Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 106.
HANUERE 1907.
TE KINO O TE KOHURU.
WETIWETI ana nga korero o te kohu-
ru o Ngapuhi o te Tihema ka taha
nei. Kahore e maha a motou kupu mo tenei
kohuru ehara hoki te kohuru i te mea pai hei
korerotanga, ko te take i tuhia ai e matou
enei korero he whakaaro i puta mai ki a matou.
(1) Ko te take o tenei kohuru he hae. Ko
tenei mea ko te hae e haere tahi ana
ara e noho tahi ana raua ko te kohuru.
Na te hae ka patu noa te tangata i ta-
na wahine ka kohuru ranei. He tino
mate tenei no te Maori te hae.
(2) Ko te take i hae ai tenei tangata he ko-
re kaore i tatu tona ngakau i te wahine
kotahi. He tino mate ano tenei no
taua no te Maori te kore e u te wha-
kaaro ki te wahine kotahi ki te tane
kotahi ranei. Ko nga wahine ka toko-
maha nga tane ka kiia he rorirori he
heahea, he aha ra te ingoa tika mo nga
tangata e whakarere nei i a ratou wa-
ka kuia a ratou wahine ka whakarerea
ka moe i nga kotiro.
(3) Ka kitea e tatou te kinonga o te tanga-
ta ano he kararehe, i porangi i te kino.
He mohio no te Atua ki te kino o te
tangata i tukua mai ai tona Wairua
hei whakawhanau hou i te ngakau o te
tangata otira kei te tutakina e te
tangata tona ngakau ki te Wairua o te
Atua. 
(4) Ahakoa pehea noa te kino o te tangata
kahore i motuhake ki te kino anake,
inahoki i whakarongo ai a Hirini ki te
tohe a Toe kia whakaorangia ia; ki te
tiaki i ana tamariki kua kohurutia "ra
te papa.
(5) I te mea kahore te tangata i te whaka-
pono ki a te Karaiti kaore e mohiotia
tona ahua te ohonga o te kino i roto i
a ia.
PITOPITO KORERO.
Kua karangatia a Wi Pere ki te Whare o
Runga.
I riro te moni a Te Makarini i tenei tau i a
Betrand o Te Aute, i a Taurere o Te Kao, ai
Peta Turei o Rangitukia, Waiapu.
Kua pekerapu a Ihata roia o Kereitaone,
kaitiaki o nga moni a Tamahau Mahupuku,
ko nga moni i a ia e whakahaere ana a Ta-
mahau £16, 000. I te mea he pekerapu kua
ngaro katoa enei moni. He tangata purei
hoiho a Ihata. Ko te tangata hei taunga iho
mo enei moni ko tetahi kotiro awhekaihe  ko
Mata Kerehi.
Tokomaha rawa nga rangatira Maori kua
mate i roto i enei ra ko Wi Parata, ko Timo-
ti te Whiua o Wairewa, ko Kingi Ngatuere o
Wairarapa, ko Wiremu Pokiha, ko Wi Repa.
Ko Wiremu Pokiha tetahi o nga tangata ma-
tau atu o Ngatiporou, matau ki te whakaaro
matau ki te korero. Ko Wi tetahi o nga kapa
wahanui o roto o Ngatiporou. Haere atu e
koro ma, rupeke atu ki nga mano tini i te po,
waiho te iwi i muri nei mana e mae noa.
Horo ra a Hana Paraniko i te ru wera ra
i te ahi i muri tata mai ka horo a Paraparai-
ho i te ru, ka wera i te ahi, he taone nui no
Amerika ki te Tonga, i enei ra ka horo koki
a Kingston he taone no te Ingarihi kei Jamai--
ca, he moutere kei waho o Amerika. I tata
ki te 2000 nga tangata i mate.
HUI O TE HAHI MAORI.
PANUI.
HE Panui tenei na te Pihopa mo te Hui
o te Hahi Maori mo te Takiwa o
Turanga kia tu taua Hui ki Tokomaru a te 3
o nga ra o Maehe nei.

TE PIPIWHARAUROA
AHUWHENUA.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. Ko toku hiahia kia
tukua e koe nga kupu e whai ake nei,
koia enei, ara kua maha nga tau e tuku ana
au i oku mahara hei titiro mao taua whanau-
nga Maori, kia mohio ai etahi, kia mahara ai
etahi, kia ohiti ai etahi, ki te pupuri whenua
ki te ahu whenua heoi kaore i te maharatia.
