e Te Pipiwharauroa,

he Kupu Whakamarama

NAMA 101.

AKUHATA 1906

HE KOHURU KI TE PAPAREIHI.

KUA maha a matou whakaaturanga ko
tetahi o nga kino o nga mahi purei
moni he whakapakeke i te ngakau o te ta-
ngata. Ka purei moni etahi tangata, ka
riro nga moni £10 a tetahi, ka pouri, ko te
tangata ia i riro nei i a ia e £10 ka koa, kaore
e aroha ki te tangata nana te £10——na,
kua whakapakeketia te ngakau. Kaore he
utu a te tangata i riro nei i a ia te £10 mo
tenei moni, kaore he taonga, hoiho, he wera.
wera ranei, heoi ano na tona waimarie na ta-
na mahi tahae, "parawhe" ranei. I te mea
ano e ki ana a te Karaiti! i runga i te ripeka,
e ngaua ana e te mamae, e pureitia ana ona
weruweru e nga hoia—he ngakau kohatu, i
kore ai e aroha.

I tetahi reihi nui i Merepana, ka kohurutia
etahi pukumeke ko Donald McLeod te ingoa;

I te tononga a nga tangata i a ratou moni
petipeti ka ki taua tangata kaore e taea e ia
te utu, ko te whainga tenei o tangata nei i te
papa purei ano, e 500 pea te tokomaha o nga
tangata ki te whai ki te poke i a ia, e kiia ana
e nga nupepa ano te rite o taua 500 kei te ka-
hui wuruhi. No te mohiotanga o taua tanga-
ta ka mau ia ka anga ki te mano e aru ana i a
ia ka mea kia tohungia ia, kaore e taea e ia te
utu a ratou moni, hei aha ma nga wuruhi nei
ka hamama tonu nga reo ka karanga kia
whakamatea, katahi ka piki tetahi ki runga i
te taiapa, kotahi nei hereni tana i ngaro, ka
paoa iho te mahunga o McLeod, ko tona hi-
nganga ki te whenua. I mate tonu atu tenei
tangata, i whati tona tuara he mea

takatakahi, he mea whanawhana. Kaore ti
mohiotia nga tangata na ratou i patu tenei
tangata he wehi ranei no nga pirihimana kei
kohurutia hoki ratou i kore ai e kaha.

I te kauwhau a tetahi minita i muri mai, ko
Worrall tona ingoa, i whakahengia e ia te
Kawanatanga, i mea ia na ratou i kohuru a
a McLeod (. I kino te Kawanatanga ki enei
kupu, hamenetia ana a Worrall kia tu ki te
aroaro o te Paremete. I a Worrall e haere
ana ki te Paremete i whakanuia ia e te tini o
te tangata, i inoi i himene, na te mano tonu
ia i arahi ki te Whare Paremete. E 200 nga
pirihimana i whakaritea hei tiaki i tenei mini-
ta, he wehi kei kohurutia e nga tangata peti-
peti moni. I te whakawakanga i a Worrall i
whakaae ia ki tana kauwhau, engari i whaka-
marama ia ehara i te mea na te Kawanatanga
ake a McLeod i kohuru engari na a ratou
ture, na to ratou kore hoki e hanga ture hei
peehi i nga mahi purei moni, na to ratou kore
hoki e whakamana i nga ture hei takahi i nga
mahi petipeti. I taikaha nga kupu a te Piri-
mia a Peneti, mo Worrall , a i whakataungia
te he ki tenei minita maia, engari hoki he to-
komaha o nga mema i tautoko i a ia. Kei te
hanga he ture hou inaianei mo Wikitoria hei
peehi i nga mahi purei moni.

Ko tetahi mea e whakahengia anake te to-
taraihe, he whakaako i te tangata ki nga mahi
purei moni. Ki te ki a Manu, 1 (kai-titiro o
nga kura kua piki rawa nga mahi purei moni
i waenganui i te Maori, te piriote, te purei
kaari, te reihi-hoiho, a e mohio ana ano matou
ko tenei tetahi mate nui kei te ngongo i nga
toto o te Maori, engari ko te rite o etahi ta-
ngata kei te tamariki, kaore i te mohio he ma-
hi tino kino, tino tutua, te purei moni.

TE PIPIWHARAUROA

No 101.

TE PUARETANGA O TE WHARE-KARA-
KIA HOU KI PURANGI, TARANAKI,
WHAI KORERO A TE ATIRIKONA O
TARANAKI.

HAKAI ii, 9.-"Ko te kororia o tenei whare o

muri, tera e neke ake i to mua, e ki ana Te Atua

a, i tenei wahi tonu ka hoatu e au te rangimarie, e

ki ana Te Atua"

A.

HE rangi whakaoranga ngakau tenei ki a
tatou, ko au e tino hari ana. I tenei
ra, e whakatuwheratia ana e tatou tetahi
whare mo Te Atua, a, e tino mohio ana ahau,
tera e nui atu te kororia o tenei whare i tera i
mua, i hanga rai te tau 1850, te whare i hanga
ra ki Puke-mahoe, e to mua atu i a au, e te
ahirikona i arohatia e tatou, e Te Kowhete.
A, i karangatia te ingoa o taua whare ko
Tuki-te-arero.  A ko Tuki-te-arero ano te
ingoa ka tuatia ki (enei whare hou, hei tohu
Ki o muri atu, kia kore te mahi a Te Atua e
tukua ki raro e te ngakau maro o te tangata
hara. A, ka whakatapua te whare nei ki te
ingoa o te apotoro nei, o Pita; koia te tino
upoko o te rangai Apotoro. Hei whakaatu
ki te katoa, i te mea, he ahakoa te whakaka-
horetanga a Pita i te ingoa o tona Ariki, he
mea whakaware e ona whakaaro i runga i te
ngakau wehi ona, engari na te atawhai a Te
Atua i whakaturia ano a ia ki tona tunga, na
te ngakau ripeneta ona i tukua kia piki ake a ia
ki runga, taea noatia tona whakakaraunata

nga. Koia ka nui ai to tatou hari i te ra nei;

i te mea kua riringi mai Te Atua i tana ata-
whai ki runga ki a tatou—ki ana tamariki e
hara nei ki a ia. A kua whakaae ano hoki a
ia kia hanga, tatou i nga puta i te tarawhare o
tona nei whare (Hiona), a, kua whakaae ano
hoki ia kia kite ai tatou i nga patu o tenei
Temepara hou, i whaihangatia nei hei riwhi
mo tera. A, he temepara tenei hei whare
kia uru tahi te maori me e te pakeha hei oki-
okinga mo te wairua. Nui atu te whakaho-
nore, tangi a Te Atua ki a tatou, i te mea kua i
karangatia tatou ki tenei mahi, katahi nei ano
ka tutuki ki tona otinga—a, hei tohu hoki, kua
kore ia e wareware ki ona iwi: no te mea, i
runga ano i tera Temepara kua papahoro nei
—me ona pouritanga o mua, me te ngakau
hara a te tangata—kua ara ano tenei whare
ataahua. Tera e nui atu te kororia o tenei
whare; a, kia tomo tahi te Maori me te pake-
ha ki roto me he mea he whanau tahi na te
Matua-tapu; kia kai tahi ai i te taro o te
ora; ne te rangimarie, me te okiokinga mo te

wairua. Kia hari ra e koutou! nga tama

riki o te Matua Tapu. Kia nui te reo ki te
waiata, me te himene ki te atawhai mau tonu
a Te Atua. Nau mai! E koutou, e nga
Maori! Haere mai Ngatihau! Haere mai
Ngatikura! Haere mai Ngatitai Haere
mai Ngatiruru! Haere mai Ngarauru!
Haere mai Ngatiruaka! Haere mai, e te
pakeha! Ki tenei whare iti nei. Haere;

mai ki  te hakari kua whakatakotoria
mo koutou ko a koutou tamariki, hu;

katoa ki nga mokopuna, tuatahi, tuarua.
tuatini, ake tonu atu. Haere mai kia
kite i te atawhai me te koha o te Matua.
Haere mai ki Rangiora! no te mea ko te
okiokinga me te rangi marietanga o Te Atua
tenei.

