Te PIpiwharauroa,

he Kupu Whakamarama.

NAMA 100.

GISBORNE.

HURAE 1906.

TURE MURU WHENUA.

I TE Turei te 8 o nga ra o Mei i te
Whare o Raro o te Paremete o In-
garangi, ka patai a Mr Ashley (he iramutu
no Rore Shaftesbury) ki te Pirimia mehe-
mea kua mohio ia ki te Ture Whakanoho-
noho Whenua Maori i paahitia e te Kawa-
natanga o Niu Tireni i te tau 1903, a
mehemea e whai kupu ana ia ki te kingi
kia whakakorea taua ture i te mea e taka-
hi ana i te Tiriti o Waitangi, i hanga nei ki
waenganui o te Karauna me nga rangatira
Maori o Niu Tireni. Ko te whakahoki a
Mr. Churchill ko tenei: Kua ata tirotiro-
hia e te Hekeretari o nga Koroni taua ture,
a kitea ana e ia kahore he take e tohutohu-
ngia ai te kingi kia whakakorea taua ture.
Ki tana whakaaro kahore i te takahi i te
Tiriti o Waitangi. I whakaaetia taua
ture e te Whare o Raro o Niu Tireni, to-
kowha nei o nga mema he Maori. I te
korerotanga tuatoru o taua pire kotahi
ano te mema Maori i whai kupu, a, i tau-
toko ia i taua pire. I patai ano a Mr.
Ashley mehemea kahore i tukua te mana
o nga whenua Maori ki te Karauna e te
Ture o te tau 1852 i whakaaetia ai he mana
motuhake ki Niu Tireni. Ka mea a Mr.
Churchill heoi ano tana whakahoki, kaho-
re rawa nga Maori i te kino ki te ture o te
tau 1905. I tautokona e nga mema
Maori o te Whare o Raro taua pire a ko
te mea o matou i whai kupu i mea ko tana
whakahe rawa mo taua Pire he kore kaore
i kaha rawa." Kei te whakaae ranei nga
tangata matau o taua o te Maori ki tenei
ture huaina nei e te Maori ko te I ure

Muru? Kahore ranei he wahi he o tenei
ture, he wahi e takahi ana i te Tiriti o
Waitangi? Ko ta matou whakahoki ki ta
matou patai ano, ae kei te whakaae ratou
kahore he he inahoki i kore ai e whai-
kupu, he whakaae hoki te nohopuku. I
runga i te nohopuku o te Maori o te kore
e amuamu ka mea te Kawanatanga o
Ingarangi kei te paingia tenei ture kua
iriiria nei e taua he Ture Muru. E kore
te Kawanatanga o Ingarangi, e kore a ki-
ngi Ehara e hamumu te reo ki te kore
hoki te iwi Maori e hamumu te reo; kei
te kiia te whakaaetanga a o tatou mema
he whakaaetanga na te iwi Maori katoa.
Ko te take i pooti ai o tatou mema mo te-
nei Ture he wehi no matou i a Te Hetana,
ehara i te mea he tino mohio no ratou hei
ora mo te Maori tenei ture. Kua mate a
Te Hetana ka ora nei ko Timi Kara, otira
e kore a Timi e kaha ki te tu ki te mano o
te pakeha e tangi whenua nei. Ki te wha^
katete a Timi ki te pakeha e hinga ia, a i
enei ra, kua puta noa te kupu a te pakeha
kia turakina a Timi kia whakaturia ko
Pereiha hei Minita Maori. I tae nga ta-
ngata no ratou nei a Waimarama Poraka
ki Poneke ki te korero ki te Pirimia
(Hooro-Tione) ki a Timi Kara, me te
Minita mo nga whenua, he whakahe i te
pitihana kia-tangohia e te Kawanatanga a
Waimarama. Ko te hiahia o nga Maori
he mahi kia 7000 eka, kia 22, 000 eka me
nihi. Ko te whakahoki a te Pirimia, ka
tangohia e te Karauna i runga i te hoko
nga wahi kaore e taea e nga Maori te
mahi i te mea ka nui te hiahia o te pakeha
ki te whenua. Ka marama i enei kupu

TE PIPIWHARAUROA

No 100.

ma te noho tonu o te Maori i runga i te
whenua e kore ai e tangohia, ko nga
whenua e nihi ana e ahei te Kawanatanga
ki te tango,—ko tenei ta te Kawanatanga
whakamaoritanga i tenei kupu i te "toe-
nga." E te iwi, ka mate taua; kaati te
whakamanawa ki te Kawanatanga, ki te
Paremete hoki. 

E te iwi e pehea ana o koutou whakaaro 
ki ta matou tono kia tukua he pitihana ki
Ingarangi; heoi ano hoki te huarahi e
matauria ai to tatou kore e whakaae ki
tenei Tare? Kei te ngawari te utu o te
tima i enei ra, £12 ano mo te tangata ko-
tahi. Ki ta matou nei whakaaro ake e
takahi ana tenei Ture i te 2 o nga rarangi
o te Tiriti o Waitangi, ara, te tango o te
Kawanatanga i nga whenua Maori i runga
i te hoko i te nihi ranei i te mea kahore i
pai nga tangata no ratou te whenua. Kua
tuhia e matou te Tiriti o Waitangi he wa-
hi ke hei titiro ma tatou. E te iwi, kaua e
taumaha, kaua e auto, kei te tangi whenua
te pakeha, a e kore e hapa te whakamana
o ta ratou tangi e o ratou mema huhua,
hamama hoki te reo kia rangirua ai te ta-
ngi, no te mea e kiia te nohopuku he
whakaae.

MO TE HANGA RIIHI.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

EHOA me tuku kia haria e Te Pipi nga
kupu e whai ake nei. Ka maha nga
tau kua huri ake nei e koreo ana i oku mah-
ara ki oku iwi Maori mo nga ritenga ahu
whenua i whakamatau ai ahau me nga ritenga
kawenata nihi whenua ki te pakeha heoi kaore
ano au kia kite i tetahi Maori kia hihiko ki te
ahu whenua Koia tenei taku kawenata riihi
i oku paku whenua (i) ko nga tau o te nihi
(2) ko nga utu mo te reti i te ono marama o
ia tau o ia tau hemea ata tautohe e au ki te
pakeha e hiahia ana ki toku whenua i runga i
taku titiro kia hia nga hipi e ora i te eka kotahi.
Ki te kore te reti e puta i roto i nga ra e 30 ka
koe e mara. te nihi. Mate Kaitango nihi e utu
nga whakapainga katoa. Ma te Kaitango
rihi e hanganga taiepa rohe me nga roherohe
katoa o te whenua. Ma te Kaitango nihi e
hanga nga whare, me totara nga pou me kohatu
ranei me peita te whare i to otinga o te mahi
kia toru parunga peita me peita i ia whitu tau
me te tau mutunga hoki ara nga whare katoa

