|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 27. 01 May 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa
He Kupu Whakamarama.
NAMA 27. GISBORNE. MEI 1900.
HAKARI A TE KAWANA KI TE
KURA O TIPENE.
No te 4 o nga ra o Mei nei ka tu te hakari
a te Kawana raua ko tona hoa wahine ki nga
tamariki o te kura i Tipene, Akarana. E 6o
nga tamariki i haere ki te whare o te Kawana
me o ratou kai-whakaako, me nga kai-whaka-
haere o te kura. I mua atu o te kai ka
haereere tai o tamariki i roto i te kaari a
te Kawana. I te tina i muri iho i te kupu
whakanui i te Kuini ka waiatatia e nga tama-
riki maori te waiata whakanui i te Kuini, " E
Ihowa tohungia te Kuini."
Mutu iho te tina ka haere ki Kuini Tiriti Wa-
apu, i reira te tima hei kawe i te ope maori, i
te Kawana, me ona hoa ki runga i te manuao
i a te ' H.M.S. Pylades.' I whakanuia te
ekenga o te Kawana ki runga ki tona tima e
Kapene Tapa; nana i whakaatu haere nga
wahi katoa o te kaipuke, me ona tini raweke,
ki te Kawana ratou ko ona hoa ; ko tenei i te
heramana nei ki te kawe haere i nga tamariki
maori ; kaore he wahi i toe te titiro, whakata-
tare rawa ki roto o te waha o te pu-repo. I
te hokinga ki uta o te Kawana me tana ope ka
whakatangihia he pu-repo, he whakanui i te
Kawana, te mangai o te Kuini ; katahi ka
haere i runga i te tima iti ki te haereere i
te wahapu.
I te taenga ki te whare o te Kawana,
ka whakatakotoria ano te kai e te whanau a te
Kawana, a ahakoa ohooho i te tu o te whare
rangatira, i rawe tonu te karawhiu o te kai.
Mutu iho te ti, ka whakahoro ki te hooro, i
reira ka whakatutu nga tamariki o Tipene
i nga mahi whakamaroro i nga ringaringa
i nga waewae, ko to ratou kai-whakaako ano
ko Karoro ki te karangaranga, a ka kino
ta ratou nei haere ! I a ratou, ano e whiu ana
i nga pooro maitai ka tatakitia ta ratou waiata
maori, he powhiri i te Kawana ; haruru ana te
umeretanga a te pakeha. He maha ano nga
waiata pakeha i waiatatia, engari te tino wai-
ata i umeretia e te pakeha ko te tino waiata a
te pakeha i enei ra, ko " Nga Hoia a te Kuini."
I a au i Poneke i te haerenga o te Ope Tuata-
hi o Niu Tireni ki te whawhai ko tenei te tino
waiata e rongo ana te taringa ; e whakatangi-
hia ana e nga peene, e waiatatia ana e te
tangata, e whiowhiotia ana e te tamariki tane.
Te waiata whakamutunga a nga tamariki o
Tipene, "Good Night."
I tu a Makimare te minita o Paneera, teta-
hi o nga kai-whakahaere o Tipene, ki te wha-
kamihi kia Rore Renewhare, kia Reiri Rene-
whare, me a raua tamaahine, mo to ratou
aroha ki nga tamariki o Tipene ; i mea hoki ia
apopo te aroha o te Kawana panuitia ai i tena
kainga i tena kainga o te Iwi Maori. E tino
whakamihia ana tenei Kawana e nga tangata
katoa, tera pea ia e pitihanatia kia noho tonu
i Niu Tireni nei mo etahi tau atu ano. I te
taenga mai o nga tamariki mangumangu o
nga Motu i tu ano he hakari ma te Kawana ki
a ratou. Na te waiata mo te Kuini i whaka-
mutu tenei huihuinga, i kiia nei e nga nu-pepa
o Akarana, he huihuinga tino pai.
I te mate o tetahi o nga tamariki o Tipene
kaore ia i tae ki tenei ngahau, otira i puta ano
te ngakau aroha o te Kawana raua ko tona
hoa wahine i tukua atu he pukapuka me
etahi karepe mana.
" Kia ora te Kawana!"