B.

A, he mea taimaha tenei kupu kua kiia ake
nei, ara te kororia o tenei whare iti tera e ka-
ke ake ki te kororia o to mua whare. No te
mea, i te wa i hanga ai tera whare i Puke-
mahoe, i rite tera ki tetahi totara i whakatu-
puria i te marae o Te Atua—ka tipu, ka rito;

a huihui ana te Maori ki reira waiata ai, i te
ata, i te ahiahi; me te whakamoemiti ki a ia
—e rite ana ki te tui e hiko ana i te ngahere.
Tini te whare i tu tahi ai, a, noho pai ana nga
tangata o roto ——. Ia ra, ia ra, e huihui
ana ratou ki roto ki te whare karakia me te
whakawhetai, me te whakamoemiti ki te
ingoa o Te Atua, a ake tonu atu. A, haere
ana mai era i noho i te nuku o te whenua i
nga Ratapu, ki te kai i te Hakarameta-tapu,
me te whakarongo ki te kupu kauwhau nga 

mahi a Te Atua. Nui atu te hari, me te oranga
ngakau i te wa i tae mai ai to ratou Atiriko-
na, a Te Kowhete, ki te whakatakoto i te
Hakarameta-tapu. Ko Manihera te kai kore-
ro karaipiture, a, piri ana ratou ki a ia. Ko
taua takiwa, he wa rangi mane, he wa oranga
no te tangata. I taua wa, ko Puke-mahoe, i
rite ki tetahi kari e ki tonu ana i te pua rakau,
e kona ana te kakara, kiano kia memenge i te
anu matao o te hotoke. Otira, aue tahi! Ko
te kari pua rakau kua taka koraha; na te
kino i tupu i taua wa i pera ai. Ko nga pua
kua memenge kua puhia haeretia e te hau.
Kua tupu te pakanga, kua noho puku te tata-
ngi a te pere, mutu kau ana te waiata whaka
moemiti, topea iho nga mahi whakairo o te
whare atua—ka mani te toki me te hama.
Tahuna ana te ahi noa ki runga ki te wahi
tapu a Te Atua, me tona nohoanga kua wha-
kakinoia. Tau ana te awha ki runga ki te pa,
hinga ana ki raro, marara ke ana te tangata—
kua koraha a Puke-mahoe.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Otira ia; kihai te, rama o te whakapono i
tineia—i ka tonu i tetahi hokotoru, i piri tonu
ratou ki a Te Karaiti, ia ratou i tukinotia, i
roto hoki i te ngakau pouritanga i a ratou.
Ahakoa te kaha o te awha e pehi ana i runga
i a ratou, kihai hoki Te Atua i wareware ki
ana. Rokohanga mai e Tahuri-o-rangi raua
ko Te Peneti, e mura tonu ana te rama, a i
muri i a raua kua mahia paitia te rama, kua
ringihia ki te hinu—a, kei te mura tonu nei
ano. A, tona tukunga iho. Koia te whare e
ta nei—e kake nei tona kororia i runga ake i
tera. A, ko te mara o Te Atua, kua tupu
nou mai nga pua, kua kore te takoto koraha
o te whenua— e tupu nei mo tetahi rakau
ataahua. A, ka homai hoki e te Atua tana
rangimarietanga a, ake tonu atu.

C.

He tini nga tamariki o Iharaira i Hiruha

rama, i tangi kotokoto mo to ratou Temepara
—mo te whare i noho ai ratou ki te whaka-
moemiti, ki te whakaaroha ki te Atua. Ka
ki iho Te Atua, "Whakaarotia o koutou tika-
nga. Piki ake ki te maunga, ka hari iho i te
rakau, ka hanga ake i te whare. Ko au; ka
ahuareka au; ka whakakororiatia au." Ka-
tahi ratou ka kake ake ki te maunga, me te
ngakau whakapono, me te ngakau toa; kua
topea iho te rakau, kua to; kua whakatu ano
i te whare o Te Atua—te whare ra i maumau-
ria ra, i turakina ra, i whakakinongia ra i aua
ra o te kino, o te tutu. A, ara ake ana te
whare hou mai roto i te mea tawhito, me te
purotu, me te kororia. Engari ia, ki a nga
pakeke i whai mahanatanga ki te whare ta-
whito, ki tona aranga, ki tona purotutanga o
to mua ahua, ka mea ratou, he kore noa iho
te whare hou. A tangi ana ratou me te nga-
kau pouri. Katahi ka ki iho Te Atua ki a
ratou, "He tangi aha ta koutou? Akuanei
te purotu o tenei whare hou, ka nui rawa atu
i to tera." A, na te aha koia i nui ai taua
whare hou? Koia tenei; ko te hiahiatanga
o nga iwi katoa, ara; ko tona ake Tama—te
Tama a Te Atua—mana e whakaki Ko taua
whare ki te kororia. A, i pena ano. Ko ta-
ua Temepara i hanga houtia i nga ra o moiri,
i whakatapua taua Temepara e nga
waewae tapu a Te Karaiti. Nui rawa
atu te kororia o taua Temepara—o taua
whare hou. Tae mai ana Te Karaiti
ki roto, ka whakakiia ki te kororia ana.
No konei i nui ake ai te kororia o tera whare
hou i to mua. A, e penei aianei te tenei
whare kua tu hou nei. Tera pea etahi o kou-
tou kei te titiro whaka muri ki nga ra o mua,
me te tangi, me te pouri. Ara! kia toa!
Kua tungia e tatou i te ra nei tetahi rami e
kore nei e taea te tineia. Tirohia nga, raiti e
rua e ka mai ra—he tohu ena ki a koutou
mo a muri. Kaore aua raki e taea te tineia—
e whakakite ana i te kororia ka ahu mai. Ko
te rama o te whakapono; ka tiakina paitia,
ka ringihia ki te hinu, e mura tonu ake. A,
ko tona maramatanga ka hau ki nga wahi ka-
toa o Taranaki, he ahakoa te poari kerekere o
te po, hei kaiarahi mai taua rama ki te mara-
matanga o te kawenata tapu o Te Karaiti.
Ka parekareka Te Atua ki tenei whare hou,
a, ka whakakoriaretia i ia i roto me te rangi-
marietanga. Tera e haere mai nga tangata
Maori mai te nuku o te whenua, ki te waiata
i o ratou himene whakamoemiti. A, ki te
korero i te atawhai me te koha a Te Atua.
Tera hoki ka haere mai te pakeha, ka koro-
piko tahi me nga Maori i raro i te aroha o
Ihu, a, ki te kai tahi i tana kikokiko tapu, i tana
toto tapu—me ia nei, ka tae mai ki roto, ki
te whakatapu i tenei wharehou. I konei hoki
ka marena ai nga taitama me nga tamahine
—i konei hoki ka iriiri ai nga tamariki ki te
waiora. I konei hoki ka whakaunga ratou e
te Atua te wairua tapu, a, i konei hoki haere
atu ai ratou me te kaha, a taea noatia te
maunga tapu i a Hiona. Koia nei, ka nui ai
te kororia o tenei whare.

