|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 46. 01 December 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 46. GISBORNE. TIHEMA 1901.
TE KIRIHIMETE.
E KITE etahi o matou hoa i te manu nei
• i TE PIPIWHARAUROA i mua mai i te
25 o nga ra o Tihema, te Ra Kirihimete, te
ra i whanau ai a te Karaiti ka 1901 tau ka pa-
hure nei, ko etahi pea hei muri o te Kirihimete,
otira kotahi ano ta matou tangi ki a koutou ka-
toa ko te mihi a te pakeha, ko te inihi i whaka-
riroia ketia nei e te taringa e te arero Maori,
ka kiia " Meri Kirihimete !" E hoa ma, " Meri
Kirihimete " ki a koutou katoa ki a matou ano
hoki: ko tona whakamaoritanga ia " He Ki-
rihimete Hari!" Ae, ko to matou tino hiahia
ko ta matou inoi kia mohio te Iwi Maori katoa
ki te Kirihimete hari—kia kite koutou i te
hari pono e pupu ake nei i te ngakau tatu i te
ngakau mahaki i te ngakau kua kite i tetahi
okiokinga mona. Otira ahakoa pehea te nui
o to matou hiahia o ta matou inoi kia whiwhi
koutou ki tenei mea nui e kore rawa koutou
e whiwhi ki te kore o koutou ringaringa e totoro
ki te tango.
Kaore pea te nuinga o te tangata i te mohio
ki te nui o te aroha o te Atua i runga i tana
tononga mai i tana Tama kotahi ki te ao—i
tana kupu. I te haerenga mai o te Karaiti ki
te ao ka whakarerea e ia tona kororia i te ringa
matau o tona Matua, te tini o nga anahera o
te rangi i mahi nei ki a ia, haere mai ana ia ki
te ao, " Heoi whakaititia ana ia e ia ano, kua
mau ki te ahua o te pononga, kua meinga kia
rite ki te tangata." ( Pirip. 2. 7.) " I rite ia ki
te tangata," i whanau, i tupu, i hiakai, i hia-
inu, i ngenge, i pouri, i tangi, i hari, i whaka-
paetekatia e te tangata, i tukinotia, i mamae
i mate. I heke iho ia i te rangi kia piki atu a
tatou ki reira, i rawakore ia kia rangatira ai
tatou, i tangi ia ki a kata ai tatou, i mate ia
ki a ora ai tatou. I whakatangata a te Kara-
iti kia tata ai te Atua ki te tangata, .kia tata ai
te tangata ki te Atua. Ko ia te Takawaenga
hei taka i waenganui i te tangata i te Atua—e
rua ona taha, (1 Tim. 2. 5.) I korerotia e te
tangata te pai o te Tiuka raua ko tana hoa
i to raua mauranga i te kakahu maori, kei te
pehea ra tatou mo te uhinga a te Atua i te
kikokiko ki a ia ano.( Hoa. 1. 14.) Engari
ano nga manu o te rangi he kohanga a ratou,
nga pokiha he rua o ratou, tena ko te Tama a
te Tangata te whai wahi hei takotoranga mo
tona mahunga (Mat. 8. 20). I te rawakore
rawa o te Karaiti riro ana ma te tangata ke e
mahi he kakahu mona ( Rk. 8. 3).
Ka kitea i runga i te Whakatangatatanga o
te Karaiti te tino nui o te tangata ki te Atua,
ara i noho te Atua ki roto i te tangata. Ka
kitea hoki i runga i te matenga o te Karaiti te
utu nui o te wairua o te tangata—kotahi ano
te utu mo te wairua o te tangata ko te oranga
o te Tama a te Atua (Mt. 20 28). Kaore pea
te tangata i te mohio ki te nui o te utunga o
tona wairua e tapaea nei ki a Hatana mo te
kore noa iho.
He tikanga nui i whakaarohia e te Atua hei
take e ora ai te tangata, heoi e te tangata, ri-
peneta, tahuri ki te Atua, manakohia tona aro-
ha, whakapono, whakawhirinaki ki tana Tama
i whanau nei ki te ao i mate nei hoki mou.
Whakahokia te aroha ki te aroha, a, e kore e
waiho ko te 25 anake o Tihema hei ra haringa
mou, engari ka hari koe i nga ra katoa ka " rite
rite ki nga ra o te rangi i runga i te whenua."
(Tim. 11. 21.)
TE RERENGA O TE ORANGA.
Hohoro tonu, hohono tonu te rere a te awa o te ora
A he poto kau te rerenga mo tatou katoa,
E rere ana etahi i te aio i te rangimarie,
Ko etahi ia e poaina ana e te mamae e te pouri.
He tokomaha e mauiui ana i te roa o te huarahi,
A e koingo ana kia tau ki te okioki,
Otira e heke tonu ana te tai o te takiwa,
E kore rawa tetahi e mahue i a ia ki muri.
Ahakoa te tini o te waka i te kahu o te wai
E totohu ana i te pikaunga tangata,
Rite tonu ta ratou ki te wa i whakaritea
Ko te wahapu o te mate hei taunga mo ratou.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KEHUA.
E MANU tena koe, te manu whakamau-
maharatanga a te iti a te rahi. E hoa
e te Etita e whakautu ana ahau i tau panui
whakaatu i te putanga o tenei mea o te kehua,
i kiia ai he kehua. Ae, maku e. whakaatu ki a
koe. Engari i taia ano taua korero kehua i
mua atu kati kaore he makenu i kitea e au,
engari na runga i to whakautu mai, na reira ka
whai atu tenei whakaaro ka mea ko korua nga
mea kaore ano kia matau noa ki te kehua.
Tuatahi, ko to hiahia kia mahue katoa i a ma-
tou o tatou whakaaro Maori inahoki na to
haerenga ki te kura ka matau koe ki tou mo-
hiotanga pakeha na reira ka kiia e koe te kehua
no roto tonu i te hinengaro o te tangata, kaore
i waho. E hoa, e tino whakahe ana ahau mo
tenei ki a koutou, kaore koutou e whakapono
ana ki tenei mea a te kehua. Ko tenei mea
ko te kehua kia whakaatu au ki a koutou,
ehara i te ingoa hanga noa na te tangata,
engari he tino tinana motuhake tona. E rua
nga rerenga o tena mea o te kehua: Tuatahi,
he kehua, tuarua he wairua, kati me whakaatu
au i te kehua, te tuatahi ko te kehua kia ma-
tau koutou ehara i te mea no roto i te hine-
ngaro e ki nei to panui no te roro o te tangata,
ka hua a te hinengaro ko nga mea e rongo ana
e hongi ana e mamae ana. E hoa e wehe ke
ana o ena putake mai o te kehua ki a koe.
