![]() |
He Kupu Whakamarama 1898: Number 33. 01 November 1900 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa, he Kupu Whakamarama. NAMA 33. GISBORNE. NOWEMA 1900. TE PIPIWHARAUROA. E kore matou e ahei ki te ta i nga korero kahore i whakaaturia mai te ingoa o nga kai- tuku mai. Mehemea kahore te tangata e pai kia whakaaturia tona ingoa, me tuhi mai ki a matou, ko matou kia mohio ki tona ingoa ki tona kainga. E pouri ana matou mo te tukunga atu i te awhi whero.ki nga tangata kahore nei i tika kia tukua atu. No nga kai-whakapiri te pohehe, otira e nga hoa kaua e mamae, he whakaatu kau, ehara i te whakawehi. I korero mai o matou kaumatua ki to matou he mo nga kupu mo Kingi Mahuta i roto i te NAMA 32. Ko aua kupu ehara i a matou engari na nga mema o te Paremete, heoi ta matou ko te whakarapopototanga i aua korero ko te whakaae hoki he tika. He tamariki e nga hoa, kei te ako tonu. E hiahia ana matou ki te whakamahara ki nga kai-tautoko kia tohu i a ratou pepa, hei te mutunga o te tau ka whakapukapuka ai, hei tirotiro hei ketuketu a nga ra e tu mai nei. Taihoa ka taia e matou etahi korero pai atu, mo nga mate e pa mai ana ki te tinana o te tangata, mo te ahua hoki o te tiaki turoro, me era korero e tika ana kia tohungia. Ki te hiahia tetahi tangata ma matou e tiaki he pepa mana i konei mo te tau kotahi, a ma matou hoki e whakapukapuka, e tuku atu hoki i roto i te meera me whakaatu mai, ko te utu katoa e 6/- E pouri ana matou mo to matou kaha-kore ki te ta i nga whakamarama i tukua mai e Apirana Ngata, mo nga ture kua oti nei i te Paremete hei painga mo te Maori, ara te Ture Kaunihera me te Ture Marae, engari ka tukua ra-wahotia atu e matou ki o matou kai-tautoko i Turanga ki Torere. Kaore he whakaahua mo tenei nama o ta tatou manu, engari hei te nama o Tihema ka taia nga whakaahua e wha kua taia e matou a ka nekehia hoki nga wharangi o TE PIPI- WHARAUROA ki te tekau-ma-ono. He tikanga na nga nupepa pakeha te whakanui i te Nama Kirihimete. Mehemea ka kaha te whangai i ta tatou pepa, katahi pea ka whakatuturutia ki te tekau-ma-ono tonu nga wharangi. Huri ake e te iwi mo tenei marama; taria te Nama Kirihimate, kei roto te pukahutanga o te kore- ro — o nga tu korero katoa. TAKU INOI. Ki te mea tera tetahi he ngoikore atu, Homai he kaha ki a au ki te awhina i a ia ; Ki te mea tera tetahi he matapo atu, Meinga maku ia e arahi kia tata ki a Koe Meinga kia pono aku wawata matemate Kia taea ai te mahi e matea ana e ahau: Kakahuria ki te ora toku whakaaro ngoikore, Meinga au kia rite ki taku i tumanako ai; Meinga kia kite au i roto i Tau mahi He rangimarie, ataahua atu nei i te hari; Arahina au ki waho i a au ano, ki te aroha A meinga au kia rite hei kai-noho mo te rangi, A, nawai ra ko nga mea kakara katoa, ko nga mea pai, Ano ko te kainga pumau o toku wairua. JOHN GREENLEAF WHITTIER.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, WAIKATO TANIWHA-RAU. (Na APIRANA T. NGATA, M.A., LL. B.) WAHI 1. 1. TE KINGITANGA. " Ko Waikato te wai, ko Taupiri te maunga, ko Potatau-te tangata."— Ko Potatau te tangata. Kei nga kaumatua e matau ana nga korero o te wa i hua ai te whakaaro i nga iwi kia whakaturia he kingi, he korero e tautohe- tohetia ana e rangirua ana ki taku whakaaro, na reira au i kore ai e whai kupu mo tera. Engari ko au kanui te miharo mo te pokanga o tenei whakaaro i te iwi Maori, kaore ano ra i matatau mai i nga ra o nga tupuna ki tera taonga ki te kingi, a mo te pokanga ake o te whakaaro i te mea kua tau te mana me te rangatiratanga o nga motu e rua ki roto i te ringa o te pakeha, o te Kuini o Ingarangi me ana iwi tae ake ki nga whakatupuranga e tu mai nei, i runga i te tuku a Te Tiriti o Wai- tangi. Na ka tu he kingi ko Potatau — he rakau hei-pou herenga mo te tangata, mo te whenua, mo te tikanga, e ai ki te korero. Ka waiho ko nga mania o Waikato hei papa e tu ai te rakau, ko nga mano o Waikato hei huru- huru mo nga-waewae o te kingi. He parau pea tenei, engari--he korero ano i hakiri ake. i puta ano te kupu i te motu, kaati kua tu mai ra a Potatau, kaati mai i te ingoa o te kingi ki a Waikato, ko nga tikanga me nga whaka- haere me tuku ki te motu. E ki ana au me- hemea i pera, mehemea i whakarangona taua kupu kua titaha ake i te motu nei etahi mate taimaha i pa nei. Engari na Waikato i takiri tona tangata, i apo ki a ia te ingoa, te tinana, te mana, te whakahaere. " Tupu ake ai ano te rakau i tona wahi, ka hua, ka rere mai nga .manu o te rangi ka kai." He tika ano, engari tetahi ahua o te rakau toro ai nga pakiaka ka toha ki te nui o te whenua, ka u te tu a tena rakau. Mei pera te totara i tu mai ra i Wai- kato i toro nui nga pakiaka ki roto ki nga iwi ngotongoto ana te tupu, i te hua o nga wairakau o nga tai e wha; tera e tuaina a tona wa ka oti he whare whakairo nui whakaharahara e tomo ai nga iwi katoa ki roto. Te he o te rakau he maha nga kakano, he tau e reka ana ki te manu tenei kakano, he tau ko tera, kaore e pumau: a ki te kawa mai te kakano o Maungatautari, o Pirongia, i tetahi tau, ka aha etahi manu ? Ka ahu noa ake pea ki te Pua o Te Roku, ki Pipiwhakao, ki runga noa o Ruahine, ki Huiarau, a reka noa te tau i reira, ka waiho ano ko nga manu tutata i Hurakia hei kopikopiko ki ona pua. Otira ki roto ki te porotaka ano o te Kingi- tanga e rere mai ra i Manuka ki Mokau, Mokau ki Horohoro, Horohoro ki Wairakei i waenganui o Maketu o Tauranga, Wairakei ki Tamaki ka huri ki Manuka ano, kotahi ano te tangata, ko Potatau i ona ra, ko Tawhiao i muri iho, ko Mahuta e tu mai nei. Ko ia te huinga o nga kupu 0 nga tikanga, a e puta ana mai i a ia te kupu te tikanga. Na, ko ••• taku tenei i titiro ai, he taonga te Kingitanga hei whakakotahi i nga iwi, i waiho ai hei karanga ma te kingi mai o Potatau a