Te Pipiwharauroa,

he Kupu Whakamarama.

NAMA 103.

OKETOPA 1906.

"KA NGARO TE HAUNGA AHI.

INGA korero a Kapene Kuki mo tona
unga ki Turanganui, i mea ia, "Ko te
ahua o te whenua i uta atu i te parae, he
awaawa he pukepuke, ngaro tonu i te
rakau i te tarutaru, a ki te titiro atu kapi
tonu i te tangata, ara nga awaawa. I ia
ra, i ia ra, e pupu tonu ana te pawa o te
ahi, tae noa ki te hokikitanga o te whe-
nua." Ko nga kaumatua kei te mau tonu
nga mahana ki nga ra i ngaro ai te mata
o te whenua i te whare i te tangata, a i
enei ra kua ngaro te whenua-ngaro tanga-
ta ngaro whenua. Kua whakatoririki nga
ahi, nga tikanga rangatira   te wehi o te
tangata, kua whakapakeha te ahua inaianei
kua whakapai kanohi—ko te rangatira   o
enei ra ko te tangata whakapehapeha, ko
te tangata whai moni, haunga te tangata
toto rangatira tikanga rangatira.  Kua
takoto noa atu te kupu a te pakeha mea
ake te Maori ngaro i te mata o te whenua,
ka rite ki era atu iwi kua ngaro nei i te
aroaro o te pakeha. Ki te ngaro taua, ka
ngaro, ki te ora ka ora—otira kia ngaro, kia
mate rangatira, kei kiia e te pakeha a ona
ra, kati ano kia mate atu te whakakino, te
whakakapi noa i te whenua. Ki ta matou
whakaaro ia e kore te Maori e riro ma
te mate e 'whakangaro, engari ma ta
Takuta Pomare e ki nei he ngaronga pai
mo te Maori me ngaro ki roto i te pake-
ha. Ko tenei tetahi ngaro mo te Maori e
wehingia ana e matou, ki ta matou nei
whakaaro hoki he mea tenei hei wehinga
ma taua, hei whawhaitanga ma taua ma
te Maori E hakoko ai tenei mate ma te
moe o nga tamariki Maori i te pakeha,

engari taria e puaki ai ano etahi kupu ma
matou mo tenei mate e to nei i te Maori
ki Waingaromia. Ki te mate taua i a
mate, e taea hoki te aha, tena ko te mate
i te ringa tangata, i te ringa ture, he mate
pouri rawa, he mate whakaaroha. Kua
tino kaha rawa te minamina o te pakeha
ki te whenua, ki nga whenua Maori, kua
kiia to ratou minamina, to ratou ngakau
apo, he mate (kai) whenua; kua kaha, ra-
wa te hamana o nga waha o nga nupepa
kia tangohia nga whenua Maori kua ko-
rero etahi mema kia murua maoritia.
Heoi ano kei te puripuri ko te Kawana-
tanga, otira ki te mohio te Kawanatanga
he hinga mo ratou ki te kore ratou e wha-
karongo, e kore e hapa te tangohia o nga
whenua Maori. Inakoa i enei tau e rima
ka rua rawa nga ture. Tuatahi ko te
Ture Kaunihera o te tau 1900, no te kore-
nga o tena e kaha, ka hanga ko te Ture
Poari, e kiia nei e taua ko te Ture Muru o
te tau 1905 tenei tau kei te hanga ano
tetahi ture hei whakakaha i te Ture Poari,
a, a tera tau pea ko tetahi ture ano, kaore
he mutunga mai, heoi ano mana e whaka-
mutu ma te kore toenga whenua rawa o te
Maori. Ko te tino kupu a te pakeha inai-
anei ko nga toenga o nga whenua o nga
Maori e tango, ara, i waho atu i nga papa-
kainga. He korero pai ano tenei, otira
ko te. mate mo te Maori i roto o tenei
whakaaro, he kore e tuturu no te tikanga
o tenei kupu o te toenga. Ehia nga
eka i waho atu he toenga. Kia hia nga
eka mo te Maori, e tika ai kia kiia nga
eka i waho atu he toenga? Inakoa ki te
ki a tetahi mema o te Whare o Runga kia
25 eka mo te Maori kotahi, taihoa pea

TE PIPIWHARAUROA

No 103

etahi ka ki kia kotahi eka. I kiia te 25
eka e tetahi mema e nui noa atu hei urupa
tanumanga mo te Maori nona te whenua
ratou ko ana tamariki. E kore e taea te
whakatuturu nga eka mo te Maori kotahi
kia 25 ki 100 kia 1000 ranei. Ki te mea
he mahi whenua anake te mahi a te ta-
ngata, a ki te kore e tata tona kainga ki
te taone hei hokohokonga i ana taewa i
ana kumara, i ana paukena ranei, e kore
rawa ratou ko tana whanau e ora. Ki te
hiahia te Maori ki te whakatupu hipi kia
1000 eka rawa ka pai ai tana mahi ki te
mea he whenua momona. He wairangi
nga pakeha e whakatuturu nei i nga eka
mo te Maori a ko wai ratou kia
riro ma ratou e kikini mai he mara-
mara mo te Maori mo te tangata no-
na te whenua? E wha nga huarahi ki ta
matou whakaaro e taea ai e tatou te karo
i tenei mate e tupu tonu nei, ara, te mina-
mina o te pakeha ki te tango i o tatou
whenua. E kore e heke tenei minamina
engari tera e tupu tonu, a, e kaha rawa.
Ka pau nga whenua Karauna ka nui rawa
te tohe o te pakeha ki nga toenga whenua
o te Maori, ki te pau nga toenga ka mina-
mina ki nga papakainga. Ko te huarahi
tuatahi ko te kaha ki te whakapai i nga
whenua, ko te huarahi tuarua ko te wha-
whai i Toto i te Paremata ko te huarahi
tuatoru ko te pitihana ki te Kingi, ko te
huarahi tuawha ko te tuku kia muia e
nga kooti nunui o Niu Tireni tae noa ki te
Piriwi Kaunihera o Ingarangi ara mehe-
mea e takahi ana enei ture i te Tiriti o
"Waitangi, no te mea ki ta matou tito e
takahi ana. I whakataukia e te Hupirimi
Kooti e kore e taea te tango nga whenua
Maori i raro i te Ture Whakanohonoho
Whenua, na konei ka hanga, he ture ke i
tera tau hei tango i nga whenua Maori.
Ka nui to matou maharahara ki te take i
kore ai a Timi Kara e whakaae kia uiuia
te ahuatanga o te Tiriti o Waitangi, no te
mea ehara rawa i te take nui te take i ko-
re ai ia e whakaae. Na, kahore he take
e kore ai e taea te whakaora enei huarahi e
wha, kahore he he o te whakamatau, kia
mate ururoa ai kei mate wheke, me kore
noa e mate kainga tahi, e ora kainga rua.
Ko te ora mo te Maori, e tupu ai ia hei
tangata, hei rangatira kei runga anake i te
pupuri i te mahi hoki i o ratou whenua.

Ko te wehi o etahi pakeha kei rangatira
te Maori. Ki te kore whenua te Maori ka
mutu tona kiia he tangata engari ka tore-
mi ia ki Toto o te matorutanga  o te pake-
ha, a, e mutu te kiia he iwi ano te Maori,
engari e tuhituhia a nga whakatupuranga
e heke iho nei, "Ko enei motu no tetahi
iwi i kiia he Maori, i kapi katoa nga awa
awa i te tangata, nga pukepuke i te pa, he
ahi i nga wahi katoa, otira na nga mahi
tahae a te pakeha, na te Maori ano ki te
hoko, a na nga ture kua riro katoa
te whenua i te pakeha, a ko te Iwi
Maori kua ngaro—"kua ngaro te haunga
ahi."