Nau mai e te Maori! Nau mai, e te pake-
ha! Haere mai ki tenei whare! Haere mai
e nga Maori mai tawhiti! Haere mai ki ta Te
Atua wahi ake! Haere mai me te waiata,
nui atu te kororia o Te Atua. Whakaputa
mai, i roto i te pouritanga o hara, me te
whakapono-kore. Haere mai ki te marama-
tanga o te kawenata o te rangimarie. Haere
mai kia horoi ai i te kino; ma te toto tapu e
pipi ake ana i te puna, i te aroha a Ihu i
whakatuwheratia mo tatou i runga i te puke
ki Kawari. Haere mai ki te okiokinga, ki te
wahi oranga ngakau mo a koutou wairua. A,
kia penei, ka nui atu ai te kororia o tenei
whare i tera i mua, a, ma Te Atua e homai
tana Rangimarietanga ki tenei wahi—AMINE.



HE PANUI.

Kei a matou etahi KATIKIHAMA HE AKORA-
NGA MA TE TAMARIKI me NGA INOI MO NGA

RATAPU. Ki te whakaatu mai tetahi minita
ana e hiahia ana he tukua noatia atu.

4

TE PIPIWHARAUROA

No 101.

WHAIKORERO A PIHOPA NERIKENA.

E AKU hoa aroha e nga Minita nei, e nga
mangai Reimana, e tama ma, o aku

teina e nga tangata kai Hapa Tapu  o te Hahi

o nga Apotoro, puta noa i te ao

TENA KOUTOU,

No muri mai i tera tunga o te Hui
nei kua oti etahi tangata Maori te whakauru
ki te tikanga Rikona, tokotoru, ki te whaka;-
piriti, tokorua; na to tatou matua i te Rangi
tena. Na konei ka tino whakapai tatou ki
te Atua Kaharawa.

Tetahi mea ano e whakapai ai tatou ki a ia
ko te mahi a Nikora Tautau i tenei Pihopa-
tanga i nga tau 12 ka hori nei. Kua hoki
tena ki tona ake Pihopatanga, ki to Waiapu.
Kei te tangi tatou kia ia kei te hari ia te iwi i
Waiapu kia ia. Ma te Atua i a e manaaki e
tiaki.

Kua mutu te mahi a tetahi o a tatou minita
a Reihana Kamiti. Kua kapohia hoki. He
kai mahi i a na te Atua i manaakitia ai tana
mahi. Mana ia e whakamate i te mea ka
whakamutua tana mahi inaianei.

Ko tenei ka 4 nga Rikona ka 13 nga Piriti
whaka maori e mahi nei i roto i to ratou ake
iwi.

Kua oti etahi tikanga te whakarite mo nga
tangata e whakaminitatia ana. Ko nga
tikanga ra mo nga pakeha me whai tikanga
ano nga Maori na e peratia ana hoki i era atu
Pihopatanga i Niu Tireni nei; e rua aua tino
tikanga.

(1) E kore e whakaurua mai te tangata
kua neke ona tau i te 30. Te take, mo
te tikanga penihana.

(2) Me reo Ingarihi aua tangata katoa. Ta
te mea kei te akona taua reo e nga tama

riki i nga kura kawanatanga, na me mo-
hio hoki nga minita ki te reo kihi. He
mea ano ka karakia aua minita i roto i
nga pakeha, na, me pakeha te reo.

Ka ora toku ngakau i te mea kua rite teta-
hi wahi o te mahi o nga kai mahi i runga i te
tikanga o te Tahua nui o te Hahi Maori. He
puhoi ia  o te mahi i e tahi wahi, otiia kua pai te
timatatanga. Kua tapiritia te 5 pauna ki te
oranga o nga minita, he 60 pauna ra te ora

nga i te tau. Kei te mohio ano matou ka
koni ake ano a tera tau. Kaua e tatu o tatou
ngakau kia rite ra ano ki te 75 paua te moni
mo ia minita, mo ia minita i te tau.

Ko nga kura e rua i Akarana kei te pai te
mahi e 58 nga tamariki kei a Tipene e kura
ana; toko 7 kei reira tonu e noho ana ki te
ako i etahi mahi. E 40 kotiro kei Kuini
Wikitoria kura, tokorua nga mea e utua ana
e o raua matua, me etahi ko tetahi wahi. 
He oranga ngakau tena. Ko tetahi mea
hoki e ngahau ana ko te nohoanga o etahi o
aua kotiro tokorua ki te kura, kia ako ai i te
mahi turoro i te Hohipera i Akarana. He mea
ena i mohiotia ai kei te mahia ano e tona
ringa ake ta te Maori mahi. Ki te tera te
hapai o nga mahi whakaora minita kura a te
Maori ka tera ano ta matou hapai i te tono
ki nga pakeha kia uru mai ki taua mahi. He
mahi hou ano tenei ka whakamatauria nei he
wahine pakeha hei mahi i roto i te Maori,
aru ki Waikato, a kei Otahuhu inaianei e ako
ana i nga mahi whakawahine. Na tetehi ko-
miti mihinare o te motu nei tena whakaaro.
Na te Atua i a i whakarongo mai ki a matau
inei, a he whakapai tenei ki a Ia mana i whai
whakaaro ai taua komiti ki a tatou.

I tera tunga o te Hui nei, i kiia mai e kou-
tou kia tuhi atu au ki te Pirimia mo runga
nga take rua kua rite ano i a aua koi nei:—

(a) Mo nga Marena, ki ta koutou kia rite
te mana o nga marena a nga Minita Maori,
ki ta nga Minita pakeha, kia whakamanawa e
te Ture no Hepetema 16, 1905 tae mai te
whakautu a te Pirimia; koi nei:—"Kua wha-
karitea e te Kooti Nui, tenei, ko nga marena
a te Maori kia raua ano ka mana ki ta Ture-
ki te mea na tetahi Minita Karaitiana i ma,
rena."

He take nui rawa tena, a, he nui te whiri-

whiri, te ata whakaaro kia tau pai ai te noho a
te Maori i runga i nga ritenga marena. Ki
te marenatia nga Maori tokorua i runga i ta
te Hahi ritenga na he tane he wahine raua
tahi, a, mate noa. Na, me whakahaere te
tikanga a te Hahi, ki te mea ka takahia e te-
tahi tangata, wahine ranei, tena marena a te
Hahi, a te Ture; e kore e whakaaetia kia
moe noa iho i runga i ta te Maori tikanga a
mua atu.

Ko tetahi tikanga o ta koutou take korero
ko tenei:—Ara, kia pa nga tikanga a te Ture
marena o te tau 1904 ki nga marena katoa a
te Maori. Ma te panui anake a te Kawana
tena e taea ai i roto i tetahi takiwa, a kua
tuhia mai e te Pirimia kia au, kua mea mai
ki tana mahara "kahore he panui pera ki a
puta noa." He mea uaua rawa tena te whaka

rite i nga tikanga o te ture o te tau 1901 i

roto i te iwi Maori mo te tamariki ia kia wha-
kaarohia e te ture me ata whiriwhiri tena. E
kore kaikatea tena tikanga, otiia me ata
whakawatea e tatou te huarahi e ata rite ai i
roto i nga takiwa Maori. Ko tenei me ata
whakaaro mai nga iwi Maori, ki tena mea ki
te marena, he mea tapu, pumau tonu, he mea
na te Ture te marena a nga Minita. A mua
atu ka tino rite.