Koia ra enei aua mahara; i torotorona  e
toku ngakau nga huarahi whakahaere whe-
nua e mau ai te pupuri, kitea iho e au koia
tenei me wehewehe nga whenua kiia tangata
kiia tangata, kiia whanau ranei, ka tuku ki
raro i te Ture Karauna karaati whakawhiti,
ka mahi hei paamu ka whakanoho ki te kara-
rehe ki te kore e taea te mahi, me nihi atu
ki te tahi atu tangata i runga i te utu tika;
me nga ritenga pai hoki o te nihi kia kore ai
te whenua e pangia e nga kino e mohiotia nei
nga taru kikino me era atu tikanga e pangia
ai te whenua e pangia e te mate, heoi kaore
te tokomaha i aaro mai ki aku korero wawata
noa, rongo ranei a te taringa engari naku to-
nu i whakamatau a kua kite au i nga kua pai
o taku i whakamatau ai no reira au i tohe ai
ki te iwi Maori koia nei hei huarahi whaka-
haeretanga i nga toenga whenua, o nga iwi ra
i toe nui nga whenua, heoi kore rawa i reka
ki o ratou ngakau: i korero ano au i tenei
kupu na, ko te whenua rite tonu ki te wahine
tangata mehemea ka moe tetahi wahine ata-
whaitia, manaakitia nuitia kia rawe ai te
tirohanga a te katoa i pai ai hei whaea, awhi
tia i te moenga whakakoakoaina, whakakori-
koria kia kite ai koe i te pai kia tupono he
uri mou. Engari mehemea ka marena te
tangata ki te wahine heoi ka waiho atu i teta-
hi pito o te whare takoto noa mai ai, kaore
kau he painga, waihoki ko te whenua ki te
kore e whakamahia hei paamu, e riihitia ra-
nei mo te 21 tau kia puta ai nga hua hei pai-
nga mo te ariki me te koroni, kaore kau he
painga, engari pai rawa me hoatu mo nga
whanaunga maori kore whenua, heoi kaore
tenei whakamarama i aarohia. I whakaatu
ano au ki nga iwi Maori i taku titiro ki nga
whakahaere a te iwi pakeha. Engari ano te
tai o te moana e pari mai ana a tona tutuki-
tanga ka nunumi ano, otiia ko te hiahia o te
iwi pakeha kaore he tutukitanga, no te mea
ko tona aroha he porotaka, ko tona kaha he
porotaka, ko tona matauranga ki nga tikanga
nunui o te ao na te porotaka, no reira kaore
kau he okiokinga o tenei taonga o te moni, ma
te moni nga mea katoa ka taea. Me kupu poto
ake au mo te Ture Ruhi whenua Maori me
te Ture Riihi whenua kawanatanga; ko nga
whenua kawanatanga e riihitia ana mo nga
tau 999 ko nga whenua maori i te tuatahi
e 21 tau, muri mai e 35 tau, muri mai e 42,
muri mai e 50, "o naianei e 66 tau, a ko ake
nei ka tae pea ki te 999 tau. Na mehemea e
pono ana te hiahia o te kawanatanga kia ora,
kia tini te Maori o tenei motu, ka nui te koa
o toku ngakau. Engari ka whakahe au mo
te nihi i nga whenua Maori mo te 66 tau;
pai rawa te 21 tau, ka hohoro ano te whenua
te hoki mai hei kainga mo nga uri Maori.
Kua whakaaro te kawanatanga kia kore ona
whenua e hokona; ki nga pakeha noa, pena
hoki me nga whenua Maori; ka nui te pai.
Engari he mea pai kia puare ano te tuku te
whakawhiti te hoko a te Maori ki te Maori
whanaunga kaore nei i tae ona whenua pai ki
te 640 eka, tetahi o aku mahara ko nga whe-
nua Maori e puritia nei e te kaitiaki o te
katoa me hanga he ture hei whakatikatika  kia
ata wehea te whenua e rite ana mo te tanga-
ta maori, mehemea he tangata kakama, he
tangata e mohiotia atu ana he tangata ahu
whenua he mea pai kia wehea atu tona whe-
nua katoa hei paamu hei kainga mo taua
Maori; kia tahuri ai taua Maori i runga i te
kore awangawanga, hopohopo ranei ki te
whakahaere i tona kaha ki te hanga wharepai
kainga pai mo raua ko tana hoa wahine me a
raua tamariki; engari ko nga here whaka-
kore hoko me mau tonu otiia ko nga whenua
o nga rorirori o nga poauau o nga mangere,
me mau tonu i te kaitiaki o te katoa. Kati
enei kupu. Kua kite iho au i te nupepa kua
whakaaro te Runanga Ariki o te whare o
Runga kia tirohia he Riwhi mo Mahuta, me-
hemea he pono, heoi ka hoki te kaumatua ki
tona Waikato noho ai. Na whakahi pea raua
ko wehike na kore whakaaro tika ina hoki ka
maha enei tau kikokore ki te motu me te ao
whanui.
Tenei ano taku titiro i tenei tau ki nga
whakaaro o Apirana Ngata, M.H.R., mo te
Iwi Maori o te Tairawhiti. Na e nga iwi o
te Taihauauru Waiho atu te tinana ma nga
iwi o Te Tairawhiti engari ko nga whakaaro
ko nga mahara, o Apirana kia tere te hopu,
kia tere te whakarite i ona hiahia, kaua hai
whakatoi te titiro notemea he tangata tera
kua kite i te hohonutanga i te whanuitanga
me te teitei o te mohiotanga me te kaha o te
iwi pakeha, na reira ki te kore tatou e hohoro
te hopu, te manaaki i ona mahara heoi ano;
e kore tatou e mohiotia a ko ake nei, notemea
ko tenei mahi ko te tohutohu, ko te ako, ko
te whakamarama tikanga, ko te hanga tika-
nga hei painga ki te kore e manaakitia, heoi

HE KUPU WHAKAMARAMA.