i whakaturia e te kaitango nihi ki runga i taku
whenua. (7) Me tiri ki nga tino purapura kake-
putu raikaraihe Ingarihi me te nanu ki te ko-
rea. (8) Kote wai tiringa hipi kauaka e tukua
kia maringi ki roto i nga awa. (9) Ma te
kai tango nihi e utu nga reiti me nga taake
whenua katoa me era atu taake (io) Kau
aka te kai tango nihi e hoko atu ki tetahi ta-
ngata i nga rakau o runga o te whenua engari
me whakaae te kai tuku nihi. (11) Me wha-
kapai katoa taiepa nga whare i tekau mu-
tunga o te nihi me tiri hoki ki te karaihe o nga
ahua i runga ake nei nga wahi o te whenua i
pukana i parautia ranei i te tau mutunga o te
riihi, me pukari te Kaitango nihi nga taru
kikino i nga raumati katoa, ki te kore ka mana
kore te nihi ma te Kaituku nihi e whakaae te
whakawhitinga o te nihi ki tetahi atu ka tika
ki te kore heoi kaore e riro. Ko toku whaka-
aro kua tino whakapono ki te mangere o te iwi
Maori ki te ahuwhenua ki te rapu tikanga e pai
ai tona tinana me tona ahua, tona whare, me tona
moenga. He nui nga hapu nga tangata
whiwhi whenua i korero mangai ai ahau i oku
mahara heoi kahore i rite, engari ki te haere atu
te Pakeha tere tonu te ae mai o te Maori kite
utu a te Pakeha i ki atu ai, tetahi ki te whaka-

wehiwehia e te Pakeha mataku kau noa iho
kauatu. Ehara i te mea na te Waipiro na te pu

rei hoiho ranei,  engari nate kore e whakarongo
ki nga ture e mahia nei, ua te kore e ata wha-
kaaro ka whakamatau kia kitea te kino ka ki
ai he kino. Ka nui toku koa i te kitenga iho
i te pepa e whakaatu ana i te 60, 000 eka o te
whenua o Ngatiporou kua nohoia e te 60000 hi-
pi, e kore e taea te korero he iwi tena kahore ona
whenua i rekaina e te Pakeha i te tau 1847 tae
noa ki te tau 1849 na konei i toe ai ona whe-
nua pera me etahi o nga iwi o te Taihauauru
nei, otira ko ahau ko Ngatiapa, tuatahi tonu o
te Makarini reka rawa ki ona kanohi me tona
ngakau; no reira i te tau 1849 rokohanga mai
e mamae ana te ngakau o te iwi mo ona pa-
tunga e era atu iwi o te motu me ona kohuru

tanga, tawarenga e era atu iwi heoi no te wha

kaaritanga mai a te Makarini i te toki me te
paraharaha me te putoroumu, mohio tonu atu
ma era ka ea ona mate heoi ano ka tukua o ma-
tou nei whenua i te tau 1849 koia ka
noho kore whenua noa iho matou nei wahi iti
noa iho i rahuitia, engari tera e pohehe nga iwi
o te Motu nei na te rau eka na te mano eka ra-
nei i ahaua rangatira ai te tane te wahine o te-
nei iwi kao engari na te ahuwhenua i te eka ko-
tahi Hetana te momo ka rua. Ka nui te koa o
nga Maori mo te puaretanga o te hoko whe-
nua ki te Kawanatanga.

na ERUERA TE KAHU.

No. 100

HE KUPU WHAKAMARAMA.

FRANK T BULLEN.
NGA RUANUKU O TE MOANA.

HE reo Kariki pea te ahua o enei kupu
ki te Maori—Frank Bullen ki te
pakeha ia e rite ana tenei ingoa ki tetahi hoa
tawhito he maha nei o raua (kitekitenga i mua
atu o raua korerorerotanga  o raua ringaringa-

tanga. I penei te ahua o Frank T Bullen  
(Paraki Purere) i tona taenga mai kia kite i
a matou o te Kareti nei i te 190 nga ra o Hu-
ne. I tau te honore nui ki a matou a i hari o
matou ngakau i te taenga mai o tenei tangata
rongo nui kia kite i a matou. Ahakoa ko
tona mata i tauhou ki a matou, ko ia ake ia he
hoa tawhito no etahi o matou i te mea kua
1 (korerotia e matou etahi o ana pukapuka i mua
atu. Na tenei tangata i tuhituhi etahi puka-
puka pai nga korero mo nga hanga o te moa-
na, a na enei pukapuka ka rangona tona reo
e te ao katoa. He kupu tenei na matou ki
nga taitamariki katoa he mohio nei ki te reo
Ingarihi, kia whai ratou ki te korero i nga
pukapuka a Purene, ara, i te Cruise of the
Cachalot (Nga rerenga o te Cachalot
"With Christ at sea" (Ko te Karaiti te Hoa i
te Moana), "The Log of a Sea Waif" (Te
Pukapuka Whakamahara a te Pani o te
Moana), me etahi atu. He pukapuka tino
pai enei; kaua e whakapokea te hinengaro ki
nga korero kohuru, tahae, o nga pukapuka
weriweri a te pakeha.

 Me whakarapopoto ake nga korero o tenei
tangata. I te matenga o ona matua, i te kore
kai mana, ka eke a Purene ki te kaipuke i a
ia ano 10 ona tau. He kino nga kai o te
kaipuke, he kino nga heramana, i tukinotia ia,
he maha nga marama heoi ano tona hoa hei
whakamarie i a ia he ngeru. I mahi hera-
mana tonuia a kaumatua noa tu ana ia
hei mete. I a ia i Amerika ka tu ia hei mete
mo tetahi kaipuke patu tohora, i tae mai taua
kaipuke ki Niu Tireni patu tohora ai ara ki
Rangiuia ki Ruapuke, ko te ingoa o to ratou
kaipuke ko the Cachalot (Paamu-weera). I
tae ia ki nga wahi katoa o te ao. I tetahi tau
ka hoki mai ano ia ki Niu Tireni, ko te "Ra.
ngatiki te ingoa o te kaipuke. I to ratou
kaipuke i Koputai (Port Chalmers) ka wha-

katahuritia ia ki te Whakapono, a e matauria
ana a Purene e te ao katoa he tangata whaka-
pono. I a ia ano e heramana ana ka marena
ia, kahore noa iho ana moni, heoi haere ana
ki te moana ki te rapu oranga mo tana wahi-
ne. Inaianei kua rangatira a Purene i runga
i tana mahi hoko pukapuka. O tana puka^
puka tuatahi 1, 000, 000 nga kape i hokona ki
Amerika. Ahakoa kahore tenei tangata i tae

ki te kura, nui atu tona mohio ki te tuhituhi,
nui atu hoki te pai o tona reo. E ai ta Pure-
ne  puta mai tona matauranga i runga i tona
kaha ki te korero i te Paipera i a ia ano i te
moana.

Ko tetahi o nga wahi korero a Purene ki nga
pakeha o Turanga nei mo te tohora, nana ma-
tou nei i mohio ai ki nga korero huhua mo te
pakake. Ki tana ki e 67 nga tu tohora kei te
ao, a ki tana whakaaro he wa ano i noho ai te
tohora i te whenua, no te mea ehara te tohora
i te ika engari he kararehe he penei ano me
te tangata, e kore e ora ki te noho tonu i te wai
ki te kore e puta ki te kahu o te wai nga ai.
E pohehe ana te nuinga o te tangata he wai
te puha o te tohora, ehara i te wai engari he. ma-
maoa i puta ake i roto i tona manawa. Ko
tetahi mea ano e pohehe ana te tangata ko te
nui o te korokoro o te tohora, e mea ana ratou
he iti noa e kore e horomia te mea nui ake i
te aua, na konei i ki ai etahi pakeha kuare he
tito nga korero o te horomanga o Hona e te
tohora. Kotahi ano te tohora he iti noa te
korokoro, ko te Kirinirana ara ko te raiti
weera. I patai a Purene "I hanga ranei
e te Atua te waha o te paamu-weera
kia nui noa atu hei horo aua anake?"
I kitea e ratou i roto i te kopu o tetahi paamu-
waera i mate ki Rangiuia (Stewart Island) he
mango matawha 15 putu te roa. "Ki te taea
e te tohora te horomi te mango 15 putu te
roa, ko Hona ia nei kia kore e taea te horomi?"
Ko te merekara ehara i te mea ko te horomo-

