He Kupu Whakamarama 1898: Number 36. 01 February 1901 |
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa, he Kupu Whakamarama. NAMA 36. ' GISBORNE. • PEPUERE 1901. HE PANUITANGA. ( HE WHAKAATURANGA.) HE whare karakia hou — kua oti — pai atu tona hanganga me tona ahua katoa. Ko tona nui: e 36 putu te roa, e 2o putu te whanui, 12 putu nga paetara. E 8 nga wini ririki, he tawhana a runga, e huakina ana ki roto a runga o nga wini; ko te wini nui rawa kei te tuarongo i te arai. He pai te tai- apa o te arai me te tepara me te torona hoki, me nga tuuru katoa o te whare karakia. E 9 putu te teitei o te tawa i runga ake o te tahu o te whare, pai atu te ahua. 2. He whare nui, ara, huihuinga tangata, kua oti, e tu tahi ana me te whare karakia. Ko tona nui; e 42 putu te roa, e 22 putu te whanui, e 8 putu nga paetara. He whaka- mahau a waho o te tatau tomokanga atu ki roto, e ono ona wini nunui i nga taha me te roro, he whakairo katoa ona takapau o roto. Pai atu te ahua o te whare katoa, a roto me waho, kaore rawa he mahi maori i mau ki runga. Heoi, ma te tangata e haere mai ki te wha- kapuaretanga o enei whare e matakitaki ki ona ahua katoa, e mau atu hoki hei tauira mahi mo ona whare. Ko enei whare e tu ana ki Harataunga, wahi o Hauraki. He mea whakahau e Rev. Eruera Kawhia, kua mate nei, me Ngatiporou o Waiapu, kia mahia enei whare ki tenei wahi, hei pou pupuri mo nga mahi o te Rongo Pai ki tenei wahi, hei wha- kamaharatanga hoki ki a Paora Te Putu me ona hea rangatira o Hauraki me nga rangatira o Ngatiporou i honoa ai ratou i mua hei iwi kotahi i roto i te rongo pai me te aroha, tima- ta mai i te tau 1852 tae noa mai ki tenei ra. Ko nga tikanga o te whakapono te tino taonga i herea e nga rangatira o nga taha e rua i wae- nganui i a raua. Kua ngaro atu ratou ki te po, ko ta ratou taonga e ora tonu ana, a, ko Eruera Kawhia kua tae atu ano ki a ratou, otira, ko ana kupu kua tutuki inaianei, a, e tu nei kua oti enei whare, hei hanga i te whare tangata kia ma kia tika hei whare mo te Wai- rua o te Atua. Kaati nei nga kupu whakaatu mo enei whare ki nga wahi katoa o Ao-tea-roa. Ka tu ake he kupu ke, ara, he karanga atu tena i a koutou katoa e nga rangatira, tane, wahine, me nga hapu me nga iwi katoa o ia wahi o ia wahi, kia tae a-tinana mai koutou ki konei a te 22 o nga ra o Maehe 1901, ki te kawanga o enei whare e rua. Haere mai, te iti te rahi, mauria mai aku taonga, nga taonga mo te marae nga mahi ngahau a te maori, me te taonga moni hei rongoa i oku taimahatanga mo enei taonga, me nga korero mo nga iwi me te motu katoa. Ki te noho atu koe, he mea pai ano, whakiia mai, kinitia mai, nga mana- akitanga maha a te Runga Rawa i nga mahi a ou ringa, kopakia mai ki te Ota Poutapeta, ka tuku ake ranei ki nga minita o koutou takiwa ma ratou e tuku mai ki konei. Ki nga rangatira o te hui ki Rotorua me nga tumuaki whakahaere o te Kotahitanga o te iwi maori, he tono tena ki a koutou kia nekehia te ra o te hui o te Kotahitanga ki Rotorua ki nga ra o muri mai i tenei hui, ara ki nga ra wha- kamutunga o Maehe; ine hui mai koutou katoa ki konei, ka hui atu ai ki Rotorua. Ka koa rawa matou ina whakaaetia mai e koutou ta matou inoi. Tera ka tonoa ki nga kamupene tima kia whakangawaritia nga utu pahihi mo nga ta- ngata mo tenei hui. Heoi ano, kia ora tatou katoa i raro i te ata- whai a te Atua. Na TE PAI-O-HAURAKI, me ona iwi katoa.
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, TE KOTAHITANGA o TE AUTE. (Na TIPI-WHENUA.) Te Hoko Waipiro i te Rohe Potae. I TE ata o te Hatarei, .Tihema 8, 1900, ka timata ano te hui, ko te putake korero ko te hoko waipiro i te Rohe Potae o Waikato. Na Te Tatana, mahita 0 Te Aute, te motini kia kaha te peehi a te Kawanatanga i te hoko tahae i te waipiro i roto i te Rohe Potae, he whakahe hoki i te whakaaro o te Kawana- tanga kia whakapuaretia te hoko waipiro ki taua takiwa. Nga take i mea ai te Kawana- tanga kia whakaaetia te raihana waipiro, he kaha rawa no te hoko tahae, he hiahia hoki no te iwi pakeha me te iwi maori ki te waipiro. Mehemea e kaha ana te hiahia o te Kawana- tanga ki te peehi i te hoko tahae, e taea noatia atu. I hamenetia tetahi pakeha hokohoko waipiro, a, i runga i tana ki he tangata rawa- kore ia, £15 ano te utu.i whakataua mana. Te putanga ki waho 0 te whare whakawa tika tonu tana haere ki 'te whare waea, kei te patu waea ki ona rangatira tuku waipiro mai i Akarana, " £15 tonu te whiu moku, kia hoho- ro te tuku mai ano he waipiro, kia nui tonu." He nui te moni e puta mai ana ki nga toa hoko waipiro o Akarana i runga i te hoko tahae i te Rohe Potae. E. riro ana ma nga tereina a te Kawanatanga e mau te waipiro ki Waikato hei hoko tahae ma te pakeha ma te maori. E mea ana te tangata e kore e taea te peehi te hoko tahae i te waipiro. Ka taea mehemea e kaha ana te Kawanatanga, e kaha ana hoki te iwi. Mehemea'e kite ana te iwi i te mate o roto i te kai waipiro, a, ka rite ai to ratou whakaaro ki te riri ki taua kino, tera noa atu e taea. E pa ana tenei take ki te iwi maori katoa. Na Te Heuheu i tawari te whai korero a Te Tatana. I mea ia ko ia tetahi o nga tangata i whakaritea e Ngati-maniapoto kia tono ki te Kawanatanga kia whakatuwheratia te hoko waipiro ki to ratou takiwa. Kaore kau ona pai ki te waipiro, engari e turaki ana ia i te " motini. I kite ia he nui ke atu te haurangi i te Rohe Potae i nga wahi e hokona ana te waipiro. Kaore he hiahia o Maniapoto kia araia te hoko i te waipiro i to \_ratou takiwa, kua rere ke to ratou whakaaro inaianei. I te aukatitanga i te hoko waipiro, i aukatitia ano hoki te hoko i te whenua. Otira inaianei kua kore te ture aukati i te hoko whenua, na te Kawanatanga ano i whakakore, waihoki me turaki ano te ture aukati i te hoko waipiro. He nui te mate e pa ana ki a Maniapoto i runga i tenei ture i te mau tonu o ratou i nga pirihi- mana, i tetahi whakawakanga e whitu tekau rawa i whakawakia. Ko tana i pai ai he au- kati i te hoko waipiro i te motu katoa. I tautoko a Apirana Ngata i nga kupu a Te Heuheu. E toru ona wiki i kopikopiko ai i roto o Waikato, a, i kite a-kanohi ia i te nui o te kai waipiro ki te takiwa o Maniapoto. He tinihanga te arai i te hoko waipiro, i te mea e kore rawa e taea te arai. Na te pakeha i whakaako te maori ki te hoko tahae i te wai- piro ; i te nui o te moni e puta mai ana, kua tino kaha rawa te hokohoko a te maori. E kore rawa e taea te whakamutu te hoko tahae i te waipiro. Kahore he ture arai i te waipiro kei haria mai ki roto i te rohe, heoi ano te ture mo te hoko anake. I mea a Ihiti, he minita pakeha, te kai wha- kahaere o te Komiti turaki i te hoko waipiro, na te nui o te pouri o Apirana i kore ai e ma- rama tana titiro. Ehara i te mea ko te ture kei te ngoikore, engari ko te Kawanatanga kei te ngoikore. Mehemea e rite' ana te ture o te Rohe Potae ki te ture o Kuruta i Te Waipou- namu ka mama noa iho te mahi a te ture. Kahore rawa e tika kia tono waipiro nga pa- keha i roto i te Rohe Potae, i mohio tonu hoki ratou i mua atu i to ratou haerenga ki reira, e aukatitia ana te hoko waipiro. E ki ana a Ihiti he kai kino rawa te waipiro ma te Maori i tona kore e taunga, ehara hoki te waipiro i te kai na ona tipuna. He maha nga tangata i whai korero. I ki etahi he whenua raihana a Taranaki, a e nui ana te kai i te waipiro. I mea hoki a Reweti Kohere, ehara i te mea ko te Rohe Potae anake te wahi e kaha ana te kai waipiro o te tangata. E mohio ana ia na nga tangata hoko waipiro i timata te tono kia tuwhera te hoko waipiro ki Waikato, ko to ratou tino hiahia kia mate te ture i runga i te hokohoko tahae, na reira kaha atu ratou ki te tuku wai- piro mai ki roto ki te Rohe Potae. Tera e tino whakamanamana enei tangata hoko wai- piro ina tautoko te Kotahitanga o Te Aute i to ratou whakaaro. I puta te korero a etahi na te rawa kore o Maniapoto i kaha ai ki te hoko waipiro. No hea ra nga moni i hokona ai nga waipiro, ahakoa nui te utu ? I mea a Te Wiremu kia kaha nga rangatira ki te wha- kaputa i to ratou mana ki te peehi i te kai waipiro i te haurangi. I te tukunga kia pootitia whakaaetia ana te motini a Te Tatana e te hui. I tino whaka- mihia e te pakeha te hurihuringa i tenei take korero, i te marama o te korero a nga taha e rua.