NGA KUPU A TETAHI TIATI MO
TE PETIPETI.

I WHAKAWAKIA tetahi Pukumeka
(bookmaker) e Tiati Pihopa i Christ
church. I whakaae te Pukumeka ki tona he.
I muri iho i te mea kua whakataua te whiu
mona ka whaikupu te Tiati ki te hunga i
te whare whakawa. Ko ana kupu enei "O
nga hara katoa e riro ana maku e whakawa,
kore atu oku hiahia kia riro maku e whakawa
nga hara petipeti. Oku wahi katoa e kino
ana ki tenei hara, ano tona rite he paihana.
I rereke pea te hanganga i nga tini wahi o
toku tinana i penei ai te kino o tenei mea ki
a au. Ko tenei iwi ko te pukumeka heoi ano
ta ratou na mahi he takahi ture. He uaua
ki a au te whakawa, me te whiu i a ratou i
te mea ko te kawanatanga ano naana i wha-
kaae nga Mihini petipeti (totalisator). He ua-
ua taku whakaputa i oku whakaaro mo tenei
mea kino i te mea he tiati au. He maha nga
mea penei me au. Me he mea e puta ana o
ratou whakaaro mo tenei tikanga kino, ara
noa atu nga kupu e puta i a ratou. Otira e
kore e pataitia e au te mana hanga ture o
tatou kai whakahaere tikanga, he mana kua
hoatu ki a ratou. Ko ta ratou i whakarite ai
koiana, e kore hoki e taea e au te whakarere

ke. Otira ko oku whakaaro mo tenei kino e
rereke i a ratou, ahakoa kua whakaaengia e
ratou. Na ratou i whakaae, otira ki te kite
au kua pekake i ta te ture i whakaae ai, ka
whiua e au. Nui atu toku pouri mo nga ta-
ngata petipeti; a me he mea he hara tuatahi
no te tangata ka ngawari taku whakatau
whiu, otira me he mea he hara kua hohonu-
tia ia ki roto ka taumaha ano hoki taku wha-
katau whiu mona.

P T.

No. 103

HE KUPU WHAKAMARAMA.

RETA A APIRANA NGATA.

TE WHARE PAREMATA, PONEKE,

Hepetema 17, 1906

KI NGA IWI O ROTO I TE ROHE POOTI O
TE TAIRAWHITI.

NA kei te mohio hoki koutou no te tau
1905 ka paahitia te Ture Whakano-
honoho i nga Whenua Maori. Ko ona tika-
nga nunui i roto i tera ture koia enei ara:—

1. He whakahohoro i te whakawa o nga
toenga whenua papa tupu. I tukua e
te ture he mana ki te Minita Maori ki
te tuku i nga papatupu kia kootitia e
te Kooti Whenua Maori.

2. He tanga i te Minita Maori i te mana
whiu ki raro i te Poari i nga wahi whe-
nua Maori e tika ana mo te whakano-
honoho a e watea ana i nga mahinga a
nga Maori.

3. He whakatuhera i te hoko a te Kawa-
natanga ki nga wahi kaore e taea e te
Maori te mahi.

4. He whakapuare kia ahei te Maori ki te
nihi noa atu i ona whenua ki tana ta-
ngata i hiahia ai. Tera ano ia nga
here a te ture mo runga i tenei take.

Tera tenei ture e whakatikatikaina i tenei
tau ka haere nui te ahua i runga i te huarahi
whakanohonoho i te iwi Maori kia runga i o
ratou whenua kia roto ka tukua nga wahi wa-
tea ki te hoko ki te riihi ranei i raro i te Poari.

Na ka tae tenei ki te whenga o nga huarahi,
e tika ai koutou kia ui mai ki au me oku hoa
mema Maori i roto i te Paremata, ka pehea
ta matou tu i roto i te tau nei? Me whakau-
tu atu au mo te taha tonu ki au. Ko tenei
kainga ko Poneke e rite ana ki te taumata,
taumata titiro whanui ki nga take katoa o
nga motu e rua. Kanu! taku kimi nui i roto
i enei ra, mai ano o te wa i tu ai ko ahau hei
mema mo tatou kia pehea taku arahi i nga
tikanga mo te taha Maori. Na i tenei wa ka
tatu oku whakaaro a ka whakaatu ahau kia
koutou. Me tu me hinga tatou i te taha o te
pire a te Kawanatanga mo te taha ki nga
whenua pakeha, ara me tautoko te kati o te
hoko i nga whenua Karauna: a me tautoko
hoki te arahi kei riro nui i te tangata kotahi
etahi whenua Maori. Mehemea tatou ka
whakaae ki ta te Apitihana e tohe nei kia
puare te hoko o nga whenua Karauna tera e
pa he mate, ara, me whakamarama poto eau.
E rite ana te Karauna ki te Kaitiaki mo te
Koroni katoa, a he kaupapa whenua nui kei

raro i a ia e kiia nei he whenua Karauna.
Kua riihitia e ia te nuinga o aua whenua, a
ko nga tangata ano mana i whakanoho ki ru-
nga i aua whenua e tohe nei kia puare kia ra

tou te hoko, kia taka atu te mana o te
Karauna ki raro. Na i raro i te Ture Rahui
mo nga Whenua o te Taihauauru ka noho
ko te Kaitieki ote Katoa hei Kaitieki mo nga
whenua Maori o Taranaki. Nana i tuku aua
whenua katoa ki nga pakeha nihi ai. I naia-
nei kei te tono aua pakeha kia whakamanaia
ratou ki te hoko i aua whenua, ma te Kaitie-
ki o te Katoa e hoko kia ratau, aua atu nga
Maori, te iwi nona nga whenua. Na hei ro

to o Whanganui, kei tetahi whenua ko Ohotu
te ingoa, he maha nga pakeha kei te nihi
whenua i raro i te Kaunihera Maori. Kei te
tono ratau inaianei kia hokona kia ratau e te
Kaunihera nga whenua e nihi nei kia ratau.
Kaati me titiro atu tatau ki ena ahua whenua,
a ka whakaaro nui mehemea ka hinga te take
a te Kawanatanga, a ka puta ko ta te Apiti-
hana e ki nei ki puare te hoko o nga whenua,
ka huia ki roto i tena mate nga whenua o te
karauna, tae noa ki nga whenua Maori kei
raro i te Kiteki o te Katoa, me nga whenua
kei raro i nga Poari Maori, mea ake nei ranei
tukua ai ki raro i aua Poari i runga i nga
tikanga o te ture o te tau 1905'

Koia i marama ai taku tu ki te awhina i te
pire a te Kawanatanga mo nga whenua Ka-
rauna tae atu ki era atu ahua whenua, kia
kati te hoko whenua ki te tangata noa. Ki
te puare hoki te hoko ki te tangata noa o nga
whenua o te Karauna, ka puare, te tawaha o
te hoko ki nga whenua o nga Maori kei raro
i te Kaitieki o te Katoa, o nga Pouri ranei e
riihi ana, me te ngau mai ki era atu whenua
Maori katoa.

Kaati ena whakamarama mo te ahua o nga
take nunui o te kononi i roto i tenei tau.

-TE KAUPAPA O TE AHU
WHENUA.

4. Hei kupu whakamutunga atu kia ^kou-
tou, me whakamarama poto atu ahau i nga
tikanga e whaiti ana mo te taha Maori. Ko
te kupapa i tu ai ahau ki te whakahaere i to-
ku pooti a i manaakitia ai e nga iwi o te Tai-
rawhiti ko te "ahu-whenua." Ko tena te kupu
hou o roto i nga tikanga e whakahaerea ana
i tenei tau.

No te 28 o nga ra o Akuhata 1906 ka tu a
Te Waari (Pirimia) i roto i te Whare o Raro,
a i roto i tana whaikorero ka puta i a ia enei
e whai ake nei mo nga whenua Maori.

