tino kore
ia e pai atu. I tona matenga ka tono nga
Maori kia tukuna ratou ki te tangi ki to ratou
matua, kaore i taea. Engari i homai he pepa
kia tuhia ki te pouaru me tana whanau hei
kawe i te aroha o tana iwi maori. Te otinga
o te reta te tuhi ka kawea kia kite nga ranga-
tira me nga minita pakeha, tino whakamihi
nga minita ki te Maori nana- i tuhi taua reta,
ki te pai ara ki te aroha o nga korero. I te
taenga o taua reta ki te pouaru a te tupapaku,
ka mihi mai ia ki te iwi Maori a tona ranga-
tira, me tana mea ki te rangatira tuarua, kia
atawhai ki nga Maori o te herehere. I tuhu-
na mai ano e taua wahine he reta whakapai
ki te Maori nana taua reta i tuhi ara ki a
P. F. Wilkie ka nui hoki te pai o nga korero
o taua reta. Heoi e te Etita koia ena ko nga
kupu hei tainga ki roto i ta tatou manu. Te
take koi ana anake te pepa e tae mai ana ki
te herehere nei. Kati ko te kape tenei o te
reta tangi a nga maori ki te pouaru a te tupa-
ku i raro ino nei he mea whakamaori:—
Ki a Mrs. F. E. SEVERNE.
E Hine, tena koe,
He whakaatu tenei na matou, na
nga Maori e noho nei i roto i te whare here-
here o Akarana, i to matou pouri nui me to
matou aroha pono ki a koe mo te matenga o
to hoa tane. Ahakoa he kaitiaki ia no matou,
ko tona ahua ia ki a matou kei to te matua ki
te tamaiti; i hohoro ia ki te whakatika i te
he, ki te tohutohu ki te awhina i nga wa o te
raruraru. I oho o matou ngakau i te ohorere
o tona matenga, ko to matou hiahia ia kia kite
tonu matou i tona ahua i tona mata aroha;
otira na te Atua te tikanga, a heoi ano ta ta-
tou ko te ki, "Waiho i tau i pai ai."
Heoi ka mutu nga kupu hei tukunga atu ki
ta tatou manu. Kia ora koe i raro i te Ariki.
Kite taia kaua hei wareware ki te tuku ake i
tetahi o nga pepa, ka nui te hiahia o nga ra-
ngatira kia kite i te tainga o enei kupu. Heoi
na to hoa,
na PETER F. WILKIE,
Kaituhi mo nga Maori.

TIUPIRI O TE HAHI.
HE ra nui no te Hahi o Niu Tireni te 13
o nga ra o tenei marama, no taua ra ho-
ki i eke ai ki te 50 nga tau o te motuhaketanga 
o te Hahi o Niu Tireni i wehea mai ai i te
Hahi o Ingarangi. No te 13 o nga ra o Hune,
tau 1857 ka whakatakotoria te kaupapa o te
Hahi ara ona ture, i tu te hui ki Taurarua,
Panera, Akarana, ko Pihopa Herewini te tu-
muaki o te hui. He hahi motuhake te Hahi
o Niu Tireni, kahore i raro i te mana o te
Hahi i Ingarangi.
Kua hoki mai a Ta Hohepa te Waari, Pi-
rimia o Niu Tireni, i Ingarangi.
E 500, 000 eka nga whenua o Waikato i
muia e te Komihana, kua hiki te Komihana
mo muri o te Paremata.
I tonoa e te minita pakeha o Turanga nei
kia kohikohia he moni hei hanga whare kara-
kia pereki, e £630 te moni i kohia i te Ratapu
kotahi, kahore he hui, he kai, he moni i pau
he tangataranei i hoha.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ 一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀䠀唀⸀ഀഀꌀⰀ ㄀ 䔀爀愀栀椀愀Ⰰ 䠀⸀ 䬀⸀ 刀愀瀀愀攀愀㬀 ㄀㔀⼀ⴀ 䠀漀栀攀瀀愀 琀攀 倀椀爀椀⸀✀ ഀ㄀　⼀ⴀ 圀愀愀欀愀 倀愀爀愀欀愀甀Ⰰ 䠀攀渀愀爀攀 䬀愀琀愀攀Ⰰ 䘀⸀ 䴀⸀ 䈀愀洀昀漀爀搀✀ ഀ㔀⼀ⴀ 䠀漀栀愀椀愀 琀攀 䠀漀愀琀愀Ⰰ 䬀漀琀椀 圀愀瀀愀Ⰰ 吀愀甀栀愀椀 刀愀渀最椀眀栀愀ⴀഀ欀愀攀眀愀Ⰰ 圀⸀ 吀⸀ 倀爀攀渀琀椀挀攀Ⰰ 䠀甀椀爀愀洀愀 吀甀欀愀爀椀爀椀㬀 ㈀⼀㘀 刀攀椀ⴀഀ栀愀渀愀 䠀甀椀Ⰰ 刀攀渀最椀 䠀⸀ 吀甀欀愀爀椀爀椀⸀ഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