Ki au ko te kehua kei waho tena mea i te ta-
ngata, he tinana tonu tona pena tonu me
koe me au hoki te ahua o tona tinana. Mehe-
mea tetahi tangata ka ki he wairua i kitea e
au i tenei ra i tenei po ranei, ka ki atu tona
hoa pewhea te ahua ? Ka ki mai te mea i kite
penei tonu me taua e korero nei. Ko te kehua
hoki he wairua ko nga wairua o nga mea e
haere atu ana ki te po. Ko nga wairua poke
hatana e noho ana i te ao nei, koia enei e
haere mai nei ki te whakaatu haere i tona ti-
nana wairua ki te ao ara kehua. Kati e hoa,
mo to korero e ki nei koe ko te Maori te iwi
kaha atu te kite i te kehua. Ae, e tika ana, te
take he iwi whai wairua te Maori, ehara i te
penei me to hapu me te pakeha, kaore he
wairua ara he kehua mehemea hoki kaore he
wairua o te tangata ka rite ki tau e ki nei kai
te pohehe nga roro kua makere mai kai raro i
tona nohoanga, na reira kaore e matau mo te
kehua. He pakeha tetahi iwi kaore e mohio
ana he wairua ano tona e whakapono ana he
Atua ano tetahi mea, e whakatipatipa ana mo
te Atua, penei me to panui whakahe mo te
kehua, ara wairua, inahoki tae rawa ki a koe
te whakakorenga i tenei mea a te kehua e ki
nei koe no to tamarikitanga koe i whangaia ai
o taringa ki te korero kehua tae noa mai ki te
wa ka kapi nei tou kauae i te pahau, kati ka
whakahoki atu au ki a koe ko koe anake te
tangata kei te ki ko te wairua i puta mai i
i roto o te hinengaro i te roro hoki e ai to pa-
nui. E hoa ko te wairua raua ko te kehua i
puta he kikokiko a e whawhai ana enei tetahi
ki tetahi, te taea e koutou nga mea e hiahia ai
koutou. Ko te mea pea e hiahia ana koe ko
te wairua anake, e hoa he kehua tonu taua
mea te wairua. Kaati iho i konei taku wha-
kaatu i te tikanga o te kehua inahoki e whaka-
teka ana koe ki te anahera i piki nei ki te
rangi. Kati iho tena. Ko to hiahia e wha-
kahe ana i nga panui a te Maori e rere atu
ana ki te manu ki a TE PIPI. Heoi e TE PIPI
mau e tuhi atu kia rongo mai nga wahi katoa
i te tikanga o te kehua, otira tera ano e wha-
kahe i enei korero engari ki te whakaaro iho
kaore he tikanga e whakahe ai TE PIPI i enei
korero i runga ake nei. Heoi ma te Atua
Wairua tatou e tiaki.
Waiapu. Na PAT PONAHO.
[ Kaore i tino marama nga. korero a P. Ponaho
mo te kehua, heoi ano ki a ia he tika te kehua
he tinana motuhake tona. Mehemea he ti-
nana tona pena me tou he aha i kore ai e kitea
e etahi tangata ? He ahua tinana ano o etahi
tangata e kitea ana i te moemoea, otira ehara
i te tino tangata, kei roto noa iho i te hinengaro
o te tangata e moe ana.—ETITA.]
NGA KORERO MO NGA MATE.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. He whakaatu tenei
naaku ki a koe, kei te tono au i etahi o
nga tino takuta o konei kia tuhituhi korero
mo runga i nga mate e mohio iho ana au e pa
ana ki te Maori. Kua tae atu na hoki nga
korero mo te ' Mate Kohi', ara e kiia ana e te
pakeha he Tuberculosis, engari ki te pa ki te
poho, he Consumption, Tenei kei te tukua atu
tetahi whai-korero mo te 'Piwa kirika', ara
te piwa e kiia nei e te Maori he ' Piwa Taipo'.
He tino tangata nana taua whai-korero. Ta-
ku kupu tenei ki nga kai korero o TE PIPI kia
manaaki i aua tohutohu. He tangata raruraru
aua tangata otira i runga i to ratou whakaaro
ki te iwi Maori, ka tahuri ratou ki te tuhituhi
i aua kupu.
Heoi ano
Na TUTERE WIREPA.
Otepoti, Otakau.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE PIWA "TAIPO."
(Na TAKUTA RANIERA KAHUNGUNU.)
( D. COLQUHOUN, M.D. Lond.)
ITE tau 1899, i tata ki te 1000 nga tanga-
ta o Niu Tireni i mate i te Piwa Taipo ;
1500 pea nga tangata i pangia engari kahore i
mate. Kahore i mohiotia te nui o nga Maori
i mate, i pangia, kahore hoki e tuhituhia ana
nga take mate o te Maori, otira e marama ana
he nui nga Maori e pangia ana e tenei mate i
o ratou kainga, he nui hoki o ratou e mate
ana. E mea ana aku hoa a Tutere Wirepa
raua ko Pita Paaka kanui te hiahia o te Maori
kia mohio ki ta te takuta pakeha korero mo
tenei mate, a e tino koa ana ahau ki te tuhi-
tuhi i enei korero. Ko taku hiahia he tuhituhi
ki te reo Maori otira e kore e taea e au,
na reira me tono e ahau ki tetahi tangata
e mohio ana ki nga reo e rua, hui mangai
moku.
Ko te take tuatahi. He aba te Piwa Taipo,
ma te aha tatou e mohio ai ina pa mai ki a
tatou ? Tuarua : He aha te take o tenei ma-
te? Tuatoru: He aha nga tikanga hei arai
atu, a he aha hoki nga rongoa hei patu ina
pa mai ?
Ki te pangia te tangata e te piwa, kahore e
kaha te panga mai; kahore te turoro e mohio
ki te ra i timata ai tona mate. Ko tana e
mohio ai he ngenge he ruwha, ahakoa moe ia
okioki e kore rawa ia e pai, ka anini tana
mahunga, ka maeke tona tinana ka wiri. Ko-
tahi pea te wiki e penei ana ia nuku atu ranei
otira e haereere tonu ia i nga ra katoa, nawai
ra i te ngoikore noa iho o tana tinana ka ta-
koto ia ki te moenga. E ruaki ana ia, kahore
he hiahia ki te kai, e anini tonu ana tona ma-
hunga, ka koroke pea ia ka rere ranei. Mehe-
mea i kaha te panga o te piwa kia kotahi wiki
ia e takoto ana ka timata te huri o ona whaka-
aro, ka wairangi noa iho nga korero, ka hiahia
ki te tu ki runga ki te haereere. Ka rua nga
wiki ka tino ngoikore rawa ka heke tona ti-
nana. Ka ka tana kiri, ka maroke te arero
ka ura, ka pera ano ona niho. Mehemea mo
te mate ia e mate i te toru o nga wiki, mehe-
mea ia e hoki mai hei te toru o nga wiki ka
matao tona kiri, ka hoki mai ona whakaaro, ka
kaha ki te kai. I te nui o tona ngoikore te
kaha ki te tu ki te haere ranei heoi ma te ta-
ngata tonu e pupuri; i te ngoikore ano o tona
hinengaro he kai anake ki a ia, kai pai, kai
kino. He maha nga wiki e mau tonu ai tona
ahua porangi.
He poto rawa tenei korero mo te ahua o te
piwa ; kahore i poto katoa nga korero. He
tangata ano e ngawari te pangia, he tangata
ano e tino kaha rawa. I etahi wa i te mea ka
toru nga wiki e takoto ana te turoro, i a ia e
whakaaro ana kua ora ia ka timata ano te
piwa ka mate ano ia mo te toru wiki. I tetahi
wa e pa ana te mate ki nga pukapuka, he piwa
kino tenei. He wa ano kanui te rere me te
puta mai o te toto o roto o nga whekau, o te
paku.
Ki te puta he piwa ki tetahi taone, takiwa
ranei, he nui nga tangata e pangia, i etahi wa
e eke ana ki te rau e pangia i te wa kotahi.
Na, ka kitea, he mate horapa te piwa taipo.
. Na te pakeha pea tenei mate i mau mai ki
Niu Tireni, otira kaore ano ia kia tino mohio-
tia.
Ko te mea hei whakaaturanga maku inaia-
nei ko te ahua o tenei mate. Kahore rawa
i tino inaha nga tau kua pahure nei o te tino
kuaretanga o te tangata ki tenei mate. I nga .
wa i mua he nui nga tangata i Uropi i mea na
te Atua i tuku mai nga mate, he riri nona ki
te tangata, e rongo ana hoki ahau e kiia ana ki
te whakaaro a etahi Maori na te wairua kino
i tuku mai nga mate penei. He kuare nga
tangata e korero penei ana. Pai ke atu mehe-
mea i titiro o ratou kanohi mehemea e kitea
i puta mai enei hanga kino i runga ano i o ta-
tou he, i a tatou tikanga kino. Ko tenei ta
nga tangata matau o Uropi i rapu ai, a i to
ratou kaha ki te ata titiro he nui nga mea o te
Piwa Taipo i kitea e ratou. Ko te mea nui i
kitea e ratou ko tenei, ara ko te take nui o te
piwa ko nga tikanga paru a te tangata. I
kitea tetahi tarutaru iti—i te iti rawa e kore e
kitea e te kanohi maori, engari me titiro i roto
i nga karaihe whakanunui a te paaeha—i kitea
tona tini noa atu e tupu ana i roto i nga whe-
kau o nga tangata e pangia ana e te Piwa
Taipo. E ngaua ana e taua tarutaru nga
taha o nga whekau, ka tupu te tini o te mariao.
