Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama  
NAMA 108. GISBORNE. MAEHE 1907.
HE TANGI, HE UHUNGA.
Piko nei te matenga, Ngaro nei o matou hoa
Tau mai ko te pouri nui, Riro atu ki ta po,
E te tama a te Atua Tangihia i muri nei,
Tenei arohaina mai. Tenei arohaina mai.
HE tokomaha nga tangata, Maori
pakeha ranei, kua tangihia, kua
uhungatia e matou, otira ko te aroha ko
te pouri, kahore e rite ki to matou aroha
ki to matou pouri o tenei ra i taenga mai
o te rongo kua hinga to matou kaumatua,
kua moe i te moenga roa o te mate ara a
te Atirikona Hamiora Wiremu o Te Aute i
te po o te Taite te 14 o nga ra 6 tenei ma-
rama. E tangihia ana etahi tangata no te
mea i rangona nuitia o ratou ingoa, tena
ko Te Wiremu i tangihia ai ehara i te
mea mo te rahinga anake o tona ingoa
engari mo tona pai mo tona atawhai i te
tangata. He matua ia no te pouaru raua
ko te pani, he hoa no te rawa-kore raua
ko te whairawa, no te Iwi Maori, no te
Iwi pakeha, no te Hahi Maori no te Hahi
pakeha, haunga i enei motu anake engari
i nga wahi katoa o te ao.
No te 17 o nga ra o Hanuere 1822 i
whanau ai a Te Wiremu, e tata ana ona
tau ki te 85, ko ia te tama tuarua a Atiri-
kona Henare Wiremu, ara a Te Wiremu
Karuwha. Ko tona matua he apiha no
tetahi o nga kaipuke whawhai o Kuini
Wikitoria, he momo rangatira. No te
tau 1846 i whakapangia ai ia hei rikona,
no te tau 1853 hei piriti. I marena ia ki
te tamahine a Atirikona Wiremu Wiremu,
ara, a Wiremu Parata, Pihopa tuatahi o
Waiapu. I te tau 1847 ka tonoa ia e
Pihopa Herewini kia haere ki Otaki ki te
whakamarie i nga raruraru i waenganui i
te pakeha i te Maori. No muri mai i ru-
nga i te pitihana a te iwi ka whakatuturu-
tia te noho a Te Wiremu ki Otaki. E
waru nga kura i whakaturia e ia ki tera
takiwa, ko te iwa o nga kura ko te kura
nui ki Otaki ake 120 tae atu ki te 130
tamariki o tenei kura. I te tau 1852 ka
tae a kawana Hori Kerei ki Otaki ki te
tono i a Te Wiremu kia haere ki Heretau-
nga hei kaitiaki i nga Maori i te mea kua
nui rawa te haere a te pakeha ki Heretau-
nga, hei takawaenga i waenganui i te Ma-
ori i te pakeha ina puta he raruraru. I
mea ano a Hori Kerei ma te Kawanata-
nga e hoatu ki a ia kia 4000 eka hei tura-
nga kura ki tana wahi e pai ai; i tono
ano hoki nga Maori ki te haere mai ia ki
waenganui i a ratou noho ai ma ratou e
hoatu he whenua mona. I whiriwhiria e
Te Wiremu ko Te Aute. Ki ta te Wire-
mu ki i tapaea a Te Aute e nga Maori ki
tona tinana ake. I te haerenga mai o Te
Wiremu ratou ko tana whanau i Otaki ki
Te Aute i haere mai ma roto o Manawatu,
kaore he huarahi i era ra. Ko te whare
tuatahi o Te Wiremu i noho ai ki Te Aute
he whata 14 putu te roa e 8 puta te wha-
niu, ko nga pakitara e 3 putu e 6 inihi te
tiketike. I muri mai ka hanga e ia he
whare raupo mona e rua nga ruma. E
ono nga tau o Te Wiremu ratou ko tana
whanau i noho ai i roto i te whare raupo,
i whakatupuria tonutia ki konei tana ta-
mahine a Hinepaketia. Ko Te Aute i era
ra he rarauhe, he ngahere, he repo. Ko te
timatanga tenei o Te Aute Kareti, tetahi
o nga tino kareti o Niu Tireni. Na te
manawanui na te kaha o Te Wiremu i tu-
pu ai tenei kura. I nga ra tuatahi o Te
Aute i te kore oranga ka tutakina. No te
tau 1873 ka whakatuwheratia ano te kura,

TE PIPIWHARAUROA
ka timataria hoki e Te Wiremu te whaka-
tupu kararehe kia whai oranga ai tana ku-
ra a inaianei kua puta nga rongo o Te
Wiremu he tangata matau ki te whakatu-
pu kararehe. O era ra taea noatia mai
enei ra e riro ana i nga kau a Te Wiremu
te paraihe. Me waiho nga korero o Te
Aute Kareti mo tetahi atu wa ka whakao-
ti ai. Kahore he kohatu whakamaharata-
nga ki a Te Wiremu hei rite mo te kohatu
i whakaarahia nei e tona kaha ake ara a
Te Aute Kareti. O taua taitamariki tino
matau atu i whakaakona ki Te Aute, a
Apirana Ngata, M.A.LL.B.,  M.H.R., a
Takuta Pomare, a Takuta te Rangihiroa,
a Takuta Wi Repa, a Hamiora Hei,
LL.B.,  me etahi atu, he tokomaha. Na
te kaha ano o Te Wiremu i tu ai a Huka-
rere, na Te Wiremu anake nga kura i Te
Hauke, i Okoha, i Te Kuri, i Putiki, nana
ano i utu nga kaiwhakaako, £10 tana
moni ma tena ma tena o nga Minita Mao-
ri o te Pihopatanga o Waiapu i ia
ta, o ia tae. Nana i timata te mahi
mihinare ki Taranaki, ki Hukanui, e
awhina ana ia i Te Rau Kareti, he
nui ana moni i tuku ai mo te kura i
Wikitoria, i Turakina, nana i awhina eta-
hi o nga tangata e noho ana ki Te Rau;
he mano mano ana moni e tuku ana hei
awhina mo nga mahi a te Hahi i te ao ka-
toa; he nui ana moni e kore nei e mohio-
tia te nui i hoatu ai ki te rawa-kore, ki te
pani; nana i ora roa ai te Kotahitanga o
Te Aute, nana te perehi e ta nei i Te
Pipiwharauroa e utu nei i te kai-ta, nana
nga mano mano pauna e awhina nei i nga
mahi whakatupu hipi a Ngatiporou. No
enei ra ano au i rongo ai ki tetahi minita
Maori na te Wiremu i utu tana mokete
£100. Kei te mohio ano te kaituhi o enei
korero ki te nui o te aroha o Te Wiremu
ki a ia. I tona panga e te mate e £20 te
utunga mana ki te takuta ki te hohipera,
na Te Wiremu i utu. Kei runga tonu i te 
Iwi Maori e takoto ana te Wero a Te
Wiremu. E kore e taea te tatau, te mo-
hio ranei te nui o nga mahi atawhai a Te
Wiremu ko te Rangi anake kei te mohio.
Ka tika ta te Atua homaitanga i te taonga
ki tenei tangata kia whakawhiwhia ai ki
te tini o te tangata. Ko wai te tangata
hei rite mo Te Wiremu? Ko nga tangata
kua kite ia ia e mohio ana ki tona
tu rangatira whaimana, ki te pai o
tona reo Maori ki te tau o tona taha. E
tika ana tenei kaumatua kia tangihia mao-
ritia e te iwi katoa, kia apakuratia. Ko te
hiahia o te ngakau ma Ngatikahungunu
tonu e mau mai te mate o Te Wiremu ki
Turanga nei hei huakanga i te aroha e ko-
natu nei i roto i te ngakau. Tenei te nga-
kau kei te tangi ki te matua.
Haere, haere, haere atu ra e Koro, te
oha a nga tupuna ko koe hoki te hiku o
nga rangatira o tou whakatupuranga.
Haere atu ki nga mano kua rupeke atu ra
ki te po, ki ou hoa aroha, ki ou hoa ranga-
tira o to koutou na whakatupuranga, ki a
Te Hapuku, ki a Tareha, ki a Te Kawepo,
ki a Takamoana. Haere atu e Koro te
wehi o te tangata te matua o te pani o te
pouaru, o te rawakore, te matua-whangai
o te Hahi Maori. Haere atu ki tou rahi,
ki tou nui waiho te iwi i muri nei mana e
mae noa. Ko te wikitoria kei a koe, ko
te mehameha ko te pouri kei a matou.
Tera te pukohu e, kotutu ana ia i ta pae ki Te Aute ra