" E Ihowa tohungia te Kuini !"
Na Tipi-whenua.
|
|
2 2 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE MIHINI TUKU KORERO
Kua whakaaturia ano e matou etahi o nga
mahi a te mihini tuku korero, ahakoa kaore
kau he waea. Ko te mea tino whakamiharo
atu tenei o enei ra. Tenei ano etahi o nga
raweke maha a tenei mihini, engari me wha-
kaatu i te tuatahi te take i rere noa ai te korero
i te takiwa e kore e taea te tino whakamara-
ma, heoi ra ko te ahuatanga.
Te haerenga o te korero. Ki te pangaia te
kohatu ki waenganui o te roto iti, ka pokare-
kare te wai ; ko nga pokarekare ka taiawhio i
te wahi i toremi ai te kohatu ; i te tuatahi he
ririki nga pokarekare, ka roa ka rarahi, nawai
a ka pa ki te whenua i nga taha o te roto. Na
he penei ano te haerenga o te korero i te
takiwa. Kei roto i te mihini te hiko ara te
electricity ; kei roto ano tenei mea i nga mihini
tarekaraawhe, tarewhone. Ko te roto kua
korerotia i runga ake nei e rite ana ki te
takiwa noa iho ko te wai e rite ana ki te ea.
Ka korero te tangata ki roto ki te mihini ka
whakapokarekaretia te ea e te hiko i roto i te
mihini ; ka haere nga pokarekare o te ea, a te
paanga atu ki te mihini e puritia ana e tetahi
atu tangata, ka panapanaia, ka rite tonu te
panapana ki te korero i tukua mai na, ko te
maunga o te korero te tuhituhi !
E 66 maero ki te moana. Te ingoa o te
tangata nana i hanga tenei mihini ko Makoni
( Marconi). I te reihitanga o te ' Shamrock '
te iata o Ingarangi, me te ' Columbia ' te iata
o Amerika mo te kapu o te ao katoa, i mate ai
a te ' Shamrock,' na Makoni i whakaatu ki
nga tangata o nga nuipepa i te tuawhenua,
nga korero o te reihi, i te wa ano e rere ana
nga kaipuke i te moana nui. Ko Makoni i
runga tima. I tona hokinga mai i Amerika
ki Ingarangi, i te whaawhai o te mano o te
pahihi kia wawe te ' rongo i nga korero o te
whawhai ki Taranawaara, no te mea kua
maha rawa o ratou ra ki te moana i kore ai e
rongo korero, e 66 maero te tawhiti o te tima
ki te moana ka hopukia e te mihini a Makoni
nga korero hou o te whawhai i tukua mai e
tetahi mihini i uta. I whakaaturia mai ano
etahi atu korero. I whakaaturia atu e Makoni
kei te pai katoa nga pahihi, i tukua atu hoki
nga korero a nga pahihi ki o ratou hoa i uta ;
kotahi te tangata i korero atu ki ona hoa i uta
kia takaina mai he hakari mo tona unga atu.
Ka 45 maero te tatanga o te tima ki te
tuawhenua ka taangia e Makoni ki te nupepa
o te tima nga korero katoa i tukua mai i
uta ; e 4s. 2d. te utu o te nu-pepa kotahi, ko
nga moni i hoatu, e ia mo nga mahi aroha. Ka
kino te haere a te pakeha ! Ma wai koe e
te pakeha e whaiwhai atu !
He kaipuke pakaru. Tenei ake ano etahi o
nga hanga a tenei o nga atua o te pakeha. Kei
te tomokanga atu ki te tuwheratanga o te Te-
eme, te awa nui o Ingarangi, e tu ana a Rana-
na. Kei taua tomokanga atu, etahi tahuna, he
akau kei te moana. Pakaru iho, pakaru iho
te kaipuke ki enei tahuna i ia tau, i ia tau.
Kua pungaia e te Kawanatanga he kaipuke-
raiti ki runga i enei tahuna, hei whakatupato
i nga kaipuke. I tetahi marangai nui, i te kaha
rawa o te kohu, kaore i kitea te kaipuke-raiti,
u ana tetahi kaipuke nui ki runga tahuna. I
te kore kaore e kitea atu a uta, ka tukua mai
te korero e te mihini i runga i te kaipuke-raiti
i roto i te kohu : " He kaipuke nui kua
pakaru,, haere mai te poti whakaora."