3 3 |
▲back to top |
\_HE KUPU WHAKAMARAMA. Nga Mahi Karakia. I ia ata, i ia ahiahi, he karakia tonu te mahi ki te whare karakia; nga kai karakia ko Revs. Perere Peneti, Hemi Huata, Katene Pukerua Mokai Kereru, rae Te Iwiora Tamaiparea raua ko Reweti Kohere. I te ata o te Ratapu i a Te Wiremu te kupu. I tohutohu ia ki tana whanau kia maia, kia toa. Ko Maata Keeti i kauwhau i te whare karakia o tetahi wehenga o te Hahi Weteriana. I muri i te tina ka hui nga tamariki ki te whare karakia ki te kura Ratapu, ko Apirana Ngata ki nga' taane, ko Maata Keeti ki nga tamariki wahine, ko Terei Ngatai ki nga tamariki tane ririki, ko nga minita ano ki a ratou whaka-minita. I te ahiahi ka whakahoroa nga whare kara- kia o te pakeha e te Kotahitanga o Te Aute, i a ratou nga kauwhau. I te Hahi o Ingarangi ko Rev. Perere Peneti, i to te Perehipitiana ko Te Tatana, i to te Weteriana ko Reweti Kohere, i to tetahi atu hahi ano ko Ware Wai- tai. Kotahi tonu ta ratou tino kupu ko te whakaatu i nga mate o te iwi Maori, ko te tono hoki ki te pakeha kia aroha mai kia awhina. I miharo a Whanganui i te tuunga he Maori ki roto ki nga whare karakia o te pakeha kauwhau ai. Nga Ngahau. Kaore i wareware nga mahi ngahau hei whakamahorahora i te tinana i te ngakau. I te ahiahi o te Hatarei ka haere mai nga tama- riki pakeke o te Kareti o Whanganui ki Puti- ki kia kai tahi me nga tamariki o Te Aute. I nui te manaaki a nga rangatira o taua kareti i te Kotahitanga. I te mutunga o te ti ka haere katoa ki te Kareti o Whanganui, haere nga tamariki o Te Aute, haere hoki te tangata whenua. Nga mahi i taua po he waiata he whai korero. Na te tino mahita o te kareti, he powhiri i te Kotahitanga. I tautokona tona whai korero e te Pihopa o Poneke. I mea taua tangata, he nui ke atu te pirangi o te pakeha ki te Maori i to ratou pirangi ki era atu iwi maori o te ao. Kaore te pakeha e whakahoa ana ki te Hainamana, otira he nui nga pakeha rangatira e whakahoa ana ki te Maori. Ko Te Tatana raua ko Apirana i tu ki te whakaatu ki te kareti pakeha i nga mahi ine nga whakaaro o te Kotahitanga o Te Au- te. Ko tenei te kura kua tino mohio ki nga tamariki o Te Aute, ara i runga i te mahi purei whutupooro i nga tau katoa. Kua rite te korero kia. haere nga tamariki o Te Aute ki Whanganui purei whutupooro ai i tenei-tau. Tetahi o nga waiata a Te Aute i tenei po ngahau ko te waiata mo: Nga Hoia a te Kuini. ( Rangi, " Soldiers of the Queen.") 1. Tenei hoki tenei pao Mo nga toanga onamata; Huri noa nga rire o te wai, Tae noa nga puke o uta, Rongo noa te ao nei Miharo ana. Ka iro hoki etahi Kei warewaretia, Kei pa mai he he E heke ai te ingoa, E heke ai te ingoa toa. Ka uia mai ko wai hei hapai, Mahara ki te pepeha: Chorus: He hoia na te Kuini, He maia he whanoke, Hei tata rakau Hei kari i nga kauae o te Poa, Ko wai hei hapai i te toa I te ingoa o Ngoingoi ? Ko te hoia a te Kuini, Ko te katuarehe ra ! 2. Oho mai he riri i tawhiti Hui nga iwi ki te kimi, Kimi noa he take e raru ai, E mate ai te Ingarihi. Tena e te iwi kia tatanga mai. Tiakina o tatou Kei takakinotia, Kei pa mai he he , E heke ai te ingoa, E heke ai te ingoa toa. Ka uia mai ko wai hei hapai, Mahara ki te pepeha: Chorus: He hoia na te Kuini, &c. (Taria te roanga o nga korero.) TE KURA O HUKARERE. E HARI ana matou mo te nui o nga para- ihe o te Whakakitekite i Otautahi i riro i te kura o Hukarere, mo nga mahi tuitui me nga mahi tuhituhi. He kupu whakama- namana ta matou ki nga kai-whakaako, ki nga tamariki o Hukarere. Ko nga paraihe i riro i te kura Katorika i Nepia me te kura o Huka- rere a matou e panui:— Mo nga mahi tuitui. Turanga A, wahi I; Ruiha Tamihana, he metara hiriwa; Hana Pou, Te Hei Heketa, Ngawa Takerei, i rite tonu, he tiwhikete tuarua, no Hukarere katoa ; Raiha Kiwhi, no Hohepa kura Pikopo, he ti- whikete tuatoru ; Ema Mete, Hukarere, i tino whakamihia.
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, Turanga B, wahi 3 : Raiha Kiwhi, no Ho- hepa, he metara hiriwa; Heni Nepia, no Hu- karere, he tiwhikete. Turanga B. wahi 4: Ema Paraone, Huka- rere, he metara hiriwa; Heni Whangapirita, Hukarere, he tiwhikete; Hera Waaka, Huka- rere, i tino whakamihia. Turanga B, wahi 6: Heni Whangapirita, Hukarere, he metara hiriwa. Mo nga mahi tuhituhi. Turanga II. E tu- whera ana ki nga kura maori katoa: ko te take korero, " He aha nga painga me nga kinonga i puta mai ki te Iwi Maori i runga i te haere- nga mai o te Pakeha." Ngarangi Turei, Hu- karere, he metara koura; Ema Joss, no Ho- hepa, he metara hiriwa; Mere Hooro, no Hu- karere, he tiwhikete. RIPOATA O TE HUI KI PUTIKI. 1. Mo te whiriwhiringa mema mo te Ture Wha- kahaere Whenua Maori, te tau 1900. 2. Ko Kipa Whatanui te Tiamana o te hui. I tae mai nga iwi katoa o roto o te rohe o Aotea, a Ngati-Ruanui, Nga-Rauru, Ngati-Apa, Nga-Wai- riki, Ngati-Waewae, Ngati-Pekiahu, Ngati-Hauiti, Ngati-Raukawa, Ngati-Maru (Waitara), me.Wha- nganui katoa. 3. I tae mai hoki etahi o nga iwi i tae ki te hui ki Parewanui; i te 8 o nga ra o Hanuere, 1901. I panuitia ano hoki te Ripoata o taua hui; tokowha nga tangata i whakaingoatia i taua hui hei mema; ko Ngapaki, ko Raki whata Peeti, ko Tarana Marumaru. 4. I 'whakaaturia hoki ki nga iwi te tino whaka- aro o Whanganui kia tukua mai e nga iwi 6 roto o te rohe o Aotea ma Whanganui ake e whakatu he mema mo taua Poari, kia timataria ai ki nga whenua o Whanganui; e takoto papatupu nei i roto i enei tau e toru e haere ake nei. Heoi kahore i whakaaetia; engari i tono mai etahi o nga iwi ma ratou tetahi tangata kotahi e whaka- ingoa ; ma Whanganui kia rua, heoi kahore i oti. 5. No reira ka titiro a Whanganui i runga i tona ngakau ngawari a ka mea kia unuhia mai a ratou tangata i whakaingoa nei; me a ratou whenua ki waho. Engari me waiho ma era atu iwi o roto o te rohe o Aotea e whakatu he mema hei whaka- haere i o ratou whenua. Otiia ka titiro rangimarie atu a Whanganui ki nga whakahaere a te Poari i roto i enei tau e haere mai nei, a i runga i te whiriwhiringa a te Tiamana kitea iho he mea tika kia paahitia tenei Ripoata. Na KIPA TE WHATANUI, NGATI RAUWAKA. Whanganui, Pepuere 4, 1901. NGA WHAWHAI. Taranawaara. TE he rawa o te wa i mate ai te Kuini, he kore no te whawhai ki Taranawaara i mutu i mua atu i tona matenga. E taea hoki te aha i te tohe roa o nga tangata nei o Ti Wete me Ruihi Pota, nga tianara o te Poa; he aha ranei ta raua e tohe nei ? I te kitenga o te Poa kua ruarua nga hoia a te Ingarihi ka ahu ki te tonga ki te whakahoro i Keepa Taone, te taone nui o te Inga- rihi i Awherika, he mahara hoki tera e awhina i a ratou nga Poa i raro i te mana o te Ingarihi. He autaia ano ta ratou kawenga, otira kua iwi-kore, kua hoki ano ki te tuawhenua. Kanui te kaha o Ti Wete ki te whakahoha i te Ingarihi; kaore ia i te ata tau ki raro. Te tianara o te Ingarihi kei te whai haere i a ia ko Nooki; kua maha rawa o raua pipiritanga, mate ana tetahi taha, mate ana hoki tetahi taha. Kua puta ki te hauraro te ope a Kanara Pereki he Airihimana no Amerika, kei te awhina i te Poa, kua uru ia kei te whenua o te Poriki; kua karanga te Poriki kia awhinatia ia e te Ingarihi. Kua haere o tatou manuao ki Terakoa Pei. Kei te tohe etahi o te Poa kia mutu ta ratou whawhai, otira kua kiia e Ti Wete kia puhia nga tangata e korero pera ana ; kotahi te tangata kua puhia e ia. Ko te taina tonu tetahi o Ti Wete kei te tono kia mutu te whawhai. I tae mai te waea o 28 o Hanuere, he whakaatu mai i te kupu a nga takuta e kore a Kurutia e ora mai i tona mate. Kua tae mai te 80 hoia o Niu Tireni i hoki mai i Taranawaara, no 30 hoki o Hanuere ka rere te 500 hoia hou ki Awherika. I te matenga o te Kuini kahore i kaha te whakanuinga i te hokinga mai i te haerenga o nga hoia. Haina. Kei te tonoa e nga mana kia £80,000,000 he utunga ma Haina, mo te raupatu, mo te kohuru- tanga hoki i nga pakeha; kia £4,000,000 hei utu- nga i te tau. Whati ana tuara! Kei te tohe tonu ano nga mana kia whakamatea nga piriniha i whakakaha nei i te kohuru. Kaati ia ra i te whawhai, he mate kai tenei mate hoki o Haina, E toru nga porowini kua kore he kai, a kei tetahi o ana porowini e 5,000,000 tangata kahore kau he kai. Kei te hokohokona nga wahine, me nga tamariki hei utu kai, ko etahi kua kai rawa i te tangata.