4

TE PIPIWHARAUROA

No 103

TE WHAIKORERO A TE WAARI

(Pirimia).

Akuhata, 281 1906.

"Kanui nga whenua o te iwi Maori kei te
takoto mangere noa iho, kaore i te mahia.
Ehara i te mea no nga Maori anake tenei he:

kaore i te whakaarohia e te tangata te huhu o
nga mea nana i whakararuraru nga Maori,
otiia kei te akina ki runga kia ratau anake te
he. E kore e kaha te Maori ki te mahi i te
whenua i te mea kaore ano i tuturu tona ta-
ke ki tera wahi: ko wai oti te tangata e kaha
ki te whakapau i tona kaha me tona oranga
ki te mahi i tetahi whenua i te mea kaore ia e
tino marama ka tau ranei ki a ia kaore ranei?
Tera ano nga whenua kua oti te whakawa,
otira kaore ano i tae nga wehewehenga ki te
wahi e kaha ai ia tangata i roto i te tiwhikete
ki te ki 'Anei te wahi i au, e kaha ai ranei
tetahi whanau ki te ki 'Anei to matau nei
paanga' "Na e marama ana ki te titiro iho
tera e nui nga painga e puta ki te tangata
Maori mehemea e taea ana te wehewehe kia
motuhake te paanga o ia tangata o ia tangata.
Otira kua kitea i roto i enei tau maha kua
pahure nei, i runga i te tuhonohono o nga
whakapapa me era atu aronga o nga take
Maori, e tino whakakitia ana nga taitara o
nga whenua Maori ki te tini tangata, ahakoa
he iti te whenua, me te kore painga: na rei-
ra ka uaua tenei korero kia wehewehea katoa-
tia nga toenga whenua Maori kia motuhake
te paanga o ia tangata. I runga i tena ahua
ka whakaarohia mo etahi aronga whenua he
mea pai kia araia te wehewehe, kia kaua e
hohonu rawa, engari he pai kia motu te paa-
nga whanau, a ki te kore tera e taea me wha-
karopu te hapu te iwi ranei i raro i tetahi
tikanga whaka^kaporeihana, i raro i nga ta-
ngata whakahaere marama. Hei whakatu-
tuki i enei ahua e tika ana kia whakahoutia
te Kooti whenua Maori, kia whakapakaritia
ana mahi, kia whaka tokomahatia kai-
ruuri hei whakatutuki i nga ruuri o nga
wehewehenga.

"Na ehara i te mea ko te whakatau anake i
nga take whenua te mea hei whakaarohanga
ma te Kawanatanga, engari ko te hanga i te-
tahi huarahi e taea ai aua whenua te whaka-
nohonoho te whakamahi, ahakoa e tarewa
ana nga take Maori. Hei whakatutuki i
tenei ahua koia enei take ka whakaarohia e te
Kawanatanga:—

i. Kia rahuitia he whenua hei oranga tu-
turu mo te iwi Maori

' 2. He awhina i nga Maori kia kaha ai ra

tou ki te timata a ki te whakahaere mahi

paamu i rungai o ratou whenua, a hei tohu-
tohu ia ratou ki nga huarahi e whaihua ai o
ratou whenua.

3. Mo te toenga o nga whenua e watea
ana kia whakahaerea i rungai nga huarahi
whakanohonoho ara:—(a) Me hoko ranei ki te
Kawanatanga i runga i nga wariu tika. (b) me
tuku ranei ki raro ki nga poari kia riihitia mo
nga tau kia kaua e neke atu i te 66, (e) Me
tuku ranei kia riihitia etahi wahi e nga Maori
ano i raro i nga tohutohu a nga Poari.

4. Kia hohoro te whakaotioti e te Kooti
Whenua Maori o nga whakawa whenua
Maori.

A hei huarahi e hohoro ai nga mahi a te
Kooti tera e whakatokomahatia nga Tiati o
te Kooti, ka roherohea te motu kia motuhake
he Tiati hei Kooti Piira."

Ko te whaikorero o tenei a te Pirimia o te
Kawanatanga hou e whakatakoto ana i te
kaupapa a tona Kawanatanga mo nga toenga
whenua o te iwi Maori.

I raro i tenei kupapa ka kapo i etahi take
hei akinga maku i tenei tau, kia uru atu ki
roto i nga whakatikatika o nga ture. I ma

rama ki taku titiro tera e ngawari tenei Ka-
wanatanga ki te whakapuare i nga huarahi
awhina i te ahuwhenua. Na reira ka ahu
aku kaupapa i runga i enei take:

1. Me whakatikatika te ture Kaporeihana.
Me puta atu te Komihana o nga Whenua
Karauna, te Kaitieki o te Katoa ki waho o
nga kaporeihana, me whaimana te Komiti ki
te mokete moni  te Kawanatanga hei mahi
paamu i runga i te punga o te whenua tae
noa ki nga rawa o te whenua, kia kaua te ka-
poreihana e mana ki te hoko, engari te riihi.

Kua uru ki roto ki tetahi o nga pire o tenei
tau tena tikanga.

2. Kua tohe matou nga mema Maori kia
Te Waari kia whakaurua atu ki roto i te
Pire tuku Moni ki nga Tangata Mahi Paamu
tetahi marangi e penei ana, kia ahei te Tari
Tuku Moni a te Kawanatanga ki te tuku
moni i runga i te mokete ki nga tangata e
nihi whenua Maori ana mai i nga Poari, ki
nga Komiti hoki o nga whenua kua oti te
whakakaporeihana. Heoi kei te ngawari te
whakaaro o to Waari, kei te kaha hoki te
Minita Maori ki te tautoko i tenei take. Hei
tona wa tonu e matauria ai ka pehea te ahua
o enei take, engari ki te wawata a te ngakau
tera e marie, a ki te marie mai ka hohoro te
tau o nga mahara ki raro mo te mahi a te iwi
pakeha wawau mai nei ki o tatou whenua.

He penei toka mahara mehemea ka puta
he ture pai i tenei tau tera au e tohe ki te
Minita Maori kia haere tahi maua i roto i te

No. 103

HE KUPU WHAKAMARAMA.

rohe o te Tairawhiti i tenei tau ara. i te rau-
mati tae atu ki te wa e tuhera ai te Paremata
o tera tau ki te whakariterite haere ki nga
iwi i nga wahi hei paamu ma ratau i nga wa-
hi hei tuku ki raro i nga Poari kia whakahae-
re i runga i te huarahi riihi. Kia ata haria
ki roto tonu i nga iwi whakatatu ai i te ture
ki raro.

Ka mutu nei nga whakamarama atu kia
koutou mo tenei wa. Kia tae atu ra ki te
mutunga o te Paremata ka ata whakaatu ai
au i nga mea i oti i tenei tau, kia marama ai
ai koutou.

Heoi

Na to koutou pononga i runga i te
mahi

A. T NGATA,
Mema o Te Tairawhiti.

PITOPITO KORERO.

E kiia ana kahore he tanginga hei rite mo
te tanginga o Wi Parata, ara, o Te Kakakura.
Ko tetahi tenei o nga tino rangatira o te Tai-
hauauru. E kiia ana he taka te timatanga o
te mate o Te Kakakura. I mate ia ki tona
kainga ki Waikanae.

I kiia he tangata makutu tetahi tangata o
Te Matai, Wairoa, ko Waata Turiroa te in-
goa, a i te taenga o Rua tohunga ki reira ka
riria taua tangata ko te pouritanga pupuhi
ana i a ia.

I te hui a nga takuta matau o te ao i tu ki
Toronoto, Kanata, ka puta te kupu a tetahi
takuta tino matau (Sir J. Horsley) kahore
rawa he painga o te waipiro hei rongoa. Ko
tenei ano te kupu a te tino takuta matau atu
o Ingarangi, a Sir Frederick Treves, a te ta-
kuta nana nei i ora ai a Kingi Eruera.