Haere ra Te Wiremu e, te wehi o te whenua e... i,
Te mana o te tangata e, ki era tini i raro ra e....,
Ki ou hoa nunui e, o roto o Ahuriri ra.
Te pouri takiri i te uma e, ka pa mai te aroha ki a
ahau na e....!
R.T.K.
  
PITOPITO KORERO.
I te reihi poti a Kamureti raua ko Okiwha-
ta i hinga ko Okiwhata. Ka 34 "nga putanga
o Okiwhata, ka 29 o Kamureti.
Kua mutu te tautohe o nga pakeha patu
hipi. Kua tukua ma te Kooti Apitereihana e
whakatau engari kua mahi ratou i enei ra mo
te 23 hereni mo te 100 hipi.
No te 120 nga ra o tenei marama ka hura-
.hia e te Kawana te kohatu whakamaharata-
nga mo te unga o te Matenga ki Niu Tireni i
a Tihema 23, 1814, ki Oihi, Pewhairangi. Ko
OHU te te wahi i kauwhautia tuatahitia ai te
Rongo Pai e te Matenga ki te Iwi Maori. Hei
tera marama whatakina ai nga korero katoa o
te Matenga. He ripeka taua kohatu e 20 putu
te teitei. Ma nga hoa o Ngapuhi e tuku mai
te nuinga o nga korero.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
WIREMU POKIHA.
A HAKOA kua whakaaturia ano e matou
 te matenga o Wiremu Pokiha, ko tona
ingoa ia ki tona iwi ko Wi Paku, tenei kei te
kopikopiko tonu nga whakaaro ki tona ahua
kei te maharahara ki ana kupu ki ana mahi.
I te matenga o Wi e kiia ana ngaro tonu a
Whareponga i te tangihanga a Ngatiporou.
I nui ai te aroha o te tangata ki a Wi ehara i
te mea he rangatira nona engari na tona
ahua ake. Ko Wi tetahi o nga tangata tino
matau atu o Ngatiporou, he matauranga ka-
hore i tupu ake i roto i te kura engari he ma-
tauranga na te Atua ano i tiri ki tona ngakau
I te turanga o Wi hei ateha i kitea tona ma-
tau, no tona tunga ia hei kaiwhakahaere i
roto i te Kooti Whenua Maori ka tino kitea
te hohonutanga o tona matau. Ko te mea
tino rawe ki a Wi ko te patai. Ko ana patai
tuatahi hei arahi, hei taware i te tangata ara
hei kupenga mana. No tona mohiotanga kua
mau i a ia te tangata katahi ka patua ki tana
patai whakamutunga. Tetahi pai o Wi ki te
patai he ngawari. Hei a Wi tenei mea te
kooti whenua ka meatia hei takaro mana. I
te kootitanga o te Pakihi, te whenua whaka-
mutunga a Wi i whakahaere ai, i kitea ai e au
tenei ahua o Wi. E tohe ana tetahi tangata
na tona tupuna katoa nga pakake i pai ki te
Pakihi katahi ka meatia e Wi kia taua nga
pakake i pae ki nga one o te Pakihi, puta ake
e ono. No te mutunga o te tatau a tangata nei
katahi a Wi ka ki atu me tona mimingo kata
ano, "E hika, na te kupenga te whakararu
na i a ki uta?" I a Wi ano e patai ana ki te-
tahi tangata kaumatua mo ona taenga ki roto
o te Pakihi ka ki taua tangata heoi ano ona
taenga he whakangaunga poaka kaore ia i
mahi i noho ranei ki reira. Ka kata a Wi,
ka ki, "E tama, e tama hei te whakangau poa-
ka koe wherewhere ana." Ahakoa pukuriri te
tangata i a Wi ka hoatu e ia tetahi kupu wha-
kakata hei rongoa i te kino o taua tangata. Me
i tae a Wi Paku ki nga kura nunui o te pa-
keha ko ia tetahi o nga tino roia o tenei motu.
Kahore o Wi ona wehi, whakataetaea ana e
e ia nga tiati o te Kooti Whenua.
I te mutunga o te karakia i te mea e tatari
ana ki te komiti i te whakawanga o te Pakihi
ko Wi ki te whakangahau i a ngatimaua i roto
o Te Uranga.-o •te •ra. ki ana korero huhua. Ko
to matou kaikarakia he taitamariki, i tae ki
nga kura nunui na konei i puta ai nga korero
a Wi ki te ahua o nga whakaakoranga a nga
kaumatua kahore nei i tae ki te kura, ara a "te
ao tawhito." I te mutunga o te kura Katikiha-
ma ka patai te tohunga, "He aha te tangata
ke i roto i ou tatau .'' Ka whakahokia e te
whakaminenga, "Ko te manuhiri e noho ana
• i roto i tou whare." Ka whakahengia e te to-
hunga, ki a ia hoki he hara te tangata ke i ro-
to i ou tatau!" Ka patai ano te kaikarakia.
"he aha i okioki ai te Atua i te ra whitu?"
Hei konei ka rapaki a Wi i tona hooro ka
whakarite ki te "ao tawhito" ka tohu ano tona
ringa ki to maua whare e noho nei, "He aha
i okioki ai te Atua i te ra whitu?" "He otinga
ra no ana mahi katoa, na reira Ia ka okioki."
Ka mea te minita, "Kao he aha?" No te kore 
nga e mau ka timata te whaki a te minita,
"He nge....... he nge....... he nge...... " "He
ngenge." Ko te kianga o te minita nei, "Ina
noa!" No te mutunga o te karakia ka tu a
Wi ki runga, ka korero, "E hika ma, ehara ia
nei i te whakahe i to tatou minita, engari he
whakamihi tonu ake, ki ta tatou nei whakaaro
hoki he otinga no te rangi me te whenua i
okioki ai te Atua, ina ia e korerotia mai nei
e te minita na he ngenge ia no te Atua i okioki
ai i te ra whitu, katahi ano au ka mohio he
ngenge ano ia tetahi mahi a te Atua. Kati i
te taenga ki te Mane ka mutu pea te ngenge
o te Atua, he aha ana mahi i taua ra? I to-
na ngenge pea ka noho ka timata te pokepo-
ke i te oneone, ka oti tena ka tuku atu he ki-
hikihi, ka oti tena ka tuku atu he pihereinga,
ka oti tena ka tuku atu he pakauroharoha, ka
oti tena ka tuku atu he anuhe, ka oti tena ka
tuku atu he torongu."
Ma Wi tonu e korero ana korero, manana
mai hoki, ko ta te tokomaha he roha ki te ka-
ta. He tangata arohaina te tangata ngahau
ina ngaro ina mate, ina koa a Wi Paku e aro-
haina nei e aroaroatia nei.
Heoi ano to Ngatiporou tangata i rite ki a
Wi ko tona tuakana tonu ko te Hata. He
maha a te Hata ana mahi ana korero whaka-
ngahau. Kei te mau tonu i roto i toku nga-
kau to matou rerenga mai i te tereina i Aka-
rana ki Rotorua i te taenga mai o te Tiuka
ki Rotorua i te tau 1901. E rua nga wehenga
i roto o te kareti ko Rongowhakaata ko Nga-
tiporou, ko Rongowhakaata te nuinga. Ko
ta matou mahi he tauwhainga, he waiata, he
haka— ka mutu ta Rongowhakaata ko ta
Ngatiporou. Ka roa e tauwhainga ana ka tu
mai he wahine no Rongowhakaata ki te nga-
ngahu, ka whakatata mai ki te pito i a te Hata,
ko te auetanga o te Hata ka tu ki runga pu-
kana ai, tarewa te arero, ko te omanga tenei
o te wahine nei. E penei tonu ana ka whio
te tereina ka tae ki Rotorua, ko te tatakinga
tenei a te Hata i te haka, ka tu nga taha e
rua ka hapainga, ngaehe ana,
Koko-maako, koko-maako,    E ko te hautapu e rite,
Ki te kai na Matariki, E tapa,-reireia ko i tapa,
E tapa konunua, koi ana tukua. I aue hei !
moe nga kopara tataki a Rongomaitapui. 