nga o Hona, engari ko tona oranga i roto i te
koopu o te tohora mo nga ra e toru." Ki te
haere te paamu-waera ka hamana tonu te wa-
ha, ka tautau te kauae o raro, ka pohehe te
ika he ana no te moana, ka tomo ki Toto rapu
kai ai ma ratou, a, ko ratou ia hei kai ma te
tohora. Engari ehara tenei i te tikanga nui
a te paamu^weera hei whangai i a ia, he tina
pakupaku noa enei nana ko tana tino kai ia
he ngarara ano no te moana (squid) he penei
te ahua me te wheke, kei te papa o te moana
tona kainga. Hei te hopukanga a te tohora i
te wheke ka rarapi te wheke ka timata te no-
noke, hei te hemanawatanga o te tohera ka
piki ki runga TITI ai. I mea a Purene he pa-
kanga nui kei te take o te moana i nga haora
katoa o te au o te po. Kua kore e nui te patu
tohora i enei ra, i te iti rawa o te utu o te hi-
nu, i heke ai te utu o te hinu tohora, na te
nui o te hinu whenua, heoi ano te tohora e
patua ana inaianei he raiti-weera, i patua ai
mo nga iwi o te waha, ara, mo te weera^pono.
Ko te utu o te waera-pono inaianei mo te ta-
na kei runga ake i te £2, 000. I mea ano a
Purene ko tetahi he nui e pa ana ki Ingara-

4

TE PIPIWHARAUROA

No 100.

ngi kei te tangohia e era atu iwi nga mahi
kaipuke, e 35,000 o era atu iwi kei runga i
nga kaipuke o Ingarangi e mahi ana. I te
taenga mai o Purene ki te kareti ka powhi

ritia a e nga tangata o te Kareti tokorua o ra

tou i whaikorero. I mea a Henare Wepiha
he mea whakamiharo rawa nga korero o
Purene, tona pikinga ki tona turanga teitei, i
piki ake nei ia i te korekore noa iho, he mea
tenei hei whakakaha i te ngakau o te tamaiti
Maori. I mea a Reweti Kohere, he korero
pai rawa ki te Maori nga korero o Purene me
nga korero o ana pukapuka, no te mea ko nga
tupuna o te Maori he iwi rere moana. Kaore
ano a Kapene Kuki kia whanau noa ki te ao,
i te mea e mataku ana ano te pakeha kei nga-
ro te whenua i a ratou i te moana, kei tae ra-
nei ki te mutunga mai o te ao ka taka o ratou
kaipuke i te mea e penei ana ano te pakeha,
kua pau ia te haere e te Maori te Moana-nui-a
Kiwa i runga i o ratou waka ririki, kua tae
ia te Maori ki te pito o te ao whakatatare atu
ai. I nui te whakamihi a Purene ki te po-
whiri a nga Maori i a ia, i ki ia katahi ano ia
ka powhiritia e te Maori. He nui tona aroha
ki nga iwi Maori, kaore ona whakaaro ki te
kiri o te tangata. I a ia e patu tohora ana
he kanaka etahi o nga tangata o te kaipuke,
mo nga mahi o te kaipuke i raru nga pakeha
i nga kanaka. I te hokinga o nga kanaka ki
to ratou moutere he nui to ratou tangi—i ma-
ringo te roimata i to ratou aroha tetahi ki
tetahi.

HE MAORI MANAWANUI.

(NA PARONE TUREI.)

HE maha nga taitamariki Maori o Te
Aute, me Hukarere, me o ratou hoa,
i hui mai ki Te Rau Kareti Gisborne, i te
po o te mane 9th Hurae ki te whakanui i te
putanga o Hamiora Hei i te LLB. I tona
putanga i tenei, ka ahei ia te mahi i nga ma-
hi katoa o tenei tuunga o te Roia. 

Na te Rev. F. W Chatterton nga kupu
tuatahi ki a Hamiora Hei. I mea ia nui atu
tona, me to te huihui whakamihi ki te putanga
o Hamiora Hei. Katahi ia ka mohio he teka
noa te tawai a te pakeha e ki nei kaore te
manawanui, me te pumau ki te mahi i te
Maori ina, kua puta a Hamiora Hei i te
LLB, a e iwa nga tau i whaia ai e ia tenei
mea. Ko te manawanui me te pumau ki te
"mahi kei a Hamiora Hei. Na enei mea

whiwhi ai ia tenei honore nui. I te mea
kei a ia enei mea e rua kowai tatou ka
mohio, tera pea, ka tu mai ia he turanga tike-
tike ke atu a nga ra e tu mai nei. Ko tona
tumanako nui kia waiho a Hamiora Hei e nga
taitamariki o te iwi Maori hei tauwira ki a
ratou.

I muri i a Chatteton ko Paraire Tomoana.
I mea ia he hoa kura nona a Hei i Te Aute.
He tangata manawanui u hoki a Hei, apiti
atu ki enei—he tangata kaore e whakaae kia
rarua i tetahi mea i whakaarohia e ia kia taea
ra ano i a ia taua mea.

I muri i a Paraire Tomoana ka tu ko Te
Reweti Kohere. Nui atu tona koa i te puta-
nga o Hei i te LLB. mehemea tonu tera
koia kua puta. I kura tahi raua i Te Aute.
A he maha nga tau i muri iho ka puta nei a
a Hei i te LLB. I tu ano a Rev. Te
Maori Tokoaitua raua ko Wi Paraire ki te
whai kupu ki a Hei.

Te whakahoki a Hamiora Hei. Nui atu
tona koa ki nga kupu whakanui mona. E
toru nga mea nunui kua pa ki a ia. () Ko
tona ra whanautanga, na te tangata i whaka-
nui. (2) Ko tona marenatanga. (3) Ko tona
putanga i te LLB. I mahara ia ma tona
puta i tenei whakamatautau e ngawari noa
ai tana mahi, no tona putanga nei kauaua ke
atu ia, ara ka rite ki ta te Karaipiture, "He
maha i hoatu ki tetahi he maha ano hoki e
tangohia mai i a ia. I Te Aute ia e kura ana.
Mutu mai i reira, i te mea kua mate tona pa-
pa, ka haere mai ia ki Turanga nei rapa mahi
ai mana. Kore rawa ia i whiwhi, whiwhi rawa
atu i Nepia 15/- mo te wiki. O tenei moni
Io/- e riro ana mo te whare nohoanga, toe
mai ki a ia e 5/-' ko tenei rima hereni tona
ora. i te wiki. Muri mai ka whiwhi mahi ia i
Hastings. I reira ka puta ia i te matricula-
tion. Tona putanga, ka tono ia he Karahipi
i te Kawanatanga, haere tonu atu ia ki te,
Kareti i Akarana. I a ia i reira ka puta he
whangai ma te Atirikona. Wiremu i a ia, kore
ana ia i pai, koi kore ia e puta i te mahi roia
ka moumou noa iho nga moni a te Atirikona.
Ka mahue i a ia a Akarana ka haere penei mai
ki Turanga nei. I whiwhi mahi ia i a te
Rihi me te ako tonu e £2 te utu i te wiki.
I muri mai ka uru ia ki te tari o Tione—
Tiati Tione inaianei. Ko te utu mona e 3o/-.
Ka moe wahine me tona ako. tonu u, hinga mai
i nga whakamatautauranga—ako tonu ia.
Inaianei kua puta ia i te LLB ara tau
i ako ai ia. Ko te utu mona inaianei e £3.