taea noatia tenei ra kia whakakotahitia nga iwi. A e kitea ana te pai te topu o nga iwi 0 Mahuta ki raro ki tana kupu. Na, mehemea i haere rua te whakakotahi i runga i te mana tangata kia kotahi ai he tatua hei whitiki, a i runga ano i te marama o te whakahaere kia pai ai te ahua o te tatua ki nga iwi, kua ea noa ake ra te karanga mai ki te motu. Ko tetahi o aku i titiro ai, na te pakanga a Tawhiao ki te pakeha, na reira nei i homai te mate mo nga whenua o Waikato, i mau ai era iwi nunui ki raro i te Kingitanga taea noatia mai tenei ra. Ka mea nga iwi, mate tangata, mate whenua — Kaore he rerenga atu ki waho, kei whea hoki he rerenga ? I mua atu i te whawhai na te kupu whakatakoto i whakakotahi. I muri iho i te whawhai na te aitua i pa rite ki -te katoa, mai i te kingi tae noa ki te tangata ware, na reira i whakakotahi. Mehemea i mau tonu te whenua o Waikato, i toitu tonu, kua kore noa ake ra te kingi i a Waikato ano te turaki, kua riro hoki ma nga ngangare mo te whenua e wehewehe te tangata, e tukituki nga iwi. Ata titiro ki enei kupu e aku rangatira o ' Waikato, kaore i tuhia i runga i te kaika, i te ngakau whakahe noa ranei, engari he mea ata kimi na te maramatanga, he mea kapo haere nga kupu i o koutou arero ano i nga ra i haere ai au i waenganui i a koutou i au e mau ano i nga mowhiti o nga iwi o te paparinga o to tatou motu. (Taria te wanga.) TE KORERORERO. I aku kupu mo runga i tenei whakaupoko, kaore i hoatu e au etahi korero hei whakama- rama i te kino o tenei mea o te korerorero. Inaianei ka hoatu e au etahi kupu ruarua nei hei whakaatu i te kino kua mahia e taua mea ki waenganui i a taua i te maori.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA, I mua o taku tauanga atu i aua korero, ka whakaatutia e au te hunga e pa ana ki taua raruraru. Tuatahi ko te mea e korerotia ana; tuarua ko te mea e korero ana. He mea whakapouri ki te mea e korerotia ana, he mea whakangahau ki te mea e korero ana. E rua ano nga tu ahua o te korero, he tika, he parau. Mehemea he tika nga korero, me pouri e te mea mona nga korero. Mehemea ana he he hei aha. He mate ano mo te tangata e korerotia ana; engari te tino mate nui mo te tangata korero. No te mea ka tau ki a ia te kanga mo te hunga e whakapae teka ana, a, ka tau ki te tangata kaore e aro ake ki nga whakapae teka mona te mihi mo te hunga e nohopuku ana mo era mea. Ka timata au inaianei ki te hoatu i etahi korero hei whakamarama mo te kino, ara tino kino o tenei mea o te " korerorero." Ka noho tetahi wahine ataahua i runga i tana noho pai, tona ingoa ko Raukura. Te mahi a te tamariki tane he whai ki a ia hei wahine. Katahi ka haere tetahi tangata ka pa- nui haere ko Raukura i whai ki a ia. Ko te kiri o taua tangata no Puatohimaru, tona kanohi no Tutamure. Ka rongo etahi o nga tamariki tane ka kawea te. korero ka kawea ki te wahine ra. Katahi ano te wahine ra ka pouri. Ka haere ka tarewa i a ia. Koia tenei ko te waiata nei na:— Takoto mai Raukura, I runga te puhi-rere — Ka tokia to kiri E te anu matao. Tena ta te korerorero tana mahi! Ka noho ano te tamaiti tane ra. He tamaiti ia na tetahi rangatira. Taua tamaiti he tamaiti tino pai atu, kaore e hianga, e mahi hoki i a te tamariki hianga i a ratau nei mahi. Ka taumautia raua ko tetahi tamaiti wahine pai rangatira. Ka taka te whakaaro i roto i tetahi tangata nanakia kia mahia e ia tetahi mahi e kino ai taua wahine ki roto i nga whakaaro o tonatane tau mau. Katahi ia ka whai ki te wahine ra. Whai noa, whai noa, kaore i tahuri mai ki a ia. Katahi a ia ka mea me hanga e ia tetahi korero parau mo taua wahine, ka kawe ai ki tona tane tau mau. Ka haere ia i tetahi rangi ki te tamaiti tane ra ka mea atu: E hoa i mau i a au to wahine nei raua ko tetahi pakeha e mahi raweke ana. E haurangi ana hoki taua kotiro na te pakeha i whangai ki te waipiro. No te rongonga o te tane i aua korero, ka. haere ia ka kohurutia taua wahine, no muri ko ia ano. E ki ana ko Ngapuhi, "Nana! toe hanga e te ngautuara." E rua nga korero kei muri ka mutu. I te hui i tu ki Te Kawakawa, he maha nga tama- riki wahine o te kura i tae mai ki taua hui. I tae mai hoki nga tamariki o Te Kaha i mihia ra e " Tipi-whenua" mo te poi i taua whaka- minenga. I whakapaia hoki taua hanga tama- riki wahine e Ngatiporou katoa. No te hoki-. nga o tetahi o taua hanga tamariki ki Te Kaha ka panui haeretia e ia, ko ona hoa katoa o te kahui poi, me etahi atu o nga tamariki wahine o Hikataurewa i tae mai ki reira, he tane katoa a ratau. Ko ia anake, ko raua ko tona hoa kaore a raua na tane. Ko tenei korero kei te nui haere tonu a kaore e taea te kinonga o nga ingoa o tauatanga tamariki. Hei konei me ki ake au ko taua tamaiti nana aua korero ko te mutunga tonu mai o nga tamariki niwhaniwha o tera tai mo aua tu haere. I a au hoki i tae ai ki Te Kaha ka rongo au e korerotia ana kei te mate tetahi tangata e tino piri ana ki a au, a, kei te mahia e te tohunga. I haere tona tamaiti ki tetahi tohu- nga i muri atu, a, ka kiia mai, enei korero: " Te mate o to papa he whenua; ina tata nei i raruraru ai taua whenua; te tangata nana i raweke to papa he tangata kiri ma." Na ka hopu tonu te ngakau maori ko te tangata tonu i tautohe ki te turoro ra te tangata nana i kawe kia makuturia. Heoi ano ka mahi te ngutu maori ki te korerorero, e, ko mea tonu taua tangata. Nawai ra taua tanga- ta a, pahore ana te tuara te ngau koi anei hoki ta te maori tana tikanga. Na te tohunga ana tipatipa, ka waiho hei kinaki kai i te ao i te po, kaore e mahara ki ta tatau whakatauki, "He atua kahurakiraki." Heoi pea aku kupu whakamarama ake mo te kino whakaharahara o tenei mahi a tatau o te ngautuara. Kei a koutou tonu e mohio ana te ahua o taua mea, a, inaianei kia tupato ki o koutou arero. Kaua e tukua ko te arero hei rangatira mou, hei kai whakahaere i a koe. He oka matarua e puritia ana i te mata te ngautuara, e tapahi ana i te tangata i a koe ano hoki. " Me korero e nga tangata, i te ra whakawa te tikanga o nga kupu pokanoa katoa e puaki i a ratau. Ma au kupu hoki koe ka whakahengia ai." (Matiu xii. 36, 37.) Na TAU-HOU.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
