|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 56. 01 October 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he kupu whakamarama.
NAMA 56. GISBORNE. OKETOPA 1902.
'KIA MAHARA KI A IHU KARAITI.'
«2 Timoti ii. 8.'
(Kote kauwhau tuatahi a te Rev. F. W. Chat-
terton i te reo Maori, i kauwhautia ki Te Arai
Turanga, Hune 6,1902.)
ME whakamatau ahau ki te kauwhau ki
a koutou i te reo e mohiotia nei e kou-
tou no te mea kua mahue i ahau he whakami-
nenga nui he pakeha i Whakatu, ki te haere
ki nga tangata Maori.
He kupu torutoru, kaore he take nui atu hei
korerotanga i te Rongo Paia Ihu Karaiti. E
mea ana tatou he Karaitiana tatou. Ka hui-
hui tatou ki te whare karakia he tohu tenei he
Karaitiana tatou ; e gari e wareware tonu ana
tatou ki a Ihu. Na te aha i hinga ai a Pita i
te marae o te tino tohanga ? Na te aha i wha-
kakahore ai ia i a Ihu ? I wareware ia ki to-
na hoa ki a Ihu. Waihoki inaianei na te aha
tetahi tangata i tahae ai ? Na te aha tetahi
tangata i haurangi ai ? Na te aha tetahi ta-
ngata i puremu ai ? Na te aha tetahi tanga-
ta i korero teka ai ? No te mea e wareware
ana ratou ki a Ihu, mehemea i mahara ratou
ki a Ihu e kore e hinga.
E marama ana te kupu a te Atua kia maha-
ra ki te take o tona haerenga mai ki tenei ao.
1. I tae mai ia hei kai-whakaora mo te hu-
nga hara.
2. Hei hoa mo te tangata e hiahia ana ki te
aru i a Ia.
3. Hei tauira mo te hunga e hiahia ana ki
te aru i a Ia.
4. Hei kai-whakaako mo te hunga e hiahia
ana ki te haereere i roto i te maramatanga.
Na, whakarongo ki te kupu a te Atua kia
mahara ki a Ihu Karaiti. No te mea e matea
ana e tatou he kai whakaora, hei whakaora i a
tatou i te nui o te hara. E kore tatou e ahei
te whakama i te ngakau, otira i haere mai a
Ihu ki te whakaora i a tatou, i mate ia ki te
ripeka mo o tatou hara, koia kia mahara ki a
ia, kia whakapono i roto i o tatou ngakau.
E matea ana e tatou he hoa mo tatou. He
maha pea o tatou hoa i tenei ao, engari kua
mate tetahi, kua riro tetahi he wahi ke, e kore
pea tetahi e ahei ki te awhina i a tatou. Oti-
ia ko Ihu hei hoa mo nga ra katoa, hei hoa e
kore rawa e ngaro, he hoa kaha, e ahei ana te
awhina. Koia kia mahara tatou ki a Ihu Ka-
raiti, a me whakawhirinaki ki a Ia.
E matea ana e tatou he tauira mo tatou
Ka titiro tatou ki tenei tangata, ki tenei tanga-
ta engari kei nga tangata katoa te he. Kaho-
re tetahi tangata i tino rite hei kai arahi i a ta-
tou, otiia kua tae mai a Ihu, kahore te hara i
roto i a ia. Me titiro tatou ki a Ia, a e kite
tatou i te mea e tino tika ana hei tauira. Ko-
ia kia mahara ki a Ihu Karaiti; e aru i a Ia.
E matea ana e tatou he kai whakaako, he
rangatira nui hei whakahau hei tohutohu i a
tatou. E puta mai ana te hiahia ki tenei mea
ki tera mea, ka potatutatu tatou, otira whaka-
rongo ki a Ihu.
Ae ra kua tae mai a Ihu hei kai whakaora
i a tatou, hei hoa, hei tauira, hei kai whakaako.
Whakapono ki a Ia, whakawhirinaki ki a Ia,
e aru i a Ia, whakarongo ki a Ia, ara kia ma-
hara ki a Ia i nga wa katoa. Kia mahara ki a
ia i te haora o te whakamatautauranga, kia
mahara ki a Ia i te haora o te mamae, kia ma-
hara ki a Ia i te haora o te pouri, kia mahara
ki a Ia i te haora o te ngoikore, kia mahara ki
a Ia i te haora o te mate.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE RANGATIRA.
(Na TE MAHARA.)
I T AKU korero tuatahi i tuhituhia e au •
nga whakahaweatanga a nga iwi kiri ma
i nga iwi kiri mangu, me etahi take hoki i
weakakinongia ai nga iwi maori e nga iwi
pakeha, i tenei o aku korero me whakaatu ake
e au etahi korero hei whakaatu i te tu ranga-
tira i te tu ware ranei, engari ko aku kanohi
pea he kanohi pakeha, ko taku rangatira he
rangatira pakeha, otira ko te rangatira ehara i
te mea he mea no waho engari no roto ehara i
te mea ma nga kakahu ma te reo, ma te kiri
ranei engari no nga whakaaro no nga tikanga.
He rangatira te rangatira ahakoa kiri ma kiri
mangu ranei, whai-rawa rawa-ko: e ranei. Kei
te mohio te Maori ki te tu o te rangatira. 1
mea tetahi minita i nga wa o mua he tino tapu
ta te rangatira kupu, kaore e taka, kaore i
tuhituhia i hiiritia, otiia inaianei he rua ua nei
nga rangatira e pono a ratou kupu, ko nga
rangatira etahi tangata nui atu te tahae.- Kua
rongo tatou i te kawenga a tetahi Maori he
wai inu mo tetahi apiha pakeha e karanga ana
he wai mona i te riri ki Keeti Pa, i te mea ano
e rere ana te mata. He rangatira tenei. I te
rironga i a. Hone Heke o te whare tiaki o te
kara i Kororareka, rokohanga atu he wahine
pakeha i roto i te whare. I te kitenga i te
Maori ka aue, ka mahara e whakamatea ia,
otira i whakamarie a Hone Heke i taua wahine
i mea atu ki a ia, "No karai pakeha, mi no
kira wumana." Kaati ake tenei, i whakahaua
e Hone Heke etahi o ana tangata kia arahaina
taua wahine ki te taone. To te rangatira tona
tu, ka wehi ki te whakapa i te ringa ki te wa-
hine. E kiia ana e Ngatiporou i te maonga
herehere o nga hauhau ki Waiapu ka whaka-
haua e tetahi rangatira kia whakamatea, otira
na te Mokena Kohere i whakaora, i mea hoki
kia tukua nga hauhau. E kiia ana ano i tohe
te Kawanatanga kia tangohia a Whaiapu mo te
raupatu, i whakatakotoria he moni nui ki te
aroaro o te Mokena, e £7,000, £10,000 ranei,
otira i whakahokia taua moni e te Mokena, i
mea taua kaumatua nana tonu tana riri ehara
i te pakeha. Mehemea he whakaaro tutua to
te Mokena kua tangohia taua moni. Ko te
hiahia ki te moni te mea e whakatutua nei i te
tangata, e tahae nei e korero teka nei i roto i
te kooti, nawai ra kua kore rawa te tangata e
numinumi inaianei ki te korero teka, kua uto-
nga te ngakau, kaore he ohoohatanga.
He moni te whakaaro nui o te tangata, ka
pohehe kaore rawa he mahi kore-moni a te
pakeha. He mahi ano te mahi moni he mahi
ano te mahi.aroha. Ina koa tera pea etahi
tangata.e mea me utu-rawa ka hanga mea ai
ratou mo te hokohoko ki Akarana. He mahi •
aroha tenei ehara i te mahi moni, hei painga
anake mo te Maori ka rua. I rongo au ki
etahi Maori e mea ana me utu a Henare Ko-
here ki te moni mo tana whakaoranga i te
pakehai Ihi Keepa. He mahi aroha tenei, ko
tona utu he honore ehara i te moni. I pangia
tetahi wahine Mihinare e te mate i Amerika,
ko te takuta he wahi ke noa atu. I te aroha
i etahi Inia ka whakawhiti ratou i te moana i
runga waka, e kino ana te moana he haere ki
te tiki i. te takuta. E toru nga ra i riri ai taua
tokoono ki te moana ka u ki uta. I te uinga
atu a te Pihopa i te utu mo ratou ka riri to
ratou kapene, ka mea, " Kaua e korero utu ki
aku tangata kei mamae o ratou ngakau e
mohio ana koe ki te ahua o "te moana, e kore
rawa te tangata e haere mehemea i utua ia ki
te koura, otira i aroha tenei wahine ki a matou,
a e tuku ia i a ia ano kia mate mo matou,
waihoki mehemea i mate matou mona hei aha
i korerotia ai." Kei te ki i wherowhero te
ngakau rangatira.