I tuhia enei kupu hei titiro ma tatou ma te
iwi maori, ehara i te mea ma te moni anake

No. 100

HE KUPU WHAKAMARAMA.

raua ko te tino matauranga e whiwhi ai ki
nga tuunga nunui o te Pakeha, engari ma te
pumau me te manawanui. Ko Hamiora
ehara i te tangata whai moni, tino matau ra-
nei, engari na te manawanui me te pumau ki
te mahi i puta ai ia i te LLB.

He maha nga ahuareka, waiata, ping-pong
me eta atu ahuareka a te pakeha. I muri o
te hapa ka waiatangia te waiata mo te kingi,
ka pakaru te hui.

HE ORANGA WHAKAUAUA.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

WHARAUROA tena koe e hoa tukua

 atu nga kupu torutoru nei hei mi

haro ma nga motu e rua nei mo tetahi tangata
ko Ta Retireti te ingoa, he awhe kaihe no
Maketu i haere mai tenei tangata i roto i nga
ringaringa o te pirihimana i runga i ana mahi
kikino, te hara i meinga ai ia ki te herea e te
ture ne patu i tetahi Pirihimana o te Puke,
ko kiia nei e te ture e rua tau mona e hore ai.
I te wa ka rite ia ki te hari atu ki Akarana,
kote wa tonu tena ona i oma ai tae tonu atu
ki nga takiwa o Ngapuhi nei; e whai whaia
ana ia e te Pirihimana o nga takiwa o Nga-
puhi nei i te marama Aperira. Kati i taea e
ia te haere nga motu o te moana hoi ano te
motu kaore i taea e ia te haere ko Ingarangi.
He tangata haere tima, haere kaipuke, i oma
ano ia i runga i te kaipuke i te taenga o te
kaipuke ki Nepia i nga tau kua huri atu;

kati kei a matau e noho ana i enei ra: kua
puta ia i nga tau mona i herea ai i roto i te
150 Mei 1906. He wahine tana kei Maketu,
he matua ona. I puta mai te autaia nei i roto
i nga momo rangatira o Te Arawa. Kati kei
te tangi taua tangata inaianei ki ana mahi
kino i mahue ai tona hoa wahine me nga
matua me te iwi. He nui to matou aroha ki
tenei tangata i puta noa mai ki roto ia ngai
maua, me te haere tahi mai raua ko te mate i
runga i a ia, he mea huna nana tona tinana
ki roto i nga mahi puihi o enei whenua na
reira te pau ai i te mango horo tangata; aha-
koa te kaha ki te whai kaore i kitea i roto i
nga tau e rua i mau ai ki te here. Na te
nui o te aroha o Ngapuhi ki a ia hei kuhu ki
roto i ana pu kiore hei kuhu mo nga mea e
tata ana te niho o te mango ki te kai tangata,
na reira ka toe te maia nei i taua mate mona.
Kati kua rite ia mo te tuku atu kia hoki
atu ki tona kainga i tenei marama ia Hune.

E te iwi ahakoa tenei ora, haora i pai; he ora
whakauaua tenei oranga. Te mihi mo tenei
tangata ko te kaha ki te haere mai i ona
waewae, ki Parengarenga—Haere i roto i te
ngahere. Kai noa ake i te nikau hei oranga
mona i te wehi kei puta ki nga kainga ka mau
i te here. E wha marama i Rotorua ki Pa-
rengarenga i haere mai ai i ona waewae ki te
kuhu haere i tona tinana kia kaua ia e tae ki
te kuru kohatu i Mautini. Kei te awhinatia
tenei tangata e matau inaianei tae noa ki te wa
e hoki atu ai ki tona kainga me tana wahine
me ona matua. Kati kia ora tenei tangata mona
i araia i roto i nga mate mona. Kia ora hoki
te ture te kai hopu i te hara o te hunga hara.

Hoi ano na to hoa aroha.

Na TUMINGI.

[Ko Hare Matenga te tangata o Waiapu
ka wha nga tau i noho ai i te ngahere, huna
ai kei hopukia e te pirihi. Kei tenei takiwa
tonu e noho ana, inahoki e kitea ana ana
patunga hipi. Ko te hara o tenei tangata he
tahae hoiho kati me i hopukia ki te herehere
kua puta noa mai ki waho, tena koa he whiu
nui ke atu, he whiu roa te noho i te ngahere
mate kai ai, ngaua ai e te matao noho
wehi ai. He oranga uaua rawa tenei. I ki
tetahi tangata ko te take i nui ai te mahi o te
tangata i te hara i iti ai i te pai, he mama no
te hara, he pai. He tino whakaaro tenei no
te tangata, a, i penei ai te whakaaro o te ta-
ngata he kuare he kore e ata whakaaro. He
mama ranei te mau ki te herehere, te huna
i te nga- here, te whiua, te noho wehi hoki i
tenei ao, a te wehi hoki ina tu i te
araoro o Ihowa? Kei te whakamatopotia te
tangata e te Rewera kei kite o ratou kano-
hi ka mohio he mea taumaha rawa atu te
hara, taumaha atu i tenei ao, a, tino kino atu
i tera ao. E te tangata e pohehe nei he pai
ano te hara, ma te Wairua o te Atua ou ka-
nohi e whakatuwhera kia kite ai koe i te kino o
tenei mea o te hara. "Kahore he rangimarie 
ki te hunga kino, e ai ta Ihowa."—ETITA.]

Kua tu ko te tama tuarua a te Hetana, ko
Tamati, hei mema mo Hokitika mo te turanga o tona matua.

I te marangai nui i te 15 o nga ra i ngaro a
Turanga nei i te waipuke, he tini te kararehe
i mate; e rua nga kaipuke i pakaru ko Aotea
ki Waipiro, ko Sir Henry ki Ihi Keepa, mate
katoa nga tangata; i mate te kapene o te
Aotea, tana wahine me ta raua tamati i toko

ono kua mahue pani.

TE PIPIWHARAUROA

No 100

RUA, POROPITI O TUHOE.

HAU mai ra nga rongo o te Poropiti o
Tuhoe i ona wahi, puta mai ra te
kupu e tae mai ana ki Turanga nei ki te
whakahei i a Kingi Eruera, no te 24 o
nga ra o Hune nei ka puta, me tana ope,
ko tetahi wehenga no tetahi ra ake i tae
mai ai. I runga ano te ope i te hoiho ka
timataria te karakia, i karakia tonu ki te
huarahi. Ka mutu te karakia ka tuku ki
raro o nga hoiho, ka ahu mai ki etahi o ra

tou kua tae mai ra me te tangata whenua,
ka tirotiro ano te tangata mo te poropiti,
otira kaore pea ia e tika tenei mahi te ta-
ngi ma te poropiti ina a Rua i kore ai e
tangi ki nga mate o Toto o Turanga. I te
turanga mai o te ope ki te tangi ka kitea
atu te tokomaha o te rangatira o te kau-
matua moko, kotahi te tino kaumatua rawa
kua piko te tuara. I raro i a Rua nga ra

