Te Pipiwharauroa,

he Kupu Whakamarama.

NAMA 102.

GISBORNE.

HEPETEMA 1906

TURE KAUNIHERA.

ITE mea ka mate nei te Ture Kaunihe-
ra, he mea tika kia ata tirohia te
ahua o tenei ture, ona painga, ona henga
ranei, engari kahore pea matou e tau hei
hurihuri i tenei ture i te mea ehara matou
i te hunga i uru ki nga mahi Kooti Whe^
nua. Kotahi ano te wahi o tenei ture i
whai hua, ara ko te Komiti Poraka, ko te
nuinga o te Ture i marama tona he i ru-
nga i tona korenga e whai hua, heoi ko te
nuinga o a matou kupu mo te Komiti
Poraka, i whakawhiwhia nei ki nga mana
o Te Kooti Whenua Maori. Hapai atu
ranei te Komiti Poraka ite Kooti Whenua
Maori, he kino atu ranei? Ko tenei patai
ta matou e mea nei ki te whakahoki. Ki
te kotia pototia te whakahoki me penei
ake, he kino atu te Komiti Poraka, inaho-
ki i turakina ai, a, i whakahokia ai ano ki
te tikanga tavvhito, ara, ki te Kooti Whe-
nua. Ko nga pai i whakaarohia ai e puta
mai i te riro ano ma te Maori e whakawa
o ratou whenua ko enei;—

(1) Ka iti nga moni e pau.

(2) Ka araia te korero parau.

(3) Ka tika te whakatau i te mea he
' mohio te Maori ki nga korero ki
nga tikanga Maori.

Mo te take tuatahi. He nui nga moni
e pau ana i runga i te Kooti pakeha, hau-
nga nga moni i pau ake i te whakawaka-

nga, engari i te nohoanga i nga taone. I
tata ki te marama taku matakitakitanga 
ki nga mahi a te Kaunihera i tera tau. He

 iti noa iho te utu mo te keehi ate tangata,
e rima hereni ano, otira tera ano etahi atu

huarahi i pau ai te moni a te tangata, ara,
a nga tangata whai keehi. Ma ratou e
whangai, e atawhai, te Komiti; ma ratou
e whangai nga tangata noho noa, kahore
nei he take; he nui te kai e pau ana i a
ratou ano. Hei te mutunga o te whaka-
wa ka utua te Komiti i runga i te whakaaro
noa iho; he nui ano hoki te utu mo nga
kaiwhakahaere.

Mo te take tuarua. Ki taku i titiro
ai kahore i iti te korero parau o te tangata
engari i nui atu pea. Ko etahi tangata
kua taunga nei ki te korero parau e kore
rawa e numinumi. I te iti o te utu o te
keehi kahore te tangata e wehi ki te wha-
katu keehi mana, ahakoa he teka katoa
nga korero o tana keehi. Ki te Kooti pa-
keha ki te mau te teka o te tangata ka
peia ki waho kahore ranei e whakaaetia
kia korero, otira ki te Kooti Maori kahore
e araia kahore e peia te tangata teka, aha-
koa mau pu te teka. E ahei te tangata
tino tahae te whakatu keehi mana, kahore
he ture kahore he utu hei arai, hei whaka-
wehi i a ia.

Mo te take tuatoru. Tino nui ke atu
nga piira i Toto i te Kooti Maori i nga
piira o roto i te Kooti pakeha, ka  mohio

tia te nui o te whakahe a te tangata ki
nga whakatau a te Komiti Poraka. I te
mea he whanaunga katoa te Maori, he
mea uaua rawa te kino o te Maori ki tona
whanaunga ake. I etahi wa, e whai paa-
nga ana ano etahi o te Komiti ki nga
keehi. Ki taku whakaaro kahore i toko-
maha rawa nga Maori e kore e riro nga
whakaaro i te ahua o te whanaungatanga.
Ko nga kai whakawa pakeha he roia, he

2

TE PIPIWHARAUROA

No 102

tangata ranei kua tino mohio ki nga tika-
nga o te ture, tena ko nga Komiti Maori,
ko te tokomaha ehara i te hunga matau.
Ko tetahi he o te Maori he wehi ki te
whakatau i te he ki te tangata, i tona ma-
taku kei kinongia ia e te hunga i hinga,
kei whaiwhaiatia ranei, na konei ka whai ia
ki te whakapai i nga taha katoa ma te
keehi tonu i tino marakerake te he ka
turakina.

Ko enei whakaaro kua whakapuakina
nei e au, i whakapuakina i runga i te
turanga etita, ehara i te mea he urunga
noku ki etahi o nga whenua i kootitia e te
Kaunihera, he tikanga hoki tenei na te
etita, i te mea ko ia te mangai o te iwi,
ara te whakaatu i nga mea he e kitea ana
e ia, a, e pa ana ki te tokomaha.

HE HIMENE.

RANGI: "Just as I am without one plea."

1 Ahau nei ra, e tu kau nei
Mau toto ia e ora ai,
Nau hoki ra te oha mai,
E Ihu, tenei au.

2 Kore kau ra he piringa
I enei hau pukeri nui,
I enei ngaru aki mai,
E Ihu, tenei au.

3 Kore kau ra he kitenga,
Kore he ngakau mane noa,
Kei a koe 'nake ia he pai,
E Ihu, tenei au.

4 Kore kau ra he kahanga,
He ngakau tohe ki te pai;

Nau ia te kupu tono mai,
E Ihu, tenei au.

5 Kore kau ra he tironga,
Mau tonu e arahi pai,
Kia kore ai e huri ke,
E Ihu, tenei au.

6 Maku tonu e matau pu
Te nui o Tou aroha noa,
I raro nei, a, runga ra,
E Ihu, tenei au.

RETA A APIRANA NGATA.

TE WHARE PAREMATA, PONEKE,
Hepetema 17, 1906.

KI NGA IWI O ROTO I TE ROHE POOTI O
TE TAIRAWHITI.

TENA KOUTOU.

Kua pau tenei te marama e tu ana
te Paremata, a he mea tika kia whakama-
rama atu au kia koutou i etahi o nga ti-
kanga kei te whakahaerea, a mea ake nei
kokiritia ai ki te whare e pa ana mai ki te
taha Maori me etahi atu tikanga e tika
ana kia rongo koutou hei whakamarama
mo te ahua takoto o nga mahara o te taha
pakeha, me ona paanga mai kia tatou.
Kia mohio mai koutou e kore e taea e au
te tuhi takitahi atu kia koutou i te kore wa
tino watea mo tera mahi. Na reira au ka
inoi atu ki nga tangata e tau atu ai enei
pukapuka kia whaimahara ratou ki te pa-
nui i roto i nga huihuinga, i nga nohanga
korero kia rongo te tokomaha. Ko toku
hiahia hoki kia marama tonu mai koutou
ki te ahua o nga mahi o enei ra.