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. TE RAUKAHIKATEA. TIORO! Tioro! kia tae te tiorotanga ki nga taringa o te katoa. E hari ana au i a au ka whakaatu nei kia mohio ai te katoa ka tu he Whakapaanga Minita ki Turanga nei a te 10 o nga ra o Maehe, tau 1901. Tokowaru te hunga e whakapangia ana a taua ra — tokorima hei Piriti, tokotoru hei Rikona — anei o ratou ingoa me o ratou Pari- ha e mau i raro iho nei:— Hei Piriti. REV. APERAHAMA TAMIHERE .. .. .. .. Tuparoa. • „ TIMUTIMU TAWHAI .. .. .. .. Whakatane. „ HEMI P. HUATA .. .. .. .. .. Mohaka „ RAMEKA HAUMIA ..\_ .. .. .. .. Maketu. H. T. PAERATA .. .. .. .. .. Motuiti Hei Rikona. TURUTURU NGAKI .. .. .. .. .. Whakatane WIREMU KERETENE .. .. .. .. .. Whangarei. ERU HAKARAIA .. .. .. .. .. Parengarenga. Ko Eru Hakaraia me Wiremu Keretene ka haere ki Akarana whakapa ai, ka mahi hoki raua ki roto i tera wehenga o te maara a te Ariki. Heoi, e te iwi, kua whakahaua mai tatou e Paora i roto i ana pukapuka ki nga Hahi o mua, kia mahara, kia whakaaro, kia inoi mo nga tangata e whakatapua ana mo nga mahi a te Atua. He tino marama ana kupu ki te Hahi o Teharonika, " Inoi mo matou," ( Up. v. 25 ; 2 Teh. in. 1.) Koia matou ka tono atu nei kia koutou kia uru tahi tatou ki te inoi mo enei tangata, kia tukua mai he kaha ki a ratou e te Atua, kia homai hoki he kupu hei kauwhau- tanga ma ratou, ko te tino mea rawa ano ia kia tino whakakiia ratou ki te Wairua Tapu. HE WHAKAATURANGA KI NGA MINITA KI NGA KAI KARAKIA. He whakaatu tenei ki a koutou, i runga i te matenga o to tatou Kuini tino pai o Wikitoria kua tu ko tana tama ko Eruera hei Kingi mo tatou. Koia matou ka mea atu nei ki a koutou ko nga wahi katoa e kitea ai te kupu " Kuini," i roto i te Pukapuka Inoi ( Rawiri) he whaka- aro ki a Kuini Wikitoria me whakahua "Kingi" he whakaaro kia Kingi Eruera Tuawhitu; ko nga wahi katoa e kitea ai te ingoa o " Kuini Wikitoria" me whakahua " Kingi Eruera." Tenei ano hoki tetahi. Ko te Inoi mo nga whanaunga o te Kuini (o te Kingi inaianei) me penei:—- ETE Atua Kaha rawa, ko koe te mata- puna o te pai katoa, tenei matou te inoi ' atu nei kia whakapaingia a Kuini Arehanara, a Hori, Piriniha, me tona hoa wahine, me nga whanaunga katoa o te -Kingi: Whakanohoia tou Wairua Tapu ki roto ki a ratou ; whaka- nuia tau atawhai ki a ratou ; kia hua te pai ki a ratou ; a arahina ratou ki tou rangatiratanga mutunga kore; ko Ihu Karaiti nei hoki to matou Ariki. Amine. [ Ko tenei wahi o te Ritani: '• Kia pai koe ki te manaaki ki te tiaki i a Arapeti Eruera, Piriniha o Weiri, me tona hoa wahine me nga whanaunga katoa o te Kuini;" Me penei: " Kia pai koe ki te manaaki ki te tiaki i a Kuini Arehanara, i a Hori, Piriniha, me tona hoa wahine, me nga whanaunga katoa o te Kingi." RENETI. KO te 2o o nga ra o te marama nei te-Ra tuatahi o Reneti. No onamata taua ingoa, he ingoa mo te wa o te kooanga; inaianei ia kua rere ke te ingoa mo taua wa, kua wareware nga tangata ki te tikanga o taua kupu, kua waiho te kupu hei ingoa mo te takiwa nohopuku i mua o te Ra Aranga. No te ture i te Rawiri mo nga ra nohopuku te kupu i te Maramataka, " He ra nohopuku nga ra e 4o o Reneti." No mua taua ture a te Hahi. No te takiwa i muri tata iho o nga Apotoro te tikanga kia nohopuku te Hahi i te wa i mua o te Ra Aranga, engari kahore i tuturu taua nohopuku ki te 40 tonu nga ra i te tuatahi: he ahakoa ra ka nuku ake i te 1500 nga tau i tuturu ai te roa o Reneti ki te 40 nga ra. Ki te ki a etahi e 40 nga haora o te nohopuku i te timatanga, no te mea e 40 nga haora i takoto ai te tinana o te Karaiti ki te urupa. I muri mai ka whakaritea nga ra e 4o he whakaaro ki nga ra e 40 i nohopuku ai a te Karaiti. Ka timata aua ra e 4o i te Ra tuatahi o Reneti, ka mutu ki te Ra Aranga — haunga nga Ratapu. Kahore he kupu i te ture a Mohi kia noho- puku nga Hurai, engari i whakaritea te Ra o te Whakamarietanga hei ra e whakapouri ai ratou i o ratou Avairua, (Rew. xvi. 29). .1 whakaritea e nga Rapi etahi ra nohopuku mo ratou, i ngakau-nui hoki nga Parihi ki aua ra nohopuku. He tohu te nohopuku mo te pou- ritanga o te ngakau, mo te whakinga hara, ( Wlirit. xx. 26; I Ham. vn. 6 ; 2 Ham. i. 12, 16; i King. \\xi. 27; Neh. i. 4). I riria ia nga tamariki a Iharaira e Ihaia poropiti mo te
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA ahua tinihanga o to ratou nohopuku, (Iha. Iviii. 1-5); i korerotia hoki i taua upoko te tikanga pai mo te nohopuku, (6-14). Kihai a Te Karaiti i pai kia nohopuku ana akonga ahakoa e nohopuku ana nga akonga a Hoani Kai- iriiri, no te mea i a ratou ia, ( Mat. ix. 14, 15) engari i whakaaturia ki a ratou te tikanga pai mo te nohopuku, kia pai ai to ratou nohopuku i tona ngaronga, (Mat. vi. 16—18). I mea hoki ia ma te inoi ma te nohopuku ka taea ai etahi mea pakeke, (Mat. xvii. 21). Heoi i nohopuku nga Apotoro i te mea kua whaka- ritea tetahi mahi nui ma ratou, ( Mahi xiii. 23 ; xiv. 23 ); i mea hoki a Paora, he tikanga tana kia pehia tona tinana, kei akiritia ia, (1 Kri. ix. 27). E toru nga take nunui e nohopuku ai tatou : 1. Kia pehia ai te kikokiko, kia whakapono- ngatia ai ki te wairua. 2. Kia whakaohotia ai te wairua ki te inoi, kia whakaanga.ai nga whakaaro ki te Atua. 3. Kia whakaititia ai tatou ki te aroaro o te Atua. Otira kia tupa- to tatou kei pohehe tatou ko te nohopuku te mea e paingia ana e te Atua; heoi ano te pai ko te whakawhiwhi ki aua mea e toru. Tera ano hoki tetahi tangata e mea he pai te pehi i te kikokiko, te whakaoho i te wairua, te whakaiti i a tatou, mo nga wa katoa, hau- nga mo nga ra anake e kitea nei he ra noho- puku. He tika tena, kaore he ture a te Hahi e mea ana kia waiho aua mea mo nga ra nohopuku anake, engari kia kaha rawa tatou ki aua mea i nga ra nohopuku, ma reira e kore ai tatou e wareware ki aua mea i era atu wa. He ture ta te Hahi o mua kia kaua te tangata e pa ki etahi ahua kai ina nohopuku, engari kahore he ture pera i te Hahi o Inga- rangi inaianei. Kei te tangata te tikanga mona ake, otira kia tupato ia, kia mahara ki ta Te Karaiti kupu, kia kaua ia e nohopuku ki te aroaro o te tangata, engari ki te aroaro o te Atua. Kia puta tona uaua kia whakarerea tetahi tikanga kino ana i tenei Reneti, kia ata whakatupuria hoki tetahi tikanga pai. Ko enei etahi mea hei whakarerenga ma te tanga- ta : te mangere, te tinihanga, te korero kino, te haurangi; a ki te mohio tetahi ki enei mea ki etahi mea ranei e tata ana ki enei, me whakaaro ia ko te wa tino pai tenei e ako ai ia ki te whakarere i aua mea, e whakatupu ai hoki i etahi tikanga pai hei riwhi mo nga mea kino. Otira kia kaua tetahi e pohehe e taea tenei i runga i tona ake kaha, kahore, engari ma te Atua e whakakaha: ko te inoi pai ma tatou i tenei