E puta "mai ana i te puku enei tarutaru ki
waho ki roto ki te hau, ki te paru ki te ko e te
tangata e tupato, ka uru enei tarutaru ki roto
i nga wai unu, i nga kai, ka kainga e te ta-
ngata ka horapa tenei mate.
Ki te mea tatou kia kaua te Piwa Taipo e
horapa me era atu maha o te mate heoi ano te
huarahi kia ma te tangata me nga tikanga.
Ko te mea nui rawa kia kaua rawa nga wai e
kino, ki te kino te wai me kohua rawa ka inu
ai. Ki te noho huihui te tangata me whaka-
ngaro katoa nga mea e puta mai ana i roto i te
te tangata, ahakoa he wa mate he wa ora ranei.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
E hara ano i te tikanga pai te noho huihui
i te wahi iti kotahi, kaua hoki e tokomaha te
haere o te tangata kia kite i te turoro.
Me takoto te turoro ko ia anake i tona ruma
kia kotahi he tang ta hei tiaki i a ia. Kaua
rawa e whakaohoohotia, kaua e tukua kia ma-
ranga kia haereere. Me ha tonu ia i te hau
pai i nga wa katoa.
Ki te pangia te tangata e te Piwa Taipo, ka
hakihaki a roto o tana puku ka angiangi e kore
e kaha te ahatanga kua puare, na reira kaua
rawa e hoatu he kai maro mana—he kikokiko,
he poaka, he ika. Ko nga kai mana he mira-
ka, he araruta, he hupa kia nui te wai maori
hai horoi i roto i a ia.
Mehemea e taea me tiki he takuta mana e
whakaatu te mea tika hei mahinga, otira ki te
kore he takuta kia mahara ki a aku kupu tohu-
tohu i runga ake nei.
Waiho te turoro kia takoto tonu.
Whangainga ia ki te wai-u ki te hupa ki te
ararutu ngawari.
Ki te wera tana kiri toua he hautai ki te
wai matao ka horoi i tana tinana kia wha kia
rima ranei paninga i te ra.
Kaua e tukua te tangata kia korero ki te
turoro.
Tapukea kia hohonu tonu, tona paru me
tona wai.
Kia pai te tiaki i a ia mo nga wiki e wha i
muri iho i te ngaronga o te piwa, kia mahara
hoki kia ono marama, nuku atu ranei, katahi
ano tana tinana ka kaha.
HE RETA MAI NO PONEKE.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe! E mahara ana ahau kei te
hiahia etehi o te iwi Maori kia rongo i
nga korero o tenei huinga o te Paremete o
Poneke. Maku e panui atu ki a koutou.
He nui te whawhai, mo te Pire Whakatika-
tika i te Ture Kaunihera Whenua Maori o te
tau 1900; i ara mai ano ko te Tai-hauauru ki
te turaki i te Pire; hai aha ma te Komiti Tu
Pakaka o te Tai-rawhiti ki te hapai i tana Ture
puta atu ana ki tua o tawauwau.
Na ko nga ture i pahi i tenei huinga o te
Paremete, mo te iwi Maori:—
1. Ko Te Pire Whakatikatika i te Ture
Kaunihera Whenua Maori, 1900.
2. Ko te Pire Horoi—tona tikanga ko nga
whakatau a nga Kooti, ahakoa Kooti Piira, e I
pitihanatia mai nei kia ara ano, he whakawa
tuarua; kua horoia katoatia ana whakatau.
Ka rawe nga tono whakarawe tuarua i raro i |
tenei ture.
3. Ko te Ture Kiore.
4. Ko te Ture whakarite moni mo nga
Kaunihera.
5. Ko te Ture Arai i nga taonga Maori
kia whakamutua te hoko i nga mea Maori ki
nga whenua ke.
Heoi no te 8 o nga ra o Noema 1901 ka
nukuhia te Paremete, i te 8 o nga haora o te
po ka karangatia, e te Honore Minita o te ta-
na Maori nga rangatira Maori katoa, kia hui
ki te Paremete; ka tu nga rangatira, ka mihi
poroporoaki, ka tu te Minita, a Timi Kara, ka
mea, " Whakarongo mai e nga rangatira o te
Tu Pakaka, kua pahi nei te ture mo te iwi
Maori, kia kaha ki te hapai i te Ture, e kore e
ora te Ture ki te waiho noa iho, ma te mahi
anake e ora ai. Haere e hoki ki o koutou ka-
inga, kia kaha te whakahaere i nga mahi, no
te mea kua tutakina te hoko whenua Maori,
e hoki e Tuhoe, kia kaha ; e hoki e Ngatiporou,
kia kaha ; e hoki e Ngatikahungunu, kia kaha;
e hoki e Te Arawa i te mea ko koe te" Arepa,
me te Omeka, te timatanga me te whakamu-
tunga, kia mau ki te karauna; tena ahau te
haere atu na i muri i te Kirihimete" Heoi
ka takoto te hakari, mea rawa ake ko te 3 o
nga haora, kua toru ke tangihanga o te hei-
hei, ka mutu te hui. I muri o tenei ka whiri-
whiria e te Minita nga tangata hai mahi i nga
ruri o nga Ture nei, ko HONE HEKE, TE HEU-
HEU TUKINO, APIRANA NGATA, TUTA NIHO-
NIHO, IHAIA HUTANA, TIMI WAATA RIMINI.
Heoi haere ana te Minita ki Turanga, noho
mangere noa iho te Komiti nei, kia hoki mai
mohiotia ai nga mahi.
Tena ra e nga apiha o nga Kaunihera; kua
tu nei koutou hai apiha whakahaere mo o kou-
tou iwi, whakaarahia te iwi Maori kia ara ki
te mahi whenua, kaore kau he taihoatanga
inaianei, kua ringihia hoki te hinu ki nga wiira
o nga Ture nei, kua tatanga te rere o nga
mihini.
He pono taku e mea atu nei ki a koutou, ko
te Kaunihera e puta tona kaha, ka riro i a ia
te paraihe e ai ta te rangatira. Heoi nei nga
korero ki a koutou.
Na to koutou hoa
TIMI WAATA RIMINI.
Poneke, Noema 19, 1901.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE WAHINE TOA.
(Na TIPI-WHENUA.)
HURIA MATENGA.
NA runga i nga korero o te pakarutanga
o te Whakapai i panuitia e TE PIPI-
WHARAUROA i mua ake nei i whakaorangia ai
tetahi o nga pakeha e Henare Kohere, ka ahu
ake nga whakaaro mo Huria (Ngarongoa)
Matenga me tana whakaoranga i nga tangata
o tetahi kaipuke i pakaru ki Whakapuaka, he
maha nga tau kua pahure ake nei. He wahine
rangatira a Huria, he mokopuna na Te Puaho,
he tangata rongo-nui ano hoki a Wi Parata
(Te Kakakura) raua ko tona teina ko Hemi
Matenga. I tae manuhiri au ki Whakapuaka
ki te kainga o Hemi Matenga raua ko tana
hoa—tetahi kainga ataahua. He whare nui
to raua, kotahi tekau nga ruma, he hawini pa-
keha o raua, ko nga ritenga o te whare he
tikanga pakeha katoa; nga wahi o waho he
pai katoa, te marae, nga kaari, nga wai, me
nga tepara hoiho me nga paki—ano he kainga
no tetahi pakeha rangatira—kaore he mea i
ngaro atu.
Ka tau tera ka haere maua ko taku hoa ki
te haereere i te akau; ka tae maua ki tetahi
kohatu e kiia ana e te pakeha ko te " Dela-
ware Rock," ko te " Kohatu o Terawea."