Rangona ana e uta te korero, maanu, ana
te poti hei riri ki te hau, ki te ngaru,. Kaore
i te kitea mai, i te mohiotia hoki e te kaipuke
kei te haere atu, te poti-whakaora i roto i
te kohu, na te kokiri tonutanga o te ihu o te
poti i kite ai nga pahihi me nga heramana e
ko te ora tenei.
Tukua te karanga. E te tangata e noho tonu
nei i roto i te hara, kei te mohio ranei koe kei
te toremi koe ki roto o te hohonutanga o
te mate mutunga kore ? Me he mea kei te
mohio koe, hohoro te tuku, atu i roto i te mihi-
ni o te ngakau, he karanga mau ki te rangi,
pera me te karanga a ia tangata i tuku ai :
" E te Atua tohungia ahau te tangata hara."
Ahakoa e karapotia ana a Ihowa e nga mano
o te rangi, e karanga ana te ao katoa ki a ia,
ka titaha mai ano tona taringa ki to karanga,
ina pupu ake i roto o to ngakau. Ka pa tona
ngakau, i te aroha. Otira e te hoa kaore te ora
i tawhiti rawa, kaore i te rangi i te hohonu
ranei, engari kei to taha tonu. " Aua e mea
i roto i tou ngakau, Ko wai hei kake ki te
rangi ? ( ara ki te tiki atu, i a te Karaiti ki raro)
ko wai ranei hei heke atu ki te hohonu ? ( ara
ki te tiki atu i a te Karaiti i roto i te hunga
mate.) E pehea ana oti ? E tata ana ki a koe
te kupu, kei tou mangai, kei tou, ngakau ko
ia ia ko te kupu o te whakapono e kauwhau
nei matou; ara ki te whakaae tou mangai ko
Ihu, te Ariki, a ka whakapono tonu ngakau na te
Atua ia i whakaara ake i te mate, e ora koe.
Ma te ngakau, hoki kia whakapono ka tika ai ;
ma te mangai kia whakaae ka ora ai." ( Roma
x. 6 10.)
R. T. M. K.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE ORANGA TONUTANGA.
" Tukua kia tika ta matou whakarongo atu, ta matou korero
whakaaro, ako i aua kupu."
I. He aha te Oranga Tonutanga Ko te wha-
kahoki a etahi tangata i tenei patai ka penei :
"Ko te oranga mutunga kore, ara ko te
oranga tonutanga ake ake ake." Ko etahi e
whakaaro ana ko te oranga o te tinana, e kore
rawa e mate, inahoki e mea ana ratou • " He
aha hoki i mate ai nga tangata whakapono ?
No te tamariki rawa tenei whakaaro. Ki te ki
a etahi tangata ko te oranga tonutanga, ko te
oranga e whakawhiwhia ki te hunga whakapo-
no a muri atu i te ra whakawa, ko tenei te
tino whakaaro o te nuinga o te tangata. Na
tenei whakaaro pea i ngoikore ai te tangata ki
te whakapono ; he tawhiti rawa no te utu o te
whakapono, a he awangawanga hoki, tera pea
hei te taenga ki te ra whakawa ka mate, a ka
maumau noa iho te whakaponotanga. He tika
hoki tenei whakaaro. Ko wai oti te tangata e
reka noa te mahi mehemea ia kaore e mohio
tera ia e whiwhi ki te utu o tana mahi ? I ki a
Tereturianu, he pou no te Hahi i nga ra
i muri tata iho i nga Apotoro, i mea ia " Ka
awangawanga te mahi ki te awangawanga te
utu"
Ka uia ano te patai He aha te Oranga
Tonutanga ? Ata tirohia ta te Karaipiture, ta
te Karaiti ake i whakaatu ai ? I mea a te Ka-
raiti " A ko te oranga tonutanga tenei, kia
matau ratou ki a koe, ko koe anake te Atua
pono, ki a Ihu Karaiti ano hoki i tonoa mai
nei e koe." ( Hoani 17, 3) Na, e te hoa, ka
marama tenei mea te oranga tonutanga ko te
matauranga ki te Atua ki Ihu Karaiti ano hoki.