takiwa ko tera mo te Ratapu tuatahi o Reneti:— ETE Ariki i nohopuku koe mo matou i nga ra e wha tekau, i nga po e wha tekau ; Whakakahangia matou ki te pehi i o matou hiahia, kia mate ai o matou kikokiko i te Wairua: a ka toko ake koe i roto i o matou ngakau, meinga matou kia anga atu i runga i te tika, i te tapu ; kia whakakororiatia ai koe. Tena koe te ora na, te kingi tahi na. i te Matua i te Wairua Tapu, kotahi ano Atua, a, ake ake ake. Amine. TE KIRIHIMETE KI TE KURI-A-TUATAI, WAHI o TURANGA. HE nui te tangata i hui mai i taua Ra o te Kirihimete, haere te pakeha, haere te maori, ara i runga ano i nga powhiri i tukua ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Mana, e tau nei i roto o te rohe potae i tukua ai nga powhiri. I whakaaturia i roto i nga powhiri te take mo tenei Kirihimete ara he whakahounga i te ' Poho o Materoa,' whare runanga. I muri tata iho i te tukunga o nga powhiri, ka haere te tono a Heni Materoa Kara me Noa Whaka- atere, ki te Minita o te taha maori, kia tukua mai te Kara a te Kuini, hei whakanui i taua Ra, a, whakaaetia mai ana e te Kawanatanga. I whakaritea ano hoki e te Minita o te taha maori ma Taunare, Mea o Kihipane, e whaka- iri taua kara. I te 12 o nga haora ka piki .:a ki runga ki te puhara i te take o te pou mo taua kara, ka whai korero, ko Kapene Taka tana kai-whakamaori. No te wa i hutia ai te kara ka whakatangihia e te Peene o Whata- upoko te waiata mo te Kuini. He maha nga kupu whakamihi a te Mea ki te hui, me te whakanui ano i te Kara a te Kuini, te tohu o tona aroha o tona pai ki tona iwi e tau nei i Niu Tireni i era atu wahi hoki o tona ranga- tiratanga. [Ko te Kara tuatahi tenei i riro mai i a tatau i te lwi Maori hei whakamahara- tanga mo to tatau piri pono ki te Kuini.] I te tahi o nga haora ka timata te whakau- ru a te tangata ki roto ki te whare kai. Kaore he kai a te pakeha i ngaro atu. E rua nga teepu, ko nga paepae kai he mea maori katoa, engari ano ia i reira tonu nga mea pakeha, te pereti, te naihi, te paoka, te kapu me era atu mea o tawhiti. I te 1.30 ka tuwhera te pereti, a, tae noa ki te 4.0. Ka kohi te tangata, te pakeha, te maori. . Ko te kaupapa o te pereti £125. Ko te huihuinga o nga moni o tenei kohi e £257. 14s. od. Ko nga moni katoa i pau i te utunga
7 7 |
▲back to top |
JILJS11^. WHAKAMARAMA. i nga kai me era atu mea katoa mo te Kirihi- mete, hui atu ki nga mea mo te whakahounga o te whare, £125. o. o. E kore e taea te whakaatu nga mihi mai a te Minita o te taha maori ki te hui. Heoi ano, kia ora te manu me nga kai wha- kahaere, i te tau hou. Na NOA WHAKAATERE, (Tiamana o te Komiti.) TE TANGI A TE MATUHI. KIA ora koe e te ETITA., me to mokai e tioro haere nei i nga marae o te motu, e whakahari nei i te tinana me te wairua. E hari ana te ngakau ki nga kupu katoa e wha- kaaturia nei e TE PIPIWHARAUROA, hei titiro ma te kanohi, hei whakaaro ma te ngakau, hei mea e tahuri mai ai te tangata i nga huarahi he, e mahi ai i nga mahi e ora'ai te tinana me te wairua. Heoi, e te iwi, awhinatia, tautoko- na to taonga, i waiho ai e o koutou matua e o koutou tipuna kua ngaro atu-ra ki te po hei ohaki ma ratou: "I muri nei e te iwi, e te whanau, kia mau ki te whakapono hei matua mo koutou." I aroha koutou, i tangi, ki taua kupu e korerotia mai ana e ratou. Ngaro atu ratou, e hia ake nga ra kua ngaro taua kupu kua wareware i te ngakau. Koia tenei e te iwi e korerotia mai nei ki a tatou, e kiia nei tona ingoa ko te KUPU WHAKAMARAMA — whaka-.. marama mai i te ora i te mate mo te wairua, i te mate i te ora mo te tinana, i te maunga o te whakapono i te mahuetanga ranei. Nga mea katoa mo te tinana me te wairua e whaka- aturia mai ana e ta tatou mokai. • Koia ahau i whakamoemiti ai ki ta tatou manu e tangi nei i nga wahi e tatu ai ona waewae. He tangi na tetahi manu, " Ka pere taku pere ki Ao-tea-roa, ki Te Waipounamu. E pa ma e, e hine ma e, kia huri mai te taringa ki te whakarongo ki te tangi a te Matuhi e tangi nei, Tuia, tuia, tui tuia." Heoi e te iwi, tuia mai tatou kia kotahi te aho, ara ko te whakapono ki a te Karaiti. E ki ana hoki a Paora, " Ko koutou ko te hunga i tawhiti i mua kua meinga e nga toto o te Karaiti kia tata." Kotahi ano te aho nana tatou i wha- kakotahi, ara ko nga toto anake o te Karaiti. Koia e tangihia nei e te Matuhi, " Tuia, tuia, tui tuia." Heoi e te iwi, tahuri tatou ki a te Karaiti, kia paiherea tatou hei paihere kotahi i roto i te ringa o te Atua. Na to koutou hoa i roto i te Ariki, Mahia. na AHIPENE RANGI. PITOPITO KORERO. NGA HOIA A TE KUINI. Kei Niu Tireni nei nga hoia o Igarangi, i haere mai ki te whakanui i te whakakotahita- nga o Ahitereiria. E tata ana ki te kotahi mano te ope. I tonoa kia whakawhiti mai hei matakitaki ma te tangata kia kite atu i nga ope hoia e hau mai nei nga rongo i te whawhai ki Taranawaara, he ope tawhito he rongonui, ko nga tino hoia tonu a te Ingarihi. I u mai ratou ki Murihiku, tae mai ki Otepoti ki Otau- tahi ki Poneke ki Nepia, hei Akarana ka hoki ano ki Ahitereiria i runga i to ratou tima i a te Britannic. I tae ano ratou ki etahi taone ahua ririki, i te taikaha rawa o te unga mai ki konei kahore i'peka mai ki Turanga nei. Tino nui whakaharahara te manaaki a Niu Tireni i nga hoia a te hakui kua ngaro atu nei. Nga hoia tino mihia ko nga Kotimana, ko te iwi e mau nei i te panekoti, ko te Paraki Wrati, ara ko nga morehu i hoki mai i te whawhai, koia nei hoki te kamupene kei tata tonu ai te nga- ro te haunga ahi i te parekura ki Makepoteini. Ko nga hoia mangumangu o Inia kaore ano kia whakawhiti mai i Ahitereiria. Hei mutu- nga pea mo te tae mai. ki konei o nga hoia o Ingarangi. TE TIUKA o IOKA. Ahakoa i te matenga o tona tipuna e kore te Tiuka o Ioka e tuku i tona haere mai ki Ahitereihia ki raro. Ko tona ingoa taihoa ko te Piriniha o Weiri, kua tu hoki tona papa hei kingi. E mea ana matou ki te waimarie tona u mai ki Turanga nei me tae katoa mai a Ngatiporou a roto o Turanga puta atu ki te Wairoa ara nga iwi katoa o tenei takiwa, hei tino honore hoki ki a tatou-ina whakamanaia mai ta tatou powhiri. Me ako he haka me mau mai nga waka taua hei arahi i te poti o te Piriniha ki uta. Ma te tono anake a te Maori e awhiawhi ai te u mai o te Piriniha ki konei. TE TURE MARAE. Hei te 5 o Maehe ka pootia nga mema mo Takitimu ki Kihipane. E ahei 'te tangata kotahi te pooti mo nga tangata 12 o te takiwa kotahi. Kia mohio te pooti kei pooti ki nga tangata hiahia ki te moni anake kei kuare te whakahaere i te ture ka kiia no te tiare te he kaore no te tangata ke ia. Kia tupato kei taaketia koutou e nga tangata mangere kia whiwhi ai ratou i te hereni. Hei te 28 o Maehe mo te takiwa o Horouta ki te Awanui, hei te 16 o Aperira mo Matatua ki Whakatane.