\_ TE PIPIWHARAUROA TE MATE. Hei te mate o te hunga tika he mate moku, kia rite hoki toku whakamutunga ki tona. Tau. 23. 10. He aha te mate ? Ko te wehenga o te wairua i te.tinana, e mahue ai te tinana he mea tikanga kore — he oneone. Kua haere te tangata ka takoto tahanga ko te anga. E mohio ana ia tangata ia tangata tera te ra kei te tu mai e riro ai ko te mate hei rangatira mona, otira tokohia ra kei te whakaaro mo te ra e mate ai ratou ? Kahore he tangata e pai ana kia mate wawe ia, e mea ana ia ka roa rawa tona oranga i tenei ao, ko etahi o tona whakatupuranga hei mua i a ia mate ai, tena koia ka mate kaumatua. Ahakoa kore he whakapono o te tangata, kore ona whakaaro e ahu ki te Atua i te wa e kaha ana ia e ora ana tona tinana, otira i te mea ka mohio ia kua whakaritea o ona ra, ka ahu ona whakaaro ki te Atua — he taru whaka- pono te tangata e noho nei ina tata te mate. I penei a Paraama. I mohio ia he matenga pai to te hunga tika, a i hiahia ia kia pera hoki tona. He inoi na Paraama ta tatou rarangi. Kaore a Paraama i mahi i nga wa katoa i nga mea i whakahaua e te Atua; i takahia e ia te kupu a te Atua. Waihoki he tini te tangata kei te ao nei kei te mahi ki te hara, he pononga he kai-mahi na te rewera, otira e mea ana ratou hei to ratou matenga me aroha mai te Atua ki a ratou, a me hari ratou ki te rangi. Ki ta ratou whakaaro he tamariki te Atua, e taea e ratou te tinihanga. Tera ranei e kuare te tangata ki te utu i te tangata i mahi nei ki tetahi atu tangata ke ? Ko te tangata ia nei e kore e rarua, a ko te Atua kia rarua ? E te kai-korero, ki te hiahia koe kia rite he matenga mou ki te matenga o te tangata tika, kia rite hoki to oranga ki to te tangata, tika. Ma te ngakau maori noa tenei e whakaae ake e tika ana. He nui nga tangata a mea ana he mea pai te mate, he " whitinga atu i te mate ki te ora," he urunga atu ki te ao marama, ki te ao ma- mae-kore. Ki taku whakaaro ia he mea kino rawa te mate, he mea weriweri. I kiia te mate e Paora ko te hoa-riri whakamutunga (1 Kor. 3:5. 26.) Ko wai te tangata e ahei te ki he mea ataahua te hoa-riri ? He taonga nui whakaharahara ki te wahine tana tamaiti, e kore rawa ia e pai kia mate, e tino tupato ana ia kei pangia e te mate. Otira pangia ana e te mate, a riro atu ana, ka mahue te whaea ki muri tangi ai, aue ai, whakamomori ai; kihai rawa te mate i whakarongo ki tana tangi; ki tana inoi kia waiho te hua o tona kopu. E kiia ranei te mate he mea ataahua ? Kahore! He pai ranei te mate i patu mai nei i nga tamariki a te Whanau-a-Apanui, i te tangata i Inia, i Taranawaara, i a Amerika ? "Te hoa riri whakamutunga he mate." Ki te Karaitiana ia, ki te tangata kua murua ona hara, he mea pai te mate, kahore ona wehi. I mohio a Paraama he mate pai to te tangata tika na reira ia i inoi ai kia pera hoki he matenga mona. Ki te Karaitiana he okiokinga te mate, he haerenga ki te wa kainga he haerenga kia kite i tona Matua, he kitekite- nga i nga mea kua matua haere atu. (Hip. 4. 9; Whkite 14. 13; Hoa. 14. 2; Hip. 13. 14.) I koingo a Paora kia-hohoro tona mate. "He hiahia nei toku ki te haere, kia noho ai ahau ki a te Karaiti; ko te mea tino pai rawa hoki ia." (Pirip 1. 23.) I tono a Himiona kia tukua ia kia haere. "Katahi e te Ariki ka tukua tau pononga kia haere." Korerotia te matenga o Tahana kei-roto i tenei Nama. I a Paranihi o Ahihi ka tata te mate ka karanga, "Naumai e te tuahine e mate," ano te mate he whanaunga aroha i ngaro a ka hoki mai ano ki te tungane. I a Tianara Awheraka e whaka- hemohemo ana i tona taotutanga, ka mea, "Matakitaki ki to te Karaitiana matenga." I te kiinga atu ki a Mihi Hawhekara e kore ia e ora, ka maranga tona mahunga, katahi ka ki, • "He tino pai rawa tenei korero mo te pono." To te Karaitiana tona matenga, he hari, he rangimarie, he wehi-kore. I hiahia noa a Paraama kia pera hoki he matenga mona. E te kai-korero ka pehea tou matenga, e kore hoki e hapa to mate a tahi ra ? Kei tomo pouri ra koe ki te mate, engari kia mohiotia ano te kainga hei taunga atu. Ehara i te mea ko te rangimarie anake ta te Karaitiana i tona matenga, engari ko te whaka- manamana ano hoki. I mea a Paora, "E te mate, kei hea tou wero ? E te po, kei hea tou wikitoria? (1 Kor. 15. 55.) Kahore he wero o te mate ki te Karaitiana, kahore hoki ona wikitoria. I hinga te mate me te po i a te Karaiti i tona aranga mai i te mate; nona te wikitoriatanga, no te hunga hoki e whaka- whirinaki ana ki a ia. Ko te mate ki te Karaitiana he moe (1 Teh. 4. 14.), e oho ake ai ko te oranga tonutanga, ko te kororia. (Hoa. 5. 29.) Tena ko te hunga whakapono- kore, i a ratou e ora ana i tenei ao he taureka- reka ratou ki te wehi o te mate. (Hip. 2. 15.) He kupu whakamutunga. E te hoa, e pehea koe a te wa e mate ai koe ? E toa ranei ? Ki te he to oranga, ka he to matenga
![]() |