I te whakawakanga o tetahi pakeha mo to-
na tomonga ki nga whare^waipiro i te mea
kua turengia ia, i ki taua tangata o te
timatanga o tenei tau ka £260 ona moni kua
pau i te waipiro i tono te kaiwhakawa kia
whakahoutia tona ota ka mea taua haurangi
kahore he tikanga e turengia ai ia no te
mea ka whiwhi waipiro tonu ia. Hei aha i a
nei ma etahi awhekai heka tautoko tonu, ka
pooti tonu mo te waipiro.

I haere etahi pakeha i runga poti tima i te
Ratapu i Wairau, no te hokinga ka tutuki ke
te timutimu, no te ka taka nga tangata ki te
wai mate ana tokowaru.

HE TINO TOHUNGA.

ITE ripoata a Takuta Pomare ki te Pare-
mata i puta etahi o ana kupu mo nga
tohunga maori, i mea a Pomare:—E rite ana
te Maori ki era atu iwi maori o Hawaiki, e
whakapono ana matou he ra i whakaritea hei
matenga mo ia tangata, i te mea kua whaka-
ritea e nga atua he ra hei matenga mo te
tangata e kore rawa e taea te kape. I ki atu
tetahi tangata o Muriwhenua ki tana tamaiti
kua oti ia te makutu. Na runga i tenei kupu
ka timata te takoto a taua tamaiti a kaore i
pau te wiki mate rawa. I toku taenga ki
taua kainga ka rongo au kei te takoto mate
hoki te matua. Kaore au i mohio ki te ma-
tenga o tana tamati. I taku tirohanga i taua
tangata kitea ana e au kore rawa atu he
mate. I rongo au kua mutu te pa o taua ta-
ngata ki te kai, na reira kua heke rawa te
kaha o tona tinana. No te korenga e kitea
e au he mate o taua tangata, katahi au ka
mahara kei te mea taua tangata kua oti ia te
makutu. Katahi ka whakahaua e au kia hu-
paina he heihei, ka mauria e au ki taua ta-
ngata, me taku ki atu ano ki a ia, "Kua wha-
kaaturia mai to mate ki a au. Kainga tenei
hupa. Kua karakia e au. E kai kia ora
ai koe, me te whakapai atu ano ki nga atua
mo ta ratou taonga." Ka kai ia, pau katoa
te hapu katahi ka ki kua pai ia. Kei te ora
tonu taua tangata inaianei. Mehemea ia he
tino tohunga tera taua tangata e haere ki te
panui haere na te tohunga ia i ora ai. Na
runga i tenei whakaaro o te Maori i rere po-
rangi ai ia ki te tohunga, na tona whakaaro
kua pangia ia e te mate e kore rawa nei e ora
i te kaha i te matauranga tangata ranei heoi
ano ma te tohunga anake, ko nga mate maori
hoki ma te tohunga anake e ora ai. Ko etahi
Kaunihera e kore rawa e raihana i nga tohu-
nga, KO nga mema ia o erani Kaunihera e aru
katoa ana i nga tohunga.; He mate tino nui
tenei kua pa ki te Iwi Maori ara nga mahi
tohunga, he mea tenei me tino patu. Heoi
ano te tikanga hei patu i nga mahi tohunga
rehitia katoa te matenga o nga tupapaku.
He mea wehi rawa na te Maori whare-
herehere, te wawahia ranei o o ratou tupa-
paku.

6

TE PIPIWHARAUROA

No 103

TE KAWANGA O TE KOHATU O
KAPENE KUKI.

KO te waru o nga ra o tenei marama te
ra reta-whero o Turanganui a kiwa.
Ko te ra tenei i hui ai te pakeha me te Maori
ki te kawanga o te Kohatu whakamahara-
tanga mo Kapenei Kuki mo te wahi tuatahi
anohoki o Niu Tireni i kitea e ia. E toru
nga minita kawanatanga e waru nga mema
Paremata i tae mai ki te whakatuwheratanga
o te Kohatu. O te taha ki te moana kotahi
te manuao i tae mai ki te whakanui i te ra.
He tima nui, he toru nga tumera, e ruatekau
ma rua nga Apiha e 500 nga heramana. Ko
te kohatu he mea ataahua, kei te one o Kaiti
e tu ana. Ko tona e4 o tiketike putu ko tona
utu £1000. Ka kino te haere a te pakeha, ka
roa te ingoa o Kapene Kuki e maharatia ana.
Ko te taha i tukua mai ki nga Maori ko te
powhiri, he hanga whakamiharo ki te pakeha.
Ko te whakatuwheratanga me nga kupu
whaikorero i a Timi Kara. I muri iho ka
whaikupu hoki tona hoa minita. I muri iho
he ahuareka te mahi, he haere hoki ki runga
i te manuao ki te matakitaki. Ka huri nga
korero o te ra o te kawanga.

-o"

KAPENE KUKI.

I WHANAU a Hemi Kuki i te tau
1728 ki tetahi taone o Ioka Ingarangi
ko Matana te ingoa. Ko tona papa
he kaimahi no runga i tetahi pamu.
Ko te mahi tuatahi a Kuki i runga i te pamu
a tetahi tangata ko Waka te ingoa, a na te
wahine a taua tangata ia ia ko ki  te tuhituhia
te korero pukapuka. I te waru ona tau ka
nuku ona matua he kainga ke. I te tekau
matoru ona tau ka haere ia ki te tieki i te toa
a. tetahi tangata. Ko tona moenga ko raro
i te kaute, hei te ata ka pokai ia i ona kaka,
ka tahi i te toa. I tenei wa he nui te noho
kino o Ingarangi ki te Paniora raua ko te
Wiwi. Ko te mana o Merika katoa kei te
Paniora i taua wa, ka tae mai ki Ingarangi te
rongo nui o te moni o Merika, te nui o te mo-
ni e taria ana e te Paniora i runga tima ki to
ratou na whenua. Ka haere te tangata ki
Merika ki te mahi moni, he riri te mahi ki te

Paniora, ko etahi i haere ai ki waho o te mona
ka tatari ki nga tima mau moni o te Paniora,
kia kitea ka tango i nga moni. He penei to-
nu te mahi tae noa mai ki te takiwa i a Kuki.
I a ia e mahi ana i roto i te toa ko tona mahi
he whakarongo ki nga tangata i hoki mai i
Merika e korero ana i o ratou whawhaitanga
ki te Paniora, ki te nui o te moni i riro mai,
nga whainga kaipuke i te moana; nawai ra
ka ki tona mahunga i te hiahia haere ki te
moana. Taka marika ki tetahi rangi ka
haere ia, ara ka oma ki te moana. Ko ona
kaka i tona haerenga e rua nga hate, kotahi
te tarau me te koti, me tona oka.