No te tau 1904 ka tae te kupu nga Pihopa
o te Porowini nei ki te Kawanatanga mo taua
take, a, kia whakangawaritia e te ture te
tikanga mo nga Maori e hiahia ana ki a whi-
whi ki te tiwhikete a te Rehitara ka utua mai
e te Minita mo te taha Maori ki nga, Pihopa,
'Kei te whakaae ia ki taua tikanga, a, ka
whakaaturia atu e ia ki te Kawanatanga."
No Aperira 1904 tena. Ko tenei, ma te iwi
Maori e akiaki ki o ratou mangai i te Pare-
mata, kia whakaaria tonutia taua take ki te
Kawanatanga. He ahakoa, kei te marama
tenei ara.. "Ko nga marena katoa a nga
minita he tika tonu, he mana tonu ki ta Ture.



(1) Mo nga urupa I mea mai koutou kia
tuhi atu au ki te Minita mo te Koroni mo te
hahu a nga pakeha i nga koiwi a ratou tupa-
paku kia nehua ketia, no Ahipara taua tupa-
paku. He ahua marama ano nga take o taua
hahunga i kawea hoki te tupapaku ki te taha
o ona matua. Kahore he take nui atu i tena
Kei te mohio te Maori ki tena tikanga kia ta-
koto tahi te whanau kotahi. Na ka marama
tena ki ta te Maori, ka mihi ki ta te pakeha
whakaaro aroha. I rite katoa nga tikanga a
te ture i tana hahunga na me tohi tonu o
koutou whakaaro ki tena, ka ata whakaaro
ano te Minita mo te koroni, ki nga ritenga
whakamaori ki te pa mai ano tetahi take
pena ki a ia. Kahore i takahia ta te Maori
tikanga; a, kua ata whakaarohia ta te Pakeha.
I au e tuhituhi ana i enei kupu ka tae mai te
reta o. te minita Koroni ki a au mo tenei take
ano. E whakaatu ana te minita i te hiahia o
nga Maori o Te Patuwai ki te neke i te tu-
papaku ia Rihari Toneke i te wahi tapu o Te
Kerikeri ki o te motu ki Motiti. E mea ana
aua Maori ko te take o ta ratou tono koia
tenei i kahore he whanaunga o Rihari i Te
Kerikeri, e hiahia ana ano hoki ratou kia ta-
koto tahi ia me ana whanaunga ki Motiti.
E kitea ana e koutou i tenei reia rite tonu te
hiahia o nga Maori o Motiti ki to te pa, keha
hiahia mo te tupapaku i nehua ra ki Ahipara.
E mahara ana hoki te kawanatanga ki ta
koutou motini o tera tau. E marama ana
ano hoki tenei, rite tonu te hiahia o te Maori

me te pakeha kia takoto tahitahi te whanau-
nga kotahi.

Tena, e aku teina, tuakana, e nga Minita e
nga mangai nei, ka tukua tenei koutou kite
Wairoa hei arahi i te mea e whiriwhiri ake
ana tatou i a tatou tikanga, e mahi i nga ma-
hi a te Ariki a Ihu Karaiti.

HE TOHU AROHA.

NO te o nga ra o Hurae ka tihohea te ko-
hatu tohu aroha ki Riparata Kahutia.
koka o Heni Materoa, wahine a te Honore,
Tima Kara, ki Te Kuri-a-Tuatai, Turanga
nui. He kohatu tino pai, he anahera kei ru-
nga rawa kei tona ringa maui he ripeka, ko
tona ringa muai e tuhi ana ki te rangi, 14 pu-
tu katoa te teitei o te kohatu, kei te marae
tonu o te whare nui o Te Poho-o-Materoa e
tu ana. Ka 20 nga tau o te matenga o Riparata,
ka tu nei i tana tamahine he whakamaharata-
nga ki tona ingoa. Na te Mea o Turanga i
hura te kohatu, i tapaea hoki ki a ia
nga kakahu, Maori me nga kara uhi
o te kohatu. I puta nga kupu whakamihi
a Taunere mo tona hoa mo Riparata
i kitea nei e ia tona pono tona tika i ana ha.-
nga katoa. Ko nga tino korero nui ia na
Kapene Taka, na te kaiwhakahaere ona
whenua. I mea ia he uri rangatira a Ripa

 rata, rangatira te kauwhau, rangatira nga
mahi, rangatira nga kupu. I kitea te matau
o tenei wahine ki nga mahi kooti whenua. I
nga wa o te noho kino o te whenua, i huri ai
nga iwi o Turanga ki te Hauhau, i u tonu a
Riparata ratou ko tona whanau ko Ngaitekete
ki a Kuini Wikitoria, a i tona noho tupato
hanga ana he pa mona ki Waikanae. I mea
a Wi Pere e tohu ana te ringa o te anahera
ki te rangi, he whakaupato i te tangata kia
titiro ki te rangi kei reira nei a te Karaiti, kei
titiro ke ki nga poropiti o te whenua.
I kaha nga kupu whakatupato a Wi
kei aro atu te tangata ki a Rua, ki te
poropiti o Tuhoe, no te mea ko nga raruraru
i puta ki Turanga i ahu mai ite takiwa o Opo-

tiki. I whakamihi a Wi mo Riparata tona
hoa riri ki te pakeha. Me i tane ana a Ri
kua kore ia ake e tu hei mema i nga wa i tu
ai ia hei mema, kua riro i tona hoa tona tura-
nga Te Tiatene i karakia te whakatapunga
i te kohatu.

6

TE PIPIWHARAUROA

No 101.

WHAREKAHIKA KI WHAREKAURI.

(NA TIPIWHENUA.)

HE PITOPITO KORERO.

KUA paenga nga korero mo Wharekauri
me ona iwi me ona kai he pitopito
noa enei, he mea mahue. Ki te korero a
Hapurona Pawa ki a au, i poropititia e Motu-
rarangi, he poropiti no te Moriori i te mea
kahore ano te pakeha me te Maori kia tae
noa ki Wharekauri, i mea ia, "Kei te haere mai
tetahi iwi, he iwi kino, ko Tukaingakau te
ingoa, hei muri atu he iwi pai he iwi ma."
Ko te iwi kino he Maori, he patu tangata he
kai tangata, ko te iwi pai he pakeha.

Ko nga tangata tuatahi ki te kauwhau i te
Rongo Pai ki Wharekauri ko Pita Hongiho-
ngi raua ko Kakaraia, no muri mai i enei
tangata ka tae a Pihopa Herewini; no te tau
1868 ka mutu te whakapono ki Wharekauri.

Kua whakaaturia ake e au he iwi kotahi
ano te Maori raua ko te Moriori, a kotahi ano
te putahi o raua reo. Na te roa o te wehe-
nga o enei iwi e rua ka rereke nga reo. Tena
koa, ata tirohia enei kupu.

Tena koe = Tena mono koe na.
Haere ra = Haere ra; ko taua (kara.
Ka nui, ka nui = Ku ai, ku ai.

He ingoa ke ano mo te tangata i runga i te
maha o ona tau.

Tamaiti Whanau hou = metoke.
8 tau = tapani.
15-20,, = tue.

= toroihe.

= popo.
= kaimi

Mo te wahine he ingoa ke
10 tau = kaimi wahine.
20  '    = titaha

40 ' = koromuhue.