Whakawhirinaki ki ta te Karaipiture i whaka-
atu mai ai, kaati te whakawhirinaki ki ta to
ngakau i whakaaro ai he oranga tonutanga, ki
ta te tangata ranei i whakaako ai ki a koe. Ko
te oranga tonutanga, ara ko te oranga mutu-
nga-kore ko te oranga tonu o te Atua, nona
anake hoki te oranga mutunga-kore. Ko taua
oranga i homai e Ia ki a koe, i te ra ano,
i te haora, i te meneti ranei, i whakapono ai
koe ki a Ia i runga i a Ihu Karaiti i Tana
Tama ; i ki hoki a te Karaiti : " E kore rawa
tetahi tangata e haere ake ki te Matua, ki te
kahore ahau." (Hoani 14, 6.)
Te Oranga Tonutanga ko te matauranga ki te
Atua, kaore i ko atu, i ko mai ranei. Na, he
patai ke ano tenei : Kua matau, ranei koe ki te
Atua? Me whakamarama pea te tikanga o
taku patai. Kua matau, ranei koe ki a Kuini
Wikitoria ? He tika kua rongo koe i tona
ingoa, kua rongo i ana mahi, i tona ahua, otira
kaore ano koe kia matau noa ki a ia ; ehara te
rongo i te matau. He maha nga tangata kua
kite i te Kuini, otira kaore ano ratou kia matau,
noa ki a ia. Waihoki e te hoa, kua rongo pea
koe ki a te Karaiti, i ana kupu, i ana mahi,
i tona matenga, otira ehara tena i te mataura-
nga ki a ia. Ko te matau, ki a ia ko te mohio
ki tona reo, ki ona whakaaro, ki ona hiahia, ko
te pa atu ki a ia. E kite ai koe i te Kuini ma
tetahi tangata e matau ana ki a ia koe e kawe,
e whakaatu, waihoki e kore koe e kite i te
Atua ki te kore koe e arahina e te Karaiti.
Ko te tikanga tena o ana kupu i whakaaturia
e au i runga ake nei; ko ia te Takawaenga.
" Kotahi tonu, hoki te Atua, kotahi te takawa-
enga o te Atua o nga tangata, ko te tangata
ko Karaiti Ihu." ( I Timoti 2, 5) Ko Ia hei
taka i waenganui i te Atua i te tangata. Kua
matau nei koe ki te Oranga Tonutanga, tango-
hia kei werawera ana, kei awatea ana ka rua
II. A hea te tangata whiwhi ai ki te Oranga
Tonutanga? Ko taku whakahoki poto mo tenei
patai ko tenei " Inaianei ano." Mehemea ko
te matauranga ki te Atua te Oranga Tonutanga
kaati hei te wa ano e matau ai te tangata ki a
Ia whiwhi ai ki te oranga tonutanga. E ahei
te tangata te mohio ki te Atua inaianei ano.
Ki te kore tonu hoki e rata atu ki te Atua
i tenei ao, tera ano e mataku i a Ia a tera ao.
Te wa tonu, e whakapono ai te tangata kia te
Karaiti hei kaiwhakaora mona, ko te wa ano
tena e whiwhi ai ia ki te oranga tonutanga,
ara ko tona wairua kua ora. Pehea oti ta te
Karaipiture whakaaturanga ? " Ko ia e wha-
kapono ana ki te Tama, he oranga tonutanga
tona," ara kei a ia te oranga tonutanga inaianei.
( Hoani 3, 16 ; 6, 47. ) Te tangata kei a ia
te Tamaiti, kei a ia ano te oranga ; te tangata
kaore nei i a ia te Tama a te Atua, kaore i a
ia te oranga." (Hoani 5, 11 13.) Ki te
tango koe i a te Karaiti inaianei ano, ko te wa
ano tena e whiwhi ai koe ki te ora ; ka kore
tonu hoki i tenei ao, ka kore ano hoki i tera ao.