Ko tona kaipuke tuatahi i eke ai, he mea
tuku noa atu ia he tonotononga. I tona tima
tuarua ka timata ia ki te ako i nga mahi ka-
toa o runga tima. I runga i tona kaha ki te
ako ki te mahi hoki he nui atu tona paingia e
nga rangatira o nga tima i eke ia. Kei tona
tima tua ono i eke ai ka tu ia hei mete, ka ruate-
kau ma wha ona tau. I te tau 1755 kakaha ra-
wa te noho kino o Ingarangi raua ko te Wiwi.
I te mea kaore ano i puta noa he whawhai
ma raua, ka tonoa e Ingarangi etahi manuao
ki te tieki. Ko te timatanga tenei o tetahi
whawhai rongo nui a Ingarangi raua ko te
Wiwi (Seven Years War). E whitu nga tau e
whawhai ana. Ko taua whawhai i Merika i
Uropi (Europe) i Inia. Ko te mahi i taua wa
he pana i nga tangata rawakore katoa kia
haere ki te whawhai ahakoa ratau pai kore
ranei e pai. Na ko Kuki kaore i pai kia peia
ia ki te whawhai, i haere ia ki te huna i te
tuatahi Hokona mohiotanga kaora ia e ngaro,
ka haere tonu ia ki te rangatira  ki te mea atu
kia tukua ia ki te whawhai. Ka haere ia ki
Merika he heramana noaiho, kaore i roa i
muri iho ka kitea ko ia te tino tangata mohio
atu ki taua moana katoa ki nga tu ahua katoa
hoki o nga mahi o runga tima, ka nukuhia ia
hei hoa mo te kapene. E rua tau i muri iho
ka tu ia hei mete tuatahi, a ko ia tonu tetahi
o nga tangata i te whawhaitanga i hinga ai
tetahi taone o Merika (Louisburg). I te tau
1759 ka tu ia hei kapene mo tetahi o nga
manuao. Katahi ano ka riro mai i a ia te
ingoa o te kapene. Ko te tino tau
rongonui tenei o taua whawhai. I roto i taua
tau kotahi nui atu nga parekura i wini i Inga-
rangi i nga mea i wini i a ia i ona whawhaita-
nga o mua atu o muri mai hoki.

Ko kapene Kuki he tangata roa, whaiti,
konohi maro. He tangata kaha no te mea
he kainga ia na te marangai raua ko te hau
no tona itinga mai ano. Kaore ia e pai ki te
noho noa iho, kia mahi tonu i nga wa katoa.
Mutu tahanga tena mahi na kua tae he mahi

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ke. I te tau 1762 ka marena ia, ko te tau
tenei i mutu ai te whawhai, i riro mai ai i a
Ingarangi te mana o Merika raua ko Inia.
E wha marama i muri iho i tona marenata-
nga ka tonoa ia kea haere ki te ruri i tetahi
moutere i Merika. I te tau 1767 kA mutu
tona mahi. I taua wa ka kitea e nga tanga-
ta titiro whetu hei te tau 1769 araitia te ra e
Kopu, a ko te wahi e kitea pai tia ai taua mea
ko nga moutere o te takiwa ki tenei tai. Ka
pitihanatia ki te kingi ki a Hori III (George III)
kia tukua mai he kaipuke ki tenei takiwa hei
mau mai i nga tangata matau kia kite i taua
mea. Whakaaetia ana e te kingi. Ka rapaina
he tangata mohio hei kapene hei rangatira   ho-
ki mo taua tira, a ka kitea ko Kapene Kuki.
Katahi tonu ia ka hoki i te ruri i te takutai o
Merika.

Ko tona Kaipuke ko te Endeavour ko
tona mauranga 370 tana. Ka whakakia ki te
kai me era atu mea. Nga tangata katoa o
runga i te tima e waru tekau ma rima. No
te 26 o Akuhata i te tau 1768 ka rere mai
ratou i Ingarangi. Ka tae ki te tai whakara-
aro o Merika ka hurihia mai ta ratou haere ki
te taha te Rawhiti ara ki tenei tai. I te mou-
tere o Otahaite ka tutuki te putake o ta ra-
tau haere no te tahi o Hune ka araitia te ra e
Kopu. I te tahi o nga ra o Hurae ka mahue
i a ratou a Otahaite, ko ta ratou haere he
rapu whenua, ara hoki kua haere nga rongo
he tuawhenua nui kei tenei tai.

No te whitu o nga ra o Oketopa 1779 ka
kitea a Niu Tireni e ono nga marama i haerea
ai e ia ona takutai katoa.

Maehe 31st 1770 ka rere atu ia i Niu Tire-
ni, no Aperira 28 ka tae ia ki tetahi kokoru
(Botany Bay) o Ahitereiria e tata tonu anake
Poihakena (Port Jackson) E 2000 maero o
te tai whakarunga o Ahitereiria i hanea e ia.
No te mahuetanga iho i a ia o Ahitereiria  ka
mate e 22 ona tangata. No te 12 o nga ra o
Hune 1771 ka tae ia ki Ingarangi.

I te tau 1772 ka rere ia i tona haerenga
tuarua. Ko te tai whakarunga te wahi i hae-
rea e ia, he rapu tana i te tahi tuawhenua nui
e kiia ana kei taua tai. E toru tau ia e ngaro
ana.

I te tau 1776 ka rere ia i tona haerenga
whakamutunga. I tae mai ano ia ki Niu
Tireni nei. Tena hoki atu ka haere ia ki te
rapu i te tahi huarahi tata ma te tai whaka
raro o Merika ki Ingarangi ko te hurahi ho-
ki ma te tai whakararo, ko te he he roa.  Te
korenga i kitea ka hoki mai ia ki Hawai. I
Hawai ka patua ia e ai te korero. I patua ia

ki te tahi kokoru o Hawai ko Karakara te
ingoa, i te tekau mawha o Pepuere 1779'

Nga korero a Kapene Kuki i tona taenga
mai ki Turanga-nui-a-Kiwa.

Haterei 7th He ngawari te hau. I te
rua karaka o te ahiahi ka kitea he tuawhenua.
Ka tu atu matou i waho i te mea kua ahiahi
rawa.

Ratapu 8th. He ngawari te hua, he rangi
ataahua. I te rima o te Ahiahi i te kitenga i
te kokoru ka hutia. to matou haika, ka rere
matou ki roto. I te ata i te one e haereere
ana te tangata, me nga waka ano e tau ana,
kitea atu ai ano e matou nga whare i uta.

Te taha tai he pari. Ko uta e karapotia
ana e te maunga, kapi tonu i te ngahere.

Mane 9th. Ka haikatia te kaipuke ki te ta-
ha te rawhiti o te awa. I muri iho ka haere
ahau me tetahi o matou ki uta, i u atu matou
ki te taha rawhiti o te awa. Ko nga Maori
i tera taha o te awa, Ko taku hiahia he ko-
rero ki nga Maori, no konei ka whakahaua e
ahau te poti iti hei mau i ahau ki te tahi taha
o te awa. To matou unga atu ka omaoma
nga tangata, katahi ahau ka haere me e tahi
ano ki nga whare e toru rau iari te tawhiti
atu. Kaore i roa to matou haerenga atu ka
puta mai e wha nga tangata i ro ngahere i tera
taha o te awa, ko ta ratou oma mai he tango
i taku poti iti i ro te i te awa. Ko nga tangata
i te poti rahi i kite mai, kai ko tonu atu hoki
ratou. Ka tahi ka puhia mai e ratou hei
whakamataku kau, heoi ka haere tonu ratou,
ko te poti iti kei roto i te awa e hoe ana ki te
moana ko nga Maori kei utu e whai ana.
Katahi ka puhia mai ka hinga te tahi o ratou,
e mea ana ki te maka i tona tao ki te poti iti.
Ka wehi etahi ka tu, ka toia atu e ratou te
tahi o tatou ki uta atu, katahi ka whakare-
rea ka haere. Ko matou i te rongonga i nga
pu ka hoki mai ki nga poti, haere rawa ahau
ki te titiro i te tangata i mate, ka tahi matou
ka hoki i te kaipuke. I te ata ka kite mai te
nui o te tangata i tera taha o te awa, ka tahi
ahau a Tupia me etahi toko rua ka hoe mai
ki uta, i muri iho ka tae maingaheramana mau
pu i runga i te poti rahi. Ka whakatutu ngia
e ahau ratou i te one, ka tahi maua ko Tupia
ka haere atu ki te awa ki te korero ki nga
Maori i tera taha. I te tuatahi ka korero atu
a Tupia ka haka mai i a ratou me te rui mai
ano i a tatou rakau. No muri iho ka mohio
mai ratou ki a maua korero, ka kau mai hoki
etahi e rua tekau pea me a ratou patu ano.
Ka hoatu e ratou he mea ma ratou katoa
heoi kaore i mutu to ratou hiahia. Ka timata
ta ratou kapokapo i a matou mea. Ka riro

8

TE PIPIWHARAUROA

No 103

te hoari a Kirini, ka mea atu ahau kia puhia.
I konei ka oma kau ratou ki te toka i waenga-
nui o te awa ko etahi i hoki mai ano ki te
mau i nga patu a te mea i tu. E mea ana
ano ki te hoki mai ka whakahaua e ahau kia
puhia ki te hota, e toru nga mea i tu, katahi
ano ka kau ki tera taha me te to atu ano i
nga mea i tu i te hota.