8 8 |
▲back to top |
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. TE MATENGA o KUINI WIKITORIA. Te Rongo Tuatahi. NO te ahiahi o te Ratapu, te 20 o nga ra o Hanuere, i te mea e whakatere ana nga mano o te pakeha ki roto ki ona whare karakia huhua, ka tae mai te waea tuatahi o Ingarangi e mea ana, " Kua tino taimaha te Kuini." Ohorere ana ngati-maua! Kihai i takitaro kua rongo nga wahi katoa o te motu. I panui- tia taua waea e nga minita i roto o nga whare karakia; i kauwhautia e ratou nga mahi pai a te Kuini; i inoi hoki te iwi ki te Atua, kei roto nei i te kapu o tona ringa te ora me te mate, kia pai ia ki te whakaroa i nga ra o te Kuini; otiia ki te kahore, kia haere atu ia i tenei ao i runga i te rangimarie. Te taenga o te rongo ki te Piriniha o Weiri, kihai i whakaaro ake ki tona hoa wahine me iana whanau, ka mahue ake ki te whare kingi i Haringihama ( Sandringham Palace) pokai- kaha ai, ka rere ia ki tona whaea. I muri tata i te Piriniha o Weiri ko tana tama ko te Tiuka o Ioka; i whaia ia e te rongo mate o tona tipuna ki te taha moana, i a ia e haere ana ki te whakarerere iata. Kaore i roa kua huihui te whanau a te Kuini ki tona taha (nga mea e noho ana ki Ingarangi). Tera hoki te Emepara o Tiamana raua ko tona papa-keke ko te Tiuka o Konoota, potiki a te Kuini, te tawhai mai -ra i te tuawhenua o Iuropi; kei te moana e rere ana ko tetahi o nga manuao tino tere o Ingarangi, e haere ana ki te whaka- tau i a raua, ki te whakawhiti mai hoki ki Ingarangi. I mua atu o tona whakatikanga mai i tona whenua, ka mea te Emepara ki tona iwi, " Ko ahau te mokopuna matamua ate Kuini, n, i te mea kei te takoto mate toku whaea, ka haere a-tinana tonu au kia kite i toku tipuna ua wha haere atu ia i tenei ao." [ Ko te whaea o te Emepara te tamahine a te Kuini, to runga ake i te Piriniha o Weiri.] E ahua ngaro ana nga whakaaro o te Kuini i te taenga o te Emepara; otira i te rongonga ano o taua kuia ki te reo o tana mokopuna, tere tonu tana mohio ake, me te titiro ake. E ki ara te hunga i kite, he hanga whaka-aroha te kitenga o te tipuna raua ko te mokopuna. Te Rongo o muri mai. I tenei wa kei te awangawanga tonu, kei te hikirangi tonu nga whakaaro o nga miriona e tau nei i te ao i raro i te maru o Ingarangi ki te ahua o to ratou ariki. I pau te kaha o nga rata o te Kuini, (etahi o nga tino rata o Inga- rangi ), no whea e taea te mate kaumatua; e kore e taea te whakahoki ki tona tai-tamahine- tanga. Waimate noa iho te ahua o te iwi i te putanga o te ripoata a nga rata e mea ana, " Kei te heke haere tonu, e kore e mohiotia te haora, te meneti ranei." Te Rongo Whakamutunga. No te awatea o te Wenerei, i te 12 o nga haora, ka tae mai te waea whakaatu i te matenga o te Kuini ki Niu Tireni. Rite tonu te mutunga o nga mahi katoa: ka mahue i te kai-whakawa tona nohoanga, ka whakarerea e te kai-tuhituhi tana pene, ka mutu te whiu a te kamura me te parakimete i te hama, ka tutakina e nga tangata hokohoko o ratou toa. Ka tauaa nga haki, ka tataitia nga matapihi o nga whare ki nga mea pango, nga tohu o te aitua. Tangi kau ana te mapu! tu-a-pouri ana te mata o te tangata! taumate ana te tinana! wairuhi ana te ngakau ! He kai ma- ringi noa te roimata i te kamo o tai o te kuia o te koroua, kaore nei i kite i te Kuini, otiia e mohio ana ki ana mahi pai. Ko wai e kore te tangi kia Kuini Wikitoria, te toa, te marohi- rohi, ki te whawhai mo te pai, mo te tika, mo te pono ? He Apakura mo te Kuini. ( Rangi —— " Te Tangi a Ngatiporou mo Nehe Rapata.") 1. E, tukituki ana te ataahua ou e te Ingarihi ki runga ki ou wahi teitei, ano te hinganga o te Kuini, Aue .... ! 2. E, kaua e korerotia ki Awherika, kaua e kau- whautia ki nga huarahi o Haina, kei koa nga tamahine a te Poa, kei whakamanamana nga tamahine a te Hai- namana, Aue .... ! 3. E, ko Kuini Wikitoria he aroha he whakaahua- reka i tona oranga, i rite tona ngakau mahara ki to te nakahi, tona koha kore ki to te kukupa, Aue .... ! 4. E, e nga tamahine a te Ingarihi me te iwi Maori tangihia a Kuini Wikitoria, naana nei o koutou kakahu ngangana, naana nei hoki i piri ai nga mea whakapai- pai ki o koutou weruweru, Aue .... ! 5. E, e mamae ana matou he whakaaro ki a koe e to matou Kuini, he hanga whakamiharo tou aroha ki a matou, nui atu i to nga wahine aroha nui, Aue .... ! Ko wai oti o nga kingi o nga kuini o naianei o nga whakapaparanga maha ranei kua wehe atu ra ki te po, hei rite mona te nui, te pai ? I kaha rawa te piki o te nui, o te matauranga, o te rangatiratanga, o te whakapono, ki te kingitanga o Ingarangi i ona ra. Ma wai e korero tona whakatupuranga? He wa kua rite hei haerenga mona, kua motu te aho hiriwa e here nei i te tinana ki te ao, a, kua rere atu ia. E 81 ona tau i tona matenga, ara, i neke ake i te oranga mo te tangata i tohia iho i nehera. I mea tetahi tino tangata onamata.
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, " Nga ra o matou tau e whitu tekau tau, a ki te whai kaha ka waru tekau tau." Kaore a te mate whakapai kanohi, kaore ana tikanga tahatahi. E patoto mai ana ia ki nga kuwaha o tatou whare raupo, toetoe, wiwi; e pera ana ano ki nga whare o nga kingi, ahakoa i whaka- iroa, i whakakikoruatia ki te koura ki nga ko- hatu utu nui. E te iwi, kua mutu ta tatou inoi me ta tatou waiata,— (he mea aroha ano tenei) " E te Atua tohungia te Kuini;" otira, i mutu ai no te mea kua whakarongo mai te Atua ki a tatou inoi, kua tohu hoki i te Kuini — kua tohu i a ia i nga mamae o te tinana, kua tohu i a ia i nga whakamatautauranga o te ao. Kua whakarerea iho e ia te karauna o te kingitanga o Ingarangi, otira kua karaunatia ia ki te karauna o'te ora e kore e tangohia i a ia, kua noho ia ki nga whare kingi i te rangi. I tino paingia te Kuini e era atu mana katoa, he whakaaro ki te pai o tona tinana ake; a, ahakoa e ara ana ano he raruraru i waenga- nui o te kingitanga o Ingarangi me era atu kingitanga, e kore tera e kiia he raruraru naana ake, engari he raruraru kawanatanga. E mohio ana te ao katoa kia Wikitoria, he kuia ataahua, e kore e kaiponuhia tana putea ki nga pani, ki nga pouaru, ki nga rawa-kore, e whakaaro ana ki nga aitua nunui ahakoa no era atu iwi; he kuia tino whakapono. Te Tanumanga. No te Paraire te tahi o nga ra o tenei ma- rama ka whakawhitia atu te tupapaku i te whare kingi i te Moutere o Waiti, (Isle of Wight — te wahi i mate ai te Kuini) ki Inga- rangi. He nui whakaharahara te ope manuao o Ingarangi me era atu kingitanga i huihui ki te whakanui i te haringa atu i te Kuini ki te tuawhenua o Ingarangi. Pouri tonu te rangi i te pawa, tae atu ana ki nga ao kapua, tu ana te ngaru o te moana, ru ana te whenua i te haruru o te repo. No te Hatarei ka tanumia te tupapaku ki te urupa o ona matua 0 ona tipuna. Tokowha nga kingi, he tokomaha nga Piriniha, nga tiu- ka, nga upoko-ariki, nga ruanuku, o Iuropi i huihui mai ki te uhunga. I utaina te kawhena ki runga ki nga wiira repo, e waru nga hoiho ma ki te to. I muri tata i te kawhena a Kingi Eruera Tuawhitu me te Emepara o Tiamana. Kaore he wahi matatea o te huarahi i te tanga- ta; e 27000 nga hoia i whakaritea hei whaka- watea i te huarahi: nga tuanui, nga matapihi nga whakamahau o runga o nga whare, kapi tonu i te tangata. I mutu nga mahi katoa i taua ra o te tanu- manga, i tu hoki he huihuinga karakia ki nga taone katoa o Niu Tireni. I uru ano te iwi Maoa ki aua huihuinga, i tataitia ki te kawa- kawa me era atu rakau tohu mate a te Maori. Na, mahue ake i a Kuini Wikitoria tona ahu- rewa me tona karauna ki tana tama, a, moe ana ia ki ona- matua, he pai tona koroheke- tanga, hira rawa ona ra, ona taonga, tona kororia; a, ko tana tama ko Eruera Tuawhitu hei kingi i muri i a ia. " E te Atua, tohungia te Kingi!" Na "TE IRIRANGI." ETAHI TANGATA MATAU O TE MOTU. Na " NOHO-PARI." E AHUA wehi ana ahau ki te tuku atu i enei kupu ki TE PIPIWHARAUROA, he nui rawa no nga tangata matau o te iwi maori, kei whakahuatia ko nga ingoa o etahi ka nga- ro ko o etahi, ka ahua he ki te titiro mai a nga hoa. Me penei ake te whakamarama : he maha nga tangata matau kua rangona e au, a, e te motu hoki, engari kaore ano au i kite e marama ai au ki te tika o nga rongo e tuki nei ki ia wahi, ki ia wahi. Ko etahi matauranga e rangona ana ki roto ki te takiwa whaiti, kaore ano kia kitea nuitia ki waho i o ratou takiwa, he matauranga ena e huna ana. Kaati me kape ake e au nga tangata matau kaore ano au i kite, nga tangata matau kaore ano i kitea nuitia ki nga marae o te motu, me nga tamariki matau o nga kura kua whaka- aturia nei e ta tatau manu i era atu ona rere- nga kua taha ake nei. I.Tamahau Mahupuku. Ko te kai hautu tenei o nga morehu tangata o Wairarapa i roto i enei ra, \_kua rongo nui te iwi maori ki nga korero, ki nga whakahaere a tenei tangata. Mehemea kaore a Tamahau i kitea ki nga marae o te motu, a i kitea hoki e nga huihui- nga o Te Kotahitanga, e nga huihuinga ranei o nga rangatira 0 te iwi maori ki Poneke, ma tona nupepa noa ma 'Te Puke-ki-Hikurangi' e whakaatu nei i tona "Ngakau Pouri" e whakaatu he tangata matau ia, a he tangata e titiro whanui ana ki nga whakahaere maha kei runga i te motu. He tangata hohoro a Tama- hau ki te poka whakaaro, he hohoro ki te kite i te marama, ki te aru hoki i te kupu pai a tetahi atu tangata. He tangata kaha ki te tautoko i te mana o te Kuini, ki te hapai hoki i to tatou ingoa maori i roto i nga whakahae- re a te Kawanatanga.