Tetahi tohu ano o te-rangatira kaore e whai
kia whakanuia ia e te ta; gata—'i tona ranga-
tira ka wehi ia kei whakarangatiratia ia. Ka-
ore e ngaro nga maunga teitei. To te rangi-
tira tu he whakatomumuri, otira ko tenei tu
tangata e whakanuia e te tangata.
I tuhituhia ano e TE PIPIWHARAUROA otira
korero hei tohutohu mo te tangata i nga kai-
nga, i nga whare, ara i "Etahi
Rangatira," otiia kaore etahi tangata i pai ki
aua korero, kaore ratou i pai kia tohutohungia
ratou, na ratou i korero i nga korero kaore
ratou e pai. He pai ke atu te tohutohu: gia i
te whakahaweatia, e te pakeha, i fee ko e e
whaka etia ki nga nohoanga rangatira, i te
wehea he ruma ke mo te Maori he-ruma ke
mo te pakeha, no te mea ki te pakeha he tohu
katoa enei mea no te tangata rangatira. Ehara
i te nua ma nga mahi nunui anake e whakaatu
te rangatira te tutua ranei o te tangata, engari
ma nga tikanga ririki. E te iwi, kia mau ki
to taua rangatiratanga ki to te Maori kia tika
ai te whakarangatira a era atu iwi i a tatou.
Kia rangatira te ngakau ka rangatira hoki a
waho : pai atu te whakaaro rangatira i te toto
rangatira.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
MO TE KANGA.
Ki TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA, tera tukua atu hoki nga toru ku-
pu a to hoa kia kite iho taku hoa a wai
ra, i enei kupu tautoko. E hoa e whakamoe-
miti ana ahau e whakakororia ana ki etahi ku-
pu tohutohu kai roto i ta tatou pepa o Hepe-
tema nei mo Te Rangatira". Kanui taku koa
ki nga kupu tohutohu, kanui taku kino ki te-
na tikanga ki te kanga. Koia nei tonu taua
te Maori e he tonu iho nei, koi nei tonu e kiia
mai nei e te pakeha haere ki waho, kai waho
ra ano e tu mai ana. Ki taku mohio ko te ta-
ngata i kanga na he porangi, kua huri pea
te mahunga i te kaha o te wera o nga kohatu
o te hangi. Ko taku hiahia me kaha.nga Ko-
miti Marae ki te tukituki i nga tangata e wha-
wha ana i enei tu mahi. Kia ora koe, kia
mate nga mea e whakarongo na i te taha. Te
motu e-e-e ! Kia kaha te tukituki i nga mahi
a te rewera.
Na to hoa,
W. PEKATITOKI.
Wai-o-Tapu.
[ E hari aua ahau mo nga kupu tautoko a Wi
Pekatitoki i aku kupu, i hopukia e tona nga-
kau te tikanga o aku kupu, he tohutohu na te
aroha. E kore ranei etahi atu tangata e tu-
hituhi mai hoki mo tenei take ?. E Wi, kia
ora koe.— Na TE MAHARA.]
* * *
RANANA WHAKAMIHARO.
E POU RI ana au mo taku kore kaore i
tuhi wawe atu, kua toru rawa tenei nga
wiki, e kore hoki, e taea e au te tuhi atu nga
mea katoa kua kite au. Kanui to matou ora
kaore he take e amuamu ai. Ko to matou
kapene anake te mea kei te mate, kei te hohi-
pera e takoto ana, engari kei te mama haere,
e kore e rea ka puta mai ano ki waho. E ko-
re e taea te whakaatu atu te nui o to matou
ngahau e noho atu nei, nui atu te manaaki a
te pakeha i a matou. He rere tonu mai te
tono ia ra ia ra ki a matou kia haere ki te
ti ki te tina ki te aha ki te aha. I pai ano i te
tuatahi ka roa ka hoha. He mano he mano
te tangata ki te haere mai ki to matou puni,
korero'ana mai tena pakeha ki te Maori uaki
ana mai te kaari tono kia haere ki tona kainga
tera tonu e ki te pouaka i te nui o te kaari.
Kaore hoki he mea i ngaro i ta te
hia ai. O nga iwi maori katoa i Ranana nei
ko te Maori kei runga. Ko te whai a te pa-
keha kia kite kia korero ki te Maori, he ki na
te pakeha, " Ko nga Maori nga mea pai atu i
era atu katoa." Ahakoa te whakamiharo o
Ranana, he kuare te tangata hui atu ki nga
tangata rangatira: kaore ratou e mohio kei
hea ranei tenei whenua a Niu Tireni, ki te wha-
kaaro a etahi kei Awherika, kei Poihakena kei
Merepana ranei. E puta ana he korero i ro-
to i nga nupepa pakeha mo nga Maori ia ra ia
ra, haere ke ai te pakeha ki te puni o nga Whi-
ti ka ki a- o, " A, ara nga Maori." I etahi wa
ka ui ki nga Maori ano kia whakaaturia ki a
ratou nga Maori, hei te kinga atu a te Maori
he Maori ano ia ka ohorere.
He kainga whakamiharo rawa a Ranana.
Nui atu te matauranga e puta mai ki te tanga-
ta ki te haere mai ki Ranana nei. I Niu Ioka
he hou nga mea katoa, otira e kitea ana ano
era mea katoa i konei makere atu hoki. Kei
te tiakina nga wahi rongo nui katoa o Ranana.
Ko te ahua o te Pourewa o Ranana ko tona
ahua ano o nga rau tau kua pahure nei. Tu
tonu ai nga tangata whakaatu, e mohio ana
ratou ki nga korero o nga mea katoa i roto o
te pourewa, he mea tawhito. Ko te Whare
Whakakitekite (British Museum) ano tetahi
wahi whakamiharo kei reira nga mea katoa e
puranga ana. I kite ano matou i te Temepa-
ra, ko te whare tenei e mahi ai nga roia, he
whare tino tawhito. Ko te araroa o tenei wha-
re te wahi i panuitia ai e Wiremu Hakipia te-
tahi o ana kauwhau ki a Kuini Erihapeti. I
konei tetahi teepu no te haerenga mai o te ta-
ua kaipuke a te Paniora (Spanish 'Armada) ki
te patu i Ingarangi i muri o te matenga o te
Paniora ka kai a Erihapeti raua ko Tereiki,
ko tana tianara ki runga i tenei teepu.
Kua kite matou i Paora, te whare-karakia
nui o Ingarangi. Whakangarongaro ana te
minita ki te tu mai i tetahi pito, paku noa iho.
Kei roto i Paora he whare karakia ano e tu
ana, he mea rereke tenei. Ko te tihi o Paora
he porotaka, ahakoa pehea te iti o te reo o te
tangata ma taua mea ka rangona ki nga wahi
katoa o te whare. E kore e taea e au te ko-
rero tetahi o nga whare karakia nunui o Ra-
nana, a Wehiminita, hei konei te whakawahi-
nga i te Kingi, e kore ano hoki e taea te kore-
ro te Whare Paremete. Ko te whare rawa
kaore i rite ki ta te ngakau i whakaaro ai ko
Buckingham Palace ko te whare noho o te
Kingi i Ranana, e kore e mohiotia ko te wha-
re tenei o te Kingi o te Piritihi Emepaea. Ki
te titiro atu i waho kaore i rereke atu i te
nuinga o nga whare o Ranana, heoi ano i mo-
hiotia ai he whare kingi na nga kuwaha rino
me nga hoia e tiaki ana i nga kuwaha.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
He mano mano nga mea whakamihiarokei
Ranana nei, e ki he pukapuka mehemea ki te
korero katoatia atu. Kei Ranana nei ka kitea
te rangatira me te rawa-kore; ko te pito ki te
uru o te taone te wahi kei reira nga rangatira,
kei reira nga tiriti rangatira atu o te ao, a Bo-
nd Tiriti, a Oxford Tiriti, a Piccadilly me era
atu. He atahua katoa nga mea o enei tiriti,
engari kaore i rikarika te utu, mamae ana te
moni. Kei te pito ki te uru o Oxford Tiriti a
Haiti Paaka, he wahi tino whakapaipai. Te-
ra pea to matou puni e hikitia ki reira a tenei
wiki, ki Kensington.