Turei 10th. I runga i te kore e pai mai o
nga Maori ka hoe haere ahau ki te rapa wai
e ngari i te nui o te ngaru o te one kaore ahau
i u ki uta. Ko te tahi take o taku haere he
hopu i te tahi Maori hei mau ki runga tima
hei manaki maku kia kite ai ratou kaore
ahau i te hiahia patu ia Tatou. E rua nga
waka e tau ana me nga tangata ano i runga.
Ka tata atu matou ka karanga atu a Tupia
kia hoe mai, kaore ratou e patua. Kao ka
hoe ki uta, katahi ka puhia atu ki runga ake
ia ratou whei whakamataku, katahi ia ratou ka
huri mai ki te riria. No konei rawa ka puhipu-
puhia e toru i mate kotahi i taotu, i turu rere
ki te moana. Ko enei tokotoru i hopuhopu-
kia i mauria e ahau ki runga tima. Ka wha-
kakakahungia  ka hoatu he mea ma ratou.
No to tatou kitenga i te pai kore tonu atu i
pai ki te hoki ki uta, ka mea kei patua ratou
e o ratou hoariri. Ki taku whakaaro tera
nga tangata ngakau aroha e whakahe i taku
puhanga i nga tangata i runga i to ratou wa-
ka. He tika ano tenei whakaaro, he mea ano
hoki kaore e paingia ana e ahau. Heoi ano te
take i puhia e ahau na to ratou huringa mai
ki te riri a kaore hoki ahau e pai ki te tuku i a
matou kia patua.

I te ata ka tonoa e ahau he tangata ki te tiki
wahie i te ngahere. I muri iho ka haere
maua ko Tupia ki te whakahoki i nga Maori,
kia kite me kore noa te iwi e pai mai mo taku
pai kia ratou. Ka u matou ka hui e 300 nga
Maori ki te tahi taha o te awa, ko Tupia ano
ki te korero atu kia ratou. Ka roa e korero
ana ka kau mai te tahi o ratou, hei papa ki te
tahi o te tokotoru i a matou nei. Ka hoatu e
ahau etahi mea mana. I hiahia ahau ki te
mau ia ratou katoa ki runga tima, engari
kaore i taea. No taku hokinga ka whai tonu
mai te tokotoru, kua kore rawa e pai ki te
noho.

Wenerei 11th. I te Ahiahi ka whakahokia
e ahau to Tatou, tokotoru ki uta. I te ata o te
Taite ka hutia te haika ka rere matou ki wa-
ho tu mai ai. Ka tapaia e ahau te ingoa o reira
ko Papati Pei (Poverty Bay) no te mea kahore
i riro mai ia matou te tahi mea i hiahiatia e
matou. Ko te ahua o te kokoru i rite ki te
tapuae hoiho. Ki te whakauru atu te tima

ko te poro ki te taha matau he motu iti kei
reira, ko te poro ki te taha maui he pari ma.
Te mamao o nga poro e rua kei te rima kei
te whitu ranei maero. Ko te hohonu o te
moana 12 ki te 6 ki te 5 paronga (paronga e 6
putu). Ko te papa he kirikiri, he pai hei tu-
nga kaipuke, e ngari he kino ki te hau tonga
me te hau waho (Marangai). I nga wa pai
ka uru noa atu te kaipuke ki roto ki te awa,
oti ia he pai ke te wahi ki te maunga he i unga
atu mo te poti. Ko te taha tai he raorao, e
ngari he iti, ko nga taha katoa hoki huri noa
he maunga ngaro tonu i te ngahere. Ki ta-
ku whakaaro he nui atu te tangata no te mea
i nga ra katoa ia matou i konei he kite tonu
te mahi i te auahi ahi i nga wahi katoa.

Ka mutu i konei nga korero a Kupene
Kuki. Ko te Tupia e korero nei ia he Maori
no te moutere o Tahiti.

KA HURI.

 TAMAHORI



PIKINGA O TE IWI MAORI.

KO te tokomaha o te Iwi Maori i tenei tau
e 47* 739»^ te tau 1900 ko te tokomaha
e 43'150» ara, e 4588 te pikinga i nga tau e
rima. O te Aotearoa e 44,962, e 4255 te pi
kinga. Te huinga o te Waipounamu e 2556
e 240 te pikinga. Te pikinga o nga awhe-
kaihe Maori e 815, haunga nga awhekaihe
e noho pakeha ana. Ki te whakaaro a nga
kai tatau i piki ai te Iwi Maori na te kaha o
nga Kaunihera marae, o nga takuta o te Iwi
Maori, na te kaha hoki o te Kotahitanga o
Te Aute. Kua piki ano te mahi ahuwhenua
a te Maori, ka 75* 000 nga hipi a Ngatiporou,
kua oti hoki i a Ngatiporou he waea korero
ki o ratou rohe katoa, a kei te hanga te waea
kia puta ki Te Kaha-nui-a-Tiki.

PITOPITO KORERO O PONEKE.

Kua puta te kupu a te Kawanatanga kia
whakaturia kia tokorua minita Maori hei
whakakapi mo te turanga minita o Mahuta.

I runga i te kaha o Apirana Ngata raua ko
Hone Heke kua whakaaetia e te Kawanata-
nga te tuku moni ki te Maori engari me UTU
nga Poari whenua ki roto ki te mokete.

O Aperira ki a Hune e 3697 nga. eka whe-
nua Maori kua hokona e te Kawanatanga, ko
te utu e £9117- E 670 nga eka o Waima-
rama kua hokona, e £7 7 mo te eka, hui ka-
toa te utu e £4926 Nga whenua Maori ka-
toa kua hokona e te Kawanatanga e 7,976,I75
kei te whakariteritea mo te hoko e 99,745 eka.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

MOU ANAKE, KORE AU!

HE tokomaha nga tangata kua kite au, a
kua rongo hoki oku taringa e mea
ana kahore kau he painga o te Whakapono.
He tika kahore rawa o te whakapono, o te
karakia painga ki etahi tangata, ko ta ratou
haere ki te karakia he whakamomori, kahore he
ohonga o te ngakau; kahore ia e mohio ki te
painga o tenei mea o te inoi; kahore te Atua e
whakarongo ki ana inoi; kahore ona hiahia-
tanga ki te kupu a te Atua; kahore ia e mo-
hio ki te tikanga o nga kupu o te Paipera e
mea nei mo te pai o te inoi mo te taonga nui
o te kupu a te Atua—e rite ana enei korero ki
te korero-purakau ki a ia. E te hoa, e kore-
ro nei i enei korero, ki te mea he penei tou
ahua, maku e ki atu ki a koe he nui te mate o
tou wairua. E mohio ana koe ki te kore e
reka te kai ki te tangata, kei te mate tona ti-
nana, waihoki ki te kore he hiahiatanga o tou
wairua ki nga mea o te Atua, ki te Atua hoki,
kei te mate tou wairua. Kua hoha koe ki te
whakarongo ki te Rongo Pai, kahore kau ou
rereketanga. E hoa, ko te take i kawa ai te
whakapono ki a koe, kaore ano koe kia tuku
noa i tou ngakau ki te Atua, kei te tutakina e
koe a te Karaiti ki waho o au mahi katoa, ko
koe anake ano tau e whakaaro ai; he iti noa
ranei o tou ngakau kei a te Karaiti, ko te nui-
nga kei a koe ano; kei te hawhetia ranei e
koe tou ngakau—a ko tou ahua kei te kume-
kumea e te ao e te Atua. Heoi ano te mea e
kite ai koe i te tino maramatanga o te wha-
kapono, e kite ai koe i te rangimarie i te hari
nui me tuku whakarere tou ngakau ki a te
Karaiti, whakamutua tau whakahaere i a ko
ano; whakaarohia te nui o te aroha o te Ka-
rati! ki a koe i tuku nei i a ia kia mate mou,
a, tenei ano te tohe nei ki a koe. Ata tirohia
nga kupu o te himene e whai ake nei, ki te
mohio koe ki te rangi waiatatia:—

E, TE WHAKAMA I A AU!