I—Nga mate takitahi—Pitihana.

i. Ko nga mate takitahi o nga hapu o nga
iwi kei te haere mai ki Poneke nei i runga i
tona aronga tawhito i te huarahi pitihana.
Me ki atu e au he tau he tenei mo nga pitihana
i te poto rawa o nga wiki e tu ana te Pare-
mate, na reira ka ahua kaika te whiriwhiri a
te Komiti o nga mea Maori. Ko tetahi mate
o nga pitihana kei runga i te tupu nui o te
whakaaro o nga mema o te whare ko tetahi
huarahi mate tenei o te iwi Maori, ko te wha-
kapau nui i o ratou mahara me o ratou oranga
mo nga mate penei. Kaua hoki koutou e po-
hehe mai e rite tenei ki te Kooti whakawa e
ata karangatia ai nga taha e rua ki te korero
i a ratou take, a e puta ai he whakatau penei
i a te Kooti. Kotahi ano te mahi a te 'Komi-
ti he whiriwhiri mehemea he pai nga take hei
tautoko i te hura a nga kai pitihana  kia mara

nga he whakawa tuarua, tuatoru ranei mo a
ratou keehi. Ko te nuinga o nga pitihana ka kite
au i tenei tau he ngoikore i runga i enei take,
(a) ko etahi kei te takoto tonu mai he huarahi
i roto i nga ture e ahei ai te tono whakatika-
tika i nga ota a nga Kooti. (b) Ko etahi e
haere kau ana mai kaore he whakamarama i te
taha, Kaore e hohoro te kite a te Komiti i te
tino putake o te mate. (c) Ko etahi e hura

No. 102

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ana i nga take kua papanga rua kua papanga
torutia ki raro i nga whakatau a nga Kooti, e
ahu rawa atu ana ki nga take papatipu, aha-
koa kua oti ke etahi wahi o te whenua te ho-
ko, kua takiwa nga wehewehenga, kua u te
noho a etahi atu ki runga, a kua uaua te whai
kaaronga a te Paremata ki te whakakorikori i
ena aronga whenua, (d) Ko etahi take e
marama noa ana te titiro iho ehara i te mea
he I ake no mua rawa, engari he take kite hou na
nga tangata whakahaere keehi i kite i roto i
nga pukapuka kooti. Ko te kupu a te Komiti
mo ena "I hea tonu koe i roto i enei tau
maha."

Kia marama mai koutou Kaore i te whirina-
ki te Komiti, te Paremata ranei ki runga i
nga take takakino i nga whakataunga a nga
Kooti, ma te kitea iho ra ano i te tino pohehe
o te mahinga a nga ropu whakawa, katahi ka
puta ai te kupu ki te Kawanatanga kia tiro-
kia paitia e te Kawanatanga nga inoi o nga
pitihana. I mutu mai i kona te kaha o te
komiti, i te mea ehara i a ia ki te whakakau-
papa i nga ture engari ko te Kawanatanga.
Heoi ra me ata tirotiro te nui o nga mate i te
tuatahi, a kia uaua te whakaaetanga kia tuku
pitihana mai ki Poneke nei. Kua oti te ki,
ko te tahataha tenei o tena hanga o te pitiha
na, he kotahi e puta i roto i te rau, na enei
aronga kua whakamarama ake nei au.

Mo te taha ki au, kia marama tonu atu i
toku ngakau te tika o te inoi a te tangata, kia
mamae tahi toku ngakau i te tika o te take, ka
kaha ai au ki te ki atu ka puta tona take, a
he hanga mama nga huarahi e taea ai. Ko
taku titiro he iti noa iho te wa e pau i nga
take nunui e pa ana ki te motu, ko te hanga
e whakapau nui ana i te taima ko nga take
ririki takitahi a nga tangata. Kaati i tenei
tau kua tino tatu rawa nga mahi kei te hoho-
nutanga o nga take Maori, a kei te whai nui
ahau ki te pupuri i nga tahu o era kei taka.

2— Te ahua o nga Mema Maori.

2. Mo te ahua o nga Mema Maori i roto i
te whare nei. He tika tohu nga whakateka
a nga iwi mo te tokoiti rawa o nga mema
Maori, ma te aha ka tirohia ai e te taha pa-
keha? Otira, he pohehe tena korero mehe-
mea ka ata whakahaere ana te Mema Maori
i tona tinana. Mo nga take Maori kia mohio
mai koutou e tino kuare ana nga mema pake-
ha o te Waipounamu, a ko ta ratou tumana-
ko mai kei a matou kei nga mema Maori o
tenei motu nga maramatanga hei arahi mo
ratou. Ko tetahi ki te tomo nui nga mema
Maori ki roto nga nohanga ririki o nga me-
ma i nga wahi ngahau e korerorero tahi ai me
o ratou hoa pakeha ki te ngakau nui ki te aru
haere i nga take a etahi me te awhina atu i a
ratau na take takitahi ki nga minita o te Ka-
wanatanga ki roto ranei i te whare i runga i
te huarahi pooti tera tonu e whaihoa mo te
wa e tae ai ki nga take Maori. Ehara nga
korero o roto ake i te whare e haere atu nei i
roto i nga puru-pepa, he korero whakapai ka-
nohi ena, e maka whakatuara ana hei korero
ma nga iwi nana nga mema i pooti, kia mihia
ai tona kaha me te pai o ana korero. Kei
waho ke te wahi i hanga ai nga ture, kei roto
i nga tari Kawanatanga, mo nga tangata e

hara nei te mema: a ko te wahi e taea ai te
whakatikatika kei nga huarahi ririki e kore
nei e kitea mai e nga iwi i roto i nga Korero
Paremata.

Me mohio mai ano hoki koutou, i roto i te
rohe pooti o ia mema Maori he maha noa atu
nga rohe pooti pakeha. Ina koa i roto i to
tatou nei rohe i to te Tairawhiti e waru tahi
nga rohe pooti pakeha. Ko te mahi ma te
mema o te Tairawhiti he awhina i nga take
motuhake a ona hoa pakeha mo a ratou tono
puriti, rori, waea, poutapeta, me te awhina i
nga pire e pa anake ana kia ratou ki nga pa-
keha. Na ka pa hoki ki nga take Maori o te
rohe ka marama te huarahi haere atu kia ra
tou hei awhina mai hoki i aku take. Kei tena
taku huarahi i tenei tau, me te pai tonu ki te
titiro iho, i runga i te aronui mai o aku hoa ki
au. I waho atu ia ratou ko te whakahoa hae-
re ki nga mema pakeha o era atu takiwa, aha
koa o te taha Kawanatanga o te Apitihana
ranei. Me kore noa oti e eke ki te kupu a te
tangata i runga i te ripeka ki to tatou Ariki,
"Kia mahara ki au ina tae koe ki tou rangati
ratanga" me te whakautu a te Ariki, "Aianei
koe noho ai i au ki Pararaiha". Kua tuituia tahi
tia tatou ko te iwi pakeha i roto i enei tau ma
ha, e kore e taea kia motuhake te Maori me
ona mate, me tona huarahi ora. Kaati ake
mo to matou ahua mo to nga mema Maori,

3—Te ahua o te Paremata i tenei tau.

3. Ka whakamarama atu au i te ahua o
tenei tau. Me whakapoto penei he wehenga
takiwa i roto i nga whakatakoto ture mo nga
whenua Maori. No mua atu i toku takiwa
te nuinga o nga mahi. Otira i rokohanga
mai e au te hurihanga o nga tikanga. Na
reira au i whaikupu atu ai i te timatanga o te
Paremata kia koutou, he tau kakari tenei mo
nga take whenua Maori.

Tera e roa nga whakamarama, otira me
ata whakamarama ano. No te tau 1891 te

4

TE PIPIWHARAUROA

No 102.

kakari nui o te motu nei i hinga ai te Kawa-
natanga o te Apitihana i uru ai ko te Kawa-
natanga o te Paranihi. Ko tetahi o nga take
nui o tera pakanga mo te ahua o nga whenua
o te motu, whenua pakeha, o nga tangata
noa, o te karauna ranei, me nga whenua
Maori. Otira ko te nuinga o te pakanga mo
nga whenua pakeha. Ka tu ko Hone Make-
nihi te Minita mo nga Whenua, he tangata
pakari e rite ana kia Te Hetana te pakari;

Nana i whakatakoto tenei kaupapa hou ki
Niu Tireni mo tenei hanga a te whenua ara.
(a) Kia whakauauatia te huarahi e taea ai ta
hoko atu nga whenua o te karauna ki te ta-
ngata noa, engari me haere nui te tuku o era
ahua whenua i runga i te tikanga nihi. (b)
Kia hanga he rohe mo te nui o te whenua ki
te tangata kotahi ahakoa whenua hoko nihi
ranei. No reira i rangona ai tenei mea a te
karaihe whenua, ara karaihe tuatahi kia 640
eka, karaihe tuarua kia 2000 eka, karaihe
tuatoru kia 5000 eka, kei te pai o te whenua
te tikanga, (c) I te mea ka whiwhi te tanga-
ta ki te whenua ka tiakina ia e te ture kia
noho pumau ki runga i tona whenua, he
wehi no te Kawanatanga kei tango noa te
tangata i te whenua hei pupuru kau ka tatari
kia piki nga wariu ka hoko atu ai.