Me tataki ake e au nga korero o tenei kohatu:—
I nga ra o mua, i te marangai ka paea te-
tahi kaipuke ki uta, ko te Terawea te ingoa,
i rere mai i Whakatu ki Nepia. I te ata ka
kite atu nga Maori o Whakapuaka e paea ana
taua kaipuke ka mohio ratou he mate; ka
rere a Hemi Matenga, a Huria me tetahi atu
ki tatahi, tokotoru ano ratou, ka matakitaki
ki te kaipuke ra e akina ana e te ngaru me
nga pakeha ano ki runga pupuri ai. Ka rere
nga tane ki te moana ki te whakaora i aua pa-
keha, otira kore rawa i puta i te nui o te ngaru,
heoi ka tu ka matakitaki. Katahi ano ka mea
a Huria, " Ko ahau e whakamatau"; ka rere
ki te moana ka timata te whawhai ki te nga-
ru. Ka tata mai te ngaru ka ruku ia ka pupuri
ki te rimu ki te toka; ka taha te ngaru ka
puea ano; i penei ia a tae noa ki te kaipuke.
I te rironga mai o te taura i a ia ka herea ki
tona tinana ka kau ki te whenua. I tona •
unga ki uta, kua ngenge ia, kua mate katoa
tona tinana i te kohatu te haehae. Ko te pito
o te taura i herea e ratou ki te kohatu na reira
i kiia ai taua kohatu, ko te " Kohatu o Tera-
wea." Na te taura i haria mai e Huria ki
uta ka ora nga pakeha o te kaipuke, kotahi
ano te mea i mate he turoro i mate ai, he pu-
ngohetanga no te taura ka taka ki te moana
toremi tonu atu.
I whakawhiwhia a Huria ki te metara tohu
toa, i kiia hoki ia e te pakeha ko te " Kerehi
Taringi o Niu Tireni." Ko Kerehi Taringi he
wahine toa no Ingarangi, he tamahine na te-
tahi tangata kai tiaki o te whare-raiti. I pa-
karu tetahi kaipuke nui, a na Kerehi Taringi
raua ko tana papa ka ora nga tangata o taua
kaipuke.
E tino whakamanamana ana ahau mo nga
toanga o te Maori, i kitea ai he iwi toa taua,
he iwi rangatira.
HE TAMAITI TOA.
I TORO te ringa o tetahi tamaiti i Ahite-
reiria ki roto i te rua he whawha me kore
he rapeti he aha ranei i roto, otira i ngaua to-
na ringa; i tana kumenga mai i tona ringa e
tautau tonu ana te nakahi, nana tonu i rui ka
makere, otira kua whara ke tona ringa kua
uru te paihana ki ona toto. Ko te mate
kau mona ki te whakaroa ia; heoi ko tona
omanga ki te toki; i te punuki o te toki ka
hurihia e ia te kohatu ; ka koi katahi ka tapa-
hia e ia tona ringa motu rawa; i tapahia ai e
ia he wehi nona kei horapa te paihana ki tona
tinana. I te kitenga o te rata ka mea tera ta-
ua tamaiti e ora.
Na, e hoa ma, he tamaiti tino toa rawa
tenei; i tona whakaaro nui kia ora ia poutoa
ana e ia tona ringa—pai atu te ringa mutu i
te rua o nga ringa ki te urupa. E mahara
ana ahau ki etahi kupu na te Karaiti mo te
tapahi i te ringa i te waewae ranei, mo te
hikaro hoki i te kanohi. I penei ana kupu,
" Ki te he koe i tou ringa, i tou waewae ranei,
poutoa, maka atu; he nui ke hoki te pai ki a
koe kia kopa koe, kia ringa mutu, ina tomo
atu ki te ora, a kia kore e maka atu ki te ahi
ka tonu me nga ringaringa e rua me nga wae-
wae e rua." He aha te mea kei te pupuri i a
koe i kore ai koe e tahuri ki te Atua ? Aha-
koa he aha taua mea whakarerea atu, kaua e
wehi engari kia toa, a ma te Atua koe e wha-
kakaha, mana hoki e homai te hari nui te
rangimarie ki to ngakau; e kore koe e pouri
mo to whakarerenga i te mea e punga nei i a
koe, mana e homai he mea pai atu i tau i
whakarere ai, i tenei ao ano, a he orangatonu-
tanga he kororia nui i tera ao.
|
|
6 6 |
▲back to top |
•TE PIPIWHARAUROA,
PITOPITO KORERO.
KUA meinga te Tiuka o Ioka inaianei ko
te Piriniha o Weiri—ka mahue ona
ingoa tawhito.
Kua whakaritea e te Kawanatanga ko Apira-
na T. Ngata M.A., LL.B., hei kai-tirotiro i
nga Kaunihera Marae katoa.
Kua whakaaetia e te Humane Royal Society
•kia hoatu he tiwhikete ki a Henare Kohere hei
tohu mo tana whakaoranga i te pakeha i te
pakarutanga o. te Whakapai. Hei a Hurae
tuhaina ai nga tohu ki nga tangata toa, e te
Kawana Tumuaki o Ahitereiria.
I WERA I TE AHI.
No te 18 o nga ra o Nowema ka wera etahi
tamariki tokotoru ki Wiwipatiki, Te Aute, ki
roto ki te whare o Rupene Erueti. Ko Ru-
pene i Kereru i te kuti hipi, i mahue iho ki te
kainga ko te hoa wahine, ko tetahi hakui, me
etahi tamariki tokowha. Ka moe ka waiho te
kanara kia ka ana, te weranga o nga whariki
ka kangia te whare e te ahi. Ko te hakui te
tuatahi ki te puta ki waho, muri mai ko te
wahine a" Rupene me te tamaiti paku, ka ma-
hue tokotoru o nga tamariki ki roto i te whare,
tata tonu te ngaro i te kanga a te ahi. Ko
Maria, 10 nga tau, i kainga tonutia ki te moe-
nga, ko Te Ponaka e 3½ tau raua ko Pepe e
2 nga tau i tata rawa ki te tatau o te whare.
" KIA ORA!" " AKE, AKE, AKE!"
I te taenga o te Tiuka me te Tiukihi o Ioka
ki Ingarangi, ka patua atu e Te Hetana e te
Pirimia, he waea whakawhetai mo to raua
hokinga pai ki te kainga; ko te whakamutu-
nga o nga kupu a Te Hetana he tangi maori,
" Kia Ora!"—ko te mihi i akona e te Tiuka i
a ia i konei. I te whakahoki mai a te Tiuka
ka whakawhetai mai hoki ia mo te atawhai a
te iwi o Niu Tireni ki a raua, mo te tangi atu
hoki mo to raua hokinga ora ki te kainga. I
te mea he tangi maori te tangi atu ki a raua
ka utua ano ki te tangi maori ta Te Hetana
ara ki te " Ake, ake, ake!"
TE KURA KOTIRO MAORI.
I hihiko nga tangata o Poneke ki te tautoko
i tenei kura i te taenga o .Peneti ki reira, aha-
koa kua rangona a Poneke he kainga taumaha
ki enei tikanga. I mama ai te mahi a Peneti
raua ko Apirana Ngata na nga kaumatua
Maori i Poneke e noho ana, na Mohi Turei,
na Ihaia Hutana na Te Heuheu ; i etahi hui-
nga ko enei kaumatua nga kai korero. I roto
i te rua wiki i tata ki te £570 te moni i kohia
e ratou. A te kareti taitama o Poneke ( Well-
ington) College e. £30, a te kareti kotiro e £25.
Ina te mahi.
HE RETA KI A ANARU KANEKI.
Whanganui-a-Tara,
Poneke, Niu Tirani,
Noema 1901.
Ki a Anaru Kaneki,
kei rawahi o te Moana-nui-a-Kiwa.