TE PIPIWHARAUROA
NGA TUPAPAKU.
MAKA TE UHUTU.
KEI te hinga tonu o tatou rangatira.
Ahea ra mutu ai? I haere mai
te Whanau •a-Apanui ki Waiapu ki te ka-
we mai i te mate o Te Hata te-Kani-a
Takirau, no ratou i Waiapu ka mate teta-
hi o ratou a Maka te Uhutu, ko tetahi to-
nu o nga tino rangatira o te Whanau-a-
Apanui. He kaumatua atu a Maka i a te
Hata. Ka matauria te kaumatua o Maka
i te mea ko ia te rangatira o te Whanau-a-
Apanui i te haerenga mai ki Rangitukia ki
te patu i a Ngatiporou. He taitamariki a
Maka i taua wa, i mauria mai ai ia hei kai
i nga manawa o nga rangatira o Ngatipo-
rou. I ora ai a Ngatiporou na Te Kaka-
taarau.   I mohio tonu a Te Kakataarau
he whakangore te noho o te Whanau-a-
Apanui, ko to ratou whakaaro ke he patu
i a Ngatiporou. E noho marie noa ana
te taua ra ka whakaohotia e Te Kakataa-
rau ka puhia ki te pu, ko te whatinga o te
iwi nei ka oma ki te tiaki i to ratou ranga-
tira i mauria mai ra hei kai i nga manawa
o Ngatiporou, ka ora hoki a Ngatiporou.
Tenei ano kei nga kaumatua te waiata mo
te pu a Te Kakatarau.
 No Ngatiporou ano tetahi taha o Maka
engari i motuhia ia hei rangatira mo te
Whanau-a-Apanui, kati he hanga aroha
tona hoki rawa mai ki tenei taha ona
tona tinana takato» ai. Ko. Maka he kau-
matua whakatoi ki nga rangatira o Ngati-
porou ara whakaware. Ahakoa kua tata
ia te mate kei te kawe tonu ano ana mahi
whakatoi. I te tononga atu o tetahi ona
whanaunga hei tiaki i a ia, ka titiro ake,
katahi ka ui mai, "He haramai koe ki te
aha? Ka whakahokia mai e Turehu, "E
Koro, ki te tiaki ra i a koe." Ko Maka, "E
ta, ma nga tangata au e tiaki," I te ta-
ngata e pupuri ana i a ia i te nui o tona
mate ka whakatauki, "E, ta te ware tana
pupuri i te tangata." E penei tonu ana
ka hemo. Ko to Maka ko tona ahua kei
te ahua ano o nga rangatira o nehera.
Hoatu e koro waiho to Iwi Maori i muri
nei poaina ai e nga rauhanga a te pakeha.
Kaore matou i whiti ki Wharekauri i te
takiwa rawa o te rere a te tima, engari he
nui to matou aroha i te putanga mai o te
rongo kua mate to matou hoa a Mariu ara
a Reta Paraone. He tino tangata tenei no
Wharekauri, he tangata mateoha, he
tangata atawhai i te tangata. Ko Mariu
tetahi tangata nana matou i atawhai i nga
ra i noho manuhiri ai matou ki tera whe-
nua ke. Ka ngaro koe e te hoa i te
kaunga i Karewa.

O TATOU "POROPITI"
A HAKOA he mai nga kupu poropiti a
 o tatou tohunga kei te poropiti to-
nu, a kei te whakaponohia tonutia e te
tangata a ratou korero parau. I poropi-
tia e Wereta he peeke moni kei Tapuae e
tanu ana, no tetahi kaipuke i pakaru ki
reira, a i tonoa mai e ia etahi o ana akonga
ki te kimi i taua peeke koura, haere rawa
nga paki i te huarahi hei tari ki te kainga.
Kei te kimi noa kahore ano he koura kia
kitea, a e kiia ana i haere ano a Wereta ki
te kimi. E miharo ana matou ki te tononga a Wereta ma te tangata e tiki tana
peeke koura. He Wereta hou pea ia te-
nei. Ko te papa o Wereta kua ngaro kei
te parae ara kua mate. Mehemea he
poropiti a Weteta he aha ra i kore ai
e kitea e ia te wahi i takoto ai te tinana o
tona papa? Koia nei ke ia te mea hei ki-
mihanga ma ana tangata i korero parautia
nei e ia kia haere ki te keri koura.
Ahakoa kaore ano a Kingi Eraera kia
tae mai ki Turanga kia kite i a Rua kua
poropiti ano a Rua meake ngaro tenei mo-
tu i te tai, a kita matou rongo kei te hanga
ratou ko tana iwi he aka mo te puta rawa
ake te waipuke a Rua ka ora ratou na,
tena ko tenei i te poropiti kore nei tere
noa ana i te wai hei kai ma te ika.

HE PANUI.
Kei a matou etahi KATIKIHAMA HE AKORA-
NGA MA TE TAMARIKI me NGA INOI MO NGA
RATAPU. Ki te whakaatu mai tetahi minita
ana e hiahia ana he tukua noatia atu.