No te tau 1892 ka paahitia e te Paremata
te ture e kiia hei ko Te Ture Whenua 1892"
hei whakatutuki i tenei kaupapa a te Make-
nihi. ' A no taua tau ano ka tahuri mai ia ki
te kati i nga whenua Maori kei hokona noatia
ki nga tangata noa. Ka peneitia kia katia
aua whenua ma te Karauna anake e hoko.
Kahanga he tikanga hei rahui, ka whaka-
whiwhia ki te Kawana te mana whakaputa i
te Kahiti hei kati i nga whenua Maori e hia-
hiatia ana e te Karauna ki te hoko kia kaua e
whaimana etahi atu tangata ki te hoko i aua
whenua.

No te tau 1893 ka mate a te Paranahi ka
tu ko Te Hetana hei Pirimia, a ko Timi i tena
wa Kaore ano kia whiwhi ki te tuunga Minita
mo te Taha Maori. No te tau 1894 ka hanga ko
"Te Ture Whakanohonoho" ka hikoi whaka-
mua nga tikanga a tenei Kawanatanga, ka
tahuri nui ki te pakanga ki nga pakeha ra

ngatira whaiwhenua o te motu. Ka takoto i
kona te tikanga mo nga whenua pakeha, kia
ahei te Kawanatanga ki te muru i te tikanga
hoko i nga whenua pakeha e kitea ana e ia he
pai hei whakanohonoho, ara hei tapatapahi
hei paamu miki kia rato ai nga tangata mahi
i te whenua. Ko te whai hoki a te Kawana-
tanga kia noho nui te tangata ki runga i nga
whenua o te motu, kia tupu nga taone takiwa
kia whaipainga ai nga rerewe, nga poutapeta,

kia hua te tangata me nga rawa o te motu.
No taua tau ano ka paahitia "Te Ture Kooti
Whenua Maori 1894" rarangi 117 i tino arai

tia ai te hoko a te tangata noa i nga whenua
Maori, ma te Kawana ra ano i roto i tana
Kaunihera e wewete nga kahore ka taea ai. Na
ka rongo te motu i te mamae i tena wahi
runga i te haere kino o nga hoko whenua a te
Kawanatanga, i te iti o nga utu, i te kore e
aro nui ki te uiui i nga tangata whaiwhenua
me nga tangata iti nga paanga whenua. Ko
te whai nui a te Kawanatanga i tena wa ki
taku titiro kia tau ki raro i tona mana te nui-
nga o nga whenua o te motu kia ma roto i a
ia me ana tikanga nga huarahi nihi, hoko ra-
nei. Ko te wa tena o nga pakanga a te iwi
Maori, o nga inoi kia whakamutua te hoko i
nga whenua Maori, ko te wa o nga tohe nui a
te Kotahitanga, o nga ope nunui ki Poneke,
tae noa ki te pitihana ki te Kuini kia katia te
hoko i nga whenua Maori. Ka mate atu a te
Makenihi ka tau mai kia Te Hetana te tuunga
Minita mo nga Whenua, tae noa ki te tuunga
Minita mo te Taha Maori. No te tau 1899
ka whakaae te Kawanatanga ki te whakamu-
tu i te hoko o nga whenua Maori ka hanga i
te tau 1900 ko nga Kaunihera, i raro i Te
Ture Whakahaere Whenua Maori 1900. Ka
tupu mai i kona tenei tikanga hou mo nga
whenua Maori kia tukua atu i raro i etahi
ropu whakahaere ma reira e tuku ki te huara-
hi nihi; ko te whai hoki kia whaitikanga nga
whenua Maori ahakoa ma te Maori ma te
pakeha ranei a runga e noho, pera ano i te
kaupapa whakanohonoho o nga whenua o te
Karauna. Ka manaakitia e te Maori ko teta-
hi o nga tikanga, ara, ko te kati i te hoko, ka
kinongia ko te huarahi tuku whenua ki te
Kaunihera hei tuku atu ki te nihi. E ahua
tika ana ano ta nga Maori i te taimaha rawa
o nga tikanga whakahaere a te Kaunihera.
Otira e whakamarama ake ana ahau i tetahi
mate i hua mai i roto i enei hanganga ture, i
topu mai ai te pakanga tae mai ki tenei tau.
I te tau 1900 ka kati te hoko, ka kati te ruhi
noa o nga whenua Maori ki te pakeha. I
Toto ano i aua tau ka raunga iti haere nga
whenua o te Kawanatanga ara o te Karauna
hei whakanohonoho ki te tangata. Ka puma
te mamaoa o te tangata pakeha e mina ana ki
te whenua, kua roa e whakamanawa ana ki
te Kawanatanga hei whakawhiwhi ia ratau ki
te whenua. Tera hoki kua noho nui haere te
pakeha ki nga takiwa Maori, kua tupu nga
taone ririki, kua puta te rongo nui o te pai o
nga ture whenua o Niu Tireni hei taki mai i
nga pakeha o tawahi. Kua rite te ahua o nga
whenua Maori ki te tamahine ataahua e wha-

No. 102

HE KUPU WHAKAMARAMA.

kapohia ana e nga matua, kua tauwhainga
nga whaiapo kia whiwhi ko ia, ko ia. Ka
rite pea tena e te iwi ki te wai kua roa e puni
ma. Ka pehea he maharahara ma te hunga
kei te raorao e noho ana ina puta; i he waipuke,
ka pakaru te puni, ka paaha nga wai? Ko te
rite tera ia tatou i roto i enei tau e rua.
Kia mohio hoki ko te Kawanatanga
te matua o nga iwi e rua, ko ia te
putahi o tenei hanga o te whenua, o nga tika-
nga hoki hei ora, hei mate mo te whenu i. Ko
wai hei whakatu i te Kawanatanga? Ko te
tokomaha o nga mema i roto i te Paremata.
Ko wai ki te pooti i era mema? Ko te toko-
maha o nga tangata o roto o ia rohe pooti.
A ina rato taua nuinga ki te ki kia kimihia i
te motu nei he whenua hei nohoanga mo nga
tangata, kia whakahaerea kia whaihua nga
whenua katoa o te motu ahakoa pakeha,
Maori ranei, a ina kitea kua kore i te taha
pakeha he whenua hei whakaea mo enei tono,
ka whakawhaiti haere mai te pakanga ki nga
morehu whenua o te iwi Maori. Ko te hoa
matenga o nga whenua Maori ko nga whenua
nunui kei nga rangatira pakeha. Kaore he
moni i te Kawanatanga hei koko i aua tu
whenua, engari ko te hiahia ia kia tukitukia
aua whenua ka whakarato ki nga tangata riri

ki o te pakeha.