ngatira o Tuhoe o Ngatiawa, a Te Huri

nui Awanui, a Kereru, a Tupara, a Wha-
kaunga, a Paore, te Pakihi, a Te Purewa
me etahi atu. I te tangata e kopikopiko
ana, ka karangatia kia wakawa ateatia
te huarahi mo te poropiti ka kitea
atu hoki ratou ko ona kai tiaki
ara pirihimana e haere mai ana, ko
te poropiti tonu ki mua. Kahore a Rua i
roa rawa, e 35 pea ona tau ehara i te ta-
ngata toa te ahua ko ona kakahu he ka-
kahu pakeha nei ano. Kahore rawa teta-
hi o tangata whenua i tu ki te whakatau i
te manuhiri—ko te tokorua i tu atu no te
Urevvera ano, ko Eria raua ko te Hukanui.
I whakahe a raua korero mo te tangata
whenua mo te tutakitanga i te whare a
tau noa te manuhiri ki te huarahi, otira ki
ta raua whakaaro e haere tonu ana i ru-
nga i te tauira, kaore hoki a te Karaiti i
manahokia  e te tangata, a, he aha hoki ta
te tangata whare e hanga ai mo te Atua,
ko te rangi nei tona tohora ko te whenua
tona turanga waewae. I enei o ana ta-
ngata e korero ana kei te tirotiro tonu te
poropiti, kei te titiro whakarunga, kei te
titiro ki te takiwa o Turanga, ka titiro ka
kata, ka korero atu ki etahi o ana pirihi-
mana me te mea nei he mea kua kitea e ia.

I mahara matou na te ngutu noa i wha-
kangako nga korero mo Rua, tana kiinga
ko te Karaiti ia a hei te 25 o nga ra ka u
a kingi Eruera ki Turanga, heoi i te tu-
nga o te poropiti ki te korero whakamana
katoatia ana korero a makere atu hoki.
I tona turanga ki runga ka mahue atu ta-
na matua ki muri ka whakatata mai ki te
nuinga o te tangata. Ko tona tu ki te
korero he pakeha kaore e huri te taha, heki
te reo. He maha nga korero a Rua. Ki ta-
na ki ehara ia i te poropiti, engari he kai-
whakatutuki. Tokorua tonu nga tino
tangata kua puta mai ki te ao ko te Karai-
ti, a, ko ia—ko ia te Karaiti tuarua. He
korero ano tona he Hoani kai-iriiri, ara
ko Te Kooti. E toru nga tau i whakaha-
putia ai a te Karaiti, e toru ano hoki ona
tau i whakahaputia ai; e 40 nga tau o te
Whanau a Iharaira i haere ai i te koraha,
pera hoki. me ia ka 40 ona tau. He tika
ano a Wereta ma mo to ratou na wa, i te
mea ka tae mai nei ia kua mutu katoa o
ratou na mana. Kei te whare.pononga te
iwi e noho ana, a he haere mai tana he
whakaputa i a ratou i te whare-pononga,
koia ta te poropiti i mea ra, "E kore koe e
kiia a muri ake nei, He mea whakarere;

heoi ano kianga o te whenua, he urarua;

no te mea ka karangatia koe, Ko Hepeti-
pa; to whenua ko Poura." I mea ano a
Rua tokorua nga tamariki a Hura (Ara-
ma) ko Kama raua ko Apera—ko Kaina
te pakeha, ko Apera te Maori—e patu nei
te pakeha i te Maori. Kia 14^ nga tau e
mahi ana ia ka mutu. Kaore te ao katoa
i te mohio i te maunutanga mai o Kingi
Eruera i tona torona, ko ia anake kei te
mohio, no Hanuere nei ia i haere mai ai i
Ingarangi a hei te Wenerei te 27 o nga ra
o Hune ka u mai ki Turanga. Hei konei
a Rua ka whakamau nga kanohi ki te
moana, ko tana karangatanga, Na, kua
kite atu au i te ahi o tona tima kei te
moana," katahi te tangata ka mohio koi
ara tana e titiro ra ki te moana. Ko te
ahi pea ia o te whare patu hipi o Turanga
ka pohehetia nei e Rua ko te pawa o ti-
ma o te kingi. Ko Ihowa tonu a te Kingi.
Kei a ia nga kohatu hei hoatutanga ki te ki-
ngi hei utu mo Niu Tireni. Ko te Karaiti
tonu ia, he mahi merekara ano hoki tana.
Na te Karati te kupu, "Ki te tango tetahi
ki taku e tono ai, e tango ana ia i a au; a

No. 100

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ki te tango tetahi i a au, e tango ana ki
toku kai tono mai." I te mea kahore nga
tangata o Turanga i tango i a ia e tau te
kanga ki runga ki a ratou. Hei konei ka
rongo au ki tetahi kuia whakapono ki a te
Rua e karanga ana, "Ana ta koutou mare-

herehere" Ki te titiro atu nui atu te pai
o nga korero a Rua ki etahi tangata, ha-
mama ana tera te waha ki te whakarongo,
ka whakatoi ake te tangata ki nga korero
a Rua ka riri ratou. Ka kore he korero
ma Rua ka timata tana whakahua i nga
Karaipiture. Ka roa e korero ana ka tu
mai tana ope ki te waiata, ko "Pinepinete-
kura" te waiata tuatahi. Ka waiata ona hoa
ka tu pakeha a Rua, ka pupuri ona ringa
ki muri i tona tuara, kaore e waiata. No
te paunga o ana korero ka ki ki te korero
ia ka pau te wha haora e korero ana ia,
rokohanga ka karanga atu nga tangata,
"he pao, he pao," ko te mutunga tenei o te
whaikorero tuatahi ate Mihaia o Tuhoe ki
roto o Turanga, te whenua i matea nuitia
ai e ia kia tuku ki a ia.

I ki a Rua ko te Karaiti ia engari haora
rawa i marama he huarahi atu mo te wha-
kapono o te tangata, heoi ano ko tana ku-
pu anake, kahore hoki ana merekara, kore
rawa kia kotahi. Ko wai hoki tenei ta-
ngata a Rua kia whakapono kau te tangata
ki tana kupu? I mea a te Karaiti," Ko
wai o koutou hei whakaatu he hara toku"
a kihai tetahi tangata i ahei te hamumu
atu, tena ko Rua e mohiotia ana ona raru-
raru. Ki ta matou whakaaro he porangi
a Rua, ki te kore he tangata tinihanga, he
tangata kuare. Ko te mea poari rawa ia,
ko te mea whakamiharo, ko te tokomaha
o nga tangata o Tuhoe o Ngatiawa i raru
i a Rua, a, haere ana nga rangatira i te
ara mau haere ai i tenei nanakia korero
parau, kaore a Turanga i haerea i runga i
nga mahi nunui hei tenei mahi tamariki,
tenei mahi kohukohu ki te Atua ka tauto-

tokona. I te korenga o te Kingi e puta
maihi te 27 o Hune, ka nekehia te ra ki te
7 o Hurae me te tatari tonu ano te iwi,
me te noho noaiho i waenga parae mate kai
ai kaore hoki te tangatawhenua e aro atu, e
hoatu whare, e hoatu kai ranei. E kiia
ana e ^200 nga moni a Tuhoe i pau i te-
nei haere e 70 i pau ki Turanga nei i te
hokonga kai. Nui atu to matou whaka-
mihi me te pakeha mo te kaha o nga ta-
ngata o Turanga nei ki te whakahawea ki
tenei mahi e marama noa nei ki te tama

riki he mahi tinihanga. I tino whakapono
tonu pea a Tuhoe me Ngatiawa ko te Ka-
raiti pu a Rua? Ko te Itanga-a-Hauiti,
ano tetahi iwi i tae mai ki Turanga nei ki
te tatari ki te Mihaia, i raru ai enei na nga
mahi rupahu a Timoti Maitai; ko Timoti
hoki te karere a Rua ki te Tairawhiti. I
tae ano a Timoti ki Te Aute kura ai, a
koia nei te hua o tona matauranga he ha-
pai i nga mahi tinihanga korero parau.