ano me titiro atu ki te kupu o te karaipiture
e ki mai ra, "Ka wha tekau nga tau i hoha ai
ahau ki tenei whakatupuranga na ka mea au
he iwi ngakau kotiti ke ratou." (1) Kai te
whakaatu tonu te kawanatanga i ona wha-
kaaro mo nga whenua Maori, me tona hiahia
kia whakamahia nga whenua kia puta ai nga
hua hei painga mo te motu ara mo te tangata
ano nona te whenua. (2) Kai te whakaatu
te kawanatanga me mutu te hoko i nga whe-
nua Maori ki nga pakeha engari me hoko atu
ki te kawanatanga anake. Na kua titiro au
i tenei kupu a kua kite au he kupu pai rawa
ara he pupuri whenua tenei kupu, notemea e
kiia ana e tatou katoa me mutu te hoko i nga
toenga whenua ki te pakeha, heoi ko tatou
ano kai te tono kia whakaaetia mai e te ka-
wana i roto i tona kaunihera kia hoko tatou i
o tatou whenua ki te pakeha. (3) Ko te
whakanuinga mai a nga pakeha noa i te utu
mo te eka te take i tohe ai tatou ki te kawa-
na kia whakaaetia mai te hoko. (4) Ko te
iti o te utu mo te eka i homai e te kawanata-
nga i ki ai tatou he kino he mate engari ki
taku titiro inaianei he tohu tena kia kauaka
tatou e hoko i o tatou whenua ki
a ia, heoi kore rawa tatou i pupuri mai
i o tatou ringa katau engari i to-
toro tonu atu, no te rironga mai o nga moni,
ka hokona ki te hutu pai ki te kara ma mo te
kaki, ki nga puutu whero kokoi a mua ka
inumia ki te pia ki te wehike ka tukua ki te
pukumeke, ka puretia ki te kaari, ka whaka
piripiria nga moni koura hei tiini wati te tu-
kunga iho puare ana nga kete o te tarau, heoi
katahi ka mea he kino rawa te kawanatanga
he tango i nga whenua maori mo te utu iti,
ka korero mai hoki au a pakeha na ratou nei
nga mahi reihi hoiho, nga Waipiro me nga
mea whakapaipai ki nga Maori he kino rawa
te kawanatanga he tahae i nga whenua o nga
Maori kaore i homai i te moni nui. Na me-
hemea i hoatu e te kawanatanga kia £10 kia
£50 ranei mo te eka, ka kore ranei tatou e
ruke noa i te moni ki nga mahi pohehe? a ka
ki mai ranei nga pukumeke nga kai hoko
Waipiro, purei kaari, kauaka a tatou moni e
kawea atu ki a ratou? I kite ahau i tetahi
rangatira Maori i hoko i ona whenua katoa
ki te pakeha noa, heoi kore rawa tetahi eka
kotahi i whakahokia mai hei kainga mo taua
Maori. I kite au i hokona nga whenua o nga
Maori ki te kawanatanga, engari kai te wha-
kahokia mai ano etahi wahi hei kainga mo
nga Maori, ruarua kua homai he Penihana
koroheke mo te Maori, tuatoru kai te mea to-
nu mai te minita o te taha Maori kia tere te
tukutuku i nga whenua Maori ki te riihi kia
puta ai he pai mou e Maori kia ahei ai te utu
i nga reiti rori, me nga taka whenua tangata,
tuawha ko tatou ko nga Maori kai te tangi
te tohe ki te kawanatanga kia whakaritea
mai o tatou hiahia. Na kai te tohe hoki nga
iwi pakeha ki te kawanatanga kia whakaritea
o ratou hiahia kai te amuamu hoki ratou kai
te ki he aha te pai kia whakaritea e te kawa-
natanga te hiahia o nga Maori mo nga whe-
nua, kaore nei nga Maori i te hihiri ki te ahu
whenua, ko ratou anake ko nga pakeha kai
te ahu whenua kai te whakatupu kararehe
kai te mahi paamu hei whakaputa moni mo
tenei koroni hei whakaea i nga whangai o
nga moni i moketetia ai tenei koroni e te pa-
remata ki era atu iwi tuku moni. Ko ratou
ko nga pakeha kai te mahi i nga rori i nga
piriti me era atu painga mo te koroni, ko nga
Maori kai te mangere noaiho.