No. 108
HE KUPU WHAKAMARAMA.
KOMIHANA WHENUA MAORI.
NO te 12 o nga ra o tenei marama ka tae
 mai ki Turanga nei te Komihana
Whenua Maori, a Te Tauti raua ko Apirana
Ngata me o raua hoa a Pereiha raua ko Te
Kerehi me Te Hira kaituhituhi. Ko te Ke-
rete roia mo te taha Maori kaore i tae mai.
Kotahi ano te ra i tu ai te Komihana ki konei
he whakaoti i tetahi o nga poraka o te Wai-
roa. Kua muia a Waimarama, etahi poraka
o Mohaka, o Te Wairoa, o Nuhaka. I te ho-
kinga atu i konei ki Heretaunga ka muia te
ahuatanga o Poukawa. Kei Whanganui te
Komihana i enei ra, muri iho ki Waikato me
era atu wahi o te Porowini o Akarana, hei a
Mei ka hoki mai ano ki Turanga nei, ka tae
ki Waiapu ki te uiui i te ahua o nga whenua
o Ngatiporou.
I mea a Te Tauti nui atu tona koa i tona
kitenga i nga Maori o Nuhaka i ta ratou ma-
hi kutete kau. Ahakoa he nui nga mea e ta-
mi ana i a ratou otira i enei marama ruarua
nei ka £2000 rawa nga moni. kua riro i a ra-
tou. He mea whakamiharo rawa ki a ia te
kaha o nga tangata o Nuhaka, he hunga pu-
ku mahi whaiwhakaaro. Ko to ratou he
kaore ano kia wehewehea o ratou whenua,
ina oti te wehewehe, mohiotia e te tangata
tona wahi ake e tino mohio atu ratou ki nga
tikanga katoa o te mahi pata. I kite ia i nga
Maori i te ata tonu e mau ana i a ratou mira-
ka ki te whare mahi pata, nui atu to ratou
ngahau ki ta ratou mahi. Tokomaha atu nga
Maori e kutete kau ana o Nuhaka i nga
pakeha, e 28 nga Maori e nui ake ina
oti o ratou whenua te wehewehe. Ko etahi
o nga Maori he iti rawa nga whenua
kei a ratou e kore ratou e ora. E whakaae
ana nga Maori ko o ratou whenua o uta me
nihi ki te tangata rahi tana moni, Maori pa-
keha ranei.
I mea ano a Te Tauti ka nui te ngawari o
te Maori ki ta raua Komihana, ko to ratou
hiahia hoki kia takoto pai o ratou whenua. I
ata whakarongo ratou ki a maua kupu, kaore
i whakapoururu. Ehara i te mea kote Mao-
ri e apo nei i te whenua, kei nga pakeha nga
whenua nunui o nga takiwa kua tae maua. E
kore e ora etahi Maori i nga whenua kei a ra-
tou ano, e kore ratou e ahei ki te ahuwhenua.
He mea tino nui rawa kia anga te Iwi Maori
ki te ngaki whenua, ma tenei anake hoki e
ora ai ratou i te ao, ki te kore te Iwi Maori e
ahuwhenua e kore e hapa to ratou ngaro i te
mata o te whenua, a e tau te he ki tenei ko-
roni katoa. "Ko toku tino whakaaro tenei
ma tenei koroni e tohu te Iwi Maori, e wha-
kaako ki te ahuwhenua."
Ki te whakaaro o te Tauti e whai hua ta
raua mahi ara e nui nga whenua e whakano-
honohoia.Heoi ano te mea e ngawari ai ta
raua mahi ma te ngawari hoki o te Maori.
He iwi whakarongo te Maori ki te ata korero,
kaore e taikaha. E tuku ripoata ana raua ki
te Paremete a tenei turanga,, e whakatakoto-
ria ai e raua ki te aroaro o te whare o raua
whakaaro. Ki te tautoko te Paremata i ta
raua ripoata e nui te pai.
I whakaaetia te tono a Parekapa Taepa kia
riihitia ki a ia a Tutuotekaha No. 4, e 1085
nga eka. I whakamaramatia ki a ia me utu
e ia 1/-   hereni i roto i te £ mo te reti, mana e
utu nga taake me nga reiti, a me patu
hoki e ia nga taru kikino i runga i te whenua.
I whakaae ia ki enei take katoa.
I te whaikorero a Te Tauti ki nga Maori
o te Wairoa i mea ia kia tahuri ratou ki te
ahuwhenua kia whai hua ai o ratou whenua.
He iwi toa ratou ki te riri, kia toa hoki ratou
ki te patu whenua. Ko tona tumanako a te
haerenga tuarua mai o te Komihana kia kitea
to ratou ahuwhenua, ta ratou whakapainga i
nga whenua kua whakataua nei ki a ratou.
Kia rite te Maori ki te pakeha kia
mohio ki te penapena taonga. Ko te huarahi
pai atu ki te whakatupu moni ko te penapena
i te moni. He whakatauki na te Kotimana,
"Tiakina nga pene a ma nga pauna ano ratou
e tiaki." Me i kore ana te Maori» e inu wai-
piro e puhipuhi paipa, e ora nga moni e pau
ana i era mea huakore. Ko tana tohutohu
tenei ki te Maori he mea hoki kua whakaritea
e tona tinana ake, no te mea kaore ano ia kia
pa ki te waipiro kia puhipuhi ranei i te paipa.
He iwi tika te Maori ki te ahuwhenua i te
mea kua whakangawaritia nei te huarahi ki a
ratou, heoi ra kia puta hoki to ratou kaha.

£10, 000, 000 te moni a Rokapera, he tanga-
ta whai moni no Amerika, kua wehea e ia kia
whakapaua hei hanga kura mo te whenua o
nga Hainamana, hei huarahi e huri ai tera
iwi ki te whakapono.
Ko hohepa Waikore te tupapaku o Turanga
nei. Ka hurangi ka eke ki te hoiho katahi
ka taia e te hoiho ki te huarahi nui tonu o te
taone, hemo rawa.
Hei te 15 o nga ra o Aperira mutu ai te
Whakakitekite ki Otautahi. Kua nuku atu i
te 1, 500, 000 nga tangata kua tae ki tenei mea
nui.