E rua aku take hei whakamaramatanga atu
maku kia tino kite mai ai koutou i te marama-
tanga mo te ahua o tenei tau. Ahakoa kei te
takoto te arai i runga i nga whenua o te Ka-
rauna kia kaua e whiwhi te tangata kotahi i
nga eka maha atu i te 640 mehemea he karai-
he tuatahi, i te 2000 ranei karaihe tuarua, i te
5000 karaihe tautoru, Kaore i tu tino tatu mai
tena kati mo nga whenua Maori. Ara e ahei
noa atu ana te tangata e whiwhi nui ana i te
whenua, me ki pea e 20, 000 eka ki te riihi i
te whenu Maori 640 eka karaihe tuatahi me
era atu wehewehenga karaihe whenua. Na
reira ka maharatia kia tino whakapangia i
tenei tau ki nga whenua Maori 640 eka karai-
he tuatahi me era atu wehewehenga karaihe
whenua. Na reira, ka maharatia  kia tino
whakapangia i tenei tau ki nga whenua Mao

ri te tikanga e mana ana i naianei ki nga whe-
nua Karauna. Tuarua, ko te pakanga nui i
roto i enei tau mahi i waenganui i nga ropu
pakeha o te motu o te taha Kawanatanga o
te Apitihana e penei ana. Ko te Kawanata-
nga e hiahia ana kia tino katia rawatia te hoko
o nga whenua o te karauna, engari me tuku
anake i runga i te tikanga nihi. Ko te Apiti-
hana e ki ana me whakapuare te tikanga ho-
ko kia motuhake ki ia tangata mahi paamu te
mana me te taitara o tona whenua, kia kaua

e roto mai ko te kawanatanga hei rangatira,
he hoha ki te tohutohu mai ki te tangata ma
hi paamu, he kore e puta no nga hiahia ake
o te tangata kei a ia te riihi o te whenua. Ka
maha nga tau o tenei kakari, a ko tetahi tenei
o nga take nui o te pooti a te iwi pakeha i te
tau ka taha nei, e mohio nei tatau i tino hinga
nga mema Apitihana puta rawa atu etahi to
nu o ona tino toa ki waho o te Paremata. No
tena wa ka mate a te Hetana, ka tu ko Te
Wari hei Pirimia, a i raro i a ia ka tu ko
Maki Naapa  hei Minita mo nga Whenua.

Kaati i kona nga whakamarama. Ka titi

ro mai koutou ka ungutu i toto i tenei tau
nga whakahaere mo nga whenua katoa o te
motu, o te Karauna, o nga pakeha whiwhi
nui rawa i te whenua o nga Maori. Na te
pakeha atu ona pakanga ka kumea atu tatou
ki roto. Ko te take he takoto mangere no
nga whenua Maori, he pau haere no nga whe-
nua Karauna e tika ana hei whakanohonoho
ki te tangata, he kitenga nuitanga na te iwi
pakeha kei te whenua te tino waiu ino enei
motu.

No tenei wiki ka taha nei ka kokiritia te
pire a Maki Naapa  mo nga  whenua pakeha.
Me whakapoto e au nga whakamarama mo
taua pire. (i) Ko nga toenga whenua o te
Karauna e 2, 500, 000 (e rua miriona me te
hawhe) ka rahuitia kia kaua rawa e hokona,
engari ka tukua i runga anake i te tikanga
riihi, a ko nga hua ka whakahaerea hei awhi-
na i nga kura, i nga hohipera i nga penihana
kaumatua i nga huarahi awhina i te rawakore.
(2) Ka whakamutua te tikanga nihi raihana
hoko, te riihi 999 tau, me te hoko i nga whe
nua karauna: engari ka riihitia mo te 66 tau,
me te whakahou atu ano i te nihi i runga i te
wariu hou o nga whakapainga. (3) Mo nga
whenua o nga tangata whiwhi nui rawa i te
whenua, ka haere i runga i te wariu. Ka
kiia kia tae ki te £50, 000 te wariu whakapai-

ngakore o te whenua ka mutu mai te kaha o
te tangata ki te pupuru i era ahua whenua.
Ko te wahi o tona whenua i waho atu i tena
wariu ka akiakina e te ture kia tukuna e ia
kia maketetia i Toto i te 10 tau, ki te kore ka
tangohia e te Minita mo nga whenua mana e
hoko e tuku ki te makete.

(I te ki o te pepa, kahore i pau katoa te pukapuka
a Apirana Ngata te ta, Taria to roanga.)

TE PIPIWHARAUROA

No 102.

HIKAPUHI, TOHUNGA WAHINE. 

KO wai, nohea, he pehea te ahua, o Hika-
puhi? Ki te whakatutohunga  tetahi
tangata i a ia, ki te ki ko ia hei kaiwhakaora
i te tangata, ki te mea hoki he mana Atua kei
a ia, kaua e whakaponohia ko ana kupu kau,
kaua hoki e whakaponohia nga korero a nga
tangata katoa mona engari me ata uiui tona
ahua ake o mua iho a taea noatia mai te ra e
whakatohunga nei ia i a ia.  Ko tetahi tino
mea nui hei mahinga mana me merekara   hei
nga tino merekara ara me whakaara tetahi
tangata kua hemo rawa, me whakaara ake
ranei i te mate nui tetahi tangata, kaua nga
tangata e haereere nei ano engari hei te ta-
ngata e kore. rawa e ahei te maranga, ara, hei
nga tangata e pangia ana e te piwa taipo. I
penei ta te Karaiti tikanga ara he merekara
tino marama ana i mahia e ia hei tautoko i
ana kupu. Ko tenei te tikanga pono hei
whakamatautauranga i nga tangata e mea
ana he. mana nui kei a ratou. Ko tenei te
tikanga pono hei whakamatautau i a Iraia, i a
Tokoaka, i a Wereta, i a Karepa, i a Pari
Rekena, i, a Rua, a tae mai nei ki to ratou
tuahine o te mahi. tohunga, ki a Hikapuhi.

Ko wai a Hikapuhi? He wahine Maori
he tane pakeha tana, kahore noa iho i roto i
nga hohipera e tika ai te ki he "neehi" ia—ko
tona ingoa neehi he tito, he kakahu kau hei
uhi mo tona tohungatanga mo ana mahi
maori. Nohea, a Hikapuhi? No Rotorua,
noho ai ia ki Otaki i etahi wa.

He pehea te ahua o Hikapuhi? Ko tona
ahua o waho he pai, engari kahore matou e
mohio he wahine pai ranei ia he wahine kino
ranei; he wahine whakapono whe wahine wha-
kahawea ranei ki nga mahi whakapono. Kei
tona iwi kei ona whanaunga e mohio ana tona
ahua; kahore ano matou kia kite noa i tetahi
pukapuka a tetahi tangata o Rotorua e mea
ana he wahine pai a Hikapuhi, e tika ai te
rere noa o te tangata ki a ia. He merekara
marama ranei a Hikapuhi  He huhua te
merekara e ai ta te ngutu, engari kaore ano
matou kia kite noa i tetahi merekara marama.
I kiia i te Wairoa kua ora tetahi matapo, e
mea ana ia te nupepa o te Wairoa he teka.
He tangata matapo ano kei Turanga nei
engari i te whawhai o te omanga o Hikapuhi

kaore ia i tae ki te whakaora. I tae mai a
Hikapuhi   ki konei a kiia ana kua ora a te
Peka Kerekere, kihai i roa i muri iho, ohorere
tonu te matenga o te Peka.

Heoi ano ta matou titiro ki te ahua o Hi-
kapuhi kei runga anake i ana mahi i ana ku-
pu i a ia i Turanga nei, a ko ta matou tenei i
mohio ai he wahine rorirori. E kore e puta i a
matou tenei kupu mehemea a Hikapuhi i no-
ho noa iho tena koa ka haere ki nga takiwa
kauwhau haere ai i tona mana, maminga
haere ai i te tangata, ka kiia e matou i runga
i ana kupu, i runga hoki i ana mahi, he: wa-
hine rorirori. He iwi matau te Maori ki te
titiro i te tangata rorirori, na reira matou i
patai ai, He pehea a Hikapuhi  ki ta koutou
na whakaaro, ara, ki ta nga tangata e matau
aua ki a ia?