Na e hoa ma, e kore e taea te karo tenei
amuamu a te iwi pakeha ki te kawanatanga
kua kitea nuitia te reka o te ahu whenua o te
pakeha. He aha koa amuamu noa te iwi
Maori mo te kore o te Tari Tuku moni a te
kawanatanga e puare mai ki nga iwi Maori, e
kore ano te Maori e manawanui ki te ahu-
whenua, ki te penapena moni ranei ka wha
kaputu ake ki te taha takoto ai whakatupu ai
hoki notemea kua kite pu oku kanohi ite
ahua o te tangata Maori ina whiwhi ki te
moni tino koa rawa tino whakamanamana
rawa ano ka tarewa katoa te tinana ki te ta
kiwa tarewa iho ai. Engari pea etahi taki-
tahi nei me nga awhekaihe takitahi nei, he
pono tonu tenei ki aku, ki te oti he whare pai
mo tetahi Maori kua whakamanamana, ki te
whiwhi moni kua whakamanamana, ki te
whiwhi kai kua whakamanamana, ki te whi-
whi taonga kua whakamanamana, kaore rawa
e hohoro te ngakau ki te whai kia whakane-
kehia atu ana mea ra kia neke atu: Kati. i
enei mo tenei tukunga atu kia taihoa hoki eta-
hi o nga kupu e tuku atu.
Na to hoa
ERUERA TEKAHU.
PANUITANGA.
KI nga tangata katoa me nga wahine me
nga tamariki. E tu ana te hui o Tepo
ho o Teaotawarirangi whare maori kite Ariuru
wahi o Tokomaru ate 8 o nga ra o Maehe,
1907. Te take otenei hui hei whakamama
inga Taumahatanga otenei o Tatau whare.
Haere mai mauria mai nga mea e rite ana.
NATE PARIHA O
HOUTAKETAKE KATOA.

TE PIPIWHARAUROA
HE KOHIKOHIA NO TE HUARAHI.
(NA TIPIWHENUA.)
A HAKOA kei runga tenei nga waewae
 e rere ana, nga kanohi kei te whaka-
nganga tonu ki te matakitaki i nga hanga
huhua a te pakeha, nga taaringa kei te
rangirua te whakarongo ki te turituri, ki
te hoihoi, kei te hoki whakamuri atu ano
te whakaaro ki ta tatou mokai, kei mate
tona reo i enei ra o te ngahau, o te tai-
haere.
Mai o te mutunga o te kura i Te Rau,
kua tae au ki te rohe o Ngatiporou, kua
hoki mai ano ki Turanga, kua tae ki Otau-
tahi, kua kite ite Whakakitekite, a kei ko-
nei kei Kaiapoi e okioki ana i mua atu i ta-
ku whakawhititanga ki Wharekauri mo te
marama kotahi. Me timata mai pea aku
korero i taku taenga ki Waiapu i nga ra
tuatahi o Tihema i tera tau. Kotahi ano
te tino mahi o te Rawhiti i aua ra he
whakaiho hipi, i a ratou ake hipi i a te
pakeha hoki. Ko te tino kahanga o te
whakatupu hipi i timata atu i Tokomaru
ki te Araroa. Ko Mangahawini kei Toko-
maru tetahi o nga teihana hipi nunui o
Tai Rawhiti, kua nuku ake i te 6000 nga
hipi inaianei. Ahakoa he tokomaha nga ta-
 ngata kei roto o enei hipi i puta i tera tau
£12 ma te tangata kotahi me te takoto
ano etahi moni nui i te peeke. He whare
hokohoko ano ta nga Maori kei Tokomaru
ko te tangata whakahaere ko te Hutana
• he tamaiti i whakaakona ki Te Aute, a, e
uru ana ano hoki nga Maori ki roto o te
toa nui a nga pakeha. He maha nga tei-
hana nunui a Ngatiporou o te 1000 hipi
tae atu ki te 5000. Nga hipi kei raro i to
Apirana Ngata ingoa 10, 000. Ko nga ta-
ngata tino waimarie o Ngatiporou ko nga
tangata i whiwhi ki nga whenua Kawana-
tanga. I te iti o te utu reti i te nui o te
utu o te huruhuru o enei tau, ka hinga te
moni i enei tangata. Ko te kaute o nga
hipi katoa a Ngatiporou e 75,000, otira ki
taku whakaaro e tata ana ki te 80, 000
Ko taku wawata ina taea ano tera ati
tauanga o te Iwi Maori kia eke nga hipi
a Ngatiporou ki te 160, 000 ki te 240, 000
ranei. I piki ai nga mahi whakatupu hi
ki a Ngatiporou na te nui o te hiahia o
tenei iwi kite aru i nga turanga waewae o te
pakeha, na to ratou kite he mahi whai mo
ni, he mahi rangatira te whakatupu hipi.
Ko nga taitama o Ngatiporou kua mutu te
hiahia ki nga mahi o nga tari kua tahuri
inaianei ki te ahuwhenua i runga i te taui-
ra a Apirana Ngata. Ko tetahi tika ano
o Ngatiporou ko ta ratou pakeha ko Hiri-
ni Wiremu. Kua maha nga mano pauna
a tenei tangata kei runga i nga teihana a
Ngatiporou. Hei tapiri mo ana moni ko
ana kupu tohutohu ki nga Maori mo te
 whakatupu i tenei kararehe i te hipi.