Ko waenganui o Ranana, ko te manawa o
te taone, kotahi maero koea te nui, kei reira
nga whare o nga mahi nunui, te Peeke o Inga-
rangi, te Stock Exchange me tona huhua. I
te nui o te mahi ki konei kaore e whakaaetia
he'taramuwe ki nga tiriti; i te rui o te mahi
ki Ranana i te nui hoki o te tangata kaore e
whakaaetia he taramu we hiko kii rere i nga
tiriti. Ki te hiahia-te tangata ki te whakawhi-
ti i tetahi tiriti nui te mahi kia pau te ha-
whe haora e tatari ana katahi ano ka whiti.
He hanga wehi etahi wahi o Ranana, te pi-
to rawa-kore. I taku kitenga ka whakawhe-
tai te ngakau mo te whanautanga ki Niu Ti-
reni, kaore he take e rawakore ai te tangata i
Niu Tireni, tena ki Ranana nei ki te whanau
rawa-kore te" tangata ka rawakore tonu a ma-
te noa. Hei konei ka whaia koe e te tamari-
ki whe inoi kapa, ka whiwhi tena tamaiti i tana
kapa ka tino hari ano.kua whiwhi ia ki te £100
I tino wehea nga rangatira me nga rawa-kore'
TE WHARE O TE KINGI
No nanahi nei ka puta matou ki waho o Ra-
nana i runga tereina, i haere matou ki Wini-
ha (Windsor) he mea tono mai ano matou.
Na nga hoia tiaki i te kainga o te Kingi (Life
Guards) matou i whakamanuhiri. I te mu-
tunga o te tina ka arahina matou kia kite i
Winiha Kahira, te tino kainga i noho ai a Ku-
ini Wikitoria. Kei tenei whare ano etahi mea
no nehera mai ra ano. Na te Tiuka o Akaira
(Argyle) matou i arataki; he mano mano o
nga tangata o Ranana kaore ano kia kite i nga
mea kua kite nei matou. Ko te wahi anake
i whakaritea mo. te Kingi kaore matou i kite,
tena ko etahi atu ruma, ko nga ruma i wha-
karitea mo nga kingi haere mai kia kite i te
Kingi o Ingarangi i kite katoa matou; i kite
ano matou i te ruma i puranga ai nga patu o
ia ahua o ia ahua. Ko te wahi tiketike atu o
te Kahira ko te Pourewa Porotaka (Round
Tower), na nga Hakona i timata te hanga i te-
nei pourewa, muri mai na nga Romana, muri
mai na nga Nomana, na nga tipuna o te Inga-
rihi. Kei runga i te puke iti nei e tu ana, ko-
ia nei tonu te wahi tuatahi o te Kahira ki te
kitea mai i tawhiti. E rongo ana te tangata
ki te tino tupato o te tiaki i nga whare kingi;
i puhia te potae o tetahi o matou e te hau ki
roto i te kaari, kaore ia i whakaaetia kia tiki i
tana potae, na tetahi rawa o nga kai tiaki o te
kaari i tiki. Ka poto i a matou te whare ka-
toa te matakitaki ka tu te hakari a te Mea me
te Kaunihera o Winiha ki a matou. Kaore i
matara atu i konei a Itana (Eton) Kareti, e
whaki manamana nei te Ingarihi ko Itana te
wahi i whawhaitia ai nga pakanga nunui i hi-
nga ai era atu iwi i te Ingarihi, i whakankona
hoki o ratou tianara ki konei, engari me tapi-
ri atu pea nga pukepuke o Niu Tireni ki Ita-
ra, i whakaakona hoki nga hoia o Niu Tireni
ki runga pukepuke. Engari ko nga wa:d to-
nu o Ranana nga wahi tino whakamiharo.
Ka re ano matou kia tae noa ki te Kirihara
Parahe (Crystal Palace).
NGA KAIPUKE A TE KINGI.
No tera wiki ka haere matou ki Pootimaha
(Portsmouth) kia kite i te whakatutu manuao.
Ko tenei te mea whakamiharo atu i kite au.
I te kitenga o te kanohi i te" taua kaipuke ka
whakaae ake te ngakau he tika te ki ko Inga-
rangi te rangatira o te moana. E tau ana nga
tu ahua manuao katoa nga kaipuke nunui, tae
noa ki nga kaipuke topiro, rere ana mai te
wehi, engari ko enei manuao ro te Channel
anake, no te moana ki te Tonga o Ingarangi.
E nui ke atu te pai mehemea i karaunatia te
Kingi, ka haere mai ai me era atu kingi me
nga hoia o nga koroni ki te matakitaki. ' Ka-
ore he pu i paku i maanu noa iho nga kaipuke
i runga i te kahu o te" wai te pokaireka-e te
moana te aha. Ka whakatata atu to matou
kaipuke ki tetahi ka umere matou, ka whaka-
hokia mai hoki e te heramana, haruru ana, ka
hapainga e te katoa te waiata, 'Rule Britan .ia',
' Three Cheers for the Red, White & Blue!'
He peene to tena kaipuke to tena kaipuke hei
hiki i te waiata. Tata tonu te pau tena.ra i
te matakitakitanga i te manuao, hoki rawa ake
. ki te tuawhenua kua kore he waha.
Auina ake i te ata ko te haerenga mai o. te
Kuini ratou ko te Piriniha me te Pirinihehe o
Weiri, me Rore Rapata kia kite i nga hoia o
nga koroni. He mea tiho, pai ano tenei. I
tata tonu to matou huarahi ki te whare o te
Kingi kia rongo ai ia i ana hoia e haere ana i
a ia e takoto mate ana. Ka mutu te titiro a
te Kuini ma i nga hoia ka huihui katoa te hui-
nga ki te wahi kotahi mo te March Past ara
|
|
5 5 |
▲back to top |
\_HE\_KUPU WHAKAMARAMA.
mo te haerenga i te aroaro o te Kuini me ta-
na whanau, ko te peene whakatangitangi ko te
peene pai atu i te ao nei: I te hoia e haere
ana ka hapainga e te mano te umere e te ma-
no o te tangata, kaore i rikarika. No matou
e hoki ana ki te tereina ka kite au i a Piki he
pakeha no Turanga na, i roto i te mano o te
tangata. Kite ana mai ia i au ka rere mai kei
te. pupuri i taku ringa, ko te rerenga mai o
nga pirihimana ka kumea atu ia. "I tono mai
ia kia haere maua ko Henare ki tona kainga
kaore ano maua i tae.
Hei ra tino nui ki Ranana nei te taenga mai
o Kitini i Awherika, kei te takatu te Ingarihi
ki te powhiri i tana toa. Kua karangatia nga
hoia kia huihui mai. Kei te tataitia te huara-
hi e haere ai a Kitini, hei ra tino nui tenei.