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. 2. Raniera Wharerau. No Ngapuhi, ko Wai- ma te kainga, ko Hokianga te takiwa. Ko tona ingoa e mohiotia ana e ia iwi, e ia iwi. Ko raua ko Pene Taui nga tangata i tae ki nga marae katoa o Ao-tea-roa o Te Waipou- namu ki te tuhi haere i nga ingoa ki nga kiri hipi o Te Kotahitanga. He kaumatua mara- ma, kaore he tangata i marama ake i a ia ki te timatanga mai, a, ki te tutukitanga atu o nga mahi a Te Kotahitanga. He tangata ngawari, ata titiro i te kupu, i te tikanga, kao- re e kaika, he tangata whakaaro pumau. 3. Wi Pere. No Turanga-tangata-rite ; he kopura no roto no nga whakahaere o te ture, ka koroheketia ki Poneke ki te Paremete. Ko tona matauranga he matauranga maeri. he mea arau mai na nga tangotango a ona ringa, he mea kapo mai i roto i Te Kooti Whenua Maori, i te Paremete, i nga mahi a nga roia. Na te Atua i whakato ki roto ki a ia te ngakau tohetohe, i whakawhiwhi ki a ia te rae maro, hei kawe i tenei hanga i te tikanga. Koia i aranga ai te ingoa o Wi Pere, te toa, te ma- rohirohi, te puku tohetohe, te waha koroki. 4. Henare Kaihau. Kua kite au i tenei to- tara, kei Waiuku te wahi i tupu ai, kei te takiwa atu ki te wahapu o Waikato wai. He totara nui, tiketike, e kore e ngaro i roto i te wao, ka whairo noa ake i te kanohi tona tihi. No Mahuta ka whai ki te whakatutuki i te kupu a Potatau : " I muri nei kia mau ki te ture ........." ka tukua atu ko Kaihau hei mema ki te Paremete, ka rongo taua te motu i tenei ingoa. He rite raua ko Wi Pere, he matauranga maori, he rae pakari, he puku tohetohe. He tangata koroke tenei, hohoro ki te titiro mai i te ahua o te kupu, he kaha ki te whakaputa i ona whakaaro. 5. Paratene Ngata. He mea whakaako ki nga waewae o Rapata Wahawaha, ka waiho ko ia hei mangai mo Ngatiporou ki nga marae o te motu. Ko tona matauranga no roto, na nga whakahaere whenua na nga mahi Kooti Whenua Maori na nga haereere ki nga takiwa o te motu nei i whakawhanui. He tangata kaore e matareka ki nga kupu papai noa iho, engari ki nga kupu papai e taea te whakatatu ki raro, e whai tinana ai, e kiia ai he mahi. Ko ia tetahi o nga ateha i whai ingoa. 6. Hone Omipi. No Ngati-Maniapoto, ko ia tetahi o nga taitamariki matau o te rohe o te kingitanga. I ahu mai i te taha pakeha tona matauranga, i Whakawhanuitia ki nga pona o nga kaumatua rangatira o Ngati-Maniapoto, no muri nei ka toro haere, i a ia i tu ai ki te aroaro o Te Kooti o te Rohe Potae, a, i a ia i haere ai ki te mahi ateha. Ko ia tetahi tanga- ta e titiro ana ki mua ki muri o te huarahi, k: tetahi taha, ki tetahi taha : engari e kumea ana e te nui o tona maramatanga ki te nui o nga painga e ahu mai ana i te taha pakeha. Kanui ano tona kaha ki te perehi haere kei rere rawa ia ki mua i nga hiahia o tona iwi. 7. Te Heuheu Tukino. Ma nga tira haere e kite e noho ana i te putake o Tongariro te tangata i kiia ai, ko ia te pou herenga o te tangata, o te tikanga, o te whenua. Kaore i tae ki nga kura, ko te ao tonu tona whare kura, ko ona kanohi tonu ki te kuhu i a ia i rarawe ai ki tona matauranga. Kaore he tangata i tua atu te ahuwhenua ki te hopu i te tikanga, ki te kohi i te kupu, ki te ui i te ma- ramatanga o ia mea, o ia mea. 8. T. Te Rawhiti. No Waikato, ko tetahi o nga tangata marama o te rohe o te kingitanga. He hekeretari kia Tawhiao i te wa i a ia e ora ana a, kia Mahuta inaianei. Me whakaaro e te • tangata to Waikato ahua ka mohiotia ai te rohe o te matauranga o tenei tangata, kaore i pera rawa te whanui me o etahi kua taunga nei ki te whakariterite haere i te ahua o ia iwi, o ia i\\vi o te Maori. . Engari he tangata hohoro ki te kite i te mea marama, he hinengaro u ki te pupuri i te kupu, he tangata ngawari, nga- hau. Engari ia kei tua atu a Te Ika raua ko Nikora i a ia te haukori. I tupu noa tona matauranga, kaore i ahu mai i te kura. 9. Hamiora Mangakahia. Kei te takiwa atu ki Moehau kei Whangapoua tona kainga. I a ia e whakahaere whenua ana i roto o Hauraki kaore e tino rangona tona ingoa : no nga ra ka whanui haere nei te Kotahitanga ka tino tu ia ki te aroaro o te iwi hei kai arahi i runga i nga tikanga a te Kotahitanga. He tangata roro- nui: he hanga reka ki te korero, ahakoa he tokomaha nga tangata matau e whakahe ki etahi o nga korero nunui e puaki i tona mangai. 10. Hone Heke. Ko ia tenei ko tuahangata, ko katuarehe. I tupu ake i roto i te kura, he mea whakarawe a muri mai e ona kamakama, rewa rawa ake nga wai hei whakawhiti i nga wawata a te iwi Maori ki tawahi ka kokiri tona waka, ka waihotia mai o reira tae mai ki tenei wa hei tirohanga kanohi ma te tokomaha hei utanga atu mo nga wawata, hei mangai whakaputa i nga aue a nga morehu o te motu. Kaore a Hone Heke e whiti ki tawahi. Enga- ri ka tata ia te whiti i tera moana e takoto ra i waenganui i nga iwi e rua, kia kopikopiko ai ia i waenganui hei kai tirotiro i nga taha e rua hei hono mai i nga tikanga a tetahi a tetahi. He tangata matau, kaore he tangata i tua atu
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, ki te karokaro i tenei hanga i te tikanga, ki te pokapoka i te kupu a tetahi tangata, engari e ahua puhoi ana ki te whakatakoto kaupapa hei utanga mo nga whakaaro maha kei roto i a ia. He hinengaro pai to te tangata Maori, he kaha ki te rapu, he u ki te pupuri, he hohoro ki te hopu. Ehara te matauranga i ahu mai i te taha pakeha, he mea i homai hei whangai i te hinengaro, hei whakawhanui i te huarahi, no nga tupuna iho ano te kaupapa hei utanga iho mo enei mea hou. Taria ake nei kia matatau au ki etahi atu tangata matau o te motu ka tuku korero atu ai ano. Kaati mo tenei wa. Ko Revs. Aperahama Tamihere me Timu- timu Tawhai nga Mihinare i tukua ki Whaka- tane me te takiwa katoa o Te Urewera ; otira i runga i te kaha o te tohe a Ngatiporou kia hoki mai a Rev. Aperahama Tamihere ki to ratou takiwa, i runga hoki i te maha rawa o nga Pariha o Ngatiporou e noho kore Mini- ta ana, kua •whakaritea e te Pihopa kia noho ia ki Tuparoa. He nui tona whakamihi mo te manaaki a era iwi i a raua. E whakapangia ana a Turuturu mo te tuunga o Rev. Tamihere. TE KOTAHITANGA o AHITEREIRIA. [Na TETAHI HOIA MAORI I TAE KI REIRA. Ko a matou korero mo te ra nui i Poihakena i te whakakotahitanga o nga kawanatanga o Ahite- reira ki raro i te kawanatanga kotahi na Tare Wherehi, he hawhe kaihe no Turanga nei, i haere i roto i te ope o nga hoia i tonoa e to tatou Kawa- natanga ki te whakanui i taua ra. He tino ra nui rawa taua ra, i tae mai nga mano hoia o Ingarangi, o Inia, me era atu wahi; i tae mai hoki nga ranga- tira o nga wahi katoa i raro i te mana o Kuini Wikitoria. He mano mano pauna i pau i nga mahi ngahau, i te tataitanga i te taone i nga tiriti i nga whare. Nga rangatira Maori i haere ko Tamahau Mahupuku, ko Ratana no Rangitikei, ko Nireaha no Hamua. I te unga mai o Tare Wherehi i runga i a te Moura ka uia atu nga korero o ta ratou haere, ko tona whakahoki mai tenei: "Nui atu te ngahau o ta matou haere. E kore e taea e te kupu te whaka- atu nga mea i kite matou. Ko nga mea i kite matou, ko te haerenga o nga matua i nga tiriti, ko nga huihuinga i waho, ko nga mahi tahu ahi i nga po, ko te tini whaioio o te tangata, he mea hou katoa enei ki a matou, a e kore rawa e wareware i roto i o matou ngakau. I pai to matou rerenga i runga i a te Tutanekai, engari i mate etahi o matou i te anini i te ruaki. Kotahi te Maori i mea ka hoatu e ia e £20 ki te tangata mana ia e pupuhi kia mate, i te nui rawa o tona mate i te tima. I tino whakamiharo matou ki te wahapu o Poihakena te pai o te hanganga a te Atua, whakapiri atu hoki ta te tangata ka tino pai rawa. I tu to matou tima ki te waapu nui, he mano te tangata i hui ki te powhiri i a matou. Ma te tarammve to matou haerenga ki te puni o nga hoia — i te tere rawa o te haere ka pohehe etahi o matou kei runga tereina matou. I mate matou nga hoia i te kai, me kore ana te ngawari o te utu o te hua rakau kua mate rawa pea etahi o matou i te hiakai. I tae mai a te Hetana raua ko Timi Kara kia kitekite i a matou. E kore e taea e au te korero nga mahi o te ra nui; i kiia i nui ake tenei ra i te Tiupiri o te Kuini. I rite tonu ki te haere a te karaka te whakahaerenga i te mano o te hoia, rite tonu, te makenu te aha. Ta te pakeha pai! I te ata tu ano ka kiki nga tiriti i te tangata; tini, tini iho te tangata ki nga tiriti i haere ai nga hoia, kapi tonu nga whakamahau, nga matapihi, nga tuanui o nga whare, a taupe ana te rakau i te nui o te tangata ki runga piri ai ano he heke pi. I umeretia nga hoia o Niu Tireni, ko te Pirimia tonu ki mua, ko nga hoia Maoii rga kai tiaki o tona kareti. Ano he rere wai te haruru o te reo o te tangata ki te powhiri ki te umere. I rere tonu mai etahi tangata ki te kukume i rga hoia ki raro i o ratou hoiho. I marama ta matou matakitaki i te tuhinga a Rore Hopetana, a te Kawana Tumu- aki, i te pukapuka kaupapa o te kotahitanga. E • kore rawa e wareware i nga kanohi te nui o te tangata, i nga taringa te tangi a te peene, a era atu hanga whakatangitangi a te pakeha. I te po ka matakitaki matou ki nga mahi alii, ki te rere a te rakete me era atu tini raweke a te pakeha. I ki tetahi o nga Maori he rangi hou, i mahara ia kna whakatuwheratia e nga rangi o ratou kororia. I te po pena tonu te ahua o nga tiriti me te peene hipi te apiapi, otira apiapi ke atu. I tino whakamihia o matou kakahu, engari ko nga Maori nga mea i tino whaia e te tangata, i mahara nga tangata o Ahitereiria he rite te Maori ki a ratou na maori te pangopargo. He mea tauhou rawa te Maori ki nga pakeha o tawahi. Kata ai ratou ki te korero Maori matou. Ko tetahi o a matou pakeha ko Mira o Turanga nei, tipatipa noa ai tana korero Maori; whakahuahua ai ia i nga ingoa kainga o Turanga, i Tiniroto, i Waerenga-a- Hika, i Waerenga-o-kuri, i Mangatu Nama I, kaati ka pohehe te pakeha he koiero Maori tika. Tetahi ra nui ko te whakatututanga o nga hoia, i whakatutu ai nga hoia o Ingarangi, o nga koroni, me nga hoia maori o Inia ; kanapa ana te kakahu. Kaore e rite mai te pai o nga ngahere o Ahitereiria ki nga ngahere o konei — he puru-kamu anake te tino rakau o reira. Mehemea ana kei reira etahi o nga rakau o nga ngahere o konei tera e hangaia ki ro whare tu ai. He nui o matou hakanga. engari i te tuatahi kaore etahi i mohio, tena ki te pakeha he pai katoa. I etahi hakanga ko Tiini Kara te kai tataki. Ko te tamahine tonu a te Pirimia ki te ngangahu, a tera tonu e raruraru etahi wahine Maori, i taua nanakia. Mataku ana te pakeha i te mahi a te haka. Na te mate ano i runga tima i takakino to matou hokinga mai, otira ahakoa he nui nga mea i kitea e matou, hari ana matou i te taenga mai ki te wa kainga.