I mea hoki a te Karaiti, ko te tangata e wha-
kapono ana kua whiti atu i te mate ki te ora.
( Hoani 5, 24 ) Kua whiti, kaore i penei na,
tera e whiti. Otira ko te tutukitanga o te
oranga tonutanga ko te aranga o te tinana e
honoa ai ki te wairua, kua ora noa atu ra i te
whakaponotanga. Taria e tino whakamarama.
Ill. Me aha e whiwhi ai te tangata ki te
Oranga Tonutanga .? ( Taria e whakautu.)
|
|
4 4 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
KUINI WIKITORIA
No te 24 o nga ra o tenei marama ka eke
nga tau o to tatou Kuini ki te waru tekau ma
tahi ; i tino whakanuia tenei ra e nga wahi
katoa i raro i tona mana. He mea tika pea
kia mohio tatou ki nga whakapapa, ki nga
korero, ki nga mahi, ki te ahua o te hakui e
kawana nei i a tatou, te upoko o te rangatira-
tanga whakaharahara atu i te ao, e whakatau-
kitia nei, " Kahore he toonga o te ra."
No te tau 1819 ka whanau a Kuini Wiki-
toria; ka tekau ma waru ano ona tau, i te
matenga o tona papa keke, o Wiremu te
Tuawha, i a Hune 20, 1837, ka tu ia hei
Kuini. I te whakaaturanga atu ki a ia ko ia
te kuini, i to te tamariki tu, ka tangi, a hangaia
tonutia atu e Tenihana he waiata mana, " Nga
Roimata o te Kuini." I te tau 1840 ka
marenatia ki tona tungaane keke ki a Piriniha
Arapeti no tetahi whenua o Tiamana ; hei te
tau 19 ka mate, e tangi ai te tini te mano o
tona iwi puta noa i te ao katoa.
I te tau 1887 te Tiupiri tuatahi o te Kuini,
i tae ai ki te rima tekau nga tau i kuini ai ia ;
i te tau 1897 ko tona Taimana Tiupiri, i tae ai
nga tau i kuini ai ia ki te ono tekau, i hira ake
ai i o Hori Ill. O nga kingi me nga Kuini
katoa o Ingarangi ko te Kuini te mea i nui ake
ona tau i kuini ai, na reira i tino whakarahia
ai a Hune 20, 1897 e nga wahi katoa o tona
mana, te ra i tae nei nga hoia Maori ki
Ingarangi. Ki te timata mai i a Wiremu I tae
mai ki a Kuini Wikitoria ka toru tekau ma
whitu katoa nga kingi, nga kuini o Ingarangi :
tokorima nga kuini, ko Mere I, ko Irihapeti,
ko Mere II, ko Ane, ko Wikitoria.
Tokorima nga tamariki a te Kuini : ko
Wikitoria, i moe i a Pereriki Ill. kingi o
Puruhia, Emepara o Tiamana, papa o Wire-
mu II. te Emepara o Tiamana inaianei; ko
Arapeti Eruera, Piriniha o Weiri, te kingi mo
muri iho i te Kuini, i moe ia i a Arehanara te
tamahine a te kingi o Tenemaaka ; ko Arihi,
kua mate ; ko Arawhe, te Tiuka o Erinipara,
i tae mai ki Niu Tireni i te tau 1869; ko
Herena; ko Ruihi; ko Aata, te Tiuka o
Konoto, he hoia; ko Reoporo, kua mate;
ko Piatirihi te whakamutunga ; tokowha nga
taane, tokorima nga wahine. Ko te tama a te
Piriniha o Weiri ko Wikita no te tau 1892
i mate ai, na reira ko Piriniha Hori, te Tiuka
o Ioka, he heramana, hei kingi i muri iho i te
Piriniha o Weiri. Nui atu nga mokopuna a
te Kuini ; kua whiwhi mokopuna tuarua rawa
hoki ia. Kaore pea etahi tangata i te mohio
he tamaiti whangai Maori ta te Kuini, ko te
tamaiti a Pomare, no Ngapuhi. I whanau
tana tamaiti i te haerenga o nga matua kia kite
i te Kuini, na reira ka huaina e te Kuini ko
Arapeti. Te rongonga whakamutunga o taua
tamaiti i eke ki runga manuwao. No te tau
1861 ka mate te hoa o te Kuini, he tangata
tino pai, kaha ki te whakahaere tikanga e piki
ai te mana o tana wahine. E karangatia ana
ia ko ARAPETI TE PAI.