Ki te harae te tauhou ki nga rohe o
Ngatiporou e rua nga mea e tu aronui ki
mua i ona kanohi, tuatahi ko te maha o
 nga teihana hipi a Ngatiporou, tuarua ko
te huhua o nga waea terepoono rori atu
rori mai. Kua eke ki te 120 maero te roa
o nga waea a Ngatiporou i toro mai te
 waea tuaroa i Mataahu ki Orete. Ka 30
nga mihini ara nga tari, ko nga tino mihi-
ni a te pakeha. Ko a te pakeha waea ka-
ore e tata mai ki ta nga Maori, te pai te u
 o te hanganga. E kore e takitaro kua
 tuhonohonoa katoatia nga kainga o Nga-
. tiporou e te waea, heoi ano te roanga kei
nga tangata whakaara anake, ko nga wa-
ea, ko nga pou, me nga mihini kua wha-
rona katoa. Haere atu he kainga he mi-
hini, he kainga he mihini. I etahi kainga
e rua rawa mihini. Ko nga iwi anake kua
whiwhi waea kei te tino mohio ki te nui o
nga painga o te terepoono. Hei huarahi
 e korero atu ai tetahi teihana hipi ki teta-
 hi teihana hipi tetahi kainga ki
 tetahi kainga, hei whakaatu i nga tira
  haere, i nga mate, i nga rongo ko-
rero o tawhiti, i nga raruraru, i nga tini
 korero a te tangata i hanga ai te arero me
 nga ngutu hei whakapuaki, nga waewae
hei kawekawe. I te tunga o te hui ki
 Potaka, he kainga iti kei waenganui o
Wharekahika me Whangaparaoa, he hui
 whakanui mo te putanga o te waea ki te
 nei Waimahuru, ko nga rangatira o Nga-
 tiporou kahore i tae i whai kupu atu i roto
 i te waea, i tukua atu ai a ratou whakami-
 hi ki te whakaminenga, me nga waiata.
 Tenei ake nga ra e kitea ai ma te terepoo-
 no e whakapoto nga mahi, nga kupu, me
 nga tikanga.
i- I te ra o te Kirihimete ka tu he hui nui
o ki Orete, ko te take o taua hui he kohi
e moni mo nga raruraru o te waea. Ko te
 moni i kohia e £420. Katahi ano nga ro-

HE KUPU WHAKAMARAMA.
he o te Whanau-a-Apanui ka rongorongo
i te korero, hei a ratou te tino puiakitanga
o te waea. Kua nuku atu i te 700 nga
moni a Ngatiporou kua pau i te hanganga
i a ratou waea.
Ko tetahi tino korero o Waiapu i nga
ra i a au i reira ko te taenga mai o te Tia-
tene raua ko tana hoa wahine me ta raua
tamahine. Ko o raua waka i haere ai he
paihikara huri noa ki Rotorua. He mahi
pakari ta raua, e taumaha rawa me i kore
to raua awhinatia e te tangata. I Roto-
rua ka haere ki Taupo puta atu ki Rangi-
tikei ki Poneke, ka whakawhiti ki Otauta-
hi, i Otautahi ma Otira ki te Taihauauru
ma Kawatiri ki Whiakatu ki Poneke ki
Nepia ka potae ano ki Turanga.
TE WHAKAKITEKITE KI
OTAUTAHI.
Kotahi ano te wiki ki Waiapu ka huri
whakatetonga te aroaro ki Otautahi, a,
whakawhiti atu ki Wharekauri. Tokoto-
ru to matou ope, no te huarahi ka whaka-
piri mai tetahi tamaiti tane no Ngatiporou
e haere ana ano ki Otautahi kia kite i te
whakakitekite. He nui taku whakamihi
ki tenei tamaiti, te huanga noatanga o tona
ngakau kia haere ia ki te haere i nga tao-
ne, kia kite hoki ia i te Whakakitekite nui
rawa kua tu ki Niu Tireni. Ko etahi ta-
mariki e hiahia ana kia ngahau i nga ra
katoa, na reira ratou ka inu waipiro, ka
purei piriote, ka purei moni, kahore e to-
hu moni; e pau ana a ratou moni ko a
ratou ngahau he kawa te mutunga, tena
ko Tame e pehia ana e ia tona ngakau ka-
me nga ki enei mea engari ka whakapu
rangatira e ia  ana moni hore ia e
maumau i ana moni ngahau nui
i roto, ka waiho e ia mo te wa
e rite ana. I hoki mai a Tame i Otepoti i
kite ia i nga mahi katoa o Poneke o Otau-
tahi me nga pa Maori o Ngaitahu, i kite
ia i te whakakitekite me ona ngahau katoa
i haere ia i runga i nga tima ataahua o te pa-
keha, noho i roto i nga hoteera nunui, i
puta mai he matauranga nui ki tona nga-
kau i runga i nga mea i kitea e ia—e kore
hoki te tangata e kite noa i te Whakakite-
kite a e kore e whiwhi ki te matauranga
nui.
I Poneke ka haere matau ko taku ope
ki te matakitaki i te circus ara i nga purei
i roto i te teneti, i whakamiharo ai o ma-
tou mea tauhou, i kite ai ratou -i nga tin-
ana o nga kararehe i korerotia nei i roto i
nga pukapuka kura i te raiona, i te taika,
i te arewhana, i te kamera, i te hepara me
era tini huhua o nga kirehe o te parae i
kite ai hoki matou i nga mahi rere hoiho,
rere waea, haere taura—i nga mea whaka-
miharo rawa.