E rua nga tino take i raru ai a Tuhoe
me Ngatiawa, tuatahi he kuare no ratou,
he noho tonu i roto i nga tikanga maori,
kaore i kurangia; tuarua, he kore whaka-
pono.

RAWEI.

HE tokomaha nga tangata kua rongo kua

kite hoki i tenei tangata i a Rawei, he
kai-kauwhau. Ki ta Rawei ki he Maori ia,

otira he tokomaha nga tangata e mea ana
ehara ia i te Maori. I marena a Rawei ki
tetahi kotiro awhekaihe o te Waipounamu.
He maha nga tau i kauwhau ai a Rawei, hei
huarahi moni mo te Hahi Maori e ai tana ki.
I mea ia e whakatu kura ana ia ki Ngapuhi,
kaore i tu he kura, kati kei era atu whenua a
Rawei e kauwhau ana, kei nga wahi katoa o
te ao. I kite matou i etahi korero a Rawei
me etahi whakaahua. Ko nga whakaahua
ehara i te Maori engari no nga mangumangu
ke o nga motu. Anei ano etahi korero mo
Rawei no tetahi pepa o Amerika. Ko te roa

nga o tona ingoa ko Wherahiko Rawei, e
kiia ana ia he kai-kauwhau no te Hahi ruma.
ki, kei Unaititi Teiti ia e kauwhau ana inai-
anei. I mea taua nupepa, "He korero wha-
kamiharo rawa nga korero o Takuta Rawei.
I a ia ka 12 ona tau kahore ia i mau kakahu
i tona whenua, i te mea e mohoao tonu
ana ia. I muri mai ka whangaia ia e tetahi
wahine pakeha, ka tukua ki te kura. Inaia-
nei ko ia tetahi o nga tangata o era whenua
kua tae mai ki konei, he tino pai rawa ki te
korero. Ko ona hoa ko ana tamariki tonu ko
Piwari raua ko Rae, he kotiro papai rawa."

8

TE PIPIWHARAUROA

No 100.

NGA TANGI MO TE HETANA.

(Na PINE TAMAHORI.)

ITE tau 1897 ka haere a te Hetana ki
Ingarangi ki te Tiupiri o te Kuini. I
taua wa ka meinga ia e te Kuini hei mema
mo te Kaunihera nui o Ingarangi. I homai
ano ki a ia te tohu Naiti (Knight of the Grand

Cross of St Michael and St George) ko te
nei i whakakoretia e ia. I tona haerenga ano
i te karaunatanga o Kingi Eruera VII, ka
whakaaria mai ano tenei honore e te Kingi ki a
ia, me te mea ano i a ia hei Rore, he oi wha

kakoretia ana e ia. Ko te Honore mema
mo etahi taone i Ingarangi te mea i paingia
e ia. Na te Kura nui o Kemureti i homai
kia ia te tohu LLD. . Tera atu ano hoki e
tahi tohu honore o Merika i homai kia te
Hetana, me e tahi hoki o Niu Tireni nei ano.

NGA WAEA TOHU AROHA.

KINGI ERUERA VII.

He nui te pouri i te rongonga i te mate nga o
te pirimia o Niu Tireni. Otiia e kore ia e
ngaro i roto o nga whakaaro o te mano, no te
mea ko ia tonu te tahi o nga tino tangata i
kaha ki te mahi painga mo te iwi; i kaha ano
hoki ki te whakakotahi i te whakaro o te
kingitanga.

KUINI AREHANARA.

Ki te wahine a te Hetana. He nui te pouri
mo tenei mate nui kua pa nei kia koe, otiia
e mamae tahi ana hoki a Ingarangi katoa me
Niu Tireni.

NA TE PIRINIHA O WEIRI ME TONA HOA.

He nui to maua pouri ko toku hoa mo te-
nei mate pawhakarere kua pa nei kia koe ki
te iwi hoki o Niu Tireni. E kore e wareware
i a maua tona aroha kia maua i a maua i
Niu Tireni.

Na REIRI RANAPARE.

He nui te aroha me te pouri o te ngakau
mo tenei mate kua pa nei kia koe.

Na ROKE NOTOKA; A (Kawana o Ahitereiria
katoa).

Ki te Kawana o Niu Tireni.

Ka nui te pouri i toku rongonga i te mate
o te Hetana. Kei te tangi a Ahitereiria ka-
toa mo tenei mate nui ka pa nei kia koe ki
te iwi katoa hoki o Niu Tireni. Tukua atu
toku ngakau aroha ki te hoa o te Hetana, ki
tana whanau ano hiki.

Na TE KAI WHAKAHAERE O TIAMANI I AHITE
REIRIA.

Ki te Kawana o Niu Tireni.
He whakaatu i te tino pouri o toku ngakau

mo tenei mate nui kua pa nei ki to koroni, i
te matenga o to pirimia nui.

NGA WAEA MAORI.

Ki TE MINITA MAORI (Timi Kara). Na A.

T NGATA, M.H.R.

He nui te pouri mo te mate ka pa nei ki to
tatou matua. He tohu aroha atu mo nga
Maori o te Tai Rawhiti.

NO OPOTIKI TENEI.

Hoatu e te pirimia, te pa tieki o te pani
me te rawakore.

Na AHURANGI—NGATINGAKOHERE.

Hoatu e te pirimia, e te kai awhina o te
iwi Maori! Haere e to matou matua! Ma
tou Ariki koe e manaki.

NaP. TAMAHO—RAWIRI.

He nui te pouri o te ngakau i te matenga o
to tatou pirimia. Haere e te matua! Hei
kona.

Na NGAPUHI, TE RARAWA ME TE AUPOURI.

Haere ra e te matua o te iwi Maori! Ha

ere ki te wahi kei reira na to matu whaea
arohanui a Kuini Wikitoria! Haere atu e
te kotuku rerengatahi, e te ngahere-nui-a
Tane. Haere atu e te matua o te iwi Maori
raua ko te iwi pakeha, waiho iho o iwi e rua
ki muri nei tangi ai. I enei ra kei te hoki te
whakaro ki o haututanga i roto i nga marae
maha o te iwi Maori puta noa ia Aotearoa ra-
ua ko te Waipounamu. Hoatu to matou
aroha ki tona Pouaru me ana tamariki pani.
Herepeti Rapihana me etahi atu tekauma-
tahi.

Na TARAUA MARUMARU—Tiamana o te Kau-
nihera o Kurahaupo.
Tena koutou e nga Minita o te Kawanata-
nga, e nga hoa o te taniwha kua puta atu nei
i tona rua. Haere atu e te matua; e te ta-
ngata o te mana o te wehi; e te pa kaha, e
te pa o te ora; te takotoranga o nga kupu a
nga iwi o te ao.

Na NGATI KAHUNGUNU.

He nui te pouri o te ngakau mo to tatou
matua kua riro atu nei i te ringa kaha Aitua.
Mau e hoatu to matou aroha ki tona hoa me
ana tamariki i roto i te whare pouri Ahakoa
e hara i te tino matua ake otiia na tona pai
ka kimi te whakaro mo te tahi matua penei.
He nui to pouri, ko to matou ia kaore i iti iho.
Haere e te tangata nui; haere e te tangata
kaha; e te pa turoa; e te arai whakaora.
Haere ki te whetu marama o te ata, waiho
matou i muri nei rapurapu ai i te mea e rite
ana hei whai i o tapuae.