60,, = teapuku.
10 = tauhungai.

Kua whakaaturia ake e au ko tetahi o nga
tino rangatira  nana nei i raupatu a Whare-
kauri ko Pomare, a kati i te mea kua tuhia e
au nga whakapapa o nga Moriori he mea tika

ki taku whakaaro te tuhi hoki i te whakapapa
o Pomare, kia marama ai ko wai ranei ana
uri i te ao nei. Ko tenei whakapapa na teta-
hi o nga mokopuna a Pomare i whakataki
mai ki au, a e hiahia ana etahi o ona uri kia
taia.

Ngaturua.

Manukonga. = Ehu (w).

Tiwai.

Pomare = Tawhiti.

Kapu.

Hamuera.

Te Kehu (w).

Kapu (w). = Te Rangihiroa.

Te Hiko = Hera (no Kahungunu).

Hani Kamu raua ko Mere te Aka (w).

No te matenga o Manukonga ka moe tana
pouaru a Ehu i a Pataka.

Piritaka = Ehu.
Kaipuke = Te Waero (w).

Ngatau = Reriti

Merana me ona taina 11.

Ngau mu (w). = Te Piringatapu (he

pakeha).


Naera = Hemi

Tiwai
= Te Hautonga

Maui Piri Te Hia Piipi
(Takuta Pomare)

Ko te mokopuna a Pomare kei te ora ko
Mere te Aka kei Porirua e noho ana.

PANUITANGA.

KUA puta mai te kupu a te Komiti wha-
kahaere o te whakakitekite ahuwhe-
nua o Turanga nei (A. &P. Show) kia tonoa
nga Maori kia tuku mea mai mo taua whaka-
kitekite a te 23 me te 24 o nga ra o Oketopa
nei. Ko te whakauru! /- ko nga moni parai-
he katoa e £5 Ko nga mea enei e tuku mai;

He potae raranga, he tokotoko whakairo,
he kahu Maori, he kete, he takapau, he
patu Maori, he waka, he mea whakapai-
pai a te Maori.

E te iwi he mea pai rawa tenei, haunga te
taha ki te moni engari he hapai i a taua nei ta-
onga i a te Maori.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NGA TAKE O TE HUI KI PONEKE.

TENA KOUTOU,
I roto i nga huihuinga ki Poneke ki te
tangi ki a Te Hetana, Pirimia, kua mate ake
nei—ka whakahaerea e nga iwi, e nga hapu,
e nga rangatira i hui mai etahi take korero i
te aroaro o Timi Kara, Minita mo te Taha
Maori; a meatia ana kia hanga tetahi kau-
papa whakatikatika mo nga Ture e pa ana
ki nga whenua Maori hei whakatakoto atu ki
te aroaro o te Kawanatanga, o koutou hoki o
nga iwi, o nga hapu e noho ana i ia wahi o
nga motu e rua. Koia enei nga whakamara:

matanga, me nga whakaupoko o nga take i
oti.

Rarangi Whakatikatika mo nga whenua
Maori.

1. I runga i te titiro ake ki te ahua o nga
ture e mana ana i tenei wa mo nga whe-
nua Maori, a i runga i te whakaaro ake
ki nga whenua e toe ana ki te iwi Maori,
me nga huarahi e taea ai te pupuri, te
whakahaere, te whakamahi aua tu whe-
nua, na reira tenei hui ka whakatakoto i
enei take hei whiriwhiri ma te Kawana-
tanga i roto i nga Pire e kokiritia ki te
Paremata hei whakatikatika i nga Ture
Whenua Maori.

2. Me whakawhanui, me whakakaha nga
huarahi awhina, tuku moni ki nga tan-
gata Maori e mahi paamu ana, e hiahia
ana ranei ki te mahi paamu. Hei muri
ake nei whakamaramatia ai te roanga
atu o tenei take.

3. Hei huarahi e taea ai te whakapainga
taitara, me nga ake whenua o nga tanga-
ta, o nga hapu ranei e hiahia ana ma ma-
tou ano e mahi o matou whenua, me whai-
whakaaro te Kawanatanga:—

(o) Mo nga whenua tokomaha nga tangata
ki roto ki te karati, a e maharatia
ana he uaua te wehewehe te paanga
o ia tangata, o ia tangata, a e hiahiatia
ana e te iwi nona te whenua hei paa-
mu ma ratou ano, hei whakanohonoho
ranei kia ratou ki etahi ranei o ratou, e
tika ana kia whakaroputia i raro i te
tikanga whakakaporeihana.

(1} Otira me whakatikatika, me whaka

ngawari te ture kaporeihana i runga i
enei aronga:—

i. I te mea kua rite te whakaaro o te
iwi i roto i tetahi runanga Maori kia
whakakaporeihanatia ratou, e ahei
ana i runga i te tono a etahi tangata
hokowhitu o te karati! kia uiuia e te
kooti whenua Maori, a mehemea ka
marama ki te kooti tera e pai kia
whakakaporeihanatia hei whakatu-
tuki i te hiahia mahi paamu o te iwi
whenua, me whakaputa e te kooti
tana ota.

ii. Kaua e whaimana te kaitiaki o te
Katoa, te komihana o nga whenua
karauna, etahi atu Apiha kawana-
tanga ranei i roto i nga mahi a te
kaporeihana.

iii. Kaua e whaimana te komiti o te ka-
poreihana ki te hoko i te whenua,
engari te riihi mehemea e whakaae
ana te iwi, a e whakaaetia ana hoki
e te Poari o te takiwa.

iv. E ahei ana te komiti i runga i te
whakaae a te iwi ki te hanga kaupa-
pa whakahaere whakanohonoho ra-
nei mo te whenua, a ina whakaaetia
e te Minita Maori, a ka kahitia, ka
mana taua kaupapa hei ruuri wha-
kahaere mo te whenua.

(c) Mehemea nga tangata Maori no Tatou
tetahi whenua, no ratou ranei etahi
whenua e piri tahi ana, ka hiahia ki te
whakamahi i taua i aua whenua ranei
hei paamu ma ratou, ma nga mea ra-
nei o ratou e kaha ana, e tika ana
kia hanga e Tatou tetahi kaupapa wha-
kahaere, whakanohonoho, riihi ranei
kia ratou Maori ano, a ka kahititia  me 
whaimana taua kaupapa ano i whakau

rua ki tetahi ture o te Paremata.

(a) E ahei ana kia meinga nga whenua kua
wehe motuhake ki te tangata kotahi,
ki nga tangata tokorua ranei, hei pu-
nga mokete moni ina hiahia taua ta-
ngata aua tangata ranei ahakoa kore e
nihi i tetahi whenua i waho atu, kore
moni reti ranei e ahei ana te tuku ki te
Tari Tuku Moni hei punga mokete.

(e) Ko nga whenua e ruhi ana i tenei wa ki
nga pakeha he kawenata nei kei roto e
ahei ai te tuku tuarua atu ki te ruhi,
e tono a ai ranei kia whakaeangia nga
whakapangia a te kai-riihi, a e hiahia
ana 8 nga Maori no Tatou te whenua
kia hoki mai ina mutu te riihi hei
whenua mahi paamu ma ratou, e tika
ana kia puare he huarahi moni ki aua
Maori (i) Hei whakaea i nga whaka-

TE PIPIWHARAUROA

painga (2) Hei awhina ia ratou ki te
mahi i to ratou whenua.