Kahore ano a matou kupu kia puaki noa
mo nga mahi a Hikapuhi kua timata noa te
korerorero, te ngau tuara i a matou nga ta-
ngata e tautoko ana i a Hikapuhi. Ko etahi
tohunga ranei kia whakahengia e matou ko
Hikapuhi koia kia kapea? Ki te pa tetahi
tangata i a matou kupu, ka pouri matou mo
tana turanga mai i mua i a matou na kona
hoki ia i pa ai, me i titaha tana tu e kore ia e
pa. Kia kapea ranei e matou a Hikapuhi, he
kino ke atu nei ana tikanga i a Wereta tika-
nga i whakahengia nei e matou? Na te tai-
ma i whakaatu he tika ta matou whakahe mo
Wereta ratou ko Karepa, ko Pari Rekena, ko
Rua, a tera e whakaaturia ano e te taima he
tika ano hoki a matou korero mo Hikapuhi.
He aha kia kapea hoki a Hikapuhi, nona te
he ki te whakatohunga i a ia. Kahore matou
e rite ki etahi tangata o te Kaunihera o Taki-
timu i tu nei ki te pei i a Rua ratou ko ona
iwi, kaihore rawa nei he he i mau i te Kauni-
hera, a ko Hikapuhi e whangai nei i te wahine
ki te waipiro, e okooko nei i te moni i te tao-
nga ka tautokona ka whakanuia. Heoi ano
te he nui o Rua ko tana kianga ko te Karaiti
ia, otira kahore he ahatanga ki te Kaunihera
o tenei he, kei te Hahi ke tenei. Ki te wha-
kahe te tangata ki tetahi tohunga me whaka-
he hoki nga tohunga katoa, na ka whakahe
matou mo Hikapuhi.

Haere ra a Hikapuhi i Tauranga, i Here-
taunga, i Wairarapa me etahi atu wahi no te
8 o nga ra o tenei marama ka tae mai ki Tu-
ranga nei ratou, ko ona kaiarahi, i runga ano
i te tono atu a nga tangata o konei. I te ahiahi
o te Hatarei ka tae ki Te Pahou, e hui ana te
tini o te tangata ki te powhiri i te poropiti.
I te ahiahi ka whaikorerotia, kotahi te tino
kupu ko te powhiri tonu i. te kaiwhakaora.

. 

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Ko te Wetini Rikirangi rawa te tangata i
ahua whakatoi ana korero. No te po rawa o
te Ratapu katahi ano ka haere nga mahi me

rekara I whakaaturia e te tohunga nga take
mate o te tangata, ko te tino putake o te mate
he makutu, otira ahakoa he aha te mate ka ora
i a ia. I runga i te kupu a te tohunga ka tu
nga tangata he mamae o ratou ki runga, ka
kiia

kia tupekepeke, kia kanikani.

Ko te tunga o tai o te kuia, o te koroua ki
runga, tupekepeke ai, kanikani ai, keekewoo
ka ai, haka ai me te tangi ano te konana. E
kiia ana rangona ana mai te haruru, te turituri i
tawhiti—tutu ana te puehu i te Ratapu!
Hoatu hoki pea te parani, ka kino rawa te
haere. Ko te tini ki runga porohianga ai, ko
tetahi tangata ki raro whakahemohemo ai, a
muri tata mai ka hemo, kaore i ora i te poro-
piti. E ki ana etahi tangata i te kirikiria o
i te whare. I mea ano hoki tetahi tangata toko-
taua mahi kore rawa ratou i ahei te noho i roto
rima nga tohunga i whai ai ia, hei tenei penei
tonu tona ngakau he mahi na te rewera. Ka
mutu te noho i te Pahou ka haere te tohunga
me te hunga katoa e whakapono ana ki a ia
ki Te Muriwai hei konei

ka tu te marena.

I te po i te mea e tatari ana te whakaminenga
ka puta te rangai wahine, ma katoa nga ka-
kahu rite tonu ki te wahine marena, arai ra
ano, heoi ano i ngaro atu ko nga tane. Ko
Hikapuhi tonu ki mua i roto ano i ona kaka-
hu marena, ka huri i roto i te whare, ka noho
i runga i nga tuuru, ko nga tane ki muri i
nga wahine noho ai. 1 ki etahi tangata i ma-
renatia enei wahine ki te pukahu wairua e
kiia nei e Hikapuhi he mano kei nga kapua,
he mano kei te wai, he mano kei raro
i te whenua. Ka noho te iwi nei ka
tatakina e te minita'te himene ko te 113, ko
te minita anake i mohio ki te himene nana
anake i waiata. Ka inoi te tohunga kia tuku-
na iho te mana whakaora ki nga "apotoro,"
kia nui te mana, ki nuku ake i tona, a kia
rite hoki te ma o ratou ngakau ki o ratou ka-
kahu. E kiia ana he wahine rawe a Hikapu

hi ki te inoi, "pai ke ake i nga minita"; hei mu-
ri iho ka moi hoki te minita nana ra te himene.
I whaikupu ano taua minita i mea ki te mea
he mahi na te tangata e memeha, he mahi
na te Atua e u tonu. Kaore te tohunga i pai
ki enei kupu ka whakakinokino nga kanohi,
ka tu ki runga, ka ki ko nga minita ona hoa-
riri. I miharo etahi tangata ki te tikanga o
enei kupu, i ui ki te mea ko nga minita nga
hoariri o Hikapuhi, ko wai ra tona tuara, e

kino nei ki nga minita? Ka mutu te marena
ka tu te hakari, e rua nga keke marena, ko te
kinaki ko te ti ano a Hikapuhi, ko te "Tiri
Ta" parani. I te tauhou o tetahi o nga wahi-
ne i marenatia nei ki te waipiro i te kaha ra-
wa hoki o taua waipiro haurangi tonu atu,
Tokotoru rawa nga wahine i tino mate
i te waipiro, i haurangi, i huri nga wha

kaaro. Ko Hamahona Pohatu te tanga
ta i whakahe ki tenei mahi, engari kaore ia i
tukua kia korero e te hunga i whakamoemiti
ki te tohunga, i riria a Hamahona, i mea ia
he tika ehara ia i te rangatira engari hoki he
komiti marae ia. Ki ta matou ronga ko Te
Raru ano tetahi i whakahe mo te korenga o
Karaitiana i ora, he aha hoki ra i mate ai i te
mea kua puta te kupu a Hikapuhi e ora i a
ia nga mate katoa. Hei konei ka puta i a
Hikapuhi etahi korero weriweri atu, he korero
kaore nei e pai ma te wahine ma te tane
ranei.

Kaati nga korero mo tenei tohunga hei titi-
tiro ma te tangata, hei korero ma enei wha-
katupuranga e heke iho nei, ko enei nga kore-
ro o te Iwi Maori o enei ra, ko enei mea hei
whakaatu i te ahua o te hinengaro o te Maori
o enei ra. E kore te hunga e pai ana ki
enei mahi e pai ki enei korero, otira he aha i
kinongia ai mehemea he pono engari me koa
ratou i te mea ka panuitia nga mahi e whaka-
manamana nei ratou, mehemea e whakama
ratou he aha hoki i mahia ai e ratou nga mea
e whakamangia ana, ki  te tohu tika o te wha-
kama ko te whakarere o te mea e whaka-
mangia ana ki te tohe tonu kaore he
whakama kahore hoki he take e kino ai ki
enei korero, ki ta matou rongo hoki he tika
ano. Ki te mea he maha nga tau i kitea ai
te pono o nga korero a tetahi tangata e tika
ana kia whakarangona nga kupu a taua ta-
ngata, waihoki ka maha nga tau i whakahe ai
Te Pipiwharauroa ki nga tohunga huhua o te
Maori a kitea ana pono katoa nga korero a
Te Pipiwharauroa, heoi mehemea he iwi
whaiwhakaaro tatou he mea tika kia whaka-
rongo tatou ki ana korero. Inakoa, ko etahi
o nga apotoro a Hikapuhi ko nga tino apoto-
ro tonu a Wereta i whakahengia nei e Te Pipi-
wharauroa, a i runga i te whakarerenga a nga
apotoro a Wereta i a ia he whakaae tena he
he a Wereta kua tika Te Pipiwharauroa. E
te iwi, e marama ana kahore o matou whai ki
te kororia tangata, mehemea he pena to ma-
tou hiahia e mohio ana matou ki te huarahi e
whiwhi ai ki te kororia tangata, ara, me wha-
kangawari, me whakapai ki nga mea katoa,
he, tika ranei, me ki penei matou na, Ka pai

8

TE PIPI WHARAUROA

Wereta! Ka pai Karepa! Ka pai Pari Reke-
na! Ka pai Rua! Ka pai Hikapuhi, Kia ora,
Kia nui nga ora, kia ngawariwari, kia piataa-
ta! Tawaitia matou, ngautuaratia hamene-
tia, akina ranei ki te kohatu, a a te ra e whaka-
moemoe ai o matou kanohi ko ta ratou kupu
whakamutunga tenei, "E te Iwi Maori,
kati te whakatutua i a koutou ki nga mahi
tamariki ki nga mahi tinihanga a nga
tohunga."