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. ka he to aranga. "Te wahi e hinga ai te rakau, ko reira ano ia takoto ai." (Kai Kau. II. 3.) Kaua e mea kei te Atua te tikanga mo te mate mo te ora ranei mou, engari kei a koe ano. Kua marama te huarahi ki te ora, a ki te kore koe e haere ma reira, he wahi hei tutukitanga mo tau haere kei te mutunga mai o tou huarahi. Heoi ano te mea e mate ai koe i runga i te rangimarie i te hari, ma to mohio kua murua o hara, kua houhia to rongo ki te Atua i runga i te matenga o te Karaiti. Kaua e tatari kia tata koe te mate, kia kaha-kore to tinana, kia pouri o whakaaro, ka tahuri ai ki te Atua. Ehara te Atua i te Atua no te hunga mate, engari no te hunga ora. ''Hokona te taima ma koutou, he kino hoki nga ra. (Eph. 5. 16.) HAERENGA I NGA TAKIWA MAORI O TE POROWINI o MARAPARA. I runga i te tono mai a aku rangatira kia tukua atu e au he ripoata o aku haereerenga i nga takiwa Maori o konei, na reira ka tukua atu enei toru korero, hei tohatohanga ma ta tatou manu ki nga wahi e tae ana ia, e tau ana hoki. I te Aperira ka taha nei ka haere maua ko Mita Tienikini (Mr. Jenkins) tetahi o aku • rangatira, ki Okoha he pa e tata ana ki te 50 maero te tawhiti atu i te taone o Waitohi (Picton), kei reira nei au e noho ana. Ko Mita Tienikini he kai-whakahaere no te Peeke o Niu Tauti Weera i te taone o te Piwa (Blenheim), he tangata kaha ki te whakahaere i nga mahi, ki te rapu tikanga hoki e puta ai he oranga ki nga Maori o konei — he tangata whakapono. I haere maua ki te whiriwhiri i tetahi wahi pai hei tunga mo tetahi kura mo nga tamariki Maori o tera pa — a he haere hoki kia kite i nga Maori, koia nei ia te tino take i haere ai ahau he koingoingo ano ki era morehu o te iwi. Ko nga hoiho ano o nga tipuna o maua hoiho i haere ai, ara i ma raro tonu. E rua o maua ra i haere ai ka tae. Nui atu te mihi- mihi mai me te kai-ngakau mai o nga tangata i to maua putanga atu. To maua taenga tonutanga atu ka haere maua ki te titiro i tetahi wahi pai hei tunga mo te kura. Ko nga papa mo te kura kua tae noa atu ki reira. He maha nga wahi i whiriwhiria i mua atu, engari he mamao ki ro ngahere. Ko te hiahia o Mita Tienikini kia tu ki te taha tai kia tata atu hoki ki te pa Maori, otira tuturu ana ki ro ngahere. I runga i te kaingakau o nga Maori kia tu he kura mo a ratou tamariki, ka manawanui ratou ki te wahawaha, ki te tooto i nga papa mai te moana a ... ro-ngahere atu ana. Ko tenei whare-kura na te Hahi i utu nga mea katoa, puta atu hoki ki te utu mo nga kai-whakaako. No te Hatarei maua i tae atu ai, auina ake i te Ratapu ka homai te karakia ki a maua. Poto katoa mai ratou ki ta karakia a i a au e whaikupu atu ana ki a ratou ka pupu ake te aroha i roto i toku nga- kau, ka titiro atu au e putu mai ana nga tau- mahatanga i runga i te iwi, nga mate tinana, wairua, — he mea kaore i penei te paanga mai ki te ngakau i mua atu — ano tera kia maringi a wai mai oku roimata. Tena ra tatou,e nga tama, e nga tamahine o Te Aute raua ko Hukarere kia kaha tatou ki te mahi i a tatou tikanga e ora ai te iwi i tenei rere-totoa ki te mate, me te "anga o tatou.kanohi ki nga maunga no reira nei te awhina mo tatou." (Waiata 121, 1.) I a Hurae nei ka haere ano ahau ki reira. I tenei takiwa ko maua ko mokemoke i haere ara ko au anake. Tae atu au kua tu te kura, kua kotahi marama e kura ana nga tamariki. Nui atu te pai o nga kai-whakaako, tokorua he wahine, no Akarana tetahi, no Whakatu tetahi, me te tere ano hoki o a raua tamariki ki te ako i nga mea e hoatu ana e raua. Ehara i te mea he ako anake ta raua mahi i te matauranga o te pakeha, kaore, engari he ako hoki i nga tamariki kia mohio ki te aroha noa o to tatou Ariki. E rua aku wiki ki reira e noho tahi ana matou ko nga Maori me te tipu haere tonu ake o te aroha i roto i toku ngakau mo ratou. Pera ano hoki ratou, nui atu te kaingakau mai, te mihimihi mai hoki. I era wiki e rua oku ki reira, e huihui mai ana ratou katoa i nga ata i nga ahiahi ki te karakia i te 7 o nga haora i nga ata i te 5 i nga ahiahi. He maha ngakau rawa atu tenei ki a au ki te mea e mahi ana i konei i waenganui i enei iwi tauhou, a e mohio ana ahau tera ano etahi atu tera e maha nga ngakau i runga i te ahua ngawari haere o te mahi. Ko nga tino kupu e ruia ana i tenei takiwa ko nga kupu me nga mahi a te Kotahitanga o Te Aute he mea hei koanga ngakau, mo ia mema, mo ia mema o tenei Kotahitanga. Katahi ano ka kitea tenei wahi e te kura. Nui atu te tere o nga tamariki ki te ako, kaore he kupu pakeha i mohio i tetahi tamaiti kotahi i te timatanga o te kura, inaianei kua rawaka rawa atu nga kupu pakeha kua mau. He maha nga himene pakeha kua mau i a ratou he tohu enei no te whakaako pai. Tena ra Okoha e . . .e tapa i to ingoa! Na WI K. PARAIRE.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
![]() |
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. TE KURA TAKUTA. TE RUUMA TAPATAPAHI TUPAPAKU. I tera tau i whakaatutia e ' Te Pipi' etahi o nga mahi o te Kura Takuta. Ko aua korero i panuitia ki tena marae, ki tena marae, a, inaianei kua matatau mai nga kai korero o 'Te Pipi.' ia wahi, ia wahi, he kura ako mahi takuta ano kei Niu Tireni, kei te pito ki te tonga o Te Waipounamu. Ko enei kupu kaore e maha rawa, heoi ano mo nga mahi anake o te ruuma tapatapahi tangata. I mua o te korerotanga a te tangata i enei kupu kaua e whakapono kia kite ra ano ia i te nama o 'Te Pipi' i taia ai ki roto. Kia tupato ki te arero kei tapepa i o whakaaro kei puta ki te horihori. Taua ruuma e 40 pea putu te roa, e 2o te whanui 16 te teitei, a, kei te papa hoki o runga o te whare. Tera ano tetahi ruuma kei raro kei te whenua hei waihotanga i te tupapaku i roto i nga wai rongoa kei pirau. He mea ano i rua marama e takoto ana i roto, a, hei te tikinga atu kaore ki te haunga ki te aha. Kia roa ra ano e tapatapahia ana, ka puaki te whakaatu ki te ihu. Hei te timatanga o te kura ka kawea ki runga ki te ruuma kua whakahuatia ake ra, ka whakarato haere ai, kotahi ki tena tepu, kotahi ki tena tepu, a kapi noa nga tepu e toru. Ka timata te tapatapahi, ka haere ena toko- rua ki ta raua na wahi i hiahia ai. E rua ki te kaki me te upoko ; e rua ki te ringa kotahi tae atu ki te pakihiwi; e rua ki te hope; e rua ki te waewae kotahi, hei te hono o te kuha ka ahu