Kaore ano kia korerotia atu e au nga wha-
kapaipai mo te ra o te karaunatanga, he tino
pai, he hanga whakamiharo. 1 tataitia nga
tiriti ki te kara, ki te putiputi, ki te huhua noa
iho o te mea, katahi ka whakamaramatia ki te
ahi hiko, i whakairongia te ahua, lie tuhituhi
he kara, he karauna, me ana tini raweke, hei
te po ka tahuna ai. I tukitukia etahi whare
he nui nei te utu 6 te hanganga, kia watea ai
hei hanganga nohoanga mo te mano o te ta-
ngata matakitaki. E £50 te utu paku rawa
mo te nohoanga. I utungia e etahi tangata ra-
ngatira he moni nui kia tukitukia e ratou nga
whare o etahi, atu tangata, kia mutu te kara-
unatanga o te Kingi ka whakahou ai i nga
whare. Kaore e mohiotia te rakei whiwhi ai
ratou i te moni engari e whiwhi ana ratou, e
whakahoutia nga whare kia nunui noa atu,
mete toe ano etahi mano pauna ki o ratou
pakete. He maha nga whare .o Ranana ina-
ianei i oti i runga i. tenei tikanga i te Taimana
Tiupiri o Kuini Wikitoria." Ka mohio ra kou-
tou ki te nui o te moni i ngaro i te panga o te
Kingi e te mate.
Hei tenei wiki e tu mai nei haere ai matou
ki Birmingham i runga i te. tono. Ahakoa ko
te haere noa i runga i nga tereina tere ko te
matakitaki hoki i te whenua, he mea nui. He
nui te atahua o nga wahi o Ranana kua kite
matou ; kaore ano au kia-kite i tetahi pukepu-
ke i konei i hawhe noa pea o Titirangi te tike-
tike. Kaore he inihi whenua' i takoto noa,'ka-
ore e ata mai a Niu Tireni na. Ahakoa he
• raumati tenei kaore ano au kia kite i tetahi
wahi maroke i waho o Ranana,matomato ana
te tipu a te tarutaru.
Ko te rerewe ano tetahi mea whakamiharo,
kei raro ke i te whenua. Kia 40 kia. 50 putu
ranei te hekenga ki te whenua i nga tiriti o
Ranana ka tae ki nga teihana. Ki te hiahia
koe ki te haereere, ka eke ki te tereina kei ru-
nga ano, hei te teihana pea o muri atu ka he"
ke koe ki te whenua, a ka heke ano, ko te
pueatanga ake ma te tereina ano pea koe e
mau ake ki runga me huti ake ranei i roto i te
pouaka. Kei konei ano tetahi tereina rere ai
i roto i te paipa, kei raro i te whenua ma te
hiko e to, e rua kapa ano te utu mo te katoa;
he mea whakamiharo rawa.
He ki na te tangata he nui nga mea e riro
mai i te moni iti i Ranana. He tino tika taua
korero, nui atu nga mea e riro ana i te pene
kotahi, engari tahuri rawa ake kua ngaro-te-
haunga-ahi o o kapa; ma te pau o nga kapa
ka pau nga hereni, ma te pau o nga hereni ka
pau nga pauna, ka tahanga o pakete. • Kaore
e taea te korero atu nga mea katoa, porahura-
hu ana te ngakau i te huhua o nga mea hei
whakaarohanga, ko nga tino korero pea ia kua
wareware.
Kei te pehea koutou katoa, me Turanga ka-
toa. Hoki atu ai ano nga whakaaro ki te wa
kainga na. I rongo au kei te kino ta koutou
haere ki te whutupaoro, e kore e rokohanga
atu e matou te whutupaoro. Kaore e taea te
tuhituhi atu kia koutou katoa, kei Niu Tireni
anake tena taonga te kore mahi. Ki konei, he
whakatutu anake te mahi, i te ata mai po noa.
Ki te haere ki nga hakari me haere hoia rawa,
hei waenganui po rawa ka hoki mai, hei te ata
tu kei runga hoiho e whakatutu ana. He hoia
i nga ra katoa. Taku aroha id te katoa. .
Na to hoa aroha,
TEREI NGATAI.
NA TE ETITA.
E POURI ana matou i te kore e taea te
ta katoa nga korero e tae ana mai ki a
matou.
I whakahokia mai te pepa ki a Hone Wiki
o Te Kao, he aha te take i whakahokia mai ai
ko tona kainga ano tera ?
Kanui to matou pouri mo te kino o etahi
tangata ki te tahae i nga pepa a etahi a nga
mea e utu ana. He patu. tenei .tikanga .i te
pepa, ma tenei hoki e ngakaukore ai te tanga-
ki te tautoko i to tatou reo. Ki te mau tetahi
tangata e mau noa ana i te pepa me whakaatu
mai kia hamenetia mo te tahae.
E te iwi kia mahara ki te Inoi a te Komiti
o te hokohoko ki Akarana, e nga rangatira, e
nga Kaunihera, e nga minita, whakahaua te
iwi kia whakaaro, kaua e waiho ma te tanga-
ta ano te whakaaro, e kore e mahi, kei te ta-
tari etahi tangata kia tonoa atu. Kaore te,
mahi e totika ki te kore he kai-whakahaere.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE PAREKURA NA TE WAIPIRO.
HE mea wehi rawa te hinganga o te 1a-
ngata i te mata o te pu, te tapahanga
ranei a te purepo i te tokomaha o te tangata.
I wehi ai, i kino ai, he ohorere tonu no te
matenga, he marama hoki na te ringa tangata
i whakamate. I nga marama e 32 o te wha-
whai ki te Poa e 21,94.2 o te Ingarihi i mate,
ko te nuinga i mate turoro. Ka ngetengete
tatou mo te nui o te tangata i mate, ae he
parekura nui whakaharahara tenei, otira tera
ano te parekura tino hui whakaharahara au.
I roto :ano i enei marama, e 32 i whawhai ai
te Ingarihi ki:te Poa e 320,000 o te Ingarihi i
mate i te waipiro i te kingitanga katoa o Eru-
era. I mate i te whawhai i te marama kotahi
e 686 ite tau-kotahi e 8,232, i mate i te waipiro
i te marama kotahi 10,000, i te t u kotahi
120,000. Nui ke atu nga tangata e mate ana
i te waipiro i roto i nga wiki 10 i nga tangata
katoa o te Ingarihi i mate i te whaiwhai ki te
Poa i roto i nga marama e 32. Kua mutu te
paku o:te pu-repo a
nga pu-repo a te waipiro-kaore he mutunga
mai, kei te maringi tonu ano ko te-rere i
Haruru.
Ko ngamoni i pau i te whawhai £180,000,
ooo-; ko nga moni anake a te Ingarihi i pau ki
te whawhai, haunga nga moni i pau i te tiaka-
nga i nga wahine me nga tamariki a te Poa; -
i pau enei moni i roto i te rua-tau me te waru
marama, i roto i tenei wa nga moni i pau i te
waipiro a te Ingarihi e £500,000,000. I pau
i te whawhai i te tau kotahi e £67500,000, a
kua mutu te whawhai; i pau i te waipiro i te
tau kotahi e £187,500,000, a kei te haere tonu
te kai waipiro.
Mehemea i meinga tenei £500,000,000 hei
hanga kaipuke whawhai mo te emepaere oti
nga kaipuke 1240, e kore hoki e mate nga
tangata 320,000. "Ko te Ati-iki (Athenio) te
tima nui atu kua tae mai ki- Niu. Tireni, e
12,234 tana te nui, mehemea i meinga nga
moni i pau i te waipiro hei hanga tima, e oti
nga tima-e 2270penei me te Atiniki te nunui.
Ki te wehewehea nga moni i pau mo te waipiro
i Niu ;Tireni ki te nui o nga tangata, tera e
kitea e £3 10s, 11d. i pau ia tau ia tau, ia tane,
ia wahine; ia tamaiti.
E te iwi whakarerea atu tenei kai, whaka-
tane i a koe, kati te whakatau rekareka ki tera
kai weriweri. E inu ana te kau i te wai, te
putiputi i te wai, te manu i te wai— he-kaha
te kau, he ataahua te putiputi, he tiketike te
manu, a he aha tau e whai nei e te tangata ?
He aha koe i inu ai i te wai-piro, i te wai
haunga?
Hei te tunga o te pooti mo nga mema pa-
keha ka tu ano te pooti mo te whakaae mo te
whakakore ranei i te hoko waipiro, kaore ano
tenei mana kia homai ki a taua ki te Maori ma
nga pakeha e whakaaro mo te homai he wai-
piro ma te Maori, te whakakore atu ranei.