I tetahi ra ake i te 4 o nga haora ka eke
matou ki te tima e rere ana ki Riritana,
ko te Riverina te ingoa o te tima e
5000 tana te nui. E wha nga tima hari
hari tangata i here atu i Poneke ki Ririta-
na, ko te Riverina, ko te Waikare, ko te
Rotomahana, ko te Pateena, e wha ki ka-
toa i te tangata e haere ana ki te kawe ta-
ngata ki te matakitaki i te Whakakitekite.
Ko te nuinga o nga tangata o to matou
kaipuke no Ahitereiria. I te ahiahi ka tu
te waiata, ka karangatia te Maori kiatu ki te
waiata Maori. I te tauhou o te Reo Maori
ki te taringa pakeha ka umeretia te Maori,
"ka ka te ahi" ka ara te ingoa o te Maori.
I tu ano taku matua haka tokoona he pa
keha katoa. Kaore i rite ki ta te ngakau
i hiahia ai otira haruru ana te umeretanga
a te pakeha. Ki te ngakau i runga kei te
takoto te iwi takoto i raro.
I te atatu tonu matau ka u ki Riritana,
u atu ana matou e whakapae ana te tdrina
i te waapu hei mau i a matou ki Otautahi
ki te taone rongo-nui o Niu Tireni i enei
ra. I te mea ehara to matou nei ope i te
ope haka kahore matou i tika ki te pa
Maori i te Ekipihana, heoi noho ana ma-
tou i te hoteera. Na te ahiahi i tae atu ai
matou ka maunu i te pa nga Maori o Ro
rotonga, heoi kaeore matou i kite i a ratou
na kanikani i a ratou na waiata, engari he
nui te whakamihi o nga Maori ki te ahua
o nga Maori o Rarotonga, o tatou wha-
naunga.
I te ata i tae atu ai matou i haere matou
kia kite i nga wahi o te taone. He taone
ataahua rawa a Otautahi, i ataahua ai na
te awa e rere ana i waenganui tonu o te
taone, ko Otakaro te ingoa ki te pakeha
ko Avon, na te maha o nga wahi watea,
na te pai o nga whare. Kei Otautahi nei
nga whare hokohoko kakahu nunui atu i
Niu Tireni me te whare karakia pai. Ko
tetahi mea pai o Otautahi ko te museum
ara ko te whare whakakitekite haunga te
Ekipihana.
(Taria te Roanga.)

TE PI PI WHARA U RO
HE PAREKURA KOHURU.
TOKOTORU nga tangata o Ngapuhi i
kohurutia e tetahi tangata ko Hirini
Haehae Taui te ingoa. I whakarerea a
Hirini e tana wahine, noho ana i te kai-
nga o tetahi atu wahine ko Piari Peneha
te ingoa he wahine na te pirihimana
Maori o Kaikohe. I haere a Hirini ki te
kainga o Piari tohe ai kia hoki tana wahi-
ne a Marara ki a ia. No te korenga e
Whakaae ka hoki, a, kahore i roa ka hoki
mai ano, ka korero ano ki a Piari, katahi
ka puhia e ia mate rawa. Ka mate tenei ka
puhia tana pu ki roto o te whare, ka tu a
Tohuora Peneha tama a Piari. I te omanga
o Hirini ka tika ki Kaikou, no te tutakita-
nga 6 tetahi tangata i a ia ka ki atu ki a
ia kua panga e ia tetahi pukapuka me ta-
na wira ki tetahi wahi, ma taua tangata
ra e titiro. I tetahi ra ake ka kohurutia
aho e ia tetahi atu tangata ko Herewini
Hone te ingoa, ka tokotoru ai nga tangata
i hinga i a ia, i muri iho ka tomo ia ki te-
tahi whare, ka pupuhi hoki i a ia, ka toko-
wha ai tenei parekura. Ko Herewini he
hunaonga na taha wahine. I whaia ano e
• - Taui te wahine a Herewini, mau i a ia, i
nonoke raua,na te kaha o tenei ki te ta-
ngi kia whakaorangia ia, kaore i whaka-
matea. E kiia ana ko te take o tenei ko-
huru he hae, he korenga no te wahine a
Hirini i hoki ki a ia.
  NGA RETA MAI.
 I te po 12 haora, i te 14 o Tihema 1906.
 Ka puhia a Piari. Peneha Kingi raua ko
 tana tama ko Tohu Peneha   12 tau e Hirini
Taui o Ohaeawai me Kaikou, me Tutoro.
ko Piari no te puhinga atu ano i mate ai.
 Ko Tohu, kahore ano i hemo, engari kau
ki te te tukuta e kore pea e ora. He aitua
tahe -kore tenei ki a Peneha Kingi. Ko
Hirini Taui no Ngatirangi tona hapu, no
 Ngapuhi I rape ia Marara Para o Kaikou,
Ko te. whaea o Marara no Kaikohe. He
 pouaru a. Marara he tamahine tana, na
tana taane tuatahi. I te moenga o Mara-
ra i a Hirini Taui, ka whai a Hirini me
 moe e ia te whaea me te tamahine, kahore
Marara, i whakaae, ka waiho tena hei take
raruraru mo Marara raua ko Hirini
  Taui, whakamoea ana e Marara tana ta-
mahine. Ma tetahi atu tangata ke, ko
Marara, he whanaunga no Peneha Kingi.