TE PIPIWHARAUROA
No. 108

MATENGA O TOHU.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
E MANU tena koe, te kai tiri atu i nga
korero o ia waahi o te ao ki nga motu
e rua nei, hei titiro ma nga hoa aroha i tera
waahi i tera waahi; hoi ra. E manu utaina
atu hoki enei kupu ki runga ki ou parirau,
hei titiro iho ma nga hoa.
I te 11 o nga haora o te po o te Mane, 11 o
Pepuere 1907 ka mate a Tohu Kakahi, ki
Parihaka, Taranaki, a ko te haora ano
tena i mutu ai tana mahi tinihanga i nga iwi
o te motu, a, i te Turei 12 ka putu mai te
rongo e, Kua mate a Tohu Kakahi; a, whi-
tirere ana te manawa o te iwi kaati, tera te-
tahi e patai, He aha ra i whitirere ai te ma-
nawa? Tenei te whakaatu, i nga tau maha
kua huri ki muri ko nga kupu enei a Tohu,
"whakaronga mai te iwi, ko ahau te atua,
naku koutou i noho—marie ai i te ao, a, e
kore ano ahau e mate, tera ahau e ora, hei
tango mai i te oneone kua unuhia atu nei e
tou hoa riri i raro i ou waewae."
Hoi ra i manawanuitia e te iwi, a, taea
noatia te haora i tangohia atu ai tona tinana i
tenei ao, mo reira i whitirere ai te manawa o
te iwi penei na e kua mate te atua nei, mau
pu i te 11 o nga haora te hara, te nukarau, a,
i te haora i mau ai tena hara, e 30, 000 pauna
i a ia ake haunga te moni o te marae, e hia
atu koia, e ra mano. I te Wenerei ka rewa
atu ta ngaimaua, uhunga, nuku atu i te 100
a i muri atu ko nga uhunga a nga iwi, nga
iwi i tae mai ki Parihaka ki te uhunga mo
Tohu Kakahi, ko
Mua •upoko
Whanganui
Ngarauru
Ngatihine
Tangahoe  
Taranaki nui katoa
Teatiawa
Ngati maru
Ngati-tu
Waikato
A i te Paraire 14, -1907 ka tanumia a Tohu
ki te whenua, na ratou ano i tanu, a, i noho
tonu nga iwi katoa ki te tatari i te 11 a te
Whiti, kia rongo hoki i" nga kupu a te Whiti i
muri i a Tohu, taihoa e hoki ake mo nga ku.
pu a te Whiti. I nga ra o te mate o Tohu
i reira tonu maua ko Rev. Ropere Tahurio-
rangi a taea noatia te 18, a i whai karakia maua
ki Parihaka, ehara ia i te mea ki nga iwi tu-
turu o Parihaka, engari ki nga whare o nga
iwi haere mai. I a matou e noho nei i roto i
te pa, he maha nga mea rereke, me nga mea
tika ano, hoi ra e kore e taea te korero, kaati
me hoki ake ki nga mahi o te 18 o ngara, me
nga kupu a te Whiti.
I te 7 ka timata te parakuihi, ka timata ho-
ki te kohi i runga teepu, he moni pai noa iho
kei te tangata ano te tikanga, 1/-, 2/-, 2/6, 3/-
a, i muri o te kai, ka tu te haka, ka kai te
kanohi, i muri o te haka ka tu te poi, ka kai
ano ko te kanohi, ka mutu te poi, ka kai ano
ko te mangai, i muri o te tina, ka tu ano te
haka, muri o te haka ko te poi, ka mutu te ti
ka waona te whare korero ki tonu me waho,
katahi a te Whiti ka tu ki te korero. Penei
tonu nga kupu tuatahi:
He kupu enei mo te pouri, kahare te pouri
nei i hanga ki te reinga, kahore i hanga ki te
rangi, engari i hanga ki runga ki te whenua,
ki te wahi marama, e kitea nei e te kanohi,
kati tera.
He puna wai kua oti te whakatuwhera hei
inumanga ma nga manu o te rangi, a, kua oti
te tutaki, a, kei reira ano nga kaha, nga ma-
tauranga nga mana, nga tiketike, nga iti ra-
wa, hei whakatuwhera e taea ai e kore ai
ranei.
He puna wai kua oti te whakatuwhera ki
runga ki te kahiwi ki te waahi titohea, ki roto
ki te marua, ki te waahi e kore nei e mohiotia
he wai to reira, hei inumanga ma nga manu o
te rangi, a, kei reira ano nga kaha, nga ma-
tauranga, nga tiketike, nga iti rawa hei tuta-
ki, a, e kore e tutaki, e te iwi, he rangi pai
atu tenei. Ko te tikanga, kaua koutou e ha-
ha atu ki te tangata, ki te tamaiti ranei enga-
ri, me aroha e koutou, ina whiwhi koutou ki
tenei ora ki a rite ai ki ta te Atua i homai nei
i tana Tamaiti kotahi i a te Karaiti kia mate
hei utu mo nga hara o te tangara, i. runga i
tona  aroha noa. Kaati nei nga kupu a te
Whiti, taihoa te kupu mutunga. Me wha-
kamarama ake te tikanga o nga puna wai e
rua nei, puna tuatahi, hei tikanga mo te Pa-
remata nui o Niu Tireni nei, e ki ana a te
Whiti i te Paremata ano e tutaki nei i enei
ra e kore ano ia e tuwhera, a, ake tonu atu.
Te puna wai tuarua i runga i te kahiwi ko
Parihaka, nga manu o te rangi ko nga pango
me nga iwi kiri ma e noho nei i te ao, nei

No. 108
HE KUPU WHAKAMARAMA
haere mai hei koropiko kia ia. Penei te ku-
pu mutunga e hua ana tenei puna te kau ma
rua maoatanga i te tau, ko ia nei te whaka-
marama i nga puna nei engari naku tenei
whakapikonga, otira ko ia nei tenei.
Kia ora e manu.
H. W. KAIPO.
Taranaki,
Pepuere 20, 1907
I KITEA e matou i roto i te nupepa pake-
ha i tae te waea a Takuta Pomare kia
whakaaetia te inu waipiro ki Parihaka no te
mea he ra nui rawa tera te matenga o Tohu.
I whakahokia e Timi Kara ko tona hiahia kia
kaua te Iwi Maori e pa ki tera wai ki te wai-
piro, na reira he kupu tana ki nga iwi o Pari-
haka e kore e taea e ia te whakaae kia puta te
waipiro ki Parihaka.
ITE Mane 4 o tenei marama ka tu he hui
ki Weriweri, Taranaki, ko te take o
taua hui he whiriwhiri i tetahi tangata hei
whakakapi i te turanga o Tohu. E rua nga
ra i korero ai, a kahore he putake i oti. Ko
te Kahupukoro, he hoa no Tohu, te tangata
tuatahi ki te korero. He whakanui tana i a
Tohu, ko Tohu he atua. He maha nga kupu
a Tohu i pono. I poropititia e Tohu e ta-
ngohia e te pakeha nga whenua o te Iwi
Maori. I poropititia e Tohu e mate te tae-
wa, a e mate hoki te Pirimia o Niu Tireni.
Kahore ona ake mana, na reira kaore ia e tau
mo te turanga o Tohu. Kua maroke tetahi o
nga manga o te rakau, ko tetahi kei te ora
tonu. Me tau te iwi ki raro i te manga e ora
ana. Muri iho ka tu ko Tauke, te toa na
Titokowaru, he tangata whai mana. I wha-
kapono ia ki a Tohu, otira kua mate, a Tohu,
me i poropiti a Tohu e kore e hemo. Heoi
ko ia ko Tautake, kaore ana korero, ka noho
noa iho ia, e kore ia e tautoko i a Te Whiti, e
kore hoki i te Kawanatanga; Kotahi ano ta
Ngaruru o Hawera, ta Ngapaki o Whenua-
kura, ta Whakarua o Waitotara, ta ratou na
korero ara kia kaua e huri ki a Te Whiti. He
mate mo ratou kei a Te Whiti ka tata a Te
Whiti te mate, ko a ratou moni ta Te Whiti
i whai ai, a heoi ano te utu mo a ratou moni
he kupu poropiti kaore e mohiotia he tika ra-
nei he tito noa ranei.
I kaha nga taitamariki ki te tohe kia wha-
kamutua te hapai i nga mahi o Parihaka. Ko
Wiremu Pokiha, he tamaiti whangai na Te
Wiremu Pokiha te upoko o te Ropu Taita-
mariki. I mea ratou kia whakamutua te ruke
noa i a ratou moni ki Parihaka. Ko Te
Whiti he tinihanga a e kore rawa he pai e
puta mai i roto i ana mahi, engari te Kawa-
natanga e puta mai he pai. Meake a Te Whiti
ka mate, tena ko te Kawanatanga e kore ra-
wa e mate. Ko wai te mea tika hei whainga
ma ratou ko Te Whiti ko te pakeha ranei.
He whenua o ratou, ma te ngaki i enei whe-
nua ka whiwhi ratou ki te ora pera me te pa-
keha. Ko nga Maori e kutete kau ana ka
nui te ora, a he aha hoki ratou i kore e wha-
katupu tahi i te kau, ana te he ko te maumau
i a ratou moni ki Parihaka. Ko tetahi mate
o ratou he kore kura. Kei te Kawanatanga
anake nga kura, kaore he kura i a Te Whiti.
Kotahi ano te mea hei a runga ma ratou. Ki
te aru ratou i te pakeha ka piki ratou, ki te
aru i a Te Whiti ka heke rawa ratou. Kua
tae mai te wa e tirotiro ai ratou, e tu ai, kaua
ratou e whai tonu i te tikanga kua tino kitea
nei ona hua kino.
Ko nga kaumatua i tohe tonu kia aru ratou
i a Te Whiti, tena pea kei a Te Whiti te ora
Kaore i pai ma nga tamariki ratou e tohutohu
kahore nei hoki ratou i te mohio ki te kororia
kei te haere mai. Kaore i whakaae o Tohu
tangata kia aru ratou i a Te Whiti.
•
ITE timatanga o te mahi a Te Whiti raua
ko Tohu kotahi tonu ta raua tikanga, i
nga mahi puhaehae, e kiia ana mo a raua
putea moni, ka wehewehe, engari kotahi ano
te pa ko Parihaka anake. No Tohu te wa-
hanga he raukura ara he raukuihi te pare ko
to Tohu kahore he pare na konei i kiia ai "he
pore."
KO nga iwi o Taranaki hei iwi ora hei iwi
matau me i kore ana a ratou mahi po-
ropiti. Ko te wawata o te ngakua kia tahuri
enei iwi ki te ahuwhenua penei me etahi iwi o
o taua o te Maori ka piki nei i runga i te ahu-
whenua. Ko ta matou nei titiro ko nga ha-
pu Maori e kaha ana te aru i nga mahi poro-
piti i nga mahi tohunga ranei kahore i te piki,
nga mahi, nga rawa, te matauranga, te tupu
ranei o te tangata.