No. 100

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9

Na TE ARAWA.

He tohu aroha na te Arawa ki te pouaru
me te whanau a te Hetana. Haere e te toka,
e te kai awhina o te hunga i tahi taha i tahi
taha ou! Haere e te kai hautu o to ma-
tou waka! Haere e te totara tiketike o te
ngahere! Haere atu ra e te matua o te koe-
ke o te tamariki.

NA TAKITIMU ME NGA HAPU O TE
TAI.RAWHITI

KI A HOORO-TIONE, PIRIMIA,
RIIWHI,

 E te Hoa, tena koe e noho mai na i roto i
te whare pouri i te matenga o to tatou hoa
aroha, o to tatou rangatira, nui, o to matou
matua atawhai, o te Hetana.

Whiti ana te manawa, oho ana te mauri,
mamae ana te ngakau, i te taenga mai o te
rongo kua mate ia, kua hinga whakarere ki
runga ki te uma o te Moana-nui-a-kiwa.

Haere, Haere atu ra, e te matua o te pani,
o te pouaru, e te kai arahi o te hunga ngakau
rahirahi, e te kai hautu o to waka o Aotearoa
e manu kau nei, e te pukorero o nga marae
nunui o te ao. I hari tahi koe me te hunga
hari, i tangi tahi me te hunga tangi; i puritia
tou ringa e nga kingi, a i puritia e koe to te iti
rawa. Haere, Haere ra, e te kia ruruku o nga
rauawa o te motu, o te Kingitanga katoa, e
te maru o te Iwi Maori ka waiho pani nei,
ko wai ka hua, ko wai ka tohu, hei
mau kino pea ma nga matua huhua i
muri nei; kua kopia tou mangai e
te ringa kaha, e te ringa ohorere o Mate, ko
tou reo ia e tioro tonu mo ake tonu atu i roto
i nga awaawa o enei motu, a puta noa te ao
katoa, i roto i a au mahi nunui, i au mahi ata-
whai, i whakaotia e koe i a koe e ora ana. Ko
enei hei pou whakamaharatanga tuturu mou
ki roto ki te ngakau o te tangata. He pono
mou enei kupu "e aru ano a ratou mahi i a ra

tou," "ahakoa ia i mate, e korero tonu ana ia."
Kahore e amuamutia tou matenga, waiho i ta
te Kaha Rawa i pai ai.

E hoa hoatu to matou pouri pono ki te
pouaru ratou ko tana whanau pani, nui rawa
ia te mamae mo ratou. Waihotia iho ratou
hei tamariki whangai ma te iwi, hei karanga-

tangatanga! te ingoa wehi o to ratou matua.
Ma te Atua ratou o te mane katoa e whaka^
mane—ratou me tatou katoa i roto i tenei
aitua nui.

HAERE KI PAERAU  KI ERA TINI I
TE PO.

He mihi poroporoaki mo te matenga o
RIHIRI HONE HETANA,

Pirimia o Niu Tireni,
Na

Nga Iwi Maori o Aotearoa o Te Waipou-
namu.

Noho mai e Whae, koutou ko to whanau ,
koutou nga morehu, koutou te kirimate, noho
mai i roto i te whare pouri, i te whare mate.
E tangi ki to koutou mate! Awhi matao-
tao i a ia ka wehe na ia koutou, kua
riro ki te po kua moe i te moengaroa.

Ina ra ia e takoto mai nei. Takoto mai e
koro kia tangihia koe o e iwi Aue! Ka mau-
te punga here o te waka nei. Ka ngaro koe
te Kaihautu. Te Kakakura o roto i te pokai,
te Puhi o Aotearoa, te kura whakahirahira,  o
Te Waipounamu, te mauri o te whenua, te
mauri o te tangata, haere! haere ra! Haere
atu e Pa! haere ki Paerau, takahia atu te one
ki Haumu, hoatu ki era tini i te po! Waiho
te iwi mana e mae noa!

Moe mai e Pa i runga i te atamira Wha-
kata i to mauiui. I kauna e koe te moana-
nui-a-kiwa, i roto i nga ngaru tuatea, i nga
hau pukeri nui,, e ngana ana ki nga iwi, ki
nga moutere nei, ki to matua-iwi i tawahi kia
kite, kia mahi i te tika. Na aitua koe i kapo
ki waenga moana ina e tau nei to waka i te
aio. Takoto i runga i o mahi ka paenga,
waiho ake era hei pou whakamaharatanga ki
nga uri whakatupu. Ahakoa ngaro i to tina-
na, mau ana i to wairua kaha kua paoho i
runga i nga tikanga, ka noho ora i roto wha-
kakorikori ai.

E te iwi, whakaarahia to tangi taukuri mo
te matua ka ngaro. Te pa whakaora kua
tahuri! te parepare o te iti o te rahi kua tau-
pokina! te Rata whakamarumaru kua whati!
He hinganga totara i te wao-nui-a-Tane he
matenga tino tangata; ngarue ana te whenua.
Te whakaruru hau o te iwi ko wai ra hei mau
i to iwi Maori i muri nei? E Pa, i te po,
kia mau mai te mahara!

Kaati ra e Whae! Hei konei koutou ko
to whanau i te mea kua turia te marae o ai-
tua. Ko o tatou ngakau hei urupa mona, ma
te aroha e tieki i roto i nga tau mahi.

TE PIPIWHARAUROA

Hei konei ra!

I hainatia e Timi Kara, e nga mema
Maori me nga rangatira tane, wahine 150 o
nga motu e rua nei.

NGA MAORI I ARU I TE TINANA O
TE HETANA KI TE URUPA.

TAI TO KERAU.

Hone Heke, MHR

Nepia Pomare}

Huirua Tito  Ngapuhi.

Were Kake}

TAI HAUAURU.

Takarangi Mete Kingi 

Hori Kerei Paipai

Poma Haunui

Eruera Te Kahu

Ratana -Whanganui.

Reene Maungaroa

Wiki Taitoko

Aitua Ratapu

Ngakura Te Aohau

Tutanuku 

Wiremu Ngapaki 

Tutanga Waioni -Taranaki.

Kopekopetaua

Rima W Tamaiparea

Tiwha Turoa 
Kingi i Topia ...Ngatituwharetoa.

Ratana Ngahina 

Te Hunga o te Rangi 

Te Uta Ngahiwi ...Ngatiapa.

Tarauna Marumaru 



Utiku Potaka ... Ngati Huiti.
Wirihana Hunia ... Muaupoko
Hare Rakena Te Aweawe... Rangitane.
A. Kapita Tahitangata...  Kauwhata

Heni Te Whiwhi 

Reiha Waitohi

Ropata Te Ao

Wi Parata te Kakakura  Toa me

Hani Kamu Te Hiko  Raukawa.

Te Aohau Nikitini

Kipa Te Whatanui

Hema Te Ao

Karepa Kapokai

Rere Nikitini,

Wi Tako  
Karaitiana Te Tupe 

TAI"RAWHITI.

Neke Kapua ... Te Arawa.

Tuta Nihoniho
A T Ngata Ngatiporou
Arihia Ngata...  me Te Whanau-a-Apanui
Paratene Tatae 

Arapeta Rangiuia ... Te Hanga Huiti.

Matenga Taihuka i
Karaitiana Ruru Rongowaakaaka me Te Hangaamahaki
Te Kani Pere 
Panapa Waihopi

Atiria Porotene .
Otene Pitau

Rapihana Hawaikirangi  Ngatikahungunu
Reweti Karamaene Ki Te Waihoa.