whakararo atu. Hui katoa tekau ki te tinana kotahi. Kei konei te wahine te tane e mahi ana, he wahine ano hoki etahi e ako ana ki te mahi takuta. He aha te take i tapatapahitia ai te tangata ? Hei ahuareka noa ranei, hei hianga ranei? Hei tinihanga noa pea ? Ehara i te mea hei ahuareka. Ko wai e haere ki te rua tupapaku whakarongo ai i te haunga ? Ko wai e noho i roto i te ruuma haunga mo nga haora e rua ia ra, ia ra ? Te take i mahia ai nga mahi o taua ruuma, hei ako i nga mea whakamiharo o te tinana o te tangata, kua rapua nga mea o te tinana o ia kararehe, o ia kararehe, a kaore i rite ki te tinana tangata. E ki ana a Rawiri, " He mea whakawehi, he mea whakamiharo toku hanganga." E ki ana ano hoki taua kaumatua " I hangaia e Ihowa te tangata ki raro tata iho i te anahera." Tetahi he maha nga mate o te tangata e pa ana ki roto i tona tinana, a, ma te naihi e tiki e tapahi ka ora. E rite ana ki te taru e awhi nei i te puke kumara. Ma te kaheru e tiki ki nga putake o taua taru, ka mate ai, ka ora ai hoki te puke kumara. Mehemea aria kaore te kai ngaki i mohio kei hea nga putake o te kumara, tera e motu i a ia, a koia nei te take i rapua ai nga mea o roto o te tangata kia tapahi noa ai i whea wahi, ka mohio tonu te takuta he aha nga mea e tata ana ki tana naihi. Heoi ake nga kupu mo tenei taha o te mahi takuta, kia mama ai. Taihoa ra pea etahi ka tukua atu ano. Heoi ano, na TUTERE WI REPA. Dunedin, Otago. ETAHI TAMARIKI MAORI. Ko nga kupu enei a te kai-tuku korero i Poneke o 'te Rititana Taima,' nupepa o Otau- tahi, mo Apirana Ngata: "Ko te tangata kua piki kei runga i enei ra torutoru ka hori nei ko Apirana Ngata, ko te M.A., ko te roia. I runga i nga mahi o enei ra kua hori nei, heke katoa ki raro i a ia era atu Maori katoa, tae noa atu ki a Hone Heke. He tangata tino pai rawa ia, haaunga hoki tona matau; ki te korero, i te reo Ingarihi ano he pakeha. E kitea ana tona matau i runga i ana tuhituhi. I tetahi po ngahau i te Whare Paremete ka korerotia e ia tetahi waiata pakeha nana ano i tuhituhi — tino pai atu." I tino whakamihia te whai-korero a Paraire Tomoana, tama a Henare Tomoana, i te tunga ki Nepia o te Hinota pakeha o te Pihopatanga o Waiapu. . I ki te minita pakeha o Turanga nei na Paraire te tino whai-korero o ta ratou hui. Ko Paraire Tomoana te tangata Maori tuatahi, ehara i te minita, ki te uru ki te Hino- ta pakeha o tenei takiwa. Ko tana putake koreto ko te hoko waipiro i te Rohe Potae o Waikato. I whakahe ia ki te whakaaro o te Kawanatanga kia whakatuwheratia te hoko waipiro ki Waikato. E rua nga iwi kei tenei motu, he pakeha he Maori; he kaha tetahi, he ngoikore tetahi, he rite ki te tamariki. Ko enei etahi o nga kupu a Paraire : " He tama- riki ano matou, a ma koutou ma te pakeha, ma te hunga kaha matou e ata arahi, e arahi ki te turanga pai atu, a kaua e waiho e koutou he kohatu ki to matou huarahi kei tutuki matou, ka hinga."
![]() |
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA HE RETA MAI NO PONEKE. Kihipane, Oketopa 29th, 1900. Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA. E manu, tena koe ! Kua tae mai tenei ki te mahanatanga ka pua- wai nga rakau o te tau ka pao te kakara ki te ihu o te tangata ka puta ano hoki koe ki runga tioro ai: Tioro i te whitu! Tioro i te waru ! Me Tioro haere ano e koe tenei reta e whai ake nei ki nga marae o tama ma o hine ma, ara, me, kui kui, whiti, whiti, whitiwhitiora. Na TUTA NIHONIHO. Poneke, Oketopa, 26th, 1900. Ki a Tuta Nihoniho. E tama, tena ra koe. Kaore he Pitihana i oti, he ture, i tenei tau i te nui o te mahi mo nga ture maori ara mo te Ture Kaunihera Whenua Maori, mo te ture tiaki hoki i te tinana o te iwi Maori, ara te Pire Kiore. Ko ona mema 12, me Maori anake; kei aua mema te taake kuri, me te whakapai marae, i nga whare i nga moenga, me nga takuta, me era atu mahi e tipu ai te iwi Maori. Ko te Pire whenua, e 3 pakeha e 4 maori a tera e whakaturia he Tari ki Poneke nei hei huinga mai mo nga kaunihera katoa o Aotea- roa. Ko te rohe o te Kaunihera Whenua, kei Potikirua ki Waikari no tatau tena; Waikari ki Wairarapara, no Ngatikahungunu. Poti- kirua ki Wairakei, no Te Arawa; ka toru ai wahanga o te Tai Rawhiti. Ko nga rohe o te Pire Marae, Wairakei ki Te Matataa; Mata- taa ki Tarakeha; Tarakeha ki Tawhiti-a- • Pawa, Tawhiti ki Te Paritu, Te Paritu ki Porangahau, Porangahau ki Turakirae: ka ono ai nga wehenga marae o te Tai Rawhiti. Ko nga mema 12, mo ia wehenga, me whiri- whiri i nga tamariki matau mo taua mahi. E tama, kua tutuki taku hiahia e tohe nei au ia tau ia tau, me nga hiahia hoki o nga iwi o te Tai Rawhiti, a kua maaha toku ngakau, ahakoa e ahua he ana e tahi waahi, mo tetahi tau ka whakatikatika ai. E tama, kia kaha te hapai i enei ture, heoi ano pea te whiwhinga, ki te whakahaweatia e tatou, heoi ano ko te matenga tena, e kore rawa e ara mai a muri atu notemea he taonga tenei i pakangatia e te Tai Rawhiti i nga tau maha ka hori nei. Tena a Apirana Ngata mana e whakama- rama ki nga iwi o te Tai Rawhiti katoa no te mea kei te pehia tonutia ahau e toku mate. Nui atu taku mihi ki a Apirana ki te rite o tona mahara ki toku, a kei runga i a ia aku kupu tohutohu, ki te pai ake ahau tera ano au e kite i a Ngatiporou. Te ingoa o te Pire Marae o kona ko Horo- uta, to Turanga ko Takitimu, to Nepia ko Tamatea, to Wairarapa ko te Upoko-o-te-Ika. Mau e panui ki a Ngatiporou katoa. Na to matua aroha, na WI PERE. TIKIRAU. Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA. E hoa, tena koe ! Mau e uta atu ta matou whakamihi mo te whaikorero a A. T. Ngata e mau nei i te Na- ma 27 o ta tatou pepa. Ahakoa he roa tana korero, ko te kupu whakamutunga ta matou e korero ake. Kanui te mihi me te awangawa- nga o te ngakau, tera pea e tau ki enei koroua te tikanga o tenei kupu, na reira me ki ake e- ngari pea ena koroua e whai ngarehu, punga- rehu ranei, tena ko enei koroua kaore pea e whai pungarehu ina te ahua e noho atu nei kei te whakatauki a o tipuna e ki nei : " Ara te korero e haere ra i runga o Tawhiti-a-Pawa takoto noa Waimahuru. " Waihoki ko tenei ara te minita e hoki atu ra i Raukokore i Wha- rekahika takoto noa Whangaparao-mai-tawhi- ti. He unga waka ano ia nei no Ngatiporou me era atu iwi i nga wa o te whakapono ka hori ake nei, kati i te tawhiti o enei takiwa ka haere nga tamariki ki Raukokore ki te karakia ka noho tenei i te koroua nei; ki ake hoki, ko ia nei te he o te koroua raua ko te kuia. Na te mea ano ra ka tau nga henga kei raro, pe- nei kei kona tahi e haereere ana. Kati ano pea kia rite ai te whakatauki nei: " Ka haere te totara haemata ka takoto te puketea wai- nui. " He whakaaro maori pea tenei, anei ke pea ia na: Ahakoa tokorua tokotoru ki te wha- kaminenga kei reira tonu au. Kati kei te ma- rama te titiro iho ki tenei kupu, hoki tonu ake te whakaaro ki te whakatauki a te Auru i pa- tai ai tera tangata : " He aha te tohu o te he e te Auru ?'' Tana whakahoki: " Ko koe ra ka kai mai ko au ka noho atu. " Ina koa e noho nei na, a, he pungarehu kore tona mutu- nga. Na o koutou tipuna, na PUWHARARIKI Te RANGA-A-TE-ANEWA
![]() |
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WAKAMARAMA. TE WHAWHAI KI TARANAWAARA. Kei te whakamatemate tonu te whawhai ki Taranawaara, kaore ano kia tino mutu. He hoia ano a te Poa kei te tohatoha haere ki te whenua katoa, kei te whai kia hoha te Ingarihi engari he nui o ratou e mau ana ia wiki ia wiki. He mahi noa iho, kahore kau he hua, i te mea he hoia na te Ingarihi kei nga taone nunui katoa o te whenua. Ki te whakaaro a Rore Rapata kahore kau he tino take e noho ai ia inaianei ki Taranawaara, kati hei te 2o o nga ra o tenei marama hoki ai ia ki te kainga, ka waiho pea ko Kitini hei tino pehi rawa i te Poa. Kua whakaturia ko Rapata hei tino kai-wha- kahaere mo nga hoia katoa a te Kuini, e mutu ana a Rore Wuruheri. Hei tino ra nui te taenga o Rapata ki Ranana. Kua tae tetahi ope hoia ki Ingarangi, a he tino nui te powhiritanga i a ratou. Kua tae ano hoki nga hoia o Kanata. Kua whaka- ritea e te kawanatanga o reira kia 160 eka whenua mo te hoia kotahi. Kei te moana e . hoki mai ana ki te kainga nei ta Niu Tireni ope tuatahi i tuku ai, ara nga morehu e 82 me tetahi o nga rewheteneti, me Tiaki Hiu o Nepia. No te 21 o Oketopa i tera tau ka haere ratou, a hei nga ra whakamutunga pea o tenei marama u mai ai, e u mai ai kia manaakitia e to ratou whenua, notemea ko ratou etahi o nga tino hoia atu o tenei whawhai, ko Rewheteneti Hiu hoki tetahi o nga tangata tino toa atu. He paraiweti ia i te haerenga, ina e hoki mai nei he rewheteneti. Ko Meiha Ropini kua tu hei kanara. I patua mai e Rore Rapata he waea ki to tatou Pirimia, he whakaatu mai i tona whaka- whetai mo te toa mo te kaha o nga hoia o Niu Tireni. Koia nei tana waea:— "O nga hoia katoa i whawhai i raro i a au i Awherika nei, kahore he hoia hei rite mo nga hoia i tukua mai e Niu Tireni ki te awhina i te Whenua Matua (i Ingarangi). He toa, he taane. Nui atu toku whakawhetai ki a ratou. Kahore he kupu nui e mohiotia e au hei whakaatu i toku whakamoemiti mo a ratou." Nga hoia katoa i tukua e Niu Tireni ki te whawhai: e 71 nga apiha, 1723 nga hoia. O tenei matua e toru apiha, e 39 hoia i mate i te pu, i mate turoro ranei; e rima apiha e 86 hoia i hoki turoro mai ki te kainga: kotahi apiha 11 hoia i whakamutua; 142 hoia i uru ki te ope pirihimana o Awherika; kotahi te hoia i panaia. Kua panuitia te kupu whakatupato a Rore Rapata ki te Ingarihi kia kaua e whakaakona ona hoia ki te inu waipiro i nga hakaritanga ki a ratou, ina hoki atu ratou ki te kainga. E nui ana tona whakahihi mo te pai ona hoia. I nga wa o te riri he marohirohi ratou, i nga wa o te kore riri he rangatira. Ta te rangatira tana kupu. Kei ko mai te hanga ware nei e mea ana ma te waipiro rawa ka tika ai te hakari. Hei ra tae enei mo Kurutia ki Uropi. Ko ana moni ara ko nga koura i puritia e te ka- wanatanga o te Poriki. Ki te ki a Kurutia e- haere ana ia ki te tono ki nga mana nunui kia aroha ki a ia, engari kanui tona ahua mate i runga kaipuke. E kore e manakohia te haere a nehe e nga mana. TE WHAWHAI KI HAINA. Kaore he korero mai o te whawhai i Haina o tenei marama, heoi ano kei te whai tonu nga mana kia whiua nga tangata kohuru. I tino wetiweti rawa te kohurutanga i etahi wahine, i nga mihinare hoki — i te kino rawa e kore e taia e matou. I whai tetahi wehenga o Haina kia whawhai- tia e ratou te wehenga no reira nei te emepara i kaha ano te riri, engari kua marie haere i e- nei ra. Kei te whakariterite nga mana he " kupu whakamutunga" (ultimatum) ma ratou ki te kawanatanga o Haina. Ki te kore e whaka- aetia ta ratou e tono ai, heoi kua whakaputa nga mana i ta ratou i pai ai, kahore he wha- kaarotanga ake ki te kawanatanga o Haina. PITOPITO KORERO. Kua tae kei Akarana etahi mea whakairo a te Maori, no tetahi wahi o te Pei o Pureti (Bay of Plenty). Aua mea no te raupatutanga nei a Hongi i te Tai Rawhiti ka hunaia, a e 76 tau i ngaro ai ka kitea nei. I wareware i nga tamariki. No te hakiritanga o tetahi pakeha ka haere ki te hoko, riro ana i a ia. E mea ana nga nupepa pakeha he tino wai- marie taua pakeha. He tino taonga rawa enei, no nehera hoki, kaore i rite ki nga whakairo tu-pakeha o enei ra. Kaore ano te Maori kia tino mohio noa ki te nui ki te tapu o a ratou taonga maori, na reira ka hekana hei whaka- rawe moni. E hari matou mehemea i riro enei taonga i te kawanatanga, kia waiho ai ma te koroni. E te iwi puritia nga toenga o nga mea Maori, ko to tatou nei nui tonu tena.