I runga i te kino o Hirini kia Marara, mo
te whakahoenga i tana tamahine, ka hae
re mai i to raua kainga i Kaikou. Ka no
ho kia Peneha ki Kaikohe, ko te mahi i
Peneha, he whakahoki i nga mahara o
Marara kia Hirini Taui. Kore rawa e
whakaae i tona wehi i tera tangata. No
reira, ka haere mai a Hirini ki te kainga o
Peneha, ka puhia atu ano, ka tu ki tana
tama kia Tohu. Kahore i tu kia Marara
i au e tuhi atu nei kei te ngaro tonu a
Hirini Taui. Koia na nga korero o taua
Kohuru he tuhi porangi atu.
NO MURI KA RANGONA ANO.
Ka hinga nei te Parekura a Hirini Tau
Haehae, ki Kaikohe ka oma ki tona kai
nga i Kaikou i te po. I te ata ka tae, ki
ara ake a Herewini Tau Hona, me tana
wahine i te moe, ka hariru ratou, ka mau
a Herewini ki te peere, kei tiki wai pea
hei taka parakuihi ma ratou ko te manuhi
ri. No te pikonga o Herewini ki te utu
wai, ka puhia ka tu, ka oma ano a Here
wini, ka puhia ano ka mate. He hunao
nga a Herewini ki a Marara. No te kite
nga o Toe, kua mate tana taane a Here
wini, ka oma me ona tamariki nonohi e
toru, ka whaia e Hirini i runga hoiho, e
rua nga pakutunga o te pu ki a Toe, ka
hore i tu, huri tonu mai a Toe ki te wha
whai ki a Hirini, e warea ana a Hirini ki
te kohi kariri mo te pu ka kapohia te pu
te wahine nei, riro mai te pu i. a Toe, ka
peke iho a Hirini ki te tango i tana pu
ka hinga a Hirini ki raro i a Toe. He
roa e. nonoke ana, ka huri te wahine ne
ki raro. Ka kii ake te wahine nei, E Hiri
ni, kia aroha ki au kia ora ahau ki a mau
tamariki, kua mate hoki to ratou papa i
koe, ka kiia atu e Hirini ae, kua ora ku
aroha ahau ki a koe. Engari me homai
ano he kariri ki au hei whakamate maku
i au ano, ka hoatu, no te wahi e nonoke
nei raua ka ngahoro nga kariri, kohia iho
Toe ki a ia. Te haerenga atu o Hirini
Taui Haehae ki tona whare ake kei te pu
puhi i a ia. Tae rawa atu nga Pirihimana
kua mate i runga i tona moenga.
Na MATIU KAPA.
Kua puta a Rongo Nuku he tamaiti no Te
Aute i te whakamatautauranga tuatahi o 1
mahi takuta. E haere ana a Rongo i tenei
tau ki te kura Takuta i Otepoti. No Wha
katane tenei tamaiti.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA IWI MAORI I OTAUTAHI.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
PANUITIA atu enei korero te Haerenga
o te Arawa ki te Ekipihana  i Karaitiati
wahi o te Waipounamu i runga i te whaka-
hau a te kawanatanga kia riro ma te Arawa,
e tuatahi te whakatuhera i te pa Maori i Te
Waipounamu, ara, ko te ingoa o taua pa ko
Araiteuru. No te 26 o nga ra o Noema 1905
ka maunu, atu a te Arawa i Rotorua ka eke i
te Reriwe, ki Akarana, aoake te ra ka eke
atu, i te reriwe i Akarana ki Onehunga, eke
tonu atu ki runga, i a te Rarawa tima, ao
ake te ra, ka tu ki Niu Paremata, wahi o Ta-
ranaki eke tonu atu ki runga, i te reriwe, i te
7 o nga haora i te ahiahi, ka haruru te tapu-
ae, o te Arawa ki te teihana rerewe i Poneke,
e ke tonu atu ki runga, i a te Mararoa tima
 ka whakamaro, i te au o Raukawa ki te
Waipounamu, i te 8 karaka o te ata ka tu ki
te waapu i Riritana, ko Potikupa nei te rua
ona ingoa. Peke tonu atu i runga i te tima
ki runga tereina, kuhu tonu atu te rerewe, i
raro i tetahi maunga teitei, e 3 maero te roa
e rere ana te reriwe i roto i taua
maunga. Ka puta atu ki tua, ki te mania,
rere tika ka tae ki te teihana rerewe, i Karaiti-
ati, ka mahue te rerewe ka eke ngatimaua i
runga i nga taramuka, ka tae ki te marae o
te Ekipihana, ka pohiritia ngatimaua e te
tangata whenua e te Arawa, e Whanganui, e
Waikato, e Ngatiporou, ka tata atu maua ki
waho i te pa, ka whakahua nga puha o te pa,
ka tangi, ka whaikorero ka tu mai te Ranga-
tira o Rarotonga, ki te whaikorero ki te ope,
ka waiata, ka pai tino rite ki te Maori ka tu
atu hoki o maua, ka mutu. He pa nui taua
pa i nuku atu i te 30 nga whare, kotahi te
whare nui e 7 iari te roa, kotahi te whata
whakairo.