He tino whakatamariki tenei i a taua i te
Maori. He inoi tenei ki nga Maori ki nga
hawhe-kaihe e pooti ana mo nga mema pakeha
kia pooti ratou mo te whakakore atu i tenei
puna o te whakamatautauranga, o te kino, o te
hara. E mohio ana matou ahakoa he kai
waipiro, te.tangata e kore ia e pouri ki te
whakangaromia atu tenei kai. Ki te pooti te
tangata ko te raina tuatahi anake i runga i te
tikiti e po u ara ko enei kupu na :—
I vote that the number of licenses in the district
continue.
TE WAHINE A KAINA.
HE tino patai tenei na te pakeha ki nga
tangata whakapo.no, "No hea te wa-
hine a Kaina ? " tera a o etahi Maori e patai
ana i tenei patai, hei whakatoi ma ratou ki te
Paipera. Ko te nuinga ko te tino nuinga o
nga tangata e patai penei ana, e whakahe ana
i te Paipera, e mea ana kahore he Atua, he
rangi, he reinga ranei, i patai ai ratou ehara i
te mea he he no te Paipera no-te Atua ranei,
engari ko ratou ke kei te he, ke; te manukanuka
ratou-mo o ratou hara. Kei te whai ratou kia
ngaro te Atua me te reinga i roto i o ratou
whakaaro mo te takiwa poro e ora ana ratou.
E te tangata, ehara i te mea ma to whakapono-
kore e kore ai he Atua he reinga ranei, kei
pohehe koe
I ui tetahi pakeha ki a Takuta Toore mo te-
wahine a Kaina kia whakamaramatia ki a ia.
I te uinga atu a Takuta Toore mehemea ki te
whakamaramatia e ia e huri ranei ia ki te
whakapono, ka mea taua tangata e kore e taea
e ia te oati. He whakatoi kau te tikanga-o
tana patai ehara i te mea he hiahia nona ki te
whakapono, he penei te ahua oti nuinga o nga
tangata-e patai penei ana. Otira i uiuia e
Takuta Toore te ahua o taua tangata, a kitea
ana e ia ehara i te mea ko te wahine a Kaina
te he o taua tangata engari ko te wahine ke a;
raua tangata, i a ia e moe puremu ana. Ko
te tangata e whakatai ana ki te •whakapono
kei te mohio ko ia ke kei te he. Tahuri e te
tangata hara ki te Atua, kati te kuhu i to
mahunga ki roto i te onepu, ka pohehe kua
ngaro to tinana katoa e kore e kitea e te Atua.
Ko te Karaiti ko te Rewera ranei ko te Rangi
ko te reinga ranei ? E tu, tirotiro, i mua atu
i to hinganga. Mo te aha koe kia mate ?
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
PITOPITO KORERO.
NO te 11 o tenei marama i timata ai te
whawhai ki te Poa i te tau 1899; e
rua tau me te hawhe i whawhai ai.
No te 8 o tenei marama, tau 1769 i u ai a
Kapene Kuki ki Turanga, te wahi tuatahi o
Niu Tireni i pa ia, ka 133 nga tau ka hori nei,
e whakaturia ana ki Turanga nei he kohatu
whakamaharatanga ki a Kapene Kuki.
Na te waea mai o Amerika te whakaatu
kua hopukia. te mokopuna a Pirikama la-
nga, tumuaki o te Hahi Momona, ki te whare
herehere, mo tana kohurutanga i tana wahine
puremu; ko taua wahine na tetahi tangata
atu. I akina e ia te tinana, katahi ka whiua
ki te awa.
No tenei marama i mate ai a Ripi he tama-
iti na Mahuta.
Kua mate hoki a Aata Wopereki, i ma-
te ki te moana.i Ohiwa, Opotiki. Ko ta-
na mahi he whakawhitiwhiti tangata. I te
rironga o tana poti i te tai ka rere ia ki te wai
ko tona hekenga a"o tenei, i pangia pea ia e
te mate. Ko tana wahine i uta. i kite atu i to-
na matenga.-
I rere mai a te Timaru i Riritana ki Kaipa-
ra, he kaipuke heera nui. e toru nga rewa, i te
wiki tuatahi o Hepetema, otira kaore ano kia
tae ki Kaipara, ki" te whakaaro kua tahuri.
He tima nui a te Paparoa, he tima meera,
• otira i raru i te kaipuke heera. I tona rerenga
mai i Keepataone ka reihi raua ko tetahi kai-
puke heera, e wha rawa nga ra i whakapiripi-
ri ai raua ka mahue te kaipuke heera, na te
matenga o te hau.
Tetahi take nui i heke ai te utu o te wuuru
i enei, tau no te mea e tangohia ana e etahi
whare whatu kakahu te wuuru o nga kakahu
tawhito ka whakahoutia, ka whakahanumitia
ki te wuuru hou. Heoi ano e taea ai te pehi
tenei tikanga-me hanga he ture kia tohungia
nga kakahu wuuru tawhito wuuru hou ranei,
inaianei hoki he rite tonu te utu, kaore e mo-
hiotia e te kuare te wuuru hou te wuuru
tawhito ranei.
Iki te Rev. James Lyall, te minita nana
nei te rau o te pakeha o Turanga nei i whaka-
tahuri ki te Atua, ko Niu Tireni te whenua
atahua atu ka kite ia, ko te Maori hoki te iwi
maori pai atu ka kite ia. I whai kupu ia ki.te
Kareti o Te Rau kia kaha te inoi kia homai e
te Atua tana manaakitanga ki te Iwi Maori.
Ka hari ana te Karaitiana kaore he hari i
rite, ka puhake te ngakau i te hari o te rangi-
marie, ka waiata ana he kinga no te ngakau.
Kaore he hari hei rite. Mehemea e mohio
ana te nuinga o te tangata e ngongo nei i nga
u o tenei ao ki te hari nui whakaharahara o te
whakapono, kua tahuri katoa ki a te Karaiti.
I whakarongo au ki nga waiata a te rau o te
Karaitiana i te taone hooro o Turanga nei. i
totoko ake te hari i te ngakau, ka tu nga ringa
matau ano ko te Karaiti kei waenganui e tu
ana. I ui tetahi Maori ki tona hoa, " Ka pe-
hea ra ina tae tatou ki te rangi ?" Ka whaka-
hokia mai e tera, " Ka kino te haere!"
TE RA POOTI MEMA.
Hei te wiki tuarua o Noema tu ai te pooti-
tanga mema pakeha, hei te 15 pea o nga ra.
I tae mai te pukapuka a Tuta Nihoniho he
whakaari ia Wi Pere hei mema mo te Tai
Rawhiti, me tana kauwhau ano mo nga tika
o Wi Pere hei mema. Kaore matou e whaka-
ae ki te ta i nga kauwhau mo nga mema, kei
meinga a TE PIPIWHARAUROA hei papa wha-
whaitanga.
I tae mai te waea o Rotorua ki a matou
anei nga kupu; Kua whakaingoatia e te Ara
wa katoa ko Pirimi Mataiawhea hei mema mo
te Paremete o Niu Tireni.—Mita Taupopoki.
me Te Arawa katoa.
OPE HOIA MAORI.
Hei te 18 o tenei marama tae ai a te Tonga-
riro ki Hepata, Tahimania, hei te Hatarei te
25, ka u ki Akarana, ki te mau te tima hei te
Ratapu 26 tae mai ai ki konei nga tamariki
tane o Turanga nei.
I te hakari ki nga hoia o te koroni i to ratou
taenga ki Erinipara, i Kotarana, ka tu nga
Maori ki te haka, i tino whakamihia ai e te
pakeha. I mea te nupepa o Erinipara: Ko te
mea tino pai rawa hou rawa tenei, he mea re-
reke, i te horuhorutanga o nga waha i te kori-
nga o te tinana, haruru ana te umeretanga a
nga kai matakitaki; I whakaritea ra ano te
tikanga o te haka ki to nehera ara i tangohia
nga kahu heoi ano he paki kahu maori anake.