E Pa,
TENA koe. Tenei matou etahi o nga ra-
ngatira Maori o nga moutere o Aotearoa
me te Waipounamu, e noho nei i raro i te ma-
ru o Ingarangi, ka mea ki te whakatata atu ki
a koe. E wehi ana i te hanga he tauhou
matou. Otira na o rongo kua hau mai ki enei
wahi, na te mamae nui kua pa mai ki a matou,
i hono ai te whakaaro ka whakamanawa atu
ko koe hei taunga atu mo tetahi kupu.
Tenei pea koe kua rongo i tetahi iwi iti kei
roto i te ao e noho ana, ara ko te Maori; e
noho tahi nei ratou ko nga pakeha i Niu Tireni.
He iwi tenei kei roto i te kuaretanga e noho
ana, e whai ana kia whiwhi ki nga matauranga
o te pakeha, hei tieki i te ora mo nga tinana,
hei ako kia matau ki nga mahi whai hua a te
ringa me te hinengaro. He mea tena kua ki-
tea nuitia e to matou whakatupuranga. Otira
i te uaua o nga huarahi e hikoi atu ai ki te
whanuitanga o tera tikanga, kei te purua mai
o matou mahara, me nga hiahia ki a tu he
kura hei whakaako i a matou kotiro, hei ako i
nga mea tane ki nga mahi a ringa, hei hora
nui ki to matou iwi i te maramatanga ki nga
tini taonga a te pakeha.
I roto i tena ka tuki mai nga rongo o tou
whakaaro nui ki nga tikanga penei i tou mou-
tere e noho mai na, to ngakau nui ki te tau-
toko i aua tu mahi, me tau whakapau i ou
rawa, i kimihia ai e tou tinana e tou hinengaro
a i whakawhiwhia nuitia ki a koe, hei whaka-
kaha ake i nga whare whakawhaititanga o nga
tini matauranga o nga iwi nunui o te ao.
Koia matou i tuhi atu ai kia hurihia peneitia
mai ou kanohi me tou ngakau ki ta matou ka-
ranga; kia manaakitia hoki e koe to ratou
hiahia nui, kia hopukia te ora mo to ratou iwi.
Heoi. Kia ora tonu koe.
Na WI PERE
HONE HEKE
APIRANA T. NGATA
HEUHEU TUKINO
PATENE KEREHI
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
KEI NGA KAI PAHUA.
KUA kawhakina tetahi wahine pakeha, me
tana hoa ano ko Miss Stone te ingoa, e
nga kai pahua o Makeronia, i Uropi. Te take
i kawhakina ai he hiahia moni. Kua whaka-
ata aua tangata ki te moni hei utu mo taua
wahine e tukua mai ai e ratou. Ko enei ta-
ngata he hunga kino i peia e te Kawanatanga,
a e noho ana ki nga maunga. I haere ano nga
hoia Turaka ki te whai kahore rawa i mau.
Me panui te reta a Miss Stone ituhi mai ai ki
i nga maunga ki tetahi tangata Konotatinopori.
E taku hoa honore,
E tuhi atu ana au ki a
koe, he whakaatuatu no te 3 o nga ra o Hepe-
tema i hopukia ai au e tetahi ope tangata nui
e 40 pea. I a au e haere mai ana i Panako
(Bansko) ki Tumara (Djumaala); tekau ma
rua aku hoa, he kai whakaako, he tangata
kura, me etahi atu.
Ta ratou i mau ai hei hoa moku ko Katara-
ina Te Hiraka (Tsilka). Te take i hopukia ai
maua kia riro ai ia ratou tetahi moni nui. Te
moni i tonoa e ratou hei whakaputanga mo
maua e £25000. Ko taua moni me utu koura
mai. Kaore rawa i mohio te kawanatanga o
Taake o Parakena ranei. 1 mea hoki ratou
me utu atu te moni i te 18 o nga ra i muri iho
i taku hopuranga.
Ko te take i peneitia ai mo taku hoa mo
Kataraina Te Hiraka, e hapu ana ia a tera e
whanau tana tamaiti i nga marama e toru i
muri iho. Kei te whaia maua e nga hoia Tu-
raka. E tono ana au ia Takuta Haskell kia
haere ki Konototinopori ki te tohe kia utua te
moni mo maua, me utu mai ki Samakoff. Hei
reira te hunga na ratou nei maua i kahaki
hoatu ai i taku oota.
I te tuatahi nui atu te atawhai o nga tangata
i a maua. Engari inaianei i te mea kua ro-
ngo kei te arumia mai ratou e nga hoia Turaka
a tera e roa te utunga mai o nga moni, kanui
to ratou ahua rereke ki a maua.
Na reira au ka tono atu ki a koe kia tere te
homai i te moni, a kia kaha hoki koe ki te
tono atu i te Kawanatanga o Taake kia mutu
te whai mai i a maua. Mehemea ki te kore e
mutu tera maua e patua e te iwi kei roto nei
maua i o ratou ringaringa.
Ka inoi au ki a koe kia tere tonu te whaka-
atu i nga korero o tenei pukapuka ki te kai
whakahaere o Amerika i Konotatinopori. To-
noa atu hoki ki a ia ki a awhina ia i a maua i
roto i tenei raruraru.
Inoi mo maua. Kei te tiakina maua i roto
i te rangimarie a te Atua. Hoatu a maua
mihi ki to hoa me to whanau me o hoa. Heoi
ano.
Na ELLEN M. STONE.
[ I kokoti tau te whanautanga o te tamaiti a
Kataraina Te Hiraka. I kore ai te ope nei e
mohiotia he kaipahua he whakaritenga na ra-
tou i o ratou kakahu ki o nga hoia o Taake.
Heoi ano nga kakahu o Miss Stone ko ona
kakahu i hopukina ai ia. Hei nga po ka moe
i ro rakau i ro ana ranei, kei te taungia hoki
nga maunga e te huka, engari kaore nga kai-
pahua e tutu ki a ia. Ki te whaia ratou ka
hereherea a Miss Stone ki te peeke-hoiho ka
kawhakina. Kaore ano kia whakahokia mai
te wahine nei, i te kore o te moni kaore i rite
ki ta ratou i hiahia ai. Kua puta te kupu a te
Kawanatanga o Amerika ki te aitua a Miss
Stone ka whakataua te he ki nga kawanatanga i
o Taake o Purukaria.]
TE RAUKAHIKATEA.
HEI te 18 o tenei marama mutu ai te
kura o Te Raukahikatea, te hokihoki
ai ia tangata ki tona kainga ki tona kainga.
Nga tangata i noho ki te kura ako ai i tenei
tau :— Mokoare Taurere me tana hoa, Reweti
Kerehoma me tana hoa, no Te Aupouri ; Ma-
tene Naera me tana hoa, Karira Karaka, no
Ngapuhi; Te Muera Tokoaitua me tana hoa,
Ropere Tahuriorangi me tana hoa, T. W Pe-
reiha, no Te Arawa; Poihipi Kohere, Paraone
Turei, Ngatiporou; Henare Wainohu, no
Ngatipahauwera; Peni Hakiwai, no Hereta-
unga ; Rev. Teri Paerata me tana hoa, no
Ngatituwharetoa. He tokomaha i tae mai ara
nga rikona, a kua hokihoki.
Ko Te Muera e whakapangia ana hei rikona
a e haere ana ki Manawatu, ko Teri Paerata
e haere ana ki Wairarapa. Ko te Rev. Ha-
pata Wiremu raua ko Reweti T. M. Kohere
nga kai whakaako o te kareti engari e mutu
ana ta Te Wiremu whakaako i te mate o tana
waha. E haere mai ano ko te Rev. Chatterton
(Tiatetene) o Whakatu hei whakakapi i te tu-
ranga o Te Wiremu. He tangata a te Tia-
tetene kua kitea tona pai tona aroha ki te iwi
Maori, engari kanui te pouri o te hunga kua
tino mohio nei ki a Te Wiremu i te mutunga
o tana mahi. No Ngapuhi te reta tangi mai
ki a ia. He tau tino pai tenei no ma ou, he
nui te mahi, he nui te ngakau.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE RERENGA O TE KUAKA.
(Na JAMES BUCKLAND.)