![]() |
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, I kite matou i roto i te nupepa pakeha kua pekerapu a Hone Heke, mema mo te tai- tokerau, i runga i te pitihana a etahi pakeha o Otautahi, he tangata tiaki paparakauta tetahi he roia tetahi. No te 30 o Oketopa ka mate a Hohepa Rene ki Waikanae; he rerenga ki runga i te tereina i te mea kua timata te haere, mania ana katahi ka taka ki raro o te tereina. He tangata matau a Rene ki nga tikanga pakeha. I whakaakona ia ki te kura a te Pihopa o Whakatu, i haere hoki ia ki Ingarangi i roto i te tiima whutupooro a Hohepa Wapereki. I tino toa te whakaoranga a te kuini o te Poriki i tetahi tangata whano tata ka mate ki te moana. I te taha tai taua wahine, ko tana kitenga atu i taua tangata e kapo noa ana. I rere ia ki te moana, a whakaorangia ana e ia taua tangata. No te 26 o Oketopa ka tu mai ki konei a te H.M.S. Mildura, tetahi o nga kaipuke whawhai o te Kuini, i runga te Kawana. Ko Turanga nei tonu te taone tuatahi i u mai ia i te hokinga mai i te whakatare i te kara a te Kuini ki runga i etahi o nga moutere huhua o te moana. E tuku mai ana a Rarotonga ki raro o te maru o te Kawanatanga o Niu Tireni nei. No te 1 o tenei marama ka whakatuwheratia e te Kawana te whakakitekite ki Otautahi (Christchurch), nui atu te tangata i reira, a kei te whakaeke tonu te tangata. E kiia ana kaore rawa he whakakitekite o mua atu i Niu Tireni nei e rite ki tenei te pai. Kua whaka- ritea e te Kawanatanga no Whanganui nga tangata hoe waka e haere, no Otaki nga tangata poi, no Wairarapa tae mai ki Here- taunga nga tangata haka. Hei te i me te 2 o nga ra o Hanuere ka tu te reihi waka taua; hei te 31 o Hanuere ka mutu te whakakitekite. No te 8 o nga ra ka tae mai ki a Tuta Ni- •honiho te waea mai a Taare Parata, kai-wha- kahaere o te ope Maori mo te haere ki te wha- kakitekite i Otautahi, he tono mai kia haere atu kia 25 tangata haka o konei. I NGARO, A KUA KITEA. I tetahi ra nui i Whakatu, ka haere tetahi tamaiti ki nga ngahau, kaore i haere ki te ku- ra. I te ata ka teka ki te kai-whakaako na ona matua ia i pupuri ki te mahi, tena kotahi wiki i muri mai ka kitea e te kai-whakaako i roto i te whakaahua i roto i te nu-pepa o nga mahi ngahau i reira ra taua- tamaiti, te wha- kaahua o taua tamaiti tutu, marama ana tana tu. Mau ana tona teka, tona hara. Ka tika hoki ta te Paipera," A kia mohio koutou, e hopukia ano koutou e to koutou hara." Kua mau nga mangumangu kohuru i Ahite- reiria. No te taotutauga o tetahi i mau ai, ko tetahi i kitea e moe ana ; i wehewehe raua. E toru rawa marama i huna ai raua ki te nga- here, a he kitea ano te mutunga. E kore e hapa ke atu: nga utu o te hara he pouri he awangawanga, he mate. E ki ana ko te pakeha: Sin never pays, e kore rawa tetahi tangata e totika i runga i te hara. "A kia mohio koutou, e hopukia ano koutou e to koutou hara." (Tauanga 32, 23.) Kua hopukia tetahi tangata i Poneke ko Pa- rati te ingoa, mo te kohurutanga i tetahi ta- ngata i Ingarangi, ka iwa rawa tau ka hori ake nei. I oma taua tangata, a kihai i mohiotia kei hea ranei, na kitea rawatia mai i Poneke. Kei te uiuia ia. He roroa nga ringaringa o te ture, ahakoa i hea te tangata hara ka wha- torotia, ro hinaki rawa takawhitiwhiti ai. HE POWHIRI. Kua taia e matou nga powhiri a Ngaitahu a Matawhaiti a Rongomai-wahine, ki "nga mana poriro hakurara o roto o te rohe potae o te Tai Rawhiti," kia tae ki Korito, Mahia, a te 24 o Tihema ki te Kirihimete, hei kohikohi moni hei whakahou i te whare-karakia o Ko- rito, "e ngaua nei e te repera kino nei e te huhu, e te maku, e te pirau." Ta Rongomai- wahine tana tu powhiri ka tawai i era atu mana, hei muri mai ka whakatangitangi kia mauria mai he moni. Haere i to haere ! Kei te taia hoki e matou nga powhiri a te koroua nei a 'Te Tahi-o-te-Rangi,' kia whaka- whaiti atu nga mana katoa, nga iwi katoa, apiti atu ki te Kotahitanga o Te Aute, ki Pupuaruhe, Whakatane, a te 18 o nga ra o Hanuere, 1901, ki te kawanga o te whare whakairo o Ikapuku. E mea ana taua kau- matua, "he atarangi te kawanga o tenei whare maori mo tetahi whare mo te Atua, ara, whare-karakia, e wawatangia nei e te ngakau kia tu." E nga iwi, e nga mana kia tino taumaha ta koutou whakamana, manaaki, i te powhiri a 'Te Tahi,' he mana hou ua ana, kati tautokona.
![]() |
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.. TE AITUA KI MOTU—HE KUPU. Ki te Etita 0 TE PIPIWHARAUROA, E hoa, tena koe! He mihi he hari no te ngakau ki te kaha o ta tatou manu e mau nei i nga kawenga tau- maha ki nga marae o nga iwi o nga motu nei. Kati tenei ano etahi kupu ruarua nei hei mauranga atu mana kia rongo mai nga iwi pakeha, maori. E manu, kawea e koe te ma- tenga o te Whanau-a-Apanui ki nga marae 0 tatou hoa, kia rongo mai i te tino aitua nui i pa nei ki era hapu o tatou, mamae ana te nga- kau. I te mamaetanga o toku ngakau koia au ka whakaatu ake nei: E hika ma e nga ta- ngata nana nei nga tamariki nei.me nga wa- hine nana nei aua tamariki, tena koutou i to tatou atua. Kei te kimi te whakaaro mo tenei aitua nui, kati kia ki penei ake au kei nga ta- mariki ranei te take o to ratou mate kei nga pakeke ranei, otira me ki penei ano au kei nga pakeke te take o tenei mate. I tonoa e ratou he kura mo a ratou tamariki; i pai tera tikanga engari ko ratou kihai i u nga whakaaro ki ru- nga ki te mahi i tukua ai e ratou aua tamariki ki te kura; i tahuri ke ratou ki te hapai i te hahi Ringa-tu, ka mahue nga tamariki ra kia rapu ana i te maramatanga, ka anga ke ratou ka mahi i nga ritenga a to ratou hahi: a te mahi i te Ratapu a te hianga noa iho ki te ture. E ta ma, he mea wehi rawa ki a maua nei te parau kaanga i te Ratapu me te mahi i nga mahi nunui. Koi ana he mahi ma a koutou tamariki i kawea na e koutou ki te kura? E tama ma ia ehara tena, anei ke ia he ako kia mohio ki te whakahonore i te Ratapu na te Kuini ano hoki te Ratapu me te kura na hoki. Koia nei te take mate o nga tamariki, he taka- hi ture no koutou. Ko te hahi o koutou ma- tua i mua ko te Hahi Karaitiana, no muri nei ka tango ke koutou ko tena hahi. Ko Paora Ngamoki te tohunga o Pakoriri ki Maraenui, ko