He wahine paku noa iho te Kuini, he poto,
engari he tetere ; he wahine mohio. He tino
mohio ia ki te whakairo ahua, he maha hoki
nga reo ke e mohio ana i a ia. He wahine
whakapono, o tona taitamarikitanga mai ra
ano ; i whakaakona hoki e ia ana tamariki kia
haere i ona turanga waewae. He nui nga
korero pai mo te Kuini. Tetahi ona whare
noho kei Kotarana, kei te tuawhenua. E tata
ana ki tona whare ko te whare o tetahi tino
hakui, he whare i ahua rite ki te whare Maori.
He mahi tonu na ta Kuini te haere kia kite
i taua hakui; he maha o raua kainga tahi,
o raua inoinga. I tetahi tangata e haere ana
ka rongo ia ki te reo wahine e inoi ana i roto i
te whare o te hakui, a tino miharo atu ia i tona
kitenga i te Kuini — te kuini nui atu i te ao
katoa. Hei mea whakamoemiti rawa tenei ki
a Ihowa: i ia ata, i ia ata, i ia ahiahi, i ia
ahiahi, e koropiko ana nga turi o te Kuini ki
te " Kingi o nga kingi, ki te Ariki o nga
ariki." I nui noa, i kaha noa te mana o
Ingarangi !
" Te rangatiratanga e kore nei e toongia
e te ra." Ki te u a Ingarangi ki a Ihowa, ka
u ano hoki a Ihowa ki Ingarangi, ka mau tonu,
tona kaha, tona wehi tona mana, " Ma te tika
hoki ka kake ai te iwi," e ki ana a Horomona.
Tenei etahi tangata kei te whai ma te whaka-
parahako ki te whakapono ka kake ai ratou,.
Ehara i te hanga, e ta ma ! Hei tuatahi tonu
pea mo te Atua te hinga i te tangata, ina hinga
i a koutou.
Me whakawhetai taua te iwi Maori mo to
tatou waingohia ki te tau ki raro i te mana o
te Ingarihi, me he mea ko te Wiwi, ko Ruhia,
ko te Paniora ranei to tatou ariki, kua tino
rere ke noa atu te ahua o te iwi Maori i enei
ra. Na konei ra e te iwi, ki te inoi atu tatou ki
te Runga-rawa, " Kia tirohia atawhaitia mai
to matou, Rangatira pai, a Kuini WIKITORIA,"
kia a-ngakau te inoi, kia tumanako, no te mea
kua whakamana mai a tatou inoi o enei tau
maha kua pahure nei ; ki te waiata tatou mo
te Kuini kia hamama te waha, kia tangatanga
te poho :-
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
E IHOWA TOHUNGA TE TOHUNGA TE KUINI.
(GOD SAVE THE QUEEN.)
Me tohu e t' Atua,
To matou Kuini pai,
Kia ora ia.
Meinga kia maia ia,
Kia hari nui, kia koa,
Kia kuini tonu ia,
Tau tini noa.
Ko ona hoa whawhai,
Kia kore maia mai,
Kia whati noa.
Me whakararu mai,
A ratou hui e koe,
To matou Kuini pai,
Kia ora ia.
Nga tino mea papai,
Me tuku mai e koe,
Mana katoa.
Ko ia kia kuini roa,
Hei take mo te koa,
E mapu ai te reo,
Kia ora ia.
[ He mea pai kia akona tenei waiata e nga
tamariki Maori hei waiata mo nga ra nunui o
to tatou mana, mo te whanautanga o te Kuini
mo nga ra ranei e whakanui ai i te Kawana.
E ako katoa ana nga tamariki o te Ingarihi i
roto i to ratou na reo i tenei waiata.]
REWETI T. MOKENA KOHERE.
HE WEHENGA TAKIWA.