KA whakanoti te pito whakararo o Ao-
tearoa ka papaku ka takoto he koraha
onepu, otira i ohorere tonu te pikinga ano ka
tu he puke he kurae e tu ana i te moana. Ko
Te Rerenga-wairua tenei—ko te kuaha, e ai
ki te Maori, e rere ai te wairua ki te po. Kei
te rawhiti o tenei kurae he kokorutanga he
onepu katoa, ko Kapo-wairua. I kiia ai ko
Kapo-wairua ko te wahi hoki tenei i huihui ai
nga wairua i mua atu i to ratou rerenga ki te
reinga. I nga po ka rongo te Maori ki te ka-
pakapa o te parirau o te manu rere-po, ka mea
ratou he wairua e haere ana ki te reinga.
Ko tenei kokorutanga, ko Kapo-wairua, te
wahi pai atu i Aotearoa ki te matakitaki ki te
rerenga o te kuaka. I te ngahuru e kitea ana
te pokai kuaka, e 50 ki te 1000, e topa ana i
nga takutai o Aotearoa e ahu ana ki te Rere-
nga-wairua. Ko te pokai o ta ratou rere e
rite ana ki te ahua o te marama hou. I te 3
o Aperira kua huihui katoa tona tini o te kua-
ka ki nga tahuna o Kapo-wairua, tatari ai ki
te whakarewanga ki Ahia. I kite ahau i te
rerenga o te kuaka, e kore rawa e wareware i
a au taku i kite ai. I ata matakitaki au ki
taku i haere mai ai i te roa o te whenua kia
kite. Ko nga tahuna ngaro tonu i te kuaka;
e taupatupatu noa ana ta ratou noho i te tino
nui rawa, he mano kei runga tonu e whaka-
angi ana i te kore tauranga, ko etahi kei runga
i nga tuara o nga mea kua tau, e tutetute ana
kia whiwhi ai ki te tauranga. I taua ra e tae
mai ana he kahui kuaka, na wai ra ka purangi
noa iho te ahua o te manu i te tini rawa. A,
i te ra e huri ana i te pae moana, ka piki he
manu toa, me tana tangi ano, ko te hikitanga
o taua iwi huruhuru. Ka piki, ka piki, a na-
wai ra ano he tongi i te kikorangi. Te rewa-
nga ki runga noa atu ka topa whakamua te
te kai arahi, ka ahu ki te raki ka toremi atu te
ope haere ki roto o te pouritanga. Tau mai
ana te aroha ki a au i te kitenga atu i te ope
haere" ki tawhiti. Kotahi tekau nga ra i muri
mai e tae mai ano e rere ana te kuaka.
E kore e taea e tatou te whai te kuaka kia
mohio ai tatou ki te kainga e haeretia nei
otira kua kitea etahi tangata rere ai ki Ruhia
ara ki Haipiria. E kitea ana te kuaka i nga
ra timatanga o Hune i te moana huka i Hai-
piria. Hei Akuhata, i te mea kua pakari nga
pi, ka timata te hoki mai a te kuaka. I te
ngoikore o nga pi kaore e rite te hokinga mai
ki te rerenga, engari ka okioki ki nga moutere
huhua o te Moana-nui-a-Kiwa. Hei a Oke-
topa ka tae mai ano te kuaka ki Niu Tireni.
Hei Aperira, hei te ra tuturu ka whakaemi
ano te kuaka ki Kapo-wairua i mua atu o te
rerenga ki Ahia. Ko nga manu kaumatua e
noho tonu ana i Niu Tireni, kaore e hoki ana,
kaore hoki e whakawhanau. He whakatau-
ki na te Maori, " Ko wai ka kite i te hua o te
kuaaka."
WHAIA TE MATAURANGA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe, e noho mai na i tena
wahanga o te motu nei. E hoa i te
mea kua tino pakari nei ta tatou manu, a kua
taea e ia te rere haere nga wahanga katoa o
te motu nei, ka tukua atu e ahau enei kupu
ririki hei pikaunga atu mana ki waenganui o
taua o te iwi Maori ia takiwa ia takiwa, hei
whakarongo ma te taringa, hei whakaaro ma
te ngakau.
E hoa e TE PIPIWHARAUROA e rere ki nga
moutere rangatira o ia takiwa o ia takiwa,
me te whakangakurukuru haere ano i nga
kupu i raro iho nei. Tenei pea etahi wa-
hanga o taua o te iwi Maori te noho ngakau
kore ana ki te tuku i a ratou tamariki ki te
kura, ki taku mohio he whakaaro horihori te-
nei, i te mea kua tino nui te mana o te pakeha,
a ma te mohio ano ki te matauranga o te pa-
keha ka whiwhi ai tatou ki nga painga katoa.
He tino whakaaro rangatira tenei, te tuku i
a tatou tamariki ki te kura, ki te whawha noa
atu rapea i te matauranga o te iwi nei o te
pakeha, a he mea whakamiharo ano ki a ta-
tou ua pihi ake a tatou tamariki i roto i nga
whakamatautau a te pakeha.
E riro mai ai taua matauranga o te pakeha,
ehara i te mea ma te aha, engari ma te kaha
ano o nga matua ki te awhina i te kotiro ranei.
He mea tino tika ki a tukua nga tamariki
Maori ki nga kura e rite ana, kia whakaako.
ngia ki nga tikanga a te pakeke nei a te pakeha.
Me titiro ra tatou e te iwi ki tenei iwi ki te
pakeha, e tino ririki ana ano a ratou tamariki
ka tukua ki te kura, a me te tupu mohio ake
ano o tenei mea o te tamariki pakeha, he aha
ia nei, ehara ia nei i te mea he kaha ki te
whawhai kia riro mai te matauranga i a ratou
tamariki. Hoi ano taku whai korero.
Na PIRIPI Pou.
Kaikohe.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE MARAMARA MATAURANGA.
E 91,000,000 maero te tawhiti o te ra i te
whenua; kua 100,000,000 nga tau o te
ra, a ki te penei tonu te kaangia kia whitu kia
tekau ma rima ranei miriona tau e tu mai nei
e pau ai te ra.
Te nui o te taiawhiotanga o te whenua e
25,000 maero ; ki te pokaina mai i tetahi taha
ki tetahi taha ma waenganui e 8000 maero;
kotahi koata o te whenua he whenua maroke,
e toru koata he wai: e kiia ana 1500,000,000
nga tangata o te ao, i te mea ano ia kaore ano
kia timata noa te whawhai a te Poa raua ko te
Ingarihi.
E 60,000 maero waea korero kei te moana.
Kei te whakaarohia kia whakatoroa he waea
'whero katoa', ara he waea hei hono i Inga-
rangi ki ona pakau katoa i te ao, a kia kore
rawa e pa ki nga whenua o etahi atu iwi. Kei
te kaha hoki te tono a te Kawanatanga o Niu
Tireni me nga Kawanatanga o Ahitereiria kia
whakatoroa mai he waea i Amerika ki o ratou
whenua. Kua whakaaetia tenei waea. Ko te
waea mai i Ingarangi ki Niu Tireni i ahu mai
ma te tuawhenua o Uropi o Ahia ; hei Hinga-
poa kei te rawhiti o Inia ka whakawhiti mai
ma nga moutere huhua o te moana ki Ahiterei-
ria ; ka rere i te tuawhenua, hei Poihakena ka
ruku mai ano ki te moana, a puea rawa mai i
Whakapuaka kei te Waipounamu. Ko nga
korero o te whawhai i tukua atu i Awherika
ki Ranana, hei reira ka haere mai i te huarahi
i whakaaturia ake ra a okioki rawa mai i te
uma i te poho o TE PIPIWHARAUROA.
E taea e te hoiho te ora mo nga ra e 25
ahakoa kore ia e kai i te kai maro, engari me
inu wai; te 17 ra ki te kore e kai e inu ranei;
e 5 ano nga ra ki te kai engari kaua e inu.