(/) Mehemea kahore he kawenata pera, a
kahore he hiahia o te tokomaha o te
hunga whenua kia riihitia atu ano ki
te pakeha, engari kia waiho hei paa-
mu ma ratou, ina mutu te nihi e kore
rawa e mana nga whakaritenga, nga
kirimina, era atu whakariterite  ranei
hei whakararuraru i te whakaaro o te
tokomaha kia hanga e ratou he kaupa-
pa whakahaere, whakanohonoho ra-
nei.

4. Hei huarahi e hohoro ai te whakatautau i
' nga take whenua Maori, te whakatutuki
i nga whakawa e tarewa ana, te wehe-
wehe ki ia tangata i nga whenua e tika
ana kia wehewehea, ara ki te whakatutu-
ki i nga mahi a te Kooti Whenua Maori,
na reira tenei hui ka tono;—

(a) Kia hohoro tonu te whakatokomaha i
nga Tiati o te Kooti Whenua Maori.
Me whakapumau he rohe me ia Tiati,
me ia Tiati, hei nga rohe o nga Ta-
kiwa whenua e takoto nei i raro i nga
Poari—ara kia 7 Tiati mo ena rohe.
Kia 2 Tiati hei whakamama i nga
mahi papatipu, i etahi atu mahi ranei
o nga takiwa e tino taimaha ana nga
mahi. Kia 2 Tiati i waho atu i enei
mo nga mahi Piira anake. Hui katoa
11 Tiati. .

(6) Ko nga Tiati hou e whakaturia hei nga
tino tangata kaha,-matau, a-hei-huarahi
e mina mai ai ena tu tangata ki te tu-
ranga Tiati me whakapiki te moni ora-
nga mo nga Tiati. Ma nga Mema Ma

ori e aki tenei i tenei wa ano ki Te Ka-
wanatanga.

(e) Me horoi atu te rarangi ingoa ateha, a
me whakahou kia kowhiria ai ko nga ta-
ngata tika mo taua turanga. Me wha-
kahoki ki nga ateha to ratou mana ta-
whito e whaimana ai i roto i nga whiri-
whiri a te kooti: a me whakapiki atu te
utu mo ratou.

(a) Ko nga Tiati tonu o nga Takiwa he
Tumuaki mo nga Poari o ratou takiwa.

(e) Me whakapiki atu te utu-a-ra mo nga
mema o nga Poari.

5. Ko nga whenua o te iwi Maori Kaore i te
hiahiatia hei mahi paamu ma ratou, e
mohiotia ana ranei e kore e taea te wha-
kamahi e te iwi kainga, a e whakaarohia
ana e kore e ahei kia waiho kia tototo

noa ana, me tuku atu ma nga Poari
Whenua Maori e whakahaere i runga i
te tikanga nihi, kaua te hoko. A i roto
i nga tikanga nihi e tika ana.

(a) Kia rahuitia i roto i ia takihana whe-
nua ngahere e riihitia ana te taha wahi
ngahere kia 5 paiheneti o te whenua—hei
tu rakau, hei wahie, hei mahi taiapa,
whare ranei.

(/') Mehemea he rakau, he ngahere e tika
ana hei mahi mira kei runga i te whenua
kua tukua ki te Poari, me atua whakaha-
ere e te Poari kia riihitia tikatia aua
rakau, kei huia ki roto o nga riihi mahi
paamu ka kore hua aua rakau.

(o) Ko nga rori nunui (arterial roads) e
whakatakotoria ana ki runga ki nga whe-
nua e tukua ana ma te Poari e riihi, mo
nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Ko-
roti e hanga, kaua e whiua hei taimaha
ki runga ki ahuwhenua.

(1) E tika ana kia whakapurangatia  tetahi
wahi iti o nga moni reti o nga whenua e
riihitia ana e te Poari' hei tieki hei wa-
kaea mo nga whakapainga a nga kai

Ruhi a te wae mutu ai nga nihi.



6. Nga Huarahi mokete moni:—

(a) Me puare he mokete moni ma te' Tari
Tuku moni ki nga Tangata Mahi Paamu
ki enei ahua whenua.

i. Mehemea kua wehe ki te tangata ko-
tahi, ki te tokorua ranei

ii. Mehemea kua whakakaporeihanatia.

iii. Mehemea he whenua nihi ki tetahi
Maori

iv. Mehemea he whenua kei raro i te
mana o tetahi kaupapa whakahaere,
whakanohonoho ranei kua kahititia.

(b) Ko te rohe o te mana mokete mo nga
whenua (i) (ii) kia a" o te wariu whaka-
painga kore, apiti atu ki te a" o te
warui o nga whakapainga. Ki nga
Maori nihi whenua kia A o tona paa-
nga riihi.

(c) Kia 15 tau te roa o te wa hei whakaea-
nga i te moni tinana.

(a) Ko nga moni kaua e puta tinana ki nga
kai,-mokete engari me takoto ki te
Peeke Poutapeta e tata ana ki nga kai-
mokete, a me tika atu i reira i runga i
te ota mo nga mahi tika mo te whenua,
i runga i te mahi paamu.

No. 101

HE KUPU WHAKAMA RAMA.

9

(e) Ko nga kaute a nga komiti kaporeihana
me tirotiro (audit) e tetahi Apiha Ka-
wanatanga i ia tau.

7. Hei maramatanga mo te iwi ki nga Ture e
mana ana inaianei e tika ana kia wha-
kahaua e te kawanatanga kia hanga
tetahi Pire whakatopu.

8. Hei tiaki a hei arahi i nga whakatau a nga
kooti Maori mo nga keehi e ara ake ana
he tautohe i runga i nga tikanga Maori
e tika ana kia whakakaupapatia aua
tikanga kia takoto marama.

9. E tono ana tenei hui kia whakatutukitia e
te Minita Maori nga tikanga o te Rara-
ngi 6 o Te Ture Whakanohonoho i nga
whenua IMaori 1905, kia hohoro ai te
maramatia o nga paanga whenua o te
 iwi Maori, hei tiaki mo nga nihi, a kei
hoko nga Maori kore whenua.

10. Mo etahi takiwa e eketia ana e etahi ture,
e etahi mate motuhake ranei:—

(a) Rohe Potae o Tuhoe. Kaua he tika-
nga whakanohonoho pakeha e whaka

haerea i roto i tenei takiwa, kia tutuki
ra ano nga muinga take Maori o tenei
rohe potae, a kia tae ra ano ki te wa e
tu ai te komiti Nui o Tuhoe.

(6) Mo te takiwa i raro i Te Ture Nga-
wha:—

i. E tika ana kia ata muia, a kia tino
whakataua te mana ki nga roto, ki
nga paru moana i raro i Te Tiati o
Waitangi. A me whakamaranga i
te taha o tenei take he kereme mo
nga taunga ika, tahuna pipi, toka
tio, kuku ranei a nga Maori.

ii. Me ata whakariterite nga wariu o
nga wahi ngawha, me era atu wahi
e tangohia ana e te kawanatanga:

kia whai mana nga Maori ki te wha-
kahua i tetahi tangata hei Ateha
mo te kooti (Compensation).

(c) Mo nga whenua Rahui i raro i te mana
o Te Kaitiaki o Te Katoa.

i. Me whakatikatika te noho a nga Ma

ori e noho ana i runga i nga whenua
i raro i te Raihana a tau a te kai-
tiaki.

ii. Me whakaaro nui e te kawanatanga
kia akina te kaitiaki kia awhina i
nga Maori no ratou nga rahui ki te
mahi i aua whenua.