1 E, te whakama i au
Moku kino ra o mua,
Aroha ta Ihu tohe,
Whakahi ia taku kupu,
"Au anake, kore koe."

2 Nana au i kitea ai,
Nana ra i mamae nei;

Ngoto tonu tana tangi,
Mane ana taku kupu,

"Wahi moku, wahi mou."

3 Kaha tonu, tohe tonu
Pumau tona aroha,

Whakangohea ai te ngakau,
Hamumu ai toku reo,
"Iti moku, rahi mou."

4 Teitei ake i nga rangi
Raro iho i nga wai
Tou aroha kaha rawa.
Whakaritea taku inoi,
"Mou anake, kore au."


RAPATA NEIMETE

HE tangata tenei i whakarite i a ia ki te-
tahi manu ara ki te "ostrich" Ko te
mahi a tenei manua a te "ostrich, he horo ko-
hatu waihoki he penei ano te mahi a Rapata
Neimete. Engari kaore i mutu mai i kona ta-
na. I horo karaihe hoki. He tangata ia i
whakamiharotia e te tini e te mano i a ia e
whakakitekite haere ana i a ia ano me te wha-
kaatu haere ano ki ona kai matakitaki ka taea
e ia te horo enei mea kua tatanga ake nei.
I taea e i a, a nui atu tona whakamihia e te
tangata. Ko ianei tonu tana huarahi moni.
Engari ka roa te tangata nei e mahi ana i
taua mahi ka pangia ia e te mate a i runga i
tona mate ka mahue i a ia taua mahi ana.
Ko tana mahi i muri iho he hokohoko rehi hu
i runga hoki i tona ngoikore kihai i taea e ia
te mahi i nga mahi taumaha. I a ia e mahi
ana i tena mahi katahi ka kino rawa atu tona
mate, na wai a ka rapu kainga ia hei taunga
atu mona, a ka heipu atu ia ki tetahi hohipe-
ra o tetahi pariha i Ranana. Te taenga atu
o nga takuta kia kite i a ia katahi ka patapa-
tai ki te ahua o tona mate. Kati ka ki atu ia
kaore ia e mohio, heoi ano te mea e mohio
ana i a ia ko tana mahi i mua he horo kohatu
pine, karaihe, me etahi atu mea. Kaore nga
takuta i whakapono ki a ia penei ana ratou he
porangi ia, katahi ka whakaritea he kai
tiaki mona. Kaore i roa i muri iho ka
pupuhi tetahi wahi ona, a no te tapahanga a
te takuta i taua pupuhi ka kitea he nera pa-
raihe i roto, katahi ano nga takuta ka whaka-
pono. Kaore hoki i roa i muri iho ka mate ia.

No te tapatapahanga a nga takuta i tona
tinana ka kitea te mahi a te pine. a te nera e
tititi ana i roto i ona whekau me etahi mea
atu hoki i horomia e ia. He tangata ranga-
tira tonu ia no Kotarani engari i whakaaro ia
ko ia nei he huarahi moni mai mana na reira
ka whakarerea atu e ia tona kainga me ona
matua engari i tau iho ki a ia ano te papa o

tana mahi.

M.K.

IO

TE PIPIWHARAUROA

No 103

HE WHENUA WAIRUA.

ITE rerenga atu o tetahi kaipuke, ko te
Sir Henare te ingoa, i Turanga nei ki
Nepia, no te hangaitanga ki waho o Wai-
kawa Mahia, ka kitea e nga pakeha o ru-
nga tetahi mea whakamiharo, he whenua
hou i waho o te moana, e tupu ana nga
rakau, e papaki ana nga ngaru teitei ki nga
taha teitei ano o taua whenua. I kite ka-
toa nga tangata o taua kaipuke i taua mea
—e kiia ana e te pakeha he mirage.
Engari ki taku rongo e kitea ana te mir-
age ki nga whenua nui te wera, e kitea ana
te taone, he wai ranei i te rangi, a katahi
ano au ka rongo e kitea ana ano ia tenei
mea tipua ki Niu Tireni nei. E kiia ana
i taia ano hoki ki Te Pipiwharauroa i mua
atu i te pakarutanga o Tarewera i kitea
he waka taua i te rotu e hoe ana, kiki
tonu i te tangata. Kua panuitia ano e
matou tetahi korero o Whanganui. I
mua atu i nga pakanga ki Toto o Whanga-
nui i kitea e tetahi Maori he pakanga wai-
rua i mate ai te tangata. I te tau 1900
ka kitea e etahi pakeha tokorua he waka
taua i te rangi e hoe ana. Kei te Nama
35 me te Nama 67 enei korero. A no te-
nei tau ka kitea nei e nga pakeha o te Sir
Henare he whenua wairua ki waho o te
Mahia i panuitia tena korero ki Toto i nga
nupepa pakeha o Turanga o Nepia. Ko
te kapene o taua kaipuke i te kitenga o
tenei mea ko Captain Makenzie (Cliffe. Ko
te mea whakamiharo rawa ia kahore i roa
rawa i muri iho ka pakaru a te Sir Henare
ki Whanga-o^Keno, Ihi Keepa, kore ra-
wa he morehu o nga tangata. Te taenga
ra o te Sir Henare ki Nepia ka hoki ano ki
Akarana. Te rerenga mai i akarana ka
mutu ta Kapene (Cliffe mahi ka eke mai ko-
Kapene Goomes hei kapene, ko te tangata
nona te kaipuke, he poriki he tangata toa
ki te rere moana. I Uawa e tu ana ka
rokohanga taua kaipuke e te marangai nui
i ngaro nei nga mania o Turanga i te wai-
puke. He uaua te putanga o taua kaipu-
ke ki waho o Uawa, i te po ka nui rawa te
hau, ka awangawanga te tangata ki te pe-
heatanga o taua kaipuke. I te ata ka ki-
tea e nga tangata tiaki i te whareraiti i
Ihi Keeoa, e rohe atu ana, katahi ka poka-
ia ma roto o te motu kua pakaru katoa
nga pakaiahi o taua kaipuke, kua kore

rawa he mea o runga, tokotoru ano nga ta-
ngata e ora ana, tokorua kua ngaro. Ka
hangai ki waenganui o te motu me te
tuawhenua ka kitea atu te ngaru ra e hae-
re mai ana. e 30 puta te teitei, katahi te
kaipuke ka whiua ano he anga pipi, tahuri
tonu atu, e kiia ana i waenganui tonu o
nga maihe te teitei o te ngaru. I kitea
atu nga tangata e pupuri ana ki te takere,
engari na te ngaru i patu, ko Kapene
Goomes tata tonu ka u ki te motu. Ko te
wahine a Kapene Goomes kei Akarana e
noho ana, a ko te tinana o tana tane kei
te motu e nehu ana.