Te whare teitei atu i te ao ko " Park Row
Building," Niu Ioka, Amerika. Te teitei 390
putu, e 29 nga whakapaparanga; e 54 putu te
hohonu ki te whenua. I te papa ki te pito o te
pou kara e 501 putu ; e 950 nga tari o roto, e
4,000 nga tangata e mahi ana, e 2,095 nga ma-
tapihi, e 20,000 tana te taumaha; £6oo,000 te
utu o te hanganga.
I te maero kotahi e 2,263 nga whatingatanga
o te tangata kaore i tino roa rawa, i tino poto
iho ranei; ki te haere ia i runga i te paihikara
e 572 nga wehenga ona waewae i te maero
kotahi.
NGA TIROHANGA WHAKAMURI.
KO nga wiki timatanga enei o te Tau a te
Hahi, ko nga wiki whakamutunga o te
tau. He tikanga na taua na te Maori ka tae
ki te whakaupoko o te maara ka titiro ki te
pito i timataia mai ai te mahi—ka titiro wha-
kamuri me he kore he taru tu, he matakitaki
ranei ki te pai o te ngakitototanga a te kaheru.
Waihoki he mea pai ano i te mea ka tae nei
tatou ki te paenga o tenei tau, me titiro wha-
kamuri ki a tatou mahi o enei marama kua
whakaemi nei ki muri. Otira, tuatahi me
titiro whakamuri tatou ki nga mahi ki nga
hanga nunui i puta i tenei tau ki te ao ki to
tatou whenua hoki.
I te tuwheratanga o tenei tau kei te kakari
tonu te Ingarihi raua ko te Poa, ko te Poa kua
hinga kei raro engari kei te koiri tonu kei te
whanawhana noa nga waewae. Tae rawa ake
ki a Pepuere ka hinga i a Mate ko te wahine
nui whakaharahara o te ao ko Wikitoria, Te
Nui, Te Pai. Tangi ana, uhunga ana tona
maru katoa, me te ao. Kua u mai ki Ahite-
reiria ana hoia, o Ingarangi me Inia, ki te
whakaaranga o te Kotahitanga o Ahitereiria,
ka mate tera i muri, heoi ra haerea tonutia
mai whiti rawa mai ki Niu Tireni. No tenei
wa ano hoki ka kitea a Auahi-turoa ki te ra-
ngi. Muri mai i te whakatuwheratanga o te
Paremete Nui o Ahitereiria ka whakawhiti
mai te Tiuka o Ioka raua ko tana hoa wahine
ki Niu Tireni, i tutaki ai ki te mano o te iwi
Maori i Rotorua, i tu ai te hui nui whakaha-
rahara a te Maori. Muri mai i enei ngahau
katoa ka pa he pouri nui ki te ao i te hinganga
i te ringa toto o te kohuru o Wiremu Makiniri
te Perehitana o Amerika; i kitea ai tenei kei
te noho tahi tonu te kino raua ko te pai; i kitea
ai hoki te pono o te kupu a te poropiti, " Te tini-
hanga o te ngakau, nui atu i nga mea katoa,
kino rawa; e mohiotia ranei e wai?" ( Here.
17, 9.)
Tera ano etahi aitua o te ao, nga rangatira
i mate, nga kaipuke pakaru, me era atu tini
korero o te ao. Ko te mea nui ia ma tatou
ma te hunga i waimarie ki te ora, ko te whaka-
whetai ki te Atua mo tana tohunga i a tatou
taea noatanga mai enei ra, me te inoi kia tohu-
ngia kia whakakahangia tatou mo nga mahi
mo nga mate o tenei tau e takoto mai nei i
mua i a tatou. Waiho ake nga mate, nga
pouritanga, i muri, titiro whakarunga ki a
Ihu Karaiti hei kai-arahi, " te kai timata te
kai whakaoti i te whakapono."
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ROTORUA-NUI-A-KAHU.
(Na TIPI-WHENUA.)
Rotorua-Moana.
KAHORE ano kia tatu taku ngakau mo
te tikanga o tenei ingoa o " Rotorua "
ara te take i kiia ai te moana kotahi ko roto
rua, inahoki ra ko tenei kupu ko te ma mo
nga mea e rua, ehara i te mea mo te mea
kotahi, mo te roto kotahi. Ki taku whakaaro
ko te ingoa tika ko te Roto-nui, ko te Roto-
nui-a-Kahu ; ko te Roto-iti ki tetahi taha ko
te Roto-nui ki tetahi taha, otira no to raua
hononga e te Puau-i-Ohau ka kiia nga roto e
rua ko Roto-rua. ko nga roto mahanga. No
nga ra pea o muri nei ka honea tenei ingoa a
Rotorua mo te roto kotahi anake.
Hei te hekenga atu o te tereina i Tarukenga
ka pai te matakitaki ki Rotorua me Rotoiti;
ki waenganui o Rotorua e tu ana ko te mota
i Mokoia. E iwa maero te wahi tino whanui
o Rotorua moana. I eke au me te nui o te
tangata, Maori, pakeha, ki runga i te tima i a
te " Hamurana," ko tenei ano te waka nana i
whakawhiti te Tiuka o Ioka raua ko tana hoa
ki Tikitere, i to raua taenga ki Rotorua.
He Puna-i-Hangarua.
Ka rere atu i te waapu, ko te " Hamurana"
ki Hamurana, ko te " Hinemoa" ki te Roto-
iti.. I te kainga ano ka whakamau te whaka-
aro kia kite rawa i tenei puna whakamiharo i
Te Puna-i-Hangarua, a i kite nga kanohi i
whakamiharo te ngakau. I te ngutu o te awa
o Hamurana ka tau to matou tima, ka haere
ma uta, ka matakitaki ki te ahua o tena awa,
purata tonu, kakariki ana. Ko te timatanga
o te awa nei i puta mai i roto i te puna e
haerea nei e maua kia kite. Ka tata atu ka
eke ma te poti, ka mau ki te taura e toro ana
i roto i te wai ka kukume. Kei tenei awa e
'tupu ana tetahi tarutaru ataahua, he kakari,
ka tata te puta ki runga o te wai ka taratara,
ko nga putake i punui. I haere tonu matou
a tae noa ki te hokinga o te awa kei reira e
pupu ana te puna, kei roto tonu o te awa. I
te marama o te wai kitea iho ana te take o te
puna e piki ake ana te wai i raro i te whenua.
Ko nga taha o te puna e tupungia ana e te
tarutaru wai, kakariki tonu. I te kaha o te
piki ake a te wai ki te panga te kapa ki roto
kaore e totohu, engari ka heke ano, ka hangai
ki waenganui ka hurihuri noa iho, ka whaka-
angaanga, ko te hokinga ake, ka tata ake ki
runga ka tipi ki tetahi taha o te puna piri ai,
nawai ra ka puranga noa iho te moni ki reira.
Tino kaha atu te matao o te wai. Kaore he
puna whakamiharo i ko atu i Te Puna-i-
Hangarua. I miharo te ngakau mo te whaka-
ritenga a te Atua hei Rotorua anake nga mea
tipua, whakamiharo — nga puna, nga roto,
nga puia. Ko te whakamaramatanga pea ko
tenei, ara he whenua titohea a Rotorua, mehe-
mea kahore enei tuawhenua kua kore rawa he
painga o tenei takiwa.
E kiia ana he kokopu kei roto i tenei puna
e noho ana, he kokopu nui, kotahi putu pea
me te hawhe te roa, he upoko nui. Ki te
whakaaea taua ika, a hei te hokinga ki tona
rua ka puta te tini o te kokopa ki waho, ka
patua e te tangata, taki-ki atu te kete te rahu.
Te Motu i Mokoia.