13 13 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. TE TIUPIRI KI OTAUTAHI. (Na APIRANA. T. NGATA.) (Te roanga atu.) KA taha tena whakaahuareka i te pakeha ka tomokia nga- whare. He iti iho a Aotea i Papawai i te whare o nga iwi i noho ai — he takakau te whariki. Mutu tahanga te kai e tatai ana mo te haka: kua hui mai te pakeha, kiki ana te papa takaro. Ka haka maua, ka waiata, ka poi i taua po; ka mata- kitaki te pakeha ki ena hanga ka miharo. Ko te peene a N' Raukawa ki te kinaki haere i nga mea maori ki te reo pakeha. Kaati nga korero o tena ra, ka roa hoki. Ehara nga mahi o te Hatarei, o te Ratapu, he rere haere i nga mania o Otautahi kia kite i ona awa, i ona whare rongonui, i te whare karakia nui o te mihinare, i te whare whaka- kitekite (Museum) rae te kareti i kura ai maua ko Te Reweti Kohere. Ko maua te tangata whenua kaore e tau ana ki raro ki te arahirahi haere i o maua hoa o Whanganui, i nga tama- riki o Te Aute, i a Ngatiporou hoki i te taenga ake. No te Ratapu ratou ka tae ake, tekau ma ono ano, ko Te Moana Tautau raua ko Nopera Rangiuia nga pakeke. Ka tangi noa atu ki a ratou me te mea nei he morehu i rere mai i tetahi parekura. Ko te Mane te ra nui, ko te ra o te Tiupiri e hari katoa ai te taone. No ta ata po ano i whakatere ai te pakeha o Otepoti ( Dunedin ) o te taha moana, o te tuawhenua, ki Otautahi; tae rawa ake ki te io o nga haora kua ki tonu te huarahi haerenga mo nga matua i te tanga- ta : nga whare e tauwharewhare iho ana i runga, he wahi whaiti nei i watea hei haerenga. Kei te 12 o nga haora ka whakariterite nga matua, he mea ata tutira ano. He pakeha ki mua i a matou, ko matou te tuawhitu o nga matua, he pakeha ki muri mai, e kiia ana i tae ki te rua maero te roa o nga matua, e toru maero te wahi i haere ai. I tapahi tonu ma te puku o te taone, ka kopikopiko haere i roto puta rawa atu i te taha hauauru, i tawahi o te awa o te Avon, he raorao nui i reira. Ko ta matou ope he waka te upoko, ko te peene o Otaki ki mua tata atu. He mea uta te waka ki te wakena, ka eke ano nga kai hoe ki runga, ko Taketake ('eti no to maua kauma- tua moko) ki te ihu, ko Mohi, ko Te Ua, ko Ihaia, ko Kipa te Whatanui, nga hoa; muri mai ko N' Raukawa, ko Whanganui; muri mai ko nga tamariki o Te Aute, e rua tekau, me te rua tekau o Ngatiporou, ka whakauru mai Ngatikahungunu me Ngaitahu. Kei te hira atu pea ta matau haere i te 400. Ka kapakapa te taiaha, ka rere te wehi o te kahu maori, ka pukana te wahine, ka ngeri nga taua haka, ka umere te ropu kura, tutu ana te pu- ehu o te huarahi. Ka haruru te waewae o mua o muri, ka haruru te umere a te pakeha, kaore i iti te manaaki. E ki ana ko nga nu- pepa a te pakeha no matou te ope i tino mihia i tino whakanuia e ratou e te pakeha; he tika hoki, kaore ano i ngaro ake i aku taringa te warowaro o nga umere, kaore ano i ngaro i te ihu te puehu. He ahakoa i te mea i kitea maua ki te ra nui a te pakeha ki Te Waipou- namu, i manaakitia e ona mano, i ara i a matou te ingoa o te iwi, o koutou o nga mea i mahue mai ki muri ki te kainga. Ko matau ra nga rangatira i taua ra, kaore i arotia ake tou whakapapa e tena tangata, e tena tangata e ia! Ka tare i runga he haki, he kara, ko nga ahua katoa o te kahukura e tawhana nei i runga. He kauwhau ano ta te kakahu e ta ma! He hanga ahuareka ki te titiro atu e kapakapa mai ana i mua i te aroaro, ka pa te hau ka ta- whiri mai: he karanga ta te pou waea, ta nga waea e toro ana, ti te rakau, ta te kohatu. Huri ake ki muri e poroporoaki ana mai. He maha nga korero o ta maua haere, nga mea i mauiui ki te huarahi ka taka ki waho toti ai, te maroke o te korokoro, te paru i te puehu, te aha noa iho. Kaati ake ena. Kia pau te haora o to matou taenga ki te marae unga o nga ope, katahi ano a muri ka tae ake. Ka takaro nga hoia pakeha, ko matau ki nga wahi marumaru matakitaki atu ai. Kaore hoki i roa ka huri ki to matou puni i Aitingi- tana ki te tatai i a matau mo nga haka o te po. I te whitu o nga haora ka hui ake te pakeha e 8500 katoa, kia kite i nga ngahau a te maori. Ka tae mai te ihiihi ki a matou katoa, ka wha- kahauhau nga rangatira, tena ra e te iwi kia toa! whakatairangatia te kauae o Ao-tea-roa ki runga, kei takahia koe e te pakeha. Ma wai e korero ta maua waewae, ta maua poi, nga whakaoriori a ta maua peene ! Ko matau ko nga tamariki kura ka wehewehea haeretia ki nga ope, i o matou rangatira o Whangaui te nuinga, i a Ngatikahungunu etahi, toko-ono i a Ngatiporou hei whakaahuru atu i a ratou. Na te peene o Otaki i timata te ngahau, katahi ka whakaeke mai nga matua haka, poi tutungarehu. Kotahi ano kupu mo te haka, ahakoa na Whanganui, na Ngatikahungunu, na Ngatiporou, he rawe te hau, te ki o te waha, te tu pakari o te tangata. Ka manawa- pa ano matou Ngatiporou mo ta matau nei
14 14 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, haka, katahi ano hoki ka whakaatatia no taua po. I reira ka hoki mai aku mahara ki muri ki te iwi hapai i tana rakau, ka pa te mamae ki a matau katoa, (nga mahi a te riri ka hangai) na reira tonu i wana ai te tangata, a, ngaehe ana! Ka kino te haere! Ko wai hoki o te pakeha tohunga hei tiro mai i ona hape, i te whati, i te taupatupatu. Kaati ano ko nga iwi maori hei titiro, a he rite tonu te whaka- mihi mo te pai o nga haka o tetutungarehu. Ko te poi ia te tino taonga i whakamate ai te pa- keha— na nga kohine o Otaki, e 30 ratou nui atu ranei. Me te matakarapa te poi ki nga ringa o ena wahine, whairo kau i te kanohi, ngaro tata, kei katau, kei maui, kei runga, kei raro, ka titaha ka porotiti, ka pakia, ka hopu- kia, tuku mai hoki nga pane ki te whakanui: a, wawa ana te pakipaki a te pakeha ki tona taonga whakamiharo. Mehemea ko ta maua haka, ko nga ngeri, me nga waiata, te rakau, nga peka, me nga rau, ko ta maua poi te puti- puti. Anei te oriori :— Hoki ake taku mihi ki te rau o te poi, O putiputi pai piri ki te uma i ra. He aha i kiia ai nga raweke a te ringa ki te raupo raua ko te pakere kaanga! Hei papa- ki i nga whakaaro o te tangata, ka waiho hei mihi, e tika ho...ki! moku ka kite i enei mea. Ka ea i nga moni o taua po nga raruraru katoa o o matou ope, te utu tereina, te tima, me te nohoanga i Otautahi, a toe atu hoki tetahi moni i waho. Ka koa matou ki tera, ka ea pai te karanga a Ngaitahu me a ratou pakeha i nga maori o Ao-tea-roa. Te huringa atu ano ki te moe, tau ana nga mahara ki raro. Kaati ake tenei wahi o nga korero o Te Waipounamu. (Taria e whakaoti.) WHAKATANGATA! KIA KAHA! Te Whai-korero a te Honore Waaka ki te Kotahitanga o Te Aute. "E HARI ana ahau mo toku tutakitanga ki nga kai hapai o to koutou Kotahi- tanga e noho huihui nei i konei, i tana hui tau a, e hiahia ana ahau ki te hoatu i aku kupu whakamihi ki a koutou mo nga mahi kua oti i a koutou hei hapai i nga kura Maori. Kei konei ahau ki te whakaatu i te whakaaro o te Kawanatanga ki te awhina i a koutou mahi. Kotahi ano ta tatou e tautotoro atu nei — ko koutou ki te toha haere i nga painga o te kura ki o koutou iwi — ko ahau hei tuara atu i a koutou. Kua whai noa atu te Kawanatanga ki te whiriwhiri i tenei take nui i roto i nga hui nunui a te Maori, otira i tenei ra kua kitea ta matou e whai nei, na reira e hari ana ahau mo toku tupono ki ta koutou hui. Tera e kitea e koutou ina tupu haere a koutou mahi ka kaha te tautoko a te Tari o nga Kura i a koutou. Ki taku whakaaro ko koutou nga upoko o tenei whakatupuranga o te Iwi Maori. Ko koutou " Te Kotahitanga Tai-tamariki." Kua oati koutou i runga i to koutou kaha ki te ha- pai i to koutou iwi. He mahi nui kua tau ki runga ki a koutou inaianei, ehara ano ia i te mea ma koutou anake engari ma nga tanga- ta katoa e hiahia ana kia piki te matauranga o te Maori. Kei te pekanga tatou o nga huarahi inaianei. He -mahi ma koutou he whakama- rama ki to koutou iwi i te mea k.;a rere ke te ahua o nga taima o nga mahi o te ahua o te tangata