I te tuatahi he takarokaro, muri mai he ngeri,
te whakamutunga he tino haka, ano he taua e
papatu ana. Ko Turupa Kohere te kai tata-
ki o te haka nana ano hoki te kamupene i wha-
kaako ki te haka.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE TUPAPAKU.
NO te Taite te 24 o nga ra o Hepetema
nei i mate ai a Hamaka O'Brien. he.
tamaiti no Ngatiraukawa, ko ona tau e tata
ana ki te 22. He tamaiti mohio ki te matau-
ranga. I tukua ia ki te kura o Tipene. No
te 1896 ka mutu tana kura ara: ka taea te tu-
tukitanga o nga mahi o tera, kura. No te tau
1897 ka puta tona whakaaro kia tae ia ki te
kura o Te Aute Kareti. I runga i tona hiahia
whakaaro nui kia tae wawe ia ki Te Aute ka-
tahi ia ka haere mai i Rotorua ka huri ma
Taupo, tata rawa ake ki nga ra e ono tokoto-
ko atu ana ia i nga tiriti o-:Nepia, ko ona wae-
wae tonu nana i kawe ki. era wahi .haere ai.
He whainga, he hiahia kia.tutuki.tona.matau-..
ranga koia i kore ai e tirohia te roa a, te whe-
nua. I nga ra o taua tau e. whakahuatia ake
nei ka kitea he tamaiti ringa, waewae rawe ki
ta tatou mahi ahuareka ki te whutupaoro. Ko,
ia tetahi o nga toru koata o te tino tiima o Te
Aute tae noa ki te tau 1899. No te tau 1900
ka noho ia hei kapene mo te tiima. Ko te tau
tenei i riro ai te "kapu o. Nepia--ara ko te rua
tenei o nga rironga o taua taonga No te mu-
tunga o tana kura ka uru ia ki te whakamatau-
tau a te Kawanatanga mo te Civil Service.
I paahi a ia, katahi ka haere ki Akarara. "Ko
te whare i mahi ai ia ko tetahi o nga whare
nui hokohoko taonga o Akarana e kiia ana e
te reo pakeha ko te New Zealand Dental De-
pot. I ona ra timatanga ki taua mahi i tima-
ta atu ki nga tikanga o te mahi niho me -era
atu tini taonga o tetahi wahi o te whare. No
tenei tau ka kitea kua taea katoatia e ia nga
mahi o tenei wahanga,ka,tahi-ka kawea ki te-
tahi wahanga o taua, whare ara kei tenei wa-
hanga nga tu ahua rongoa katoa. Kei tenei
ia rokohanga ka mate nei. A kaati e nga ma-
tua e nga whanaunga e nga hoa aroha, hokia
nga whakaaro ki nga wa e ora ana e kite. ana.
hoki i tona tinana. Whakaarohia me te ta-
ngi ano hoki te ngakau ara i, runga i o tatou
nei ritenga i o te tangata.. Na te Atua i ho-
mai te tangata nara ano hoki i tango atu.
Heoi kia tatou ki nga mea,e ora ana ko te ta
ngi me te pouri, Heoi mau e whakamau atu
ki ta tatou manu nga kupu korero nei me ko-
re noa ia e aro ki te mau.haere hei whakatioro
atu mana ki roto ki nga taringa o nga iwi b te
motu.
Na to hoa aroha,
na WATENE HAEREWA.
Tuparoa, Oketopa 4.
NGA WHENUA KAMUPENE.
ONGA mate whenua katoa, kua pa ki te
Maori ko te mate kua pa nei ki nga ta-
ngata o Turanga ara o Uawa ki Nukutaurua,
ko tenei tetahi mate whakaharahara, ko te ma-
tenga whe noa iho o nga whenua o tenei takiwa
i te Kamupene Whenua o te Tai-rawhiti, i
pangia ano etahi-whenua o te Maori e te-ma-
te, he whenua nunui atu, i haere i runga i te
raupatu i te hoko ranei, tena ko enei whenua
he mea ata tono na te-tangata ki nga kupu re
ka, he mea tohe maori etahi, a hoatu ana i ru-
nga i te kupu hei tino oranga mo te iwi painga,
otira inaianei kua kitea akua mate, a. te whai.
hua rawa ki te iwi kainga. He kuhunga "poa
tanga ake ra Timi Kara ko te Ture ka oti nei
i te-Paremete, kia tukua aua whenua katea
ma tetahi poari e whakahaere—Ka mea.au-he"'
kuhunga noatanga ake, he kawenga na te he-
manawa e kore hoki mohiotia hu era ranei .
hei patu rawa atu ranei kei te kaha anake kei
te whai-whakaaro o te poari e. kitea e waima-
rie mai ranei ki te ora Heoi ano te mea hei
tupatoranga kei
pito kainga & takoto ora ara. "Mawhiti te
weka i te mahanga e hokia ano?"
Me whakataki ake e au nga korero o enei
whenua, hei titiro ma te tangata i tenei mate
nui. Ko nga moni me nga eka i whakautia
e au kaore i tino tika engari e tata. ara. No"
te tau 1878—ka'24 nga tau—ka tukua e 400,
ooo eka kia Te Riihi roia ra.ua ko-Wi Pere ma
raua e whakahaere. Te nui o nga moni i pau
i te whakahaerenga i enei whenua kia tau ki
raro i te mana o enei tangata, £10,000. M -
hemea ana he ngakau tupato to te iwi kainga
kua.titiro. Ka pau enei moni ka kiia e te Hu-
pirimi. Kooti kahore he mana o nga Maori ki
te tuku i,o ratou whenua ka mate he noaiho
tenei £10,000. I runga i te kupu a te Riihi
ka whakaturia he kamupene whakahaere i enei
whenua, he pakeha he Maori. kei nga Maori
te whenua, kei nga pakeha te moni. . I haere...
a te Riihi ki te tiki pakeha, i te unga o te ' he-
ke.,a te Riihi' ki Niu Tireni, ka ki te, Kooti
Whenua e kore e taea te wehewehe te whenua
kaati ka maumau noa iho tena tikanga me ena
mom. I whakatakotoria ano he pire ki te aro-
aro o te Paremete hei whakataunga i nga hea
o te. iwi kainga, otira'kaore i oti. I muri mai
ka whakanuia te kamupene ka kohikohia te
£100,000 hei whakanohonoho i te whenua. I
utua ki te Kawanatanga mo te tiiti pane i ta-
ta ki te £15,000, i pau i te ruritanga i te whe-
nua me etahi atu mahi e £20,000. I te hu-
hua noa iho o nga mahi me nga raweke a te
pakeha ka eke nga moni i pau ki te £100,000.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA,
I haere a Wi Pere raua ko te Riihi ki Ingara-
ngi ki te nama moni, te hokinga mai kahore
he rawa, heoi ano ko nga moni i pau noa iho
i to raua haerenga. I tenei wa ka pau e 300,
ooo eka o te whenua, ko te toenga ka takoto
noa iho i runga i te mate. I kohikohia ano e
te iwi kainga e £3000 i pau noa iho i nga roia.
E kiia ana i tata pea ki te £10,000 te moni i
pau i a Te Riihi raua ko Wi Pere i te haere-
nga ki Ingarangi. No enei ra ka tukua te
whakai a re ki a Timi Kara raua ko Wi Pere
otira te whai oranga; whakaaro ana te Peeke
ki te hoko hei whakaea i tana moni. Ko te
ture ka oti nei hei arai i te hoko, he whakaaro
ki nga Maori. .
Kaore he mea kino i tua atu i tenei o nga
tikanga whakahaere whenua katoa. I puta
nga kupu taikaha i nga mema o te Paremete
mo nga kai whakahaere i enei whenua. I ta-
ta ki te £300,000 i pau, i te uinga a te waha
" Kei hea tenei moni ?" ka whakahokia mai e
te pari-karangaranga, " Kei hea tenei moni!"