Peni Te Mamai rangi 

Mohi te Ataihikoia

Puhara Hawaikirangi

Porokoru Manaena

Kurupo Tareha ... Ngatikahungunu ki Heretaunga

Paraire Tomoana 

Tangatake Hapuku

Rupuha Te Hianga

Ihaia Hutana

Pahira Koekoe 

Tanguru Tuhua

Hohaia Te Hoata 
'Harawira. Taikaha ... Ngatikahungunu ki Heretaunga
Paara Pahi 
Wiremu Paratene 
Otene Toatoa 
Te Miki Taranaki

Hori te Huki 

Nireaha Tamaki

Hoani Rangita Kaiwaho 

Hemi Potangaroa 

Maika Purakau ... Ngatikahungunu ki Wairarapa

Niniwa Heremaia 

Pou Manihera

Te Angaanga

Horiana Kingi 1

Raukura Mahupuku I

Arete Mahupuku I

Te Wiwini Wiremu 

Whenua Manihera

WAIPOUNAMU.

Tawe Parata, MHR
Pani te Tau 
Timoti Whina 
Potawa Ngaitahu.
Taare Tikao 
Hoani Maaka

'No. 100

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE NEHUNGA. -

I te ata tu ara i te hawhe pahi o te ono ka
timata te haere a te Maori ki te whare pare-
mata. Tae rawa ake ki te whitu kua ki te
whare i te Maori Tenei i te kuia nei i te
koroua, i te tu pakeke me te tamariki, i reira
katoa.

I te waru ka rongona atu te haruru tapuae e
haere mai ana, ko te tupapaku tenei e amohia
mai ana e te hoia ki te whare paremata, ko
te pirimia tonu i mua me ona hoa minita i
muri atu, a i muri atu ko te whanau a te
Hetana. I roto i te Araroa i roro iho i te
ahua o Wikitoria ka waiho te kawhena. Tau-
rewa te tupapaku ki raro ka tuwhera mai te
tatau o te tahi pito o te araroa ka pa mai
hoki to tangi me te aue a te Maori. Ka puta
mai ratou i te ruma ka ahu mai ki te tupapa-
ku, ko nga wahine i mua ko nga tane i muri
ata. Ka hiki te tangi me te wiri o te rau
raku, ka matakitaki hoki tenei te pakeha nei
ki te tangi a te Maori. Tangi haere mai ana
te ope ra ko nga w ahine ano ko te iwi nana tana
kai nga waha ki. Te taenga mai ki te taha o te
tupapaku ka noho ki roro ki te poro tonu o te
whare.

Ka tu mai hoki a Timi Kara ki te powhiri ki
te whakatau i a ratou; ko ana kopu enei.

Kua to te ra, kua ngaro i te iwi tona kai
whangai, kua hinga te totara tiketike o te
ngahere. Haere mai takahia ona takahanga
i tona wa i ora ai. Kaore he tirotiro a te
mate ki te ahua o te tangata. E rite ana te
tangata ki te purerehua. Mate atu he tete-
kura ara mai he tetekura ke. I na tatou
e mahi nei tenei ao mo te aha?
he oi ano kia kapohia mai e te mate.
I tona oranga i aroha ia kia koutou a i mahi
painga mo koutou, a i na hoki koutou e tangi
kia ia'" Ka mutu ana kupu ka waiata tia e
ia te tahi waiata maori, hikitia tonutia ake
hoki e nga maori.

I muri iho ka tu mai e tahi o nga rangatira
i reira ki te whakahoki. Te mutunga o nga
kupu ka panuitia e Timi Kara i te reo pakeha
te tangi a te iwi Maori katoa mo te Hetana.
I te iwa o nga I aora ka mutu te taha ki nga
Maori, ka haere tangi atu ratou ki waho. He
maha nga mea Maori i mahue iho ki te tupa-
paku.

I konei ka tuwhera te whare ki te mano o
te tangata kia haere mai kia kite i te tupapa-
ku. i te iwa i mua tata atu i te rua he
rite tonu te haere a te tangata. E kia ana
 3,5 00 nga tangata i haere  mua te kawhena
—ara 100 i te menete. I te rua ka timata te
amo atu i te tupapaku i te whare paremata.

He kata purepo te mea mau, e ono nga hoiho
to ara e toru nga pea, he mea whakapaipai ra
ano. Nga hoiho o te taha mauwi he hoia i
runga he hoia ano hoki i raro e arahi ana.
Ko nga kai amoko nga mema honore
whare; i te taha mauwi ko te pirimia (Hall
Jones) i mua me ona hoa toko rima; i te
taha katau ko Timi Kara i mua me ona hoa e
rima. I muri i enei ko te paki o te Kawana,
whai atu hoki tona tini noaiho o te rangatira
o ia wahanga o ia wahanga he mea ata wha-

kariterite rawa, me te ropu Maori ano hoki i
roto; muri rawa iho ko te mano, pokia te
whenua. Kore he wahi i hapa i te tangata—
te rori, te tiriti, a runga whare, a runga taia-
pa, me runga nikau kapi katoa i te tangata.
Ka tae ki te whare karakia nui ka tu ka amo-
hia atu te tupapaku ki roto. Ka mutu mai
tenei wahi o te karakia, ka utaina ano ki ru-
nga ki te waka mau, katahi ano ka maro te
haere ki te rua ka pa te waha Maori ki nga
taringa o te mano, he rite tonu te titiro o te
kanohi, heoi ko te wiri anake o te rau rakau
e kitea ana. Ko te tangi whakamutunga te-
nei a nga Maori. Te taenga atu ki te keti e
haere atu ai ki te rua ka riro na nga herama-
na o runga i tetahi o nga manuao i to te tu-
papaku i runga i te kata purepo iti iho i te
mea tuatahi. Ka piki tenei, kei runga hoki
i te hiwi te wahi he nehunga. Otirawa te
wahi hei nehunga te karakia e te pihopa ka
tahi ano ka timata te karakia nehu. Kei te
taenga ki nga kupu, "He oneone ki te one-
one, he pungarehu ki te pungarehu he nehu
ki te nehu," he rite tonu te tuohu tanga o te
tangata, me te heke ano nga roimata. I ko-
nei ka huri te mano ka hoki ki te taone, kua
tukua atu hoki te tupapaku ki te oneone.

I nga wahi katoa o te kingitanga o Ingari-

ngi he poari te mea nui mo te Hetana. I
nga taone katoa o Niu Tireni, o Ahitereiria i
tu he karakia mo te Hetana i te haora i nehu
ai ia. Te tahi karakia nui i Ranana, i huiai
tona tini o nga tino rangatira o Ingarangi ki
te whakanui i te nehunga o te Hetana; a i
taua karakia a Pere Rapare te kawana o
Niu Tireni i hoki atu nei.

Ko enei kupu he mea tango mai i roto i nga
nupepa pakeha, no konei ko nga kupu a nga
Maori kua tuhia nei ehara i te mea ko a ma-
tou kupu ake engari he mea whakamaori
mai i roto i te mea pakeha.
He oi ano

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀㈀⼀ⴀ 䌀⸀ 一⸀ 䈀愀礀攀爀琀稀㬀 ㄀　⼀ⴀ 䈀椀猀栀漀瀀 漀昀 圀愀椀愀瀀甀㬀 㔀⼀ⴀഀ刀攀瘀⸀ 䘀⸀ 䠀⸀ 匀瀀攀渀挀攀爀⸀ഀഀ䠀Ⰰ 圀Ⰰ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀Ⰰ 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