e kore e taea te haere i nga huarahi tawhito. Na te kura na te maramatanga kua tiaho ki roto ki o koutou ngakau e kitea ai e koutou te huarahi pai atu. Kua whiriwhiria e koutou ko tenei he huarahi mo koutou, a ko to koutou hiahia inaianei kia haere ano hoki to koutou iwi ma taua huarahi. E tumanako ana ahau ko te wairua e whakaoho nei i a koutou hei kukume i o koutou matauranga ki te kimi i te ora mo to koutou iwi, kaua i te painga mo koutou anake. Kei te tumanako koutou kia kite i etahi hua ataahua o nga mahi a to koutou Kotahitanga. E kore e hapa te puta mai a te wa e rite ana. Otira kia mana- wanui. Kaore nga hua pai e puta mai i te ra kotahi. Ko ta koutou mahi ka ngooki te hae- re. Te mea nui ko te whakatakoto i te kau- papa tika, kia pono ai ta koutou tumanako ki te whakaara ki runga he whare kaha he wha- re pai. Tera pea e kore koutou e kite i te aranga o ta- ua whare, otira kia kaha tena, tena o koutou ki te whakatakoto he kowhatu torutoru nei ki roto ki te kaupapa, engari hei nga kowhatu papai. E kore e taea te whakarereke nga tikanga a te iwi i te whakatupuranga kotahi. Kotahi rau tau ka taha nei i rite tonu nga tikanga me te ahua o te noho o nga hapu noho-maunga o Kotarana ki te Maori inaianei. Otira inaianei kua tino rere ke to ratou ahua me a ratou tikanga. Na te kura, na te pa atu hoki ki nga iwi o waho i whakarereke ratou. Kia pera hoki te iwi Maori o Niu Tireni. Ko tenei ta tatou e whai nei, ta koutou, ta te Kawanata- nga. Kua maha o koutou whakatatanga ki te
15 15 |
▲back to top |
He Kupu Whakamarama Kawanatanga ki te whakaatu i o koutou hia- hia i a koutou wawata, a e tino u ana taku kupu kaore rawa he take e kati ana i te wha- kaako i te Maori ki nga mahi nunui, kaore he tono e kake ake ai te tu o te noho a te iwi maori i kore te ata whiriwhiria e te Kawana- tanga. Mo te whakaako ki nga mahi a-ringa. He mea tenei e tino tautoko ana te Kawanatanga no te mea e tino rite ana te iwi maori mo era mahi, he iwi tohunga hoki, tohunga ki te whakairo, ki te whatu i te harakeke i te muka. He kupu whakamutunga maku, he whaka- mihi mo te turanga e tu nei to koutou Kotahi- tanga, a e tumanako ana ahau kia makuru nga hua pai o a koutou mahi. Mehemea he take a koutou hei whakatakoto ki toku aroaro, te Minita o nga Kura, ka ata whakaarohia e ahau. E kore ahau e noho ki raro i te mea kahore ano aku kupu whakamihi mo Te Aute Kareti mo te honore nui i riro i etahi tokorua o ana tamariki i te Kura Takuta i Otakou." KI A KUINI WIKITORIA! KI TO MATOU RANGATIRA TINO WHAKAHIRA- HIRA, HONORE NUI, AROHA NUI, ARA, KI A KUINI WIKITORIA ! Ki to matou WHAEA ATAWHAI, Tena koe, e noho mai na i runga i te Ahurewa Tapu o ou tipuna, o ou matua, tuku iho nei ki a koe. Ma te Atua koe e manaaki, mana hoki e mea kia roa atu ou ra e kawana ana i ou iwi i raro i tou maru, i runga i te pono, i te aroha, i te rangi- marie. E Whae, tena koe, i roto i ou pouri- tanga o mua iho, a, tae mai ki te matenga o tau potiki o te Tiuka o Erinipara. Tena koe, i roto i ou awangawangatanga mo te raruraru i pa nei ki waenganui i a koe me te Poa. I takare ano te ngakau o tou iwi Maori ki te awhina i a koe, otira i runga i tou ngakau tupato kihai i tutuki to matou hiahia. He ahakoa ra, i whakaputaina ano to matou aroha me to matou piri pono ki a koe i runga i etahi huarahi awhina. E Kui, he nui te tumanako me te wawata o te ngakau kia kite a-kanohi i a koe, otira e kore pea tenei e taea. I te tau 1868 ka tae mai te Tiuka o Erinipara ki enei moutere, a i tumanako matou enei hapu o te Tai Rawhiti o tou iwi Maori kia kite i a ia, otira kihai i tutuki. Engari era atu hapu o te Tai Hau- auru, o te Tai Tokerau, o te Tai Tonga, i Whakahonoretia i te kitenga i a ia. A, inaia- nei ohorere ana te ngakau, rere ana tohi-mauri- ora, kapakapa ana te tau o te manawa, ki nga rongo, e ! tenei kei te haere mai ki enei mou- tere tau Mokopuna Takitahi, te Tiuka o Ioka, me tona hoa wahine. I te mea kei te mohio matou tou iwi, " He kotuku rerenga tahi, e kore muri e hokia," na reira e to matou Whaea, he inoi tenei na enei ou iwi ki a koe, he powhiri hoki i tau Mokopuna, kia peka mai tona waka taua ki to matou wahapu, kia tu hoki ona waewae ki to matou oneone ki Turanganui-a- Kiwa, ki te wahi i tu tuatahi ai te tapuae o Kapene Kuki ki te Ika-roa-a-Maui — kia peka mai kia kite ai matou i tou komata i runga i tona tinana. Ko ou kai inoi ko Ngatiporou, ko Ngatika- hungunu i Turanga ki te Wairoa, he hunga kua kitea te piri pono ki tou mana, timata mai i te tau 1840, i te Tiriti o Waitangi, a, mohoa noa nei, a, ake nei, a, te mutunga ra ano e te ao. I maringi o matou toto i te hapainga. i tou mana, i te pehinga i nga raruraru i pa ki tenei moutere, a, he mea whakamanamana na matou tau whakawhiwhinga i o matou kau- matua ki nga hoari honore me era atu tohu hoki o tou ngakau whakawhetai. Ko ta matou powhiri tenei ki tau Moko- puna Whakahirahira:— " Haere mai ra e te manuhiri tuarangi, na te rangimarie koe i tiki ki te tahatu o te rangi kukume mai ai hu, kukume mai ai hu kukume mai ai hu." • " E te Atua tohungia te Kuini!" [ Na Tuta Nihoniho, na Reweti Kohere, na Tiwana Turi, i whakatakoto nga kupu o te powhiri nei, na ratou hoki i whakahaere te tuhituhinga i nga rarangi ingoa. I tukua atu ki te Minita o te Taha Maori, nana i hoatu ki te ringa o te Kawana kia tukua ki a te Kuini. Ko te whakahoki mai tenei a te Kawana:— Poneke, Tihema 26, 1900. E hoa. Kua whakahaua mai ahau e Tona Rahi e te Kawana kia whakaaturia atu te tae- nga mai o to reta o te 15 o nga ra o Tihema, i apitiha mai nei te pukapuka ki Tona Wehi ki a te Kuini. E hari ana te Kawana ki te tuku i tau reta ki Ingarangi i te meera tuatahi tonu. Kaati ano, na TATARI AREHANARA, (Dudley Alexander), Hekeretari a te Kawana.]
16 16 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA. PANUITANGA. He piira tenei naku na te Ratana Ngahina mo runga mo te Ripoata a Whanganui me era atu iwi i hui mai nei ki Putiki i te 1 o nga ra o Pepuere te tau 1901. He whakaatu ki nga iwi o roto o te rohe o Aotea, kei ahau te hui whakamutunga, kei taua hui ka tino whakatuturungia nga tangata e toru, hei pootitanga ma nga iwi i roto o nga rohe o Aotea, meake nei whakaatungia atu ki a. koutou te ra me te marama e tu ai taua hui ki Turakina. Heoi, ka mutu. Na to koutou hoa, Na TE RATANA NGAHINA. Pepuere 4, 1901. TE HUI O TE HAHI MAORI. Ka tu te hui o te Takiwa o Turanga ki Rangi- tukia a te 7 o nga ra o Aperira. Ka tu to te Takiwa o Heretaunga ki Te Rua- taniwha a te 21 o nga ra o Aperira. Kahore he hui o te Pihopatanga o Akarana i tenei tau. HE PANUI Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a au inaianei: ko te utu :— He Himene, ... ... -/6 Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up- ton, Akarana, ka iti iho te utu. (Ka pau nga Rawiri, kia tae mai etahi ka panuitia) Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga pukapuka ki a koe. Na H. W. WILLIAMS, TE RAU, GISBORNE. ————•*••———— HE TURE TUTURU. 1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama. 2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei. 3. Kite pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai, ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa. 4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te ta i aua korero ; kia marama te tuhituhi. 5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:— Ki TE PIPIWHARAUROA, Te Rau, Gisborne. NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU. 7/6 A T Butt 5/- Rev Rutene te Aihu, Kawhena wiremu, Ru Reweti, Basil Taylor, Toa Rangitahi, Retimana te Kana, Peta H Pokai, Kuka Aratapu, Nikorima Poutotara, Hohaia te Houta, T Halbert, Kani Pere, Rawi Haapu, Piripi Rairi, Enoka Rukuata, Rev H Matete 2/6 P M Tahukumutia, Rev T Paerata, Hura . Whatonga, Taiwera Rawiri 1/- M H Whatanui. H. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS GISBORNE.