Anei pea kei tenei na, " Para rakau ki runga
para rakau ki raro : tu-te-rangi-pokia, kia nga-
ro." I uia e te Paremete te kaute o enei mo-
ni kia Wi Pere. Ko tenei te mea pouri rawa
ki au ko te urunga he Maori ano tetahi o nga
tangata na ratou nei i kukume te Maori ki te
mate. I kiia he mea tohe Maori tonu na Wi
Pere i whakaae ai nga Maori ki te tuku i eta-
hi o o ratou whenua, ko ia te ringaringa me
te mangai o te Riihi. He tino mate nui te-
net otira nui ake te miharo o toku ngakau ki
, te manawanui o enei iwi, kaore te amuamu te
aha. Ko Wi Pere tonu tetahi o nga upoko o
te kamupene i patu nei i o ratou whenua, oti-
ra ko te aroha whanaunga kei te mau tonu.
He pootitanga mema na, he rite te. hapai a
enei iwi i a Wi Pere, a hei tenei pootitanga
mema ka hapai ano ratou i to ratou rangatira.
HE WHAKAOHO I TE WHAKAPONO.
KOTAHI tekau nga ra i noho ai tetahi
minita o Amerika ki konei ki te kau-
whau, ara ki te whakatahuri i te tangata ki a
te Karaiti, no te mea ko te nuinga o te tanga-
ta kua rongomau i te Rongo Pai, i te ingoa o
te Karaiti, otira kaore ano ratou kia tuku i o
ratou ngakau ki a te Karaiti, kaore ratou i te
pai ki te whakarereke i a ratou mahi, kua ngo-
to nga mahi o te ao ki o ratou ngakau, ko eta-
hi kei te mea kia tata rawa ratou ki te mate
ka tahuri ai otira kore noa iho. Ko enei tu
tangata kaore ano kia uru ki te rangatiratanga
o te rangi, kei waho tonu e whakatatare atu
ana. Ko James Lyall te ingoa o te minita i
tae mai ki konei, he tangata rawe ki te kau-
whau, he ki i te Wairua Tapu. Ko te whare
karakia, ko te hooro tino nui o te taone, kaati
he ki tonu i nga po katoa, kaore he wahi ma-
tatea, i te hiahia o te tangata kia rongo i te
Rongo Pai tawhito nei ano: Kaore i pera te
nui o te tangata i era atu mahi katoa puta atu
ki nga tiata. 1 aua ra 10 e 350 nga tanga-
ta i tapae i a ratou ki te Atua, nga tu tangata
katoa, haurangi, kanga, tahae, Atua-kore. He
tokomaha nga tamariki tane i hoatu i o ratou
ngakau ki te Atua. I te timatanga o tenei
mahi i tuhituhingia e tetahi tangata etahi ko-
rero kino mo te Paipera, he tangata kaore i
whakapono ki te Atua, mutu rawa ake kua
tu taua tangata ki te whakaatu i waenganui o
te nuinga o te tangata kua huri ia hei pononga
ma te Karaiti. Ko te whakapono o te hunga
whakapono i whakaohoa, i whangaia, i whaka-
muraia. Nui atu nga pakeha o nga taone nu-
nui o Ahitereiria me Niu Tireni i Whakatahu-
ritia e tenei pakeha me etahi atu tokorua no
Amerika ano. Kei te inoi nga iwi pakeha wha-
kapono o tenei motu kia aroha te Atua ki te
Iwi Maori kia whakaohotia to ratou whakapo-
no no te mea kanui te mataotao o te whakapo-
no o te Maori i etahi wahi kua hukapapa, heoi
ano e rewa ai ma te Ra o te Tika. Inoi e te
iwi kia whakaohongia to tatou whakapono ka
mate taua i te makariri.
NIU TIRENI KI INGARANGI.
RANANA KI TIAMANI.
Ki A TE REWETI.
E HIKA, tena koe ara koutou katoa, e ta-
ngihia atu nei e te ngakau. Kanui to-
ku pai. He reta whakaatu noa tenei ki a koe
a te Paraire o te wiki e haere mai nei matou
haere atu ai, hoki atu ai ki te wa kainga. He
whakaaro kau ake kia tuhi rawa atu i tahi re-
ta i mua o te haerenga atu. Kaore ano au
kia pangia noatia e tetahi mate o te taenga mai
a e hoki atu nei. Tenei ka whiu te puku i I-
ngarangi, kei te koingo atu te ngakau mo te
hoki atu. Kaore e nui nga mihi atu kia kou-
tou, kaore au e tuhi atu i etahi kupu ruarua
nei mo TE PIPI, waiho kia tae atu ra katuhi-
tuhi ai. E Re, no tera Mane ka hori nei, ara
no te 18 o Akuhata nei ka haere maua ko Te-
rei, ki Tiamani, na tetahi tangata maua i ha-
ri. No te ata o tera Mane matou i haere ai
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
ma te tereina ki Dover, ka whakawhiti ma te
tima ki Calais, he taone no te Wiwi, ka eke ki
runga tereina ka matakitaki ki te whenua o te
Wiwi ki France. Ka mahue mai a France,
ka uru tenei ki Belgium, ka moe matou ki
Brussels. Ka matakitaki ki tena taone, ara ki
te tino taone o tenei kingitanga, ki ona whare
karakia, ki tona iwi. Auina ake ka eke ano ki
te tereina, ka rere, ka mahue mai a Belgium
ka uru ki Tiamani. Ka kino te haere. Moe
atu matou ki Cologne kei te awa Rhine. Ko
te taone unga atu tenei o nga turihi ara nga
tangata e haere ana ki te matakitaki ki tetahi
o nga awa whakamiharo o te ao nei. Oho ake
i tahi rangi ka eke to matou ope ki te tima, ka
rere whakapaki. E Re, tetahi awa whakapai-
pai atu. Tena hanga a te whare nunui ara a
te Castles ki nga taha o tena awa, nui atu.
Kaore e taea nga korero o te awa rei te tuhi
atu. Ka piki matou a moe atu ki Mainz; 120
maero te tawhiti mai i Cologne, moe katoa ai
matou ki nga tino hoteera o enei taone. Ka
matakitaki ki tena taone. I etahi ra ka eke ma
runga tereina ki Frankfurt tae rawa atu ki
Homburg, hoki tonu mai i taua rangi ki Mai-
nz. I tetahi ra ka rere ki Cologne ma te t ma
ka moe ki reira, i tetahi ra ka rere mai ma te te-
reina, ka hoki mai, tae mai rano ki Calais nei.
Kei te moana au e tuhituhi ana i tenei reta,
kei te whakawhitinga i Calais ki Dover. Ka-
nui te kino o te moana. Kotahi haora te ti-
ma e whakawhiti ana i konei, hei te ahiahi ra
au ka tae ki Ranana. Nui atu te kai ngakau
o te pakeha nei kia maua, he penei tonu nei he
papa no maua. Tera maua e aroha ki te wha-
karere iho i a ia. Hei konei e koro e hoki ana
te Maori ki tona kainga. Heoi ra nga kupu
ki a koe. Kia ora koutou katoa. Taku aro-
ha ki nga mea o te kainga.
Na to taina aroha,
H. M. KOHERE.
Ranana, Akuhata 24.
HE INOI KI TE IWI MAORI.
KI te Iwi Maori o nga motu e rua o Ao-
tearoa me te Waipounamu; ki nga ra-
ngatira tane me nga rangatira wahine ; ki nga
tane ki nga wahine, ki nga kaumatua ki nga
tamariki, ki nga kotiro. Tena koutou katoa.
He inoi tenei na matou na te Komiti o te Ho-
kohoko mo te Wikitoria Kura Maori, kia a-
whina koutou i a matou i to matou hiahia ki
te whakanui i te oranga mo te kura. Kua pu-
ta te whakaaro o nga kotiro me nga wahine
pakeha puta noa i Niu Tireni, engari ko te
nuinga no Akarana me nga takiwa e ata ana,
kia kaha ratou ki te awhina i o ratou teina ara
i.nga kotiro Maori, a koto ratou tumanako kia
awhina koutou katoa, kia whai tikanga ai te-
nei hokohoko. E wehea ana tetahi ruma mo
nga taonga anake a te Maori, i homai hoki e
te Maori, he takapau he whariki he kahu, he
kete, he poi me era atu taonga a te Maori.