PITOPITO KORERO O PONEKE.

I a Puru mema o Akarana e whakahoki
ana i te whaikorero a te Kawana, ka whaka-
tanguru ake a Maki-Rakarana mema o Ahi-
patene, katahi ka karanga a Puuru, "Kei te
moe nanu te mema honore." I mea ano a
Puru, "Ka nui toku pouri tera e meinga tenei
Whare hei whare okiokinga mo nga tangata
haurangi. E pouri ana au mo te tangata
haurangi, engari e tino kinongia ana e au te
mea nana ia i haurangi ai."

 E 12, 582 nga kaumatua tango penihana; o
enei mano 667 nga Maori. Nga moni katoa
e pau ana i te tau e £501, 416.

Ko nga Tiati hou o te Kooti Whenua Mao

ri, ko Walter Rawson (Rohana), roia o Pone-

ke, ko C E McCormick (Makomiki), roia

o Akarana, ko R C Himi, kai rehita o Pone

ke. Ko te utu mo Rohana raua ko Makomi

ki e 500 mo te mea kotahi, mo Paraone

raua ko Himi e 400. Ko Tiakihana Paama,

he tumuaki, ko Heta Mete he tumuaki mo

te Kooti Piira. Ka noho tuturu he tiati mo

ia takiwa mo ia takiwa.

I mea a Honapi mema mo Kereitaone kua
kino haere te ahua o te Maori ki tana titiro,
ara kua motu ke etahi, kua rite ki te ariki ko
etahi ka whakaritea ki te ware.

I mea a Puuru, o Akarana, e whakahe ana
ia ki te tikanga "taihoa" a Timi Kara, kaore
te ngakau pukumahi o te pakeha e whakaae
ki tenei tikanga. Kaore noa e tika te Maori
kia tino whakaarohia i haere mai nei i tawhiti
ki te tango i enei whenua, a he mea nui rawa
kia kaha te whakanohonoho i nga Whenua
Maori,

PAREMATA.

NGA WHENUA MAORI.

I. TE whai-korero a te Pirimia i whakaatu-
ria ai e ia nga whakaaro me nga huarahi
mahi a te Kawanatanga, i puta ano i a ia te
whakaaro o te Kawanatanga mo nga whenua
Mao?. I mea a te Waahi,

"He maha nga whenua Maori nunui kei te
takoto mangere, kaore i te ngakia. Ehara i
te mea no te Maori anake tenei he, he maha
nga mea kei te arai i te Maori engari ko te
tokomaha o te pakeha e whakatau ana i te he
Ia runga i te tuara o te Maori. E kore te
Maori e ngaki noa i te whenua i te mea ka-
hore ano kia marama nona ranei taua whenua.
Ko wai te tangata e ngaki noa i te whenua
mehemea ma te waimarie noa ia e uru ai ki
taua whenua? Ko etahi whenua kua kooti-
tia nei, i te mea kahore ano kia wawahia, e
kore te tangata e ahei te ki i a ia tenei wahi,
te whanau ranei te mea no ratou tenei. Heoi
ano te huarahi marama e puta ai he painga
ki te Maori, me wehewehe te whenua, otira
kua kitea i te iti rawa o etahi whenua, a
i te tokomaha rawa o nga tangata ki roto i
taua whenua, kahore kau he painga ki te we-
hewehe i te whenua. Me whakatakoto he
huarahi a te wa e rite ai, hei wehewehe i te
whenua ki ia whanau ki ia whanau, hei whaka-
kaporeihana ranei i te whenua ka tuku ai ma
etahi tangata matau e whakahaere. Ko te
whakaaro o te Kawanatanga ko te whakanoho
i te Maori ano ki runga i tona whenua, ko te
whakamahi ranei i te whenua hei huarahi e
puta ai te pai ki a ia. E whakaturia ana he
tiati hou mo te Kooti Whenua e tonoa ana
hoki he kai ruuri hei wehewehe i nga whenua.
E whakahohorotia Kua rite te whakaaro o te
Kawanatanga:

(1) Kia rahuitia he whenua hei oranga mo
nga Maori,

(2) Ki te whakanoho i nga Maori ki runga
ki o ratou whenua ano mahi ai ki te
whakaako hoki i a ratou ki te ngaki i
o ratou whenua.

(3) Ko nga toenga o nga whenua ka hoko-
na e te Kawanatanga i runga i tana
utu i whakarite ai, ka tuku ai ma nga
Poari e nihi mo nga tau e 66; ma nga
Maori ano ranei e riihi i raro i te mana
o nga Poari.

(4) Kia whakataua wawetia e te Kooti
Whenua nga tautohetohe whenua.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

(5) Ko etahi whenua ahakoa kahore ano
kia mohiotia nga tangata no ratou me
tango ma nga Poari e whakahaere, kia
mohiotia ra nga tangata no ratou ka
utu ai i nga utu ki a ratou.

E whakaturia he tiati whakawa mo ia ta-
kiwa Poari mo ia takiwa Poari.

I te whai-korero a Makenapa  Minita o nga
Whenua i haere ano ana korero i runga i a te
Pirimia, ara, kia whakaarohia te Maori ki
runga ki o ratou whenua ano.

MEMA O TE TAI.RAWHITI.

I tono a Apirana Ngata ki te Kawanata-
nga:—

(1) Kia meinga nga waiata Maori kia ho-
pukia ki roto i te mihini ponokarawha
hei tohu mo nga wa e haere mai nei.
I whakaaetia.

(2) Kia whakaritea e te Kawanatanga he
tangata kia haere ki nga takiwa Maori
ki te whakaako i nga Maori ki te ka-
raihe i a ratou huruhuru hipi. I mea
te Pirimia e kore pea e taea te haere
nga teihana katoa.

(3) Kia hanga he ture hei arai i nga wai ro-
ngoa hipi kino. I mea te Pirimia ehara
tenei i te he tino nui.

(4) Kia whakaakona ki nga kura mahi a
ringa te karaihe huruhuru hipi. I mea
te Pirimia ko te whakaaro tenei o te
Kawanatanga.

(5) Kia tu he tari ota moni ki Nuhaka hei
painga mo nga Maori mo nga pakeha.
I whakaaetia.

(6) Kia tangohia e te Kawanatanga ma ra-
tou e whakahaere nga puia i Waipiro.
Ko te hiahia tenei o te Kawanatanga
engari ka nui te uaua o nga tangata
kei a ratou nei a Te Puia e nihi ana.

(7) Kia whakamaoritia nga ture mo nga
taru kino me era atu ture kia mohio ai
nga Maori. I whakaaetia.

(8) Kia panuitia te ripoata o te hui i wae-
nganui o te Tari o nga Kura me te
Poari Kura o Haki Pei, ara, mo te
tikanga a te Poari e tango nei ma ra-
tou e whakahaere nga kura Maori. I
rite te ripoata ki ta Apirana i tohe ai.

PIRE WHAKAWHIWHI WHENUA.