I runga i nga korero a Kapene Cliffe mo
te ahua o te whenua wairua i kitea nei e
ratou ko ona hoa ki waho o te Mahia, i
ahua rite rawa ki te ahua o Ihi Keepa.
He pari katoa nga taha o te motu, o uta,
he nunui nga rakau kei uta e tupu ana, he
pohutukawa, he ngahere nui, a he nui hoki
te kino o te moana, inahoki ka rua nga kai-
puke kei reira e takoto ana inaianei, ko te
Whakapai ko te Sir Henare. Ki ta matou
whakaaro he mea whakamiharo rawa te-



nei.

TUMUAKI O TE MOMONA.

Niu Ioka, Amerika, Oketopa 3'

KUA hopukia ki Niu Ioka a Hohepa
Mete, tumuaki o te Hahi Momona,
mo te tokomaha rawa o ana wahine. Tokoo-
no ana wahine, e 43 tamariki. He uri
tata a Hohepa Mete no Hohepa Mete nana
nei i timata te Hahi Momona.

[Kua kiia noatanga atu e Te Pipiwharau-
roa ahakoa kua puta te whakaatu a te Hahi
Momona kia kotahi ano he wahine ma te ta-
ngata, otira kei te moe ngahuru tonu te Mo-
mona i te wahine, inakoa kua mau to ratou
tumuaki mo te takahi i te ture o Amerika. Ko
te tumuaki ianei kia tokomaha nga wahine
ko etahi kia kotahi, kahore hoki te Momona
i te mohio he he tera tikanga. Na te ture
tonu o Niu Tireni i kore ai e punaruatia e
nga Momona nga wahine Maori.—ETITA.]

HE KUPU WHAKAMARAMA.

PIHOPATANGA O AKARANA.

Etahi o Nga motini i whakaaetia i nga hui i
tu ki Te Waimate, ki te Pourewa.

Rawiri te Ruru. PATAI:

Kei te pehea te whakaaro o te Tumuaki mo
taku motini i Pehiaweri. Kia tukua nga
minita o tenei Hahi. Kia whakataetae korero
ki nga momona (Whakautu).? Kahore ra he
painga e puta mai i tena take.

Na Rev. T. Hapimana raua ko W Huihi:—

Kia puta he kupu ma tenei Hui ki te kawa-
natanga kia uru atu nga kotiro o Waikato
nei ki te kura kotiro i Akarana ahakoa kaore i
tae ki te Turanga iv, ki te komiti hoki o te
kura kia kaua e araia ki te £20.

Na Rev. T. Hapimana raua ko Rev. E. T Kere-
homa:—

He tono tenei ki te Pihopa ko nga tangata
o Waikato e haere ana ki te kura i Te Rau
kaua e whakapakia kia marena ra ano ia.

Na Rev. P T. Kerehoma raua ko Rev. T. Hapimana:

He tono tenei ki te Pihopa ki te whakaae
tetahi tangata o Waikato nei, o Hauraki ra-
nei, ki te tuku i tana tamaiti ki Te Rau kia
kaua e araia e te ture kua oti mai na.

Na Rev. H. A. Hokena raua ko Rev. R T, Kerehoma

 He tono tenei ki te Kawanatanga kia wha-
kakahoretia te hoko pounamu waipiro e nga
hoteera ki nga Maori.

Na te Paraone raua ko Poari Riwai:"-
He akiaki tenei na te Hui nei ki te komiti
o te Kura Kotiro i Akarana ki te pangia te
kotiro e te mate me tere te whakaatu ki te
rata ki nga matua hoki.

Na Rev. H. M Ruarangi raua ko W Huiti 

Kia puta te whakawhetai ma tenei Hui kite
Atua mo nga tau kotahi tekau ma rua i mahi
uaua ai a Rev. N Tautau i roto o Waikato,
a, kua wehe atu nei ia ki te Pihopatanga o
Waiapu.

Na Rev. H. M Ruarangi raua ko W Haiti:—

Kia puta te whakawhetai ma tenei hui ki
te Atua mona i pai ki te tuku mai i etahi wa-
hine pakeha tokorua hei awhina i nga Maori
o roto o Waikato.

Na Rev.!  T. Kerehoma raua ko Rev.!  A. Karaka:

Kia puta he whakawhetai ma tenei Hui ki a
Miss Latham ratou ko ona hoa mo to ratou
aroha ki te whakahaere i te teneti hokohoko
mo nga mahi o te taha Maori o te Hahi.

Na A. Ormsby  raua ko Rev. T Hapimana:—

Ki te Mahara a tenei Hui me tu i te Kawa-
natanga tetahi kura tamariki Maori hei ako i
nga mahi ahu whenua me era atu mahi a te
ringaringa, a, me whakaatu tenei kupu ki te
Kawanatanga.

Na Te Poari Riwai raua ko W Huiti—

Kia kaha nga minita o ia pariha ki te wha-
katupato i nga matuaatua o nga tamariki
iriiri.
Na T Hapimana raua ko T. Paraone:—

Kia puta te tono ma tenei Hui ki a whiwhi
tikiti utu iti nga minita me nga reimana e
haere ana ki nga Hui a te Hahi.
20. Na Rev. H. Manihera raua ko A Omsby—

He tono tenei ki te Kawanatanga kia wha-
kaarohia mai he whare mo nga turoro Maori
ki Akarana.

TE HUARAHI O TE HARI.

HE tokomaha nga tangata e kore ana e
kite i te hari i te tahuri ke o o ratou
kanohi ki te titiro ki te hari o era atu tangata.
E kore rawa te tangata e kite i te hari mehe-
mea kei te hae ia ki te hari o etahi atu. I kore
ai e nui to tatou hari ki nga mea kei a tatou nei
na to tatou hiahia na to tatou wene ki nga mea
a etahi atu tangata. Kaore o tatou koa ki o
tatou nei paki ki o tatou nei hoiho, na te mea
kei te wawata ke tatou ki te motoka o nga
mea whai rawa. I kore ai e nui to tatou hari
ki o tatou nei whare ririki, he titiro ke no ta-
tou ki nga whare nunui o etahi. E ki tonu i
te hari o tatou ra katoa i tenei ao ki te mana-
wareka tatou ki a tatou nei mea ake a kia
kaua e minamina ke ki nga mea a etahi. Ko
te tangata e whai ana ki nga mea o tenei ao
kahore rawa e tatu tona ngakau, tena ko te
tangata kei a ia nei a te Karaiti, e tino tatu
ana tona ngakau, e ki ana i te hari i te rangi

marie kahore nei e taea te whakaaro. Ko te
kinaki mo nga mea katoa e reka ai ko te kinaki
o te hari, ko te rangimarie. "He taonga nui
ano ia te karakia pai hui tahi ki te ngakau
tatu."

HE PANUI.

Kei a matou etahi KATIKIHAMA HE AKORA-
NGA MA TE TAMARIKI me NGA INOI MO NGA

RATAPU. Ki te whakaatu mai tetahi minita
ana e hiahia ana he tukua noatia atu.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 吀⸀ 䜀漀甀最栀Ⰰ 䠀⸀ 䠀愀攀爀攀眀愀Ⰰ 吀攀爀椀 倀愀攀爀愀琀愀Ⰰ 䠀愀椀欀愀 ഀ圀愀愀欀愀㬀 㔀⼀ⴀ 䬀愀爀愀栀愀渀愀 倀漀椀Ⰰ 刀攀瘀 䨀攀渀渀椀渀最猀Ⰰ 倀愀爀愀漀渀攀 ഀ䠀愀琀愀爀愀渀愀㬀 ㈀⼀㘀 吀愀甀 䠀攀渀愀爀攀㬀 ㈀⼀ⴀ 吀攀眀愀椀 䠀愀瀀攀瀀攀⸀ഀഀ䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀Ⰰ 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