TE PIPIWHARAUROA
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tukua atu enei kupu ruarua hei
pikaatu ma ta tatou manu ki nga iwi
o te motu nei, ara mo te matenga o Tohu Ka-
kahi, rangatira o roto o Parihaka. E rua
nga wehenga o roto o Parihaka e huaina nei
ko te Pore me te Maire. Ko Tohu Kakahi
te upoko kaiwhakahaere o te wehenga ki te
Pora ara te morehu tae atu ki ona iwi o waho.
Ko te Whiti te upoko o te Maire ara o te rau-
kura tae atu ki ona iwi o waho. Kati e mo-
hiotia ana i whawhai nui enei tangata me o
raua iwi ki te iwi pakeha i te tau 1881.
No te 4 o nga ra o Pepuere nei ka mate a
Tohu Kakahi, kaore hoki i riri patai te paku-
tanga o te rongo ki ona iwi i te motu nei. E
mohiotia ana ko ona tau i tae ki te 82. I te
wa i mate ai ia, ko tona iwi tuturu ake ara
te morehu, e ngaro ke ana i runga i nga mahi
i whakaritea ai e ia, ka rite tenei ki te mate-
nga o Tianara Apanere (II Hanuera 3, 38).
Kati i te wa i hinga ai ia ka riro na te raukura
i kopekope te tupapaku a taea noatia te hoki-
nga mai o te morehu. No aua ra ka timata
te hui mai o ona iwi ki roto o Parihaka. No
te 27 o nga ra ka whiriwhiria e ona whanau-
nga kia tikina mai kia mahia he kawhena a
mahia ana, haria mai ana ki te tupapaku.
No te wa i meatia ai kia whaohia ki roto ki
te kawhena, ka pouri ona iwi a kore ana i uru
ki te kawhena. I penei nga whakaaro a nga
iwi, na Tohu te ritenga kia kaua e kawhe-
natia nga tangata e mate ana ki roto o Parihaka. Kati kahore he painga o te kawhena i
a i a i te mea ko nga iwi katoa kua riro atu i
mua i a ia kahore kau ana i kawhenatia,
engari nana nga kupu kati me whai ano ia i
ana kupu. No te 8 o nga ra ka tanumia te
tinana o Tohu ki te kopu o te oneone.
I tona ngaronga ki te oneone ka hui mai ona
iwi ia ra ia ra. I tae mai ano hoki tana pee-
ne. No te 15 ka tu te hakari. He nui te kai
me nga kahu Maori pakeha me etahi atu tao-
nga i tu ki te marae i te haora o te hakari.
Nganeko, hurihia ana e ia te hakari kia te
 Kahupukoro.
Kahupukaro, ka mihi ia ki nga iwi ara me
runga i te mate o Tohu. Ka pata taana ku-
pu i mate ano Tohu kati me mate atu hoki
nga tikanga, ko wai o tatou o nga iwi o muri
nei mana e rawhirawhi era whakahaere. Ka-
ti e te iwi kua mate a Tohu haere inaianei i
runga i te ao hou.
Takarangi, ka mihi ia ki nga iwi. E nga
iwi, e nga tangata katoa e mea ana koia te
kingi koia te poropiti, a he tangata tika ia,
mana nui, ka kite au koia nei tetahi. Kati e
ki ana te karaipiture kahore he tangata tika o
te ao. Titiro i ana kia Pita raua ko Paora.
Kaore ranei a Pita i korero teka kia te Karai-
ti? Ko Paora he rewera ia. E rite ana ki a
Tohu i he nga tangata a te Karaiti, a kia ko-
re e he nga tangata o te ao nei? I he
mai i te kopu ka he katoa, i tika mai i te ko-
pu ka tika katoa. Ki to koutou mohio ehara
ranei tenei i te merekara na Tohu ara tana
kinga kaore e eke te karauna o te kingi?
Koia nei au ka mea e nga iwi o te motu nei
he merekara ra inaianei kua kitea nei ki roto
ki tenei whakatupuranga.
Kahu, I whakautu ia i nga korero a
Te Kahupukoro. I mea ia e Kahu kaore ra-
nei koe i te whakaatia ki nga iwi nei korero
ai koe i tena unuhia koe me to iwi ki waho
o nga whakahaere a to taua papa. Tena kua
rite noatu i a koe me to iwi te whiriwhiri unu
i a koutou. Ka mea ake a Te Kahupukoro
kaore ko toku tinana anake kaore kau ana te
iwi. Ka mea a Kahu, E hoa katahi te ta-
ngata kino ko koe e hereherea ana na koe ki
te tiini me i kore to taua papa ka ora koe.
Kahupukoro whakautu. Kati ra e Kahu
kua whakaae au ki tau me te iwi. He whaka-
puaki noaiho taku i toku pouri.
Hurihia ana e ia te hakari ki a Te Whiti.
Na te Whiti whakahokia ana ano ki a Te
Kahupukoro me te morehu.
I te Tekaumawaru a te Raukura, he nui
nga ngahau i tu ki te marae kotahi te kapa
haka me te kapa poi he nui te pai te reka o
nga haka me nga poi a te Raukura ki ta te
kanohi titiro. Ko nga kupu kaore e ata mo-
hiotia atu ana i te tere. I te po ka korero a
Te Whiti ka mea ia, He kupu ake mo te
pouritanga i waenganui i a tatou. Ehara i
te mea i mahia ki te rangi ki te reinga ranei
nga mahi ki nga wahi ngaro engari ki runga
ki te whenua.
He puna no era rangi, he unu no nga ma-
nu o era rangi, ka tutakina inaianei ka wha-
katuria he puna hei unu ma nga manu o te
rangi i kena ki runga ki te hiwi i roto i te
titohea i te ururua kei taua puna nga matau-
ranga, e rua nga puna kua tutaki na tetahi e
puare ana. Ko taku kupu tino nui atu e te
iwi ko te pouritanga ki te maramatanga. Me-
hemea ki te kitea he manu e rere ana kua
whakapuaretia te puna. Kupu whakarite

HE KUPU WHAKAMARAMA,
"Ko te Karaiti mo te ao ko Parihaka mo te
iwi Maori." Mehemea ki te kitea he manu e
ngongo ana i te wai me ngongo tahi tatou kia
rite ai tenei kupu, "Tena koe tena koe, e hoa,
e hoa."
Ka tu a Te Kahupukoro ka mea ia, e toku
papa, e Hiku whakarongo. Parea atu i o
koutou tuara te toimaha, whai mai i te puna
hou i roto i te titohea i te ururua a i te puna
hoki e tuhera ana.
I te tekau ma waru a te Pore, he nui nga
ngahau i tu ki te marae (Toroanui). Kotahi
te kapa haka me nga kapa poi e ono. He
tino whakamiharo atu nga mahi a te Pore e
rite ano ko to ratou tangata e ora ana ano. I
nga haerenga mai o te kapa haka e pakawea
mai ana he rau rakau. Ko nga kapa poi e
pakawea mai ana he ripine pango ara he
whakamahara na ratou mo Tohu Kakahi. I
te ahiahi ka tu a Ngarauru ki te haka i nga
haka o Hawaiki.
I te po ka hui te Pore ki Rangikapuia ki te
whaikorero ki te poroporoaki.
He nui te tangata i hui ki te tangi ki tenei
tangata nui. Tera peai whatata ki te 2000
nga tangata i hui ki Parihaka i tenei marama.
Na to hoa,
Na TE NGIRA KAUIKA,
Te Aute Kareti.
Pepuere 28, 1907.