Na Timi Kara te Pire Whakawhiwhi i nga
Maori o te Waipounamu ki te whenua ara i a

Ngaitahu, i a Ngatikuia, i a Rangitane. E
142, 000 nga eka mo ratou, e 50 mo te tangata
kotahi. I whakahe a Pereiha Tuki mo te
ahua o te whenua he maunga he tawhiti. Ko
nga tino kupu ia i tau mo tenei pire na Apira-
na Ngata. I whakamihi a Apirana mo te
kaha o Taiaroa raua ko Tame Parata mo to
raua kaha, he hua nei no to raua kaha tenei
pire. Ko te mate o enei iwi ko o ratou whe-
nua he mea hoko na te Kawanatanga i nga ra
o mua, na reira a Apirana i mea ai engari-
ngari te aroha o te Kawanatanga ki te homai
whenua ahakoa ehara i te whenua pai rawa,
ara te kore rawa ko nga pu tawhito i homai
ra ki te Maori hei hoko i o ratou whenua.
He mea whakamiharo rawa ki a ia te ahua o
te Kawanatanga inaianei, i te Waipounamu
kei te hoatu whenua ratou mo nga Maori i whe-
nua kore nei i te Kawanatanga, i Aotearoa,
te whakaaro nui o te pakeha ko te tango i nga
toenga whenua o te Maori na reira ia i wha-
katupato ai. i mea ai kei ponana te Kawana-
tanga ki te tango i nga whenua o nga Maori
o Aotearoa, kei rite hoki ki nga Maori o te
Waipounamu kei kore whenua, a kei anga
hoki te Kawanatanga ki te rapu whenua hei
nohoanga mo nga Maori a nga tau e heke iho
nei. Inakoa ahakoa kei Waikato etahi Maori
kore whenua, kua hokona e te Kawanatanga
tetahi poraka o Waikato, a Te Akau, na reira
ia i mea ai me whakanoho ano ko nga Maori
o Waikato ki runga i taua whenua.

POUKAWA RAHUI MAORI.

Ko tenei whenua kei Heretaunga e 3,668
eka te nui 1, 300 eka he roto wai. I tukua
tenei whenua ki te Kai"tiaki mo te Katoa,
kia keria ai e ia he awa hei whakamaroke,
otira i te riri o nga pakeha kihai i taea te keri
he awa, na konei i hanga ai tenei pire e Timi
Kara hei whakahoki ano i tenei whenua ki nga
Maori.

I te whaikorero a Apirana Ngata i mea ia
he mea nui rawa tenei, ara, te whakaaro o te
Kawanatanga ki te tango mai i tenei whenua
i roto i nga ringaringa o te Kaitiaki o te Ka-
toa. I kite ia i nga tangata no ratou tenei
poraka, ko to ratou hiahia he whakakaporei-
hana. Ko etahi o tenei hunga he moumou
whenua, kei te hiahia ratou ki te hoko i o ra

tou na hea i Waimarama me Pukenga ki te
Kawanatanga, a ki tana whakaaro tera ano e
hokona e ratou a Raukawa ki te Kawanata-
nga. He mea pai kia tiakina tenei hunga kei
anga ki te patu i a ratou ano.

IO

TE PIPIWHARAUROA

No 102

NGA RAHUI KURA MAORI.

I whakahengia e Apirana Ngata te haere
huna o etahi tangata ki te whakakiki i nga
mema pakeha.  I runga i te mahi a etahi ta-
ngata kei te tohea tonutia kia tangohia a Te
Aute i a Te Wiremu. I mea a Apirana he
tikanga he rawa tenei, no te mea na te Kawa-
natanga ano i whakatu he Komihana hei tiro-
tiro i te ahua o Te Aute, a kitea ana e taua
Komihana i tika katoa nga whakahaerenga i
te whenua a na Te Wiremu i totika ai te kura
otira e mea ana etahi tangata kia takahia te
ripoata a taua Komihana ko ia nei tetahi.

Kua tonoa e Hone: Heke kia wawe te wha-
katakoto i te ripoata a te Komihana mo nga
kura o Te Aute o Whanganui.

Kua tonoa e Apirana Ngata kia whaka

turia hoki he Komihana hei uiui i te ahua o nga
whenua rahui kura o te Hahi Weteriana
me te Hahi Pikopo, ara, kia uiuia pereatia me
Te Aute me Whanganui nga kura o te Hahi
o Ingarangi.

TUKU MONI KI TE MAORI.

He tokomaha nga rangatira o Ngatiporou i
tae ki Poneke ki te kawe i etahi putake e pa
ana ki to ratou na takiwa ki te motu katoa
 hoki, ko Paratene Ngata to Tatou mangai. I
-tangi a Paratene mo te aroha o te Pirimia
kua mate nei, i oha atu hoki ki a Te Waari
kua tu nei ki tona turanga teitei. I mea
a Paratene e whakaae ana te Iwi Maori ki te
whakaaro o te Kawanatanga ki te tango i nga
toenga whenua, ara i nga whenua kahore e
taea e ratou te mahi. I whakamihi a Te
"Waari mo enei kupu a Paratene ara, mo te
whakaae te muru, ka marama te ngakau o
Te Kawanatanga. Ko te tino haere ia a
Ngatiporou a i awhinatia ratou, e Te Heuheu
Tukino me era atu Ta, rangatira, he tono ki te
Kawanatanga kia whakatuwheratia he hua-
rahi moni ki te Iwi Maori kia taea ai e ratou
te whakapai o Ta, tou whenua. I tuhituhi ano
a Hone Heke, a Apirana Ngata, me Tame
Parata ki te Pirimia ai whai kupu a Apirana
i Toto i te whare, kia whakatuwheratia he
huarahi moni ki nga Maori pera ano me nga
pakeha. I whakaae a Te Waari a tera pea e
whakaurua tetahi rarangi ki te ture hou a
Timi Kara mea ake whakatakotoria ki te
Whare.

PIRE WHENUA.

I haere tonu i runga i tana whaikorero te
Pire whenua a Makenapa  Minita o nga whe-
nua. Ko te tino rarangi o tana pire ko te hoko
i nga whenua nunui o nga pakeha rangatira.
E kore e pai kia nui ake i te £50, 000 te utu o
te whenua o te tangata i te mea kaore ano kia
whakapaia, ki te nui ake ka tangohia e te
Kawanatanga te nuinga ake. Ki te mea he
whenua nama I. kia 1000 eka te mutunga
mai, ki te mea he nama 11 kia 2000, ki te mea
he nama HI kia 5000. E kiia ana e 61 nga
whenua nunui rawa kei Niu Tireni hei tango-
hanga ma te Kawanatanga. Ko nga whenua
Karauna kei te toe inaianei e rahuitia ana mo
nga hohipera mo nga kura.

TIRITI O WAITANGI.

I patai a Tiatene, mema mo Taranaki ki
te Minita Maori mehemea e pai ia ki te wha-
katu i tetahi Komiti o te Whare, te whakarite
ranei ma te Komiti o nga Mea Maori, e uiui
te ahua o te Tiati o Waitangi, kia matauria
ai te ahuatanga o nga iwi e rua, kia mutu ai
nga raruraru e pa nei ki te Iwi Maori?

I whakahokia e Timi Kara, e kore e taea te
whakatu i tetahi Komiti hei uiui i te ahuata-
nga o te Tiriti o Waitangi, kahore hoki he
painga e puta ki te tukua ma te Komiti o nga
Mea Maori. Kahore te Kawanatanga i te
mohio ki nga raruraru e pa ana ki te Iwi Mao

ri, heoi ano ko te whakamahi anake i o ratou
whenua e takoto noa ana, e ratou ano, e te
pakeha ranei.