Ki te tautoko te Iwi Maori katea i tenei wha-
kaaro, ki te mahi taonga mo tenei hokohoko,
tena ko tai a, tena ko tana, e kore rawa e ha-
pa te nui o te moni, no te mea e tino whaia
ana e o koutou whanaunga pakeha a koutou
hanga. E te Iwi Maori ka tatari matou ki te
whakahoki mai o ta matou inoi. Heoi ano,
kia ora tatou katoa i raro i te maru o to ta-
to i Kingi katahi i raro hoki i te atawhai me
te aroha o to tatou Ariki kotahi.
Na o koutou hoa aroha,
na te Komiti.
L. Gillies, Gladstone Rd. Parnell.
M. Horton, St. Stephen's Rd. Parnell.
A. Stevenson, Portland Rd. Remuera.
E Clark, Victoria Avenue, Remuera.
HE PANUI.
KEI a matou etahi Katikihama hei akoranga ma
te Tamariki me Nga Inoi mo nga Ratapu.
Ki te whakaatu mai tetahi minita i. ana e hiahia ana
he tukua noatia atu.
RIRI NUI KI TE TOHORA.
E HOA, E TE PIPI !
E TAMA tena koe te mata ora o o tupuna i te
po. Tena koe te hapai mai na i nga mahi o
te Whakapono, me te aroha ki o iwi maori. Kia
tau te atawhai o te Atua ki a koe, mana hoki e
manaaki to mahi.
E hoa, tenei etahi wahi kakano hei haringa atu
ma ta tatou manu, mehemea ra e watea ana ia ki
te inati haere koia enei: ara he korero patu tohora
no Te Kaha nei.
No tetahi ra o tenei marama o Hepetema no te
toru, ka tae etahi tangata ki te hi ika, ka ahiahi
ka kite raua i tetahi tohora, ko te upoko i ma, e
maanu haere ana i te taha o to raua poti, mohio
tonu ake raua he raiti weera. Te ngaromanga atu,
kore rawa i kitea atu e raua.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Ko te tohora nei i tika ke whakaroto ki te one i
Hariki, he akau iti nei kei waenganui o Te Kaha
o Waiorore, ko te akau ano tenei i pae ora ai etahi
tohora e 58 i tera tau.
Ka u raua ki uta ka korero ki nga tangata o uta
i kite raua i te raiti weera, otira kaore raua i mohio
kei hea ranei te putanga te wahi ranei i moe ai.
I taua po kore rawa atu i reka te moe a nga
tangata e mahi ana i taua mahi, i te maharahara
ki tohora ingoa nui. I te atatu tonu ka pihitia te
taumata kitea rawatia atu i ko atu i Te Kaha, ara
i waho tonu o Hariki one e maanu ana, ara e moe
ana. Ko tenei tu tohora he tohora tipua kaore e
pera ana i etahi atu tu ahua tohora e patua ana i
konei, ara i te hamupeeke i te paamu-weera i te
tini peeke me etahi atu tu ahua tohora e hiia tamu-
retia mai ana te ahua e nga tangata mahi tohora
o konei. Kia teitei ra ano te ra ki runga katahi ka
timata tana haere. Ka taana poti! Ko te tima-
tanga tenei o-te popoketanga ki runga ki nga pot
e rua ko te torn o nga pott i te peita ke, na konei
i raruraru ai.
He tino whawhai tenei na te Whanau-a-te-
Ehutu i taua ra, koia tonu hia eke ki runga ki te
raiti weera ana korona, ana tamariki, inahoki- ko
nga korona maia ki tenei mahi o mua kua-whaka-
whiwhia nei he penihana e nga tamariki mo ratau l
whakatete ano ratou ko nga. tai.-tamariki. He mea
mahi nui i watea ai nga toati. i manu ai hoki nga
poti. Ko to Waikura poti i puta ki mua. tika ke
' tona ki waho tonu o Tokaakuku, ki te raina o tana
i a ki reira paepae' mai ai na runga i te porori o
te tohora ki te haere, i rokohanga atu e to Rapata
Roihana. e inana aua, whakapiria tonutia tona poti
ki te taha, werohia to e ia. Ka timata tonutia
i konei te riri a te tohora nei. tetahi riri kino atu,
kia torn kia wha ranei nga riri a te hamupeeke ka
rite ki te riri kotahi a tenei tu tohora.
Inahoki te tohu o te kino, whakakoromeke rawa
ai i tona hiku kia pa ki tona upoko katahi ka
whana.
Ha whakahokia te poti nana i wero ki muri, ka
whakaurua atu ki roto ko te poti o Waikura. Ka
whakatika a Tiopira ki te patu. E hoa ma ! koia
nei tonu tetahi o nga tino marohirohi e patu nei i
nga ika nunui o te moana o-tenei takiwa. Ka
timata tana pata, ka wha nga urunga ratitanga atu
ki roto, ka whakatotohi! te tohora nei i a ia, he
kawenga na te kaha o te mamae. Mahara noa a
Tiopira kua mate inahoki te roa e ngaro ana ki
raro, mahue atu i a ia tana raati, katahi ia ka noho
i runga i te hai pooti, ka huri whakamuri mai ki te
takiwa o te kei; ka timata tona kaipaipa. Kihai
i takitaro kua rongo ia e kori ana te poti, a kua
taweka te taura ki te hiku. Ko te putanga kino-
tonga ake o te tohora nei- ki runga katahi ka riri,
ko te mahititanga o te taura i te hoka-pine, ko te
taura i waenganui o nga waewae o Tiopira. Ka-
tahi ka whiua ki raro i te papa o te moana, na te
miro o te hiku o te tohora ia i rukume whakararo.
He roa ia e ngaro atu ana i nga tangata o nga poti,
hua noa atu kua mate inahoki te roa. Ko tona
mahi he piki whakarunga ake ma runga ano i te
taura o tona poti. Tokorua nga tangata nana i
uta ki runga i te poti ko Wiri -Waaka raua ko Te
Raina. Tona mahi tuatahi i muri iho i tona ora
ititanga nei ko te titiro i tona wati i roto i te peeke
paku i tona tatua e man ana. Ahakoa e mea
minita te wati nei i ro wai kihai rawa i raruraru.
Na tona ahuatanga nei katahi ia ka whakamomori
ki te patu, ka whakamaua e ia i konei te raati
mapu, ka perea atu e ia ki te wa o te kaokao aha- •
koa te roa o taua raati ki te wahi kei reira nei te
manawa urn katoa atu ki roto, mate tonu atu te
tohora. Timita tonu atu te parete a nga poti ki
uta. No te 7 o te po i u ai ki uta. No te tau
1873 te raiti weera whakamutunga te mate i konei,
katahi ano ki tenei. Ko nga tangata nana i patu
te raiti weera whakamutunga kei te ora tonu i
konei, ko Renata Te Ahu. he taina no Paora Tini-
rau o Waipiro, rana ko Paraire Ihaka. Kua kau-
matua rana, ko ta rana mahi ina mate he weera he
tahu.
Kua oti te tahu inaianei kei ro kura haeana e tu
ana e tatari ana mo te tae rawa mai ka tuku pera
ai ki Akarana. Te mea nui o tenei tu ika i nui
rawa ai i matea nuitia ai hoki e te tangata ko ona
whena (whale-bone). I Ranana i tera tau i te
makete £2500 mo te tana.
Ko nga poti patu tohora o Te Kaha, o Kaipatate
e ono tahi. E rima a ratou tohora i patu ai i tera
tau.
Ko nga mahi nunui e oti ana i tenei iwi, ko to
ratou whare karakia ataahua o te Hahi o Ingarani'
me nga whare maori.
Koia nei tetahi o a ratou huarahi moni, he kaa-
nga hoki tetahi.
Heoi hei kona ra
Ko te tinana kei tawhiti ko nga whakaaro ia kei
kona tonu.
Na to hoa mahi
Na H. Pahewa.
To Kaha.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima, hereni (5/-) i te •
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki, he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3 Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga patanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
a wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene: he nai noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu.:—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri pai ... 26
He mea paku, kiri noa ... 1 /-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi 1/-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
5/- Mini Kerekere, E. H. Bruning 2/6 Wiremu Paul, Hohepa
Te Piri, Paraone Heremia.