HE KUPU POROPOROAKI.
HE nui te pouri o nga tangata o Te
Kaha i te hikitanga i nga kaiwha-
kaako o a ratou tamariki, ara, i a Mr.
 Hope raua ko tona hoa wahine ki te kura
o Rangitukia, Waiapu. Ko Mrs. Hope
he awhekaihe, he maha ona tau i whakaa-
ko ai i Hukarere. Ko ta raua kura tuata.
hi ko Te Kerepeehi, Hauraki, muri mai
ko Te Kaha, e toru nga tau ki Te Kaha
ka nukuhia mai nei raua ki Rangitukia,
ki te kura tino nui o Ngatiporou. I te
kaha o Mr. Hope i tere tonu te whakapi-
kinga i a ia.
I te whakaminenga o te Komiti Kura i
tae katoa mai nga rangatira, i muri iho ka
panuitia e Rev. Hakaraia Pahewa te Kupu
Poroporoaki, tenei te whai ake nei.
TE KAHA,
26 PEPUERE, 1907.
HE kupu poroporoaki atu tenei na
matou na nga Iwi Maori mai
i Te Kaha tae atu ki Pahaoa. Haere
ra e Mr.J. Hope me to hoa wahine,
me a korua tamariki, haere wehe atu
i a matou i to Iwi Maori, haere atu i
runga i o korua pai ka mahue iho nei
i muri i a korua mamae ai matou, ko
te hiahia o te Iwi kia noho tuturu to-
nu korua i waenganui i a matou.
Ko o korua pai enei i kitea ko te
Kura Ratapu i nga tamariki Ko te
tuarua ko te tirotiro me te homai ro-
ngoa mo nga tamariki ina turorotia.
Ko te tuatoru ko te kaha ki te ako i
nga tamariki ki te matauranga. Hae
re pai atu neke atu whakarunga ki te
kura nui i karangatia mai nei korua e
te Kawanatanga.
Ma te Atua korua e manaaki e
tiaki.
Heoi ano.
na Te Pirini (Tumuaki)
„ Haki Roehana
„ Waikura Tautuhiorongo
„ W. Paerau Te Kani
„ W. Paora
„ Herewini Piripi
„ Wi Tamihana
„ Tipene Tukiterangi
„ H. Pahewa.
I taia te whaikorero ki te Reo Maori ki
te Reo Ingirihi, a, i awhitia ki te koura.
I pouri ano a Te Uranga •o •te •Ra i te
haerenga o te kaiwhakaako o Rangitukia,
o Te Hamutana. Na tenei tangata ka
kake te kura o Rangitukia ki runga rawa,
he tokomaha hoki o ana tamariki i whiwhi
ki te Moni a te Makarini, i tona tau wha-
kamutunga ka riro ano i tetahi o ana ta-
mariki taua moni. Kua nukuhia a Ha-
mutana ki Whirinaki, Hokianga. Ko
Whirinaki me Rangitukia nga kura mahi-
a-ringa o te Maori. He powhiri ta matou
ki a Mr. Hope raua ko Mrs. Hope, he
poroporoaki hoki ki a Hamutana raua ko
tana kuia, he tuku atu i a raua hei manaa-
kitanga ma Ngapuhi.

TE PIPIWHARAUROA
HINOTA KI TOKOMARU.
NO te 3 o nga ra o tenei marama ka
tu te hui o te Hahi o te atirikona-
tanga o Turanga, ki Tokomaru. Ko eta-
hi o nga mangai reimana kahore i tae
mai. I te nui o te mate o Atirikona Ha-
miora Wiremu kahore te Pihopa i tae mai.
I te karakia nui o te ata 195 nga tangata,
e 35 ^ tango i te Hapa a te Ariki. He nui
te manaaki a te Whanau •a-Rua i ta ratou
hui, i tae katoa mai hoki nga rangatira ki
te hui, a Wiremu Potae, a Mokena Ro-
mio, a Mikaera Pewhairangi, a Herewini
Huriwaka , a Hone Paputene me etahi atu.
I pai nga mea katoa, nga karakia, nga
motini, nga manaaki, te whare, tae rawa
ki te rangi te ataahuatanga. Kua taia i
tera marama te whaikorero a te Pihopa i
panuitia e tana tamaiti e Rev. Wiremu
Hapata. Ko etahi enei o nga motini i
whakaaetia e te hui.
I whakaurua a Mikaera Pewhairangi, a
Mokena Romio, a Herewini Huriwaka, a Wi
Paraire, a Reweti Kohere kia whai wahi ki
roto ki te hui.
Na Nikora Tautau, minita, me Apirana Pahina;—
Me whakahaere te inoi o te Karakia o te
Rahoroi e hui ai te Hui o te Hahi Maori,
ma nga minita me nga ngakau hihiko o te iwi
me penei taua karakia me te po karakia roa.
Na Nikora Tautau, minita, raua ko Apirana Pahina:-
Me takoto he Pire o nga moni ohaohatanga
me nga moni rawaho o nga Pariha katoa ki
roto ki nga Hui o te Hahi Maori kia perehi-
tia tahitia aua Pire me nga mahi o te Hui.
Na Nikora Tautau, minita, raua ko Hakaraia Pahewa,
minita:—
Me whakaputa atu e te Upoko o tenei Hui
te mihi a te Hui o te Hahi Maori, ki te matua
o te Hahi Maori ki a te Atirikona Hamiora
Wiremu e noho mai nei i roto i te mate. He
inoi hoki ki te Atua kia whakamamakia tona
mate.
Na Hirai Ngahue raua ko Hone Waitoa, minita:—
Kia puta te whakawhetai a tenei Hui o te
Hahi ki te Atua mo tana karangatanga i to
tatou hoa i a Matiaha Pahewa ki tona okioki-
nga, kia puta hoki te tangi ki ona whanaunga
me te inoi kia tau ta te Atua whakamarietanga
ki a ratou.
Na Hakaraia Pahewa, minita, raua ko Reweti
Kohere:—
Kia puta ano te whakaaro o nga Pariha
katoa o tenei Pihopatanga mo nga tamariki
kia whakaukia kei ahua mate nga mahi o nga
Pariha, kia puta hoki te whakaaro a nga ma-
tua, a nga matua atua hoki, ki te whakaako i
a ratou tamariki ki te Katikihama ki te inoi ki
te nohopuku.
Na Eru Monita, raua ko Hone Waitoa, minita:—
He whakamihi tenei ki to tatou hoa aroha
ki a Wi Repa kua tangohia atu nei e te Ariki
ki tona okiokinga he tangi hoki ki ona wha-
naunga ki tona iwi.
Na Nikora Tautau, minita, raua ko Hakaraia Pahewa,
minita:—
Me whakarite e tenei Hui nga tangata i
whakahuatia e te Motini 7, i te hui ki Waipiro
i te tau 1906, me whakarite ano i te wa e
timata ai te mahi a aua tangata, ma te pera e
ea wawe ai te whakaaro i roto i te whaikore-
ro a te Pihopa. Ko nga tangata tenei i wha-
karitea.
Wiremu Paora mo Te Kaha
Hirai Ngahue „ Te Kawakawa
Hori Korohina Rangitukia
Ehau Pakatai „ Tuparoa
Paratene Ngata „ Te Horo
Renata Tamepo „ Whareponga
Mokena Romio „ Tokomaru
Paratene Turangi . Whangara
Otene Pitau .. „ Turanga
A ko te mahi ma enei tangata me timata
inaianei.
[Ko te mahi ma enei tangata he kohi moni i o ratou
ake Pariha hei whakanui i te tahua minita.—ETITA.]
He patai na Hakaraia Pahewa:—
Meheamea kaore he Himene, he Rawiri,
&c., e watea ana kaore he utu ki te moni mo
nga wahi pouri e whakarataia mai ana ki te
Hahi?
I utua e te Tumuaki:—
He mea pai kia whakaritea etahi Paipera,
Rawiri, Himene hoki mo nga wahi e kore ai
e taea te hoko e te tangata o reira. He mea
pai hoki kia awhinatia te hunga pera e te hu-
nga whai moni e ngakau nui nei ki te
Hahi a te Karaiti kia nui haere.
Na Nikora Tautau, minita raua ko Renata Tamepo:-
Me tautoko e te Hahi Te Pipiwharauroa
hei maramatanga mo nga mahi. Ki te kitea
he he o te Pepa me tuku ki te Etita kia wha-
katikatikaia nga wahi e he ana.