Kaua e whakaaro ko te nihi anake ki
nga pakeha.

iii. Mo nga whenua kei te riihi, ina tae
ki te wa e mutu ai tetahi tukunga
nihi a ka hiahia te Maori nona te
whenua, he tangata nei ia kua kitea
e ahuwhenua, ahakoa he kawenata
mo nga whakapainga kei roto i te
nihi, me whakahoki e te kaitiaki te
whenua ki taua Maori, a ma te kai-
tiaki e tuku mokete ki a ia hei wha-
kaea i nga whakapainga a te kai
Ruhi.

Heoi, ko a koutou whakatikatika mo tenei
kaupapa, ma koutou e tuku mai ki o koutou
mema a tenei Paremata.

Na te Komiti o nga Iwi i hui ki Poneke
i a Hune 1906.

KOMIHANA O TE AUTE.

KUA whakatakotoria e te Komihana i
whakahaua e te Kawanatanga hei uiui
mo nga kura o Te Aute me Whanganui, ta
ratou ripoata ki te Paremete. Ki ta ratou i
kite ai kei te tika tonu te whakahaerenga i
nga kura kia rite ki nga take i tapaea ai nga
whenua. Ko Te Aute me Hukarere me wai-
ho tonu hei kareti mo te Iwi Maori engari me
whakauru ano etahi tamariki pakeha; he mea
nui rawa ia te tapari atu ki nga mahi kura te
whakaako ki te ahuwhenua ara ki nga tika-
nga o te mahi paamu; ko nga whare
me whakahou; ma te Tari o nga Kura e tiro-
tiro e whakamatautau; ma nga kaitiaki o Te
Aute e tuku ki te Minita o nga Kura he tika-
nga hou mo nga mahi ma te kura; ki te kore
te Minita e whakaae, ka uiui ai te Minita ra

tou ko nga kaitiaki me te Kaiwhakaako, a
ka tuku ai ma tetahi Komihana e ata wha-
kaoti, ko nga tangata o taua Komihana, ko te
Tumuaki o nga Kareti nunui, ko tetahi ta-
ngata ma te Kawana e whakaari me tetahi
atu tangata ma nga kaitiaki e whakaingoa;

ma te Kawanatanga e otiti nga kaute; me
whakaako tonu nga tamariki ki te whakapono,
engari ko nga tamariki kahore e whakaae ki te
Hahi o Ingarangi me whakawatea ratou;

me hanga he ture hei whakamama i nga mahi
o te kura o Te Aute.

TE PIPIWHARAUROA

No 101.

KAWANATANGA.

ITE matenga ra o te Hetana i te inahoki
kei Ingarangi ke a Te Wari, ka tu ko
Hooro-Tione Minita o nga mahi, hei Pirimia
a te turanga poto o te Paremete ko ia te
kaiwhakahaere o te Whare. Kaore mahi
nui a te Whare, heo aho he paahi i nga kaute.
I puta te whakahe a te Herihi, mema o Pei o
Pereti, mo te porori o Timi Kara, ki te wha-
katutu i nga Poari Whenua. Ki ta matou
rongo i tonoa ko Kanara Poata, ko
Areka Kiiwha, ko Hamiora Hei he Poari mo
te Tairawhiti, a i te kore o Hamiora Hei e
pai, whakaturia ana ko te Otene Pitau.

He nui te whakamihi a nga mema pakeha
mo te ahua o Apirana Ngata, i roto i waho
hoki o te Whare. I whakahe a Apirana
Ngata mo te kore i ata wariutia a Kapuara-
ngi, ara kaore i pau te whenua katoa te tiro-
tiro e te kai-wariu.

I te hokinga mai o Ta Hohepa Wari i
Ingarangi ka tukua e Hooro-Tione tona piri-
meatanga ki raro, ka ka angatia  e Rore Puru-
kete a te Wari. I te whakaturanga a te
Wari i ana Minita kitea ana kua whakakorea
katuria ko Hooro-Tione, ko Makauna ko Timi
a Mira, a Tamihana, me Mahuta, a kua wha-

Kara, ko Piti, o te Kawanatanga tawhito, ko
Mira o Otepoti, ko Makinapa o Mataura, ko
Paura (Fowlds, Hori Heihei) o Akarana, nga
Minita hou.

Te Waari: Poohimahita, Kaitiaki moni
& <;.

Hooro-Tione: Nga Mahi Nunui, Rerewe.

Makauna: Maina, Ture.

Timi Kara: Mea Maori Komihana Pane,
Tiiti.

Piti: Mahi Hoia, Hekeretari o te Koroni.

Mira; Mahi, Katimauha, Mahi mo-
ana.

Makinapa Whenua, Ahuwhenua.

Paura: Nga Kura, Tari Ora Tinana.

TUHIA HE PITIHANA.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

TENA KOE. Tenei o kaitautoko, te
 whakapai atu nei, te whakamihi atu
nei, mo te kupu e mau nei, e ki nei koe kia
kauna te Moana-nui-a-Kiwa  Kiwa e takoto mai nei

he koronga atu naku kia tae au ki nga uru
kahika, ki Ingarangi, kiki pounamu e tangi
ana, ko tona whenua ka tupuna nei e te
Maheuheu, tangi kau ake te mapu e! Kia
kaha ra e te Pipi, e nga tamariki mohio o te
Tai Rawhiti, te rapu tikanga, mo nga ture
muriu whenua o te Iwi Maori o te motu nei i
nga taumaha ka pahure ake nei tae mai ki
tenei tau ka tino murua e te Kawanatanga,
kaati ka tuhia atu nei te ritenga pai e taea ai
kia horo te tae o tetahi Pitihana ki Ingara-
ngi i tenei tau, ma koutou' ma nga tamariki
mohio o ena takiwa e whakatakoto nga kore-
ro mo te upoko o te Pitihana kia takoto tika
kia marama nga korero o te upoko o te Piti-
hana e tukua ana ki Ingarangi. Ka perehi
ai, me perehi hoki he tauwira o te upoko o to
pitihana kia tini, hei tukutuku ki nga kauni-
hera marae me nga rangatira, ingoa nui o nga
iwi katoa o tenei motu.

Engari taihoa e perehi kia whakaaro iho
koutou ki etahi horero kia pai mo tena piti-
hana me tatari mai te roanga o a matou nei
korero mo tena pitihana.

Hoi ano

Na Mitikakau  Hapeta Henry
Rihari Mete  Hori Karaka

Mangamuka Akuhata 7



NGA IKA RAHUI.

HE nui te pouri o nga pakeha i te puta-
nga mai onga rongo kei te patua
e nga Maori nga ika tarauta i te marama o
Hurae nei, i nui rawa ai to ratou pouri he wa
hoki tenei e ta ana te tarauta. Hei te wa e
ta ai, ka hui ki roto ki nga awa ririki ki nga
hokikitanga ki te whakawhanau, katahi ka pa-
tua e te Maori ara, e nga Maori whakaaro-
kore. Kua mea mai etahi pakeha ki a matou
kia panuitia kia kaua e patua tenei ika i nga
marama e whakawhanau ana ko te hiahia ho-
ki o nga pakeha whakatupu ika kia ki katoa
nga awa o enei motu i te tarauta. Kati e nga
hoa kia atawhai ki nga ika manuhiri, kaua
hoki e whakamotitia, kaua te kai e tutea ki
tawhiti. Koia nei te take e rahuitia nei e te
pakeha ana ika, he tupato inahoki tetahi o a
taua nei ika te upo korero, he ika pai,
kua ngaro i o taua awa, i te aha? i te puta
tonutia e te tangata i nga wa katoa.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

WHANOTATA KA AITUA.