Heoi, ka mahi te ope i ana mahi a Raroto-
nga i ana mahi ka mahi a Whiiti i ana mahi.
No hea hoki i tata nga mahi a e ra iwi ki nga
mahi a te Arawa, no te mea e nuku atu ana
i te rua mano tangata e tae ana mai ki te ma-
takitaki me nga tangata nunui a te kawana-
tanga.
I tino tairanga nga tikanga, o te hapai i
ana tikanga, hei mea e kake ai nga mahi o te
korooni, ina hoki te tohu o te kaha kua ho-
mai e te kawanatanga he honore nui ki a te
Arawa kua waiho ko te Arawa waka hei pa-
nekuini inaianei utaina katoatia a koutou reta
ki runga ia te Arawa, mana e hari ki nga pito
e wha o te ao, ka mutu enei.
Ka korero ahau i nga pai o te Ekipihana.
Ko te nui o te wahi i tu ai taua whare 14 eka,
hui atu ki te wahi i tu ai te pa Maori me te
wahi i tere ai te moana e hoe ai a Taheretiki
tiki me e tahi waka taua.
Kaore e taea te ki ko te hea mea o roto u
taua whare te mea i nuku ake te pai i te mea
e ura katoa ana nga mahi o roto, o taua
whare.
E kore e oti i te tangata te haere i te wiki
kotahi kia kite i nga mea katoa o roto o taua
whare.
Heo ano,
Na Timi Waata Rimini
mo te taha ki a te Arawa.
Karaitiati, 10/12/06.

HE TAKUTA MAORI.
HE nui to matou hari i te putanga mai o
nga rongo kua puta a Tutere Wi-
Repa i te whakamatautauranga takuta. Ko
tahi ano te tau i haere ai a Pita te Rangihi-
roa raua ko Tutere hi te kura takuta i ute
poti, otira katahi ano a Tutere ka puta e iwa
pea nga tau i tohe ai ia ka tutuki nei tona
whakaaro. I te mea kaore ano a Tutere kia
puta noa kua mahi takuta noa atu ia i roto i
te hohipera nui o Otepoti. Kua tino mama
noa iho ki a Tutere nga tangotango o te mahi
takuta i tona roa e ako ana. Ki ta matou
rongo e hoki ana a Tutere hei takuta mo te
hohipera nui o Otepoti. Ko te kainga noho o
Tutere ko Te Kaha, ki tona taha ki tona papa
no te Whanau a-Apanui ia no Ngatiporou, i
tona taha ki tona koka no Ngatikahungunu 
ki te Wairoa.
I timata te kura a Tutere ki te Kaha mutu
mai i te kaha ki Te Aute, i tona pahitanga i
Te Aute ka tu ia hei mahita mo Te Aute.
I tona whiwhinga ki te karahipi a te Kawa
natanga ka haere ia ki te kura takuta i Ote-
poti.
I whakananua te hari o Tutere ki te pouri.
I te mea kua puta ra ia i tana whakamatau
tauranga, e hari ana tona ngakau, ka mate
mai tona papa i te kainga, kahore ia i mohio
kua wehe atu tona matua i te oranga no te
huarahi rawa ka rongo ia, kahore hoki tona
papa i mohio kua tu takuta tana tamaiti i
muri i a ia. Ka nui to matou aroha me to
matou tangi ki a Tutere i roto i tona pouri
nui, i tona pouri i to matou ano hoki. Otira
kei te mohio ia ki te Atua o te whakamarie
hei whakamarie i tona ngakau.
Ko Wi Repa he tangata rongo nui no tona
wahi mo nga rohe o Ngatiporou tae mai ki
roto o Turanga nei. He poupou ia no te
Hahi, he mangai reimana o mua iho tae noa
mai ki te ra i mate ai ia. He mate tawhito te
mate o Wi Repa. Haere atu ra e koro, wai-
ho tou ingoa pai i muri nei hei kohatu wha-
kamaharatanga ki a koe.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 刀攀琀椀爀攀琀攀 吀愀瀀椀栀愀渀愀 洀漀 刀攀眀椀Ⰰ 刀愀椀栀愀渀椀愀 䬀愀栀甀椀㬀ഀഀ㔀⼀ⴀ 倀椀琀愀 倀漀欀椀愀Ⰰ 䴀愀欀愀 倀愀眀攀栀攀爀甀愀Ⰰ 䔀爀甀 吀椀琀椀Ⰰ 吀愀洀攀 ഀ倀漀愀琀愀㬀 ㄀⼀㘀 吀攀 䠀攀欀攀渀甀椀 ⠀㘀搀⸀ 洀漀 琀攀 爀攀栀椀琀愀琀愀渀最愀⤀⸀