HE KUPU WHAKAMARAMA
Na Tepene Wenerei raua ko Hone Waitoa, minita:—
Kia puta te kupu a tenei hui ki nga tangata
e whakatu kanikani ana kia kaua e whakatu-
ria era mahi i te po Hatarei, a ki te whakatu-
ria i te po o te Hatarei kia kaua e huri ki tua
o te 12 karaka o te po.
Na Hori Korohina raua ko Nikora Tautau, minita:—
He motini tenei kia patai te Tumuaki ki te
Atirikona me kore ia e whakaatu mai i nga
moni i riro i a ia hei whakaea i tana Wero.
 Na Hori Korohina raua ko Hone Waitoa, minita:—
Kia tirotirohia nga itareti o nga moni o nga
Pariha of Waiapu kahore nei he minita, kia
hoatu aua itareti ma nga Minita tirotiro i
aua Pariha, kia tatu ai o ratou waewae ki te
mahi i aua Pariha.
Na Hori Korohina raua ko Eru Monita:—
Kia puta te kupu a tenei Hui o te Hahi
ki nga Pariha katoa mo te whakapai i nga
whare karakia kia peitatia, kia tahia i ia wiki
i ia wiki kia, horoia i ia toru marama i ia toru
marama a kia tahia nga tukutuku pungawere-
were.
Na Renata Tamepo raua ko Nikora Tautau, minita;
He kupu na tenei Hui ki nga tangata o ia
kainga o ia kianga kia hamenetia kia whaka-
wakia te tangata e takahi ana i te tekiona
46 o te Ture Raihana o te tau 1902 ara mo te
 kawe waipiro ki te kainga Maori.
I runga i nga korero tautoko i tenei motini i puta
nga kupu mo nga mahi a Hikapuhi e tari nei i te wai-
piro ki nga kainga Maori no te mea he takahi tenei i
te ture o te whenua, i puta ano hoki he kupu mo nga
awhekaihe e mau ana i te waipiro ki nga kainga
Maori. Ka mau enei tangata ki te whakana ki nga
pirihimana—ETITA .]
Na Reweti T. Kohere raua ko Nikora Tautau, minita:
Kia puta te kupu a tenei hui ki nga Pariha
katoa kia whakaritea kia whai-ohaohatanga
nga karakia ata o nga Ratapu katoa.
Na Reweti T. Kohere raua ko Mokena Romio:—
E whakaatu ana tenei hui i to ratou pouri
mo te nui rawa o te whai o nga tai-tamariki i
nga mahi ahuareka, ara i te kanikani no te
mea he mea tenei e heke ai te Whakapono a e
rawa-kore ai ratou e kore ai e tohungia he
moni mo nga wa kei te heke iho.
Na Hirai Ngahue raua ko Nikora Tautau, minita:—
Kia puta he whakawhetai ki te Atua mo te
morehu o o tatou kaumatua ara mo Mohi
Turei ka wha nei ona tau i takoto ai i tona
mate.
Na Renata Tamepo raua ko Nikora Tautau, minita:—
Kia whakamutua te kanara ki roto i nga
whare karakia.
HE MARENA PAI.
HE panui mo tetahi marena i tu ki Hara-
taunga nei, mo tetahi pakeha koF.
Toman tona ingoa i marena ki a E. Kawa
Ngapo te ingoa, he tamaahine na H. Ngapo
i te Wenerei i te 30 o nga ra o Hanuere
1907, i te 11 o nga haora i te awatea ka
marenatia e Hare Maihi Ruarangi. He
nui te whakamiharo o tenei marenatanga e
rua nga reo o te minita, i te marenatanga he
reo pakeha, mo te taha ki te tane, he reo
Maori mo te taha ki te wahine, nga kauhau,
mo te whakaminenga he reo Maori i te tuata-
hi he reo pakeha i te tuarua. Tino pai, pai
whakaharahara. Te tokomaha o nga tanga-
ta i hui ki roto i te whare karakia 150 Maori,
pakeha i tae pea ki te 200 nga tangata nuku
atu ranei i hui mai ki tenei marena. I te ha-
whe pahi o te 3 o taua rangi ano ka i iriiritia
nga tamariki tokoono nga tamariki iriiria me
te whakawhetai ano i nga wahine ara i nga
whaea o nga tamariki. Nui atu te pai tino
pai tenei marenatanga kaore he wai kaha i
tae mai ki tenei marae kaore he tangata hau-
rangi kaore he mahi raruraru kaore he riri he
totohe he whawhai, ko nga mahi anake o te
rangimarie i mahia mutu nga mahi i runga i
te pai katoa no reira me penei ake kia tau
nga manaakitanga nunui ki te hunga i mare-
natia kia rite ki te araitanga e te Atua i te ki
no kei pa ki to koroua ra marena ma te Ariki
e whakapumau mo naianei mo ake tonu atu
mana korua e mea hei pononga tuturu mana.
Ko te whakamoemiti me te whakahonore kia
tino nui atu mo tana pononga mo H. M.
Ruarangi mo nga mahi i oti a ia te whakaoti i
tenei rangi tae noa ki te ahiahi mutu ki tona
mutunga i runga i te ngahau i te whakamoe-
miti kitea ana i oti nga mahi o tenei ra i ru-
nga i to te Wairua ritenga kihei nga mahi a
te kikokiko i kitea. Ma te Atua koe e tino
tautoko ma tona Wairua Tapu koe a whaka-
marama.
Heoi ano,
H. TUTERANGI,
Harataunga, Kennedy's Bay.
KOTAHITANGA O TE AUTE.
KA tu te hui a tau a tenei Kotahitanga ki
Te Kuri-a-Tuatai, Turanga a te 3 o
nga ra o Aperira 1907 Haere mai e nga ra-
ngatira, e nga kaiwhakatakoto whakaaro o te
iwi, e nga minita e nga Kaunihera Marae e
nga tamariki kaumatua o Te Aute o Hukare-
re, ara e nga taita mariki katoa. Tautokona
te oha a to tatou matua a Te Wiremu.
Na te KOMITI WHAKAHAERE