KI TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

EHOA tena ra koe. He kupu ruarua

mahau e tuku atu kia rongo te motu.
No te Hatarei 14 o Hurae 1906, ka tu te Hui
karakia a tetahi ropu apotoro tohunga i raro
i te mana tohungatanga o Wereta, ki to ratau
tino pa ki Papawea, he pa tenei kei te wehe-
nga o Waiapu wai raua ko Makatote.  He
pa te nei kaore i tahuri i nga waipuke o mua,
hei tenei waipuke ka tahuri. Ko te ra i tahuri
ai ko te Wenerei 18. I roto i nga ra e toru e
ua ana e tuturi ana ratou ki te inoi i taua ra
kaore i taea te tuturi i te kaha o te wai ki te
rere. Ko te waahi o to ratou waahi i puta ki
runga i te wai e rua puta me te hawhe. No
te po o te Taite i te 10 karaka ka mutu haere
te ua, i te 6 karaka i te ata ka tawhaowhao te
ua. Ka karanga to ratou tohunga ki nga
wahine kia whakawerangia he wai hei unuunu
ma ratou. Ka awatea haere ka whakaukau
ratou ki uta, ka heke hoki te waipuke. Ko
etahi o tenei ropu he karakia kore no te paa-
nga mai o te mate ka karanga noa iho kia
whakaorangia ratou. Ko etahi o nga apotoro
i whanotata ka riro i te Waipuke i runga i
te whainga mai ki a ratou wahine me nga
tamariki. Nui atu te tangi o nga tangata mo
to ratou roopu i te honea tanga mai. Ko te-
nei aitua koi rite ai ki nga porotititanga o
Wereta i roto i ta ratou hui i tu ki Uawa.
No reira hoki ka poropitia te whui taumaha
e tatu ana i te 20 o nga ra o Hurae ki roto o
te rohe o Waiapu. Kaati kei te huihui ka-
toa nga ropu apotoro tohunga i roto i enei
ra ki te karakia kia araia atu taua whiu kia
kaua e tatu ki te rohe o Waiapu. He nui te
whakamanamana o taua tu roopu i runga ake
i to te timuaki nana te mahi tohunga. Kei
te whakaeke tonu nga tangata i raro i tenei
Toopu ki te tangihanga mo to ratou oranga

tanga mai. "Ka kino te haere a te mahi tohu-
nga"

Hei konei mutu ai nga kupu.
Heoi ma

NEHE PAKANUI

 Hiruharama, Hurae 19th, 1906.

PITOPITO KORERO.

(I te ki o te pepa i tera marama, kihai i taia
enei korero.)

I te Wairoa te poropiti wahine nei a Hika-
puhi i enei ra tata nei. Kei te korerotia e te
Maori kua meinga e Hikapuhi etahi merekara
whakamiharo, kua whakatuwheratia nga ka-
nohi o nga matapo. Ka nui te inu waipiro o
te tangata i runga i nga whakaako a tenei
wahine. Kua rongo matou he tokomaha nga
tangata kua wareware nei ki te inu waipiro
kua hoki ano ki taua wai kino. Me takahi
tenei mahi he e nga Kaunihera maori. Ki

te ki a te Wairoa Guardian  teka nga mere-

kara a Hikapuhi.

Kua mau ki te herehere tetahi Maori o Mo-
titi ko Tupea a Akuhata te ingoa mo te
tahae. I mea tetahi pakeha ko Wiremu
Patihana te ingoa, kia korero ia ki nga
Maori kia hoko i o ratou hoa ki a ia
mo te ingoa kotahi e hokona e £3 te utu ki a
Tupaea. Katahi ka tikina e Tupaea etahi
tangata tokowhitu hei maminga no ratou te
whenua, e £28 mo te hea kotahi kati riro ka-
toa i a Tupaea. Kotahi rawa o tenei torowhi-
tui he kuia, ko Ngakeiha Rauwhero i kitea.
E 5 tau mo Tupaea ki te herehere. Ko Nga-
keiha i te mea na tona kuare i mahi ai i te he i
waiho kei te kai"whakawa te tikanga.



HE WHAKAWHETAI.

AHAKOA he wa tenei no te kore kai, ka
nui te puta o te aroha o te tangata ki
te Kareti, ara ki te tuku kai mai. Nga kai
tuatahi na Mere Waimanuka, he kumara he
taewa, e 8 nga peeke taewa no Wai totara na
Rev. Mokai Kereru i tuku mai; kotahi te
kaata, paukena, kumara, taewa na Paratene
Tatae i mau mai na ratou ko ona hoa, he pau-
kena ano no Te Muriwai. Kia ora koutou e
nga hoa mo to koutou aroha ki te Hahi a tae
mai hoki ki a matou e noho atu nei i te kareti
i runga i te mahi a te iwi katoa. Ma te
Ariki o nga mea katoa koutou e manaaki.
Te wairua ohaoha ka momona."

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀⸀ 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ ㄀　⼀ⴀ 䴀爀猀⸀ 䬀攀攀昀攀爀Ⰰ 倀攀爀愀 圀栀攀爀漀爀漀Ⰰ 倀漀栀甀琀甀 䠀愀瀀甀欀甀Ⰰ ഀ䠀攀渀愀爀攀 倀甀渀最愀爀攀栀甀Ⰰ 倀漀爀漀琀漀 圀栀愀欀愀栀愀椀爀愀渀最椀Ⰰ 䠀漀爀椀 ഀ吀愀眀栀愀椀⸀ 䴀⸀ 䐀漀眀渀攀礀Ⰰ 䠀⸀ 刀愀渀最椀琀愀瀀甀愀Ⰰ 圀椀 吀愀洀椀栀愀渀愀 ഀ倀攀琀攀爀 䴀挀一攀椀氀氀Ⰰ 倀愀甀椀爀愀 一最愀瀀甀欀攀㬀 ㄀㈀⼀㘀 䠀攀洀椀 䬀愀甀琀愀 ഀ椀㔀⼀ⴀ 圀椀欀椀爀椀眀栀椀 琀攀 吀愀愀栀甀㬀 㜀⼀㘀 吀愀瀀椀眀愀椀 䠀漀甀欀愀洀愀甀 ഀ㔀⼀ⴀ 䴀爀猀⸀ 䘀愀椀爀氀椀攀Ⰰ 䠀漀攀琀愀 琀攀 䠀愀琀愀Ⰰ 䤀栀愀欀愀ⴀ琀攀 䬀愀椀琀甀栀椀 ഀ倀椀渀攀愀洀椀渀攀 吀甀栀愀欀愀Ⰰ 䠀漀爀椀 䠀漀爀漀栀椀爀漀 䠀漀栀愀椀愀 䠀漀愀琀愀 ഀ䄀爀琀栀甀爀 吀栀愀挀欀攀爀Ⰰ 䔀爀甀攀爀愀 琀攀 䬀甀爀愀Ⰰ 刀甀椀栀椀 吀愀眀愀椀㬀 ㈀⼀㘀 ഀ䠀漀栀甀愀 吀愀椀洀漀渀愀Ⰰ 䄀瀀漀爀漀 琀攀 䴀漀愀渀愀㬀 ㈀⼀ⴀ 吀攀 䠀攀欀愀渀甀椀⸀ഀഀ䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 吀䔀 刀䄀唀 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀  Ⰰ 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