Ka kite ra to matou ope i Hamurana me
Te Puna-i-Hangarua ka rere to matou tinia ki
Mokoia ki te motu o Tutanekai rano ko Hine-
moa. I u matou ki te taha tonu o te puia i
kaukau ai a Hinemoa i tona whakawhititanga
mai i Owhata i te kumenga a te tangi reka a
te koauau a Tutanekai, i te katohanga hoki a
te aroha i te tau o tana ate, e ai ano ia te
korero. E toru rawa maero i Owhato ki
Mokoia, hei aha koa ki te aroha ka whaka-
haweatia te matao, te moana, me nga mea
whakawehiwehi. E kiia ana hoki e te pakeha
he " matapo te aroha," kaore ona kanohi hei
titiro i te he i te mate, i te kino, ka takoto
tonu atu. He mama noa nga mea katoa ki te
aroha. " N.ui te wai, e kore te aroha e taea te
tinei, e kore ano e ngaro i nga awa. Ahakoa
i hoatu e te tangata nga rawa katoa o tona
whare mo te aroha, ka tino whakahaweatia
rawatia." E kiia ana kei te whare whakakite-
kite i Akarana te koauau a Tutanekai i arahi
nei i tana whaiaipo i nga wai nui.
He maunga a Mokoia, ko nga taha ko nga
wahi tika nui atu te momona, ko te wahi tino
momona tenei i kite au i Rotorua; he kainga
ano kei reira, ko Uenukukopako te hapu,
engari i to matou taenga ki reira i te tuawhe-
nua katoa. Kotahi rawa te wahine i te kainga
i hoki mai i te tuawhenua ki te patu koura ma
ona kaumatua, ko nga tane tokorua i runga i
te waka i te moana e hi koura ana. Tata tonu
te ki o te peeke koura a taua wahine, i te
kinikini o roto ngaro ake. te whakama, kei te
inoi koura tenei hei pupuri mo te wairua
kaore hoki etahi o matou i hari kai a ka po
tenei te ra. Ko au tonu to matou tumau,
tahu te ahi, uta te kohua, e riringi ana te ko-
ura ; ko te ope i waho tonu o te kauta e akiaki
ana mai kia hohoro. Maringi ana te kohua
koura e pokea ana e te tangata, Maori, pakeha,
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tamariki, kaumatua—tae rawa ki a Ihaia Hu-
tana raua ko te kapene manuao te whaotanga.
E nga momo pai a Tuhorouta! Ka pau te
kohua tuatahi ka tu te kohua tuarua, e tu ana
te kohua tuatoru rokohanga ka uaki te tima,
ko to maua rerenga ki te Wai o Hinemoa:
ko etahi o nga wahine i tapiki ki nga koura
mata hei kai ki te puni.
I kite ano matou i a " matuatonga", he ko-
hatu atua kumara. Kia whakato te kumara
ka haria ki waenga. He mea ata hanga rawa
he whare mo taua kohatu. E kiia ana i hoko-
na tahaetia a "matuatonga" e te tangata.
No te po ka tikina ka haria ki Ohinemutu
otira i te pouri o te iwi ka tikina, a ka wha-
kahokia ano ki Mokoia, ka hangaia he whare
mona.
Eke ana matou ki te tima ka puta te hau,
ahua raruraru rawa to matou unga ki uta.
I te po ka hinga etahi o nga teneti i te puni o
te hui, wharona ana a Ngatiporou i waho. I
whakapaea na ta matou takahanga i nga tapu
o Mokoia i puta ai taua hau. Ae pea.
( Taria te roanga.)
HE RU KINO.
ITE 16 o Noema nei ka puta tetahi ru nui
ki Cheviot he kainga kei waenganui o
Kaikoura me Otautahi. Na te mea i puta i
te awatea i kore ai e hinga he parekura tanga-
ta, tena koa kotahi ano te tupapaku he tamaiti
i tamia i te horonga o te whare. I te mea
kua pakaru te whare i te oioi tonu hoki o te
whenua ka tu tonu nga matua i waho me te
awhi tonu a te wahine i tana potiki ka matao-
tao ra. Na te kitenga a tetahi minita ka ta-
ngohia ka whakatakotoria ki te whare karakia.
Kore rawa tetahi tumera kotahi o taua taone
i tu, i horo katoa, he maha nga whare i pakaru,
kore rawa he whare kotahi i rite mo te nohoia
e te tangata, heoi noho tonu te tangata i waho
te wahine te tamariki. I horo etahi pari, i
panuku tetahi kurae, i pakaru te whenua, ti-
tore ana nga huarahi. I titore tetahi awa, ka
heke te wai, no te kapititanga ka whakahokia
ake ano, ko te pupuhatanga ki te rangi. Ko-
tahi te tupapaku, he takuta, i hurihia e te ru
ki waho o te kawhena. Ko te hanga aroha ia
ko te wahine ki te noho i waho i te makariri i
te ua; he tokomana i haere ki etahi kainga.
Ki te whakaaro kei waenganui i te £10,000
me te £20,000 te utu o nga mea i pakaru—o
nga whare, o nga taonga.
Ehara i te mea ko tenei taone anake i taea
e te ru, i pa katoa ki nga taone o Kanatipere,
tae rawa ki Otautahi engari kaore i kaha te
putanga ki enei wahi. Mehemea i kaha te ru
ki Otautahi ki te taone nui, kei reira nei nga
whare kohatu nunui e tino nui te mate tena
koa i waimarie te kahanga ki nga taone ririki,
Te aitua nui ko te pakarutanga o te tihi o te
whare karakia nui o Otautahi. Ko te rua
tenei o nga pakarutanga. I te ru i te tau
1888 ka whati; i te whakahounga e £800 te
utu; ka pera ano te utu ina hanga ano.
No Hanuere 23, 1855, ka puta he ru ki
Riritana ki Otautahi, ki Whakatu ki Poneke,
i Poneke te kahanga. No Akuhata 17, 1868,
ka puta ano he ru, i puta ano tenei ru ki Ame-
rika ki Tonga i mate ai ki reira te 25000 ta-
ngata, i eke ai ki te £6o,000,000 te utu o nga
mea i pakaru. No Tihema 5, 1881 ka makere
te kohatu o te tihi o te whare karakia nui o
Otautahi. No Hanuere 9, 1886 ko te Roto-
mahana. No Hepetema 14, 1888 ka whati te
tihi o te whare karakia i Otautahi.
TAKU WHAIAIPO.
Ki kitori e piki e ui
He tohu Raumati ki TE PIPIWHARAUROA e au.
E MAN U tena ra koe. He moemoea
tonu taku mahi ki a koe ki taku whai-
aipo o enei marama kua taha ake nei; e hae
ana ahau ki a koe e mohio ana ahau kei te
puritia koe e te tangata i kore ai koe e tae
mai ki to taua taumata, kaore nei ahau i kite
i a koe i te marama o Akuhata, o Hepetema.
No reira kai mangere koe ki te rere mai ki a
ahau. E kore e warewaretia e ahau. Heoi
ra, kia ora! kia ora, tonu koe, Hei hari korero
mai ki nga taringa turi ki ta te pakeha korero.
No reira e hoa ma i te motu e nga mea penei-
i a ahau nei, kaapo ki te titiro reta pakeha kia
kaha te hapai i ta tatou manu, kia maia kia
toa kia pera ano to taua toa ki te hapai i ta
tatou manu me nga tianara e riri mai nei ki te
Poa.
Heoi, kia ora!
Na to hoa,
na E. HOHEPA.
Rotorua, Oketopa 24th, 1901.
HE TUPAPAKU NO TE HAHI.
NO te 28 o Noema i mate ai ki Te Horo,
Waiapu, te Rev. Hone Pohutu, he
minita no te Pihopatanga o Waiapu. No te
1870 ia i motuhia ai hei minita, a ka whaka-
ritea ia mo te Pariha o Nukutaurua, Mahia.
I tona tino koroheke rawa ka whakamutua
tana mahi minita, ka hoki ki te kainga. He
maha nga tau i noho noa ai ia.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea Tini, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6 '
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi 1/-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Noa Whakatere, 10/- Wetini Pekatitoki. 5/- Paraone
Hatarana. Eru Pou. O. N. Baeyertz, Father Bruning, Ihaka te
Waru. 2/6 Timi Waata. 1/- Paora Pani.