Ko nga mema enei o te Komiti o nga Mea
Maori: Pereiha o Nepia, Kirinireti o Waika-
to, Hone Heke, Herihi o Pei o Pereti, Hoka-
na o Whanganui, Hautana o Pewhairangi,
Tiatene o Taranaki, Kaihau, Tewene o Mana-
watu, Manata o Whangarei, Ngata, Parata,
Tarawahi o Kaipara, me Timi Kara o
Waiapu. Tera te Tokomaha o tenei komiti
e awhina i te Iwi Maori.

I kaha rawa te pikinga o te Iwi Maori i
Toto i enei tau e rima

Kua taia e te Kawanatanga te korero o
te Haerenga o te Manene- Te utu -
Ko te whare o Arama te toa hoko i taua
pukapuka i Turanga nei.

 No te 21 o nga ra ka whakapakia a Te
Muera Tokoaitua hei piriti; no te 31 a
Henare Wepiha Wainohu raua ko Poihipi
Mokena Kohere hei rikona.

No. 102

HE KUPU WHAKAMARAMA.



PUREI MONI.

I MEA te rangatira o te whare herehere o
Akarana ko te take i tipu ai nga ma-
hi kino ki te takiwa o Akarana a i toko-
maha ai nga tangata ki te herehere na nga
mahi purei moni. I enei tau ka pahure
ake nei ko te putake o nga mahi kino he
waipiro otira i enei ra he purei moni. He
mate kino tenei e pa ana ki nga taita-
mariki o Niu Tireni. He mano nga ta-
mariki tane kua tu porangi i nga mahi
purei moni. E panuitia ana e nga nupepa
te tini o te tangata e tae ana ki nga reihi
hoiho ki reira whiu ai i a ratou moni
ki te "totaraihe,"/' metemea nei he mahi e
whakahihi ai te tangata. He ruarua nei
nga tangata e tae ana ki nga reihi hoiho
haere he matakitaki kau ki nga hoiho e
oma ana, ehara i te mea ki te purei moni
ki a whiwhi ai ki nga moni kaore nei e
heke te kakawa i te whainga e riro nga-
wari mai nei i runga i nga mahi tahae.
Ko te tokomaha ia he haere ki te purei moni.
Ki te kore nga tamariki tane e whiwhi
moni i nga ra reihi hoiho ka anga ka ta-
hae i nga moni a o ratou rangatira, a ki te
mau te tahae Kaore e whiua ana. He ma-
ha nga tamariki tane e kino ana ki nga
mahi pai, ki nga mahi tika ko to ratou
hiahia kia iti te taima hei mahi ko
te nuinga hei moumou noaiho, ka anga ka
whakapaipai i a ratou, kaore nei a ratou
moni. Ki te kore a ratou moni, ka tahae
hei purei moni ma ratou. I etahi tau ka
pahure ake tenei i korero ano au mo tenei
mate kino ka tipu haere nei, na konei ka
whakamahara ano au i era atu kia titiro ki
tenei mate kino. Ehara enei korero aku
i te rongo a-taringa engari he kite. Ko
matou ko nga rangatira whare herehere e
mohio ana e kite ana ki nga tangata e mau
ana ki te herehere. Rapua he rongoa mo
tenei mate ngau kino.

P.M.K.



HE PANUI.

Kei a matou etahi KATIKIHAMA HE AKORA-
NGA MA TE TAMARIKI me NGA INOI MO NGA

RATAPU. Ki te whakaatu mai tetahi minita
ana e hiahia ana he tukua noatia atu.

HE HAKARI TIMA.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

TEN A KOE. He kupu ruarua nei hei
 kawenga atu mau ki nga iwi ki nga reo
i tera wahi i tera wahi o to tatou motu.
Ehara ra ia i te tikanga whai kiko ki etahi
ahua tangata, otiia he whai kiko ano ki a ma

tou ki te hunga i kite i tenei hakari. Ko te
hakari nei he tainga i te ingoa o tenei hapu o
te Aupouri i huaina e te Notana Timihipi
Kamupene (Northern Steamship Company)
ki tetahi o ratou tima; ko te Aupouri tetahi
o nga hapu nui o te Tai whakaaro nei. Kua
huaina ano e tenei kamupene etahi o ratou
tima ko Ngapuhi, ko Rarawa, ko Apanui, ko
Ngatiawa, a ko Aupouri tenei.

No Hurae ka tonoa e Paratene Kapa ki te
tumuaki o taua kamupene kia hakari a te
Aupori iwi i runga i taua tima whakaaetia
ana. No Akuhata 160 nga ra ka u mai a te Au.
pouri ki Houhora a rere tonu ana ki Muri.
whenua tai ai i te kawanga, engari kaore
i u ki te waapu i eke ki te tahuna. I te ao-
nga ake ka takoto te hakari, te tokomaha o
nga tangata e 61. Ka mutu te hakari ka
whai korero te tumuaki ka mea, Kei te wha-
kapai taku ngakau mo tenei hakari. E wha-
kawhetai ana hoki ahau mo taku taenga mai
ki tenei hakari. He tikanga hoki naku te
hua i nga iwi e awhina ana i taku kamupene
i a Ngapuhi, Te Rarawa a ko te Aupouri
tenei. Ahakoa aku raruraru tae tonu mai
ahau ki te whakarite i ta koutou pohiri mai a
kua tae mai nei.

Ka mutu tana korero ka tu atu ko ahau ka
mea. E whakawhetai ana a te Aupouri iwi i
te whakaritenga mai i to ratou hiahia kia
hakari i runga i to ratou ingoa.

E inoi ana ki te tumuaki kia homai he tiki-
ti mana i konei ki Akarana, i runga anake i
nga raruraru o te iwi. Ko te whakaahua o
te Aupouri iwi, o Meri Puhipi ki runga i a te
Aupouri. A kia pumau hoki te hua i a te
Aupouri ki tenei tima. Katahi ka tu mai ano
te tumuaki ki te whakautu ka mea. Mo te
tono a te Aupouri kia mau tonu tana ingoa
ae heoi ano te roa, he tima toku kei te hanga
ko Ngatiawa te ingoa; kia oti tera ka hanga
ai i tetahi ka hua ko te ingoa tawhito o te
Aupouri ko Natiteawa Houtaewa.

Mo te tikiti, maku tena e whakaaro. "Papa
te whatitiri i runga te rangi ko tana tini ko
tona mana ko te wai o Haruru te taki aki ki
tu tauarai e." Tera atu te roanga:

Heoi ano,

Na E. M. KAPA.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀䔀䤀 愀 洀愀琀漀甀 攀琀愀栀椀 䬀愀琀椀欀椀栀愀洀愀 栀攀 愀Ⰰ 愀欀漀爀愀渀最愀 洀愀 ഀ琀漀 吀愀洀愀爀椀欀椀 洀攀 一最愀 䤀渀漀椀 洀漀 渀最愀 刀愀琀愀瀀甀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀 琀攀琀愀栀椀 洀椀渀椀琀愀 愀渀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 ഀ栀攀 琀甀欀甀愀 渀漀愀琀椀愀 愀琀甀㨀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 䠀攀洀椀 䴀愀琀攀渀最愀Ⰰ 䴀爀猀⸀ 圀漀漀搀戀椀渀攀 䨀漀栀渀猀漀渀⸀ 㔀⼀ⴀ 䠀愀琀愀 ഀ倀愀愀欀愀Ⰰ 䜀⸀ 䄀⸀ 䠀愀渀猀愀椀搀Ⰰ 䜀攀漀⸀ 䌀漀砀Ⰰ 倀攀琀攀爀 䴀挀一攀椀氀Ⰰ 䴀椀猀猀 䬀攀氀氀礀 ഀ䬀⸀ 伀爀洀猀戀礀 匀攀渀爀⸀Ⰰ 圀椀爀攀洀甀 吀甀欀愀爀椀爀椀 ㌀⼀ⴀ 䠀椀爀愀 吀愀爀甀欀攀  ഀ䠀攀爀攀眀栀愀爀攀  䴀愀渀椀栀攀爀愀ഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