He mea kotahi te takiwa, he mea hoki
e haere tonu ana ; kaore ona timatanga, kaore
ona mutunga. Otira he maha nga wehewehe-
nga i roto, e taea ai te ki, kei konei ka wehea
atu te takiwa i a mea, i tera whakaaro ranei,
ka timata mai ko te takiwa i a mea. Ko nga
mahi, ko nga whakaaro, ko nga ngangare, ko
nga kori, ko nga mamaetanga, ko nga koanga
o ia ra, o ia ra, e nui nei, e turituri nei, e wha-
kamamae nei, e whakahari nei ki te titiro a te
kanohi e aru tata atu ana i mua i te aroaro,
ehara kau he mea memeha noa ki te kanohi e
titiro ana ki muri, ki mua, ki tetahi taha, ki
tetahi taha, a e whakarapopoto mai ana i anei
tini mea katoa kia kotahi te takotoranga.
E kore pea enei whakaaro e marama ki
etahi o nga hoa e korero ana i Te Pipiwhara-
uroa, i te mea kei roto tonu, i au e ngaro ana
nga kaupapa mai. Tena koa me whakama-
rama. Ka u mai a Kapene Kuki ka wehea he
takiwa, ka takoto atu ki muri te paenga roa o
te maoritanga, i mahia ai nga mahi maori,
kaore he mea hei whakararuraru, hei aha.
Ka takoto mai ki mua ko te wa i whakauru-
uru ai te pakehatanga ki roto ki te maoritanga
i tutaki ai nga mahi hou ki nga mahi tawhito
ka kakari, a ka whakariterite, a ka tupu ko
nga mahi hou i runga i nga urupa o nga mahi
tawhito. O te wa i a Kapene Kuki a tae mai
ki naianei he maha nga tau, nga wehewehe-
nga ririki i roto, otira kotahi ano te whakara-
popotanga o nga tini mahi o tena takiwa roa
ko tenei, ara i kaha haere ko nga tikanga
pakeha, a e piki nei, a i ngoikore haere ko nga
tikanga maori, a e heke nei : e ki ana etahi
ka tata te wa e tutuki ai tenei wehenga takiwa
e ngaro ai nga mea maori katoa, e ora ai ko
nga mea pakeha anake.
Otira ata tirohia ano te kupu whakamutu-
nga i runga ake nei. Kei titiro matapo tatou
ki etahi mea o tenei ao, ka hua he mea pumau.
He iti nei nga mea pumau o tenei ao : ko
te nuinga atu o nga mahi, o nga korero, o nga
whakaaro, he uhi kau, he mea hei tatai i nga
mea pumau. Inakoa he mea pumau tenei ki
te whakaaro a te tangata, kia whangaia te
tinana ki te kai kia ora ai. Ko te mea nui tera.
Ko nga kai e rite ana mo tenei tikanga e
rereke ana ki ia iwi, ki ia iwi, e rereke ana to
tena whakatupuranga, to tena whakatupura-
nga. Tena oti tataitia mai te whakapapa
o te ti i whanau mai ai i roto i te aruhe :
he paenga roa iana, otiia ko te hiakai kei te
mau tonu.
Tenei ano pea etahi mea maori, etahi wha-
kaaro a te maori, e taea te ki he mea pumau,
ma nga whakatipuranga o muri ake nei e kite,
ma tatau o tenei wa e rapu. He wawata noa
na te ngakau i ui ake ai ; he tirohanga ake ki
te rakau, ahakoa he puriri, he totara, he
manuka, he kotukutuku noa ranei, te paanga
mai o te ahi ka tataritia atu ona wahi memeha
he ngarehu, he pungarehu : me kore hoki he
wahi o tatau, i te mea kei roto tatau i te ahi
inaianei, e toe, he ngarehu noa, he pungarehu
noa ranei. He pakatua ra !
Na APIRANA T. NGATA.
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA
Ko nga korero anake e puta mai ana i te Tari
Whawhai e panuitia ki roto ki Te Pipiwharauroa.
WINIPAAKA (WINBURG)
I te rironga o Poroemepoteini, te tino taone
o te "Arani Piri Teiti," i a Rapata, ka rere
atu a Teini, te tumuaki o taua whenua, me te
hunga katoa i whaka-