Hamiora Hamo no Omaio ki Pari-o- kara,tae mai ki Te Awanui, ko Matenga ki Te Kaha mutu ki Pahaoa. E hoa ma, kaore rawa koutou i titiro ki nga mahi aua kaumatua takahia ana e koutou ki ro paru- paru, kei mea koutou kei whea te take i whiua ai, ki taku mahara koia pu tenei he takahi ture. E hika ma, kati me tahuri tatau ki te oha a o tatau matua, tipuna hoki, kua mate ratau kei te po. Ki taku whakaaro inaianei ko te maunga rongo mo tenei mate he hoki ki te whakapono o tatau matua, o tatau tipuna, katahi ka mutu te awanga- wangatanga i roto i te ngakau. Tetahi ki te kore koutou nga rangatira e tahuri ki te Hahi o Ingarangi me kore he tangata ware noa na ka hapai mai i te oha a o tatau matau, tipuna hoki, a ko koe hei rangatira mo te Whanau-a-Apanui katoa ahakoa i whea e noho ana, a ko koe hei rangatira mo ratau katoa i tena rohe a ko Ngatiporou hei hapai i a koe ki runga rawa ake i te iwi. Kati ena kupu mo to tatau aitua, i nui ake ai he mamae ake ki to tatau mate. Na to koutou hoa, na REIHANA MAORI. Tikitiki; Hepetema, 1900. TE TU o TE MAORI. NGA MAORI o MOTUEKA. He kupu tenei mo te korero a Hohepa Peka o Turanga, mo te ' Tu o te Iwi Maori' i pa- nuitia e TE PIPIWHARAUROA. Ata whakaaro- hia e tatou ana kupu. Ki taku whakaaro he tika rawa. Ko tenei e te iwi me mahi he ti- kanga hou, me whakarere te ahua tawhito, me whakarongo ki nga:tohutohu a te Popa, kai- tirotiro kura kua oti nei nga pukapuka i a ia te tuhituhi ki te reo Maori. Nui atu te tika o nga korero o aua pukapuka. E hoa ma i a au e noho ana i roto i te ahua o nga Maori o mua nui atu toku mangere ki te mahi kai maku, no toku kitenga i te huara- hi o te pakeha e haere nei, ka mahue i a au te ao tawhito ka mahia ko te huarahi hou. E hoa ma nui atu te pai mehemea ka pirangi te tangata kia kite i te ahua o nga Maori o Motu- eka, pai noa atu. Kei konei nga maara hopa me nga kaari hua rakau o ia ahua o ia ahua o te pititi o te aporo o te raahipere o te tini noa iho o nga rakau a te pakeha. Kaore rawa he tangata mangere o konei, ki te mangere hoki te tangata i konei mona ano tona mate i te hia- kai, kaore hoki e awhinatia te tangata mange- re. Kua kore i konei nga whakatu hakari mo nga tupapaku heoi ano kua whakaritea ki ta te pakeha tikanga; nui atu te pai. Nga mahi katoa o tenei whenua kei runga i nga tikanga a te pakeha e haere ana. Na to koutou hoa, na HUTA PAAKA. Motueka, Te Waipounamu.
![]() |
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA. TE WHERO, TE MA, TE AUMOANA. (RED, WHITE AND BLUE.) He whero, he ma, he aumoana, nga kara o o te kara a te Ingarihi, ara a te Piritihi. Ko tenei ingoa ko te Ingarihi mo nga tangata a- nake o Ingarangi, e kapea ana a Kotarani me Aerani, tena ko te Piritihi e uru katoa ana nga iwi katoa i raro o te mana 0 te Kuini. E riri ana te Kotimana me te Airihi ki tenei ingoa ki te Ingarihi, he wawae i a ratou ki waho. He whero he ma he aumoana nga kara e whaka- piria ana ki te poho o te tangata i enei ra, hei whakahonore i nga toanga o te Piritihi. He tino waiata na te pakeha: " Umeretia te Whe- ro, te Ma, te Aumoana." Tetahi ingoa e huaina ana a Ingarangi ko Hoani Puuru. Te whakaahua o Hoani Puu- ru e kitea ana he kaumatua, he puku nui; ko tona potae he roa, ko ona puutu he roroa ano. Te ingoa tapa mo te hoia Ingarihi ko Tame Akena (Tommy Atkins), mo te heramana o • runga manuao ko Tiaki Ta (Jack Tar.) Eta- hi o nga tino waiata a te Piritihi i enei ra ko nga waiata mo nga hoia mo nga heramana. Ko nga korahi anake ara ko te rarangi e wai- atatia ana i te mutunga o ia rarangi o ia rara- ngi taku e whakamaori. NGA HOIA A TE KUINI. ( SOLDIERS OF THE QUEEN.) Ko nga hoia a te Kuini, e tama ma, Kua tae kua kite i te whawhai, I te whawhai mo te kororia o Ingarangi, Ina whakaatu tatou ki te hoa riri i to tatou hiahia. Ina ki tatou e toa ana tatou i nga wa katoa, Ina ui mai ratou he mea pehea na tatou, Ka whakamanamana ta tatou tuhi ki tena ki tena O nga hoia a Ingarangi a te Kuini. NGA TAMA A TE MOANA. ( SONS OF THE SEA.) Nga tama a te moana, he momo Piritihi katoa, E tipi ra i te moana, e kata ana ki te hoa riri. Tukua era atu iwi kia hanga ana i te kaipuke, Kia mahara ana hoki he mohio ratou ki te riri, Otira e kore e taea e ratou te hanga te momo puru-tooke Na reira nei i piki ai te ingoa o Nehe Ingarangi. E te Atua tohungia te Kuini! HE PANUI. Ki NGA PARIHA o NGATIPOROU. Ki te kore he aitua ka penei toku haere: Now. 29 Waihau. „ 30 Waipare. Tihe, 1 Tokomaru 2 RATAPU. 3 Waipiro. 4 Waitakaro. „ 7 Rangitukia. 8 Tikitiki. 9 RATAPU. „ 10 Te Kawakawa. „ 11 Wharekahika. „ 14 Kaharau. 15 Tuparoa. 16 RATAPU. „ 17 Waipiro. „ 18 Waipare. 19 Mangatokerau 20 Waihau. " 21 Te Rau. na TE "WIREMU HAPATA, Now. 1, 1900. HE PANUI Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a au inaianei: ko te utu :— He mea nui, kiri noa, ... 2/6 He mea nui, kiri pai, ... 4/- He mea paku, kin noa, ... 7/- He mea paku, kiri pai, ... 2/6 He mea paku, kiri pai rawa, 3/6 He Himene, ... ... --/6 Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up- ton, Akarana, ka iti iho te utu. Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga pukapuka ki a koe. Na H. W. WILLIAMS, TE RAU, GISBORNE. HE TURE TUTURU. 1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama 2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei. 3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai, ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa. 4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo e ta i aua korero; kia marama te tuhituhi. 5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:— Ki TE PIPIWHARAUROA, Te Rau, Gisborne. NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU. £1 Two S S Teachers: 10/- Mr Holloway: 5/6 Horowai Haerewa, Ruka Haenga: 5/- Henare Mahuika, Teone Pata, Teipu waraki, Herewini Oterangi, Wi Katene, Tame Eria, Heta te Kani, Maaka Paweherua, Raniera Pereto, Piriniha Teeke, Ngawiki, R Tupai, Watene Taitapanui, Parekura Kohere, Wai- huka Kohere: 4/- Rewita Niwa: 2/6 Ataria Tipuna, Ho- hepa te wahangu, Rapata Manuera: 1/- Kora H. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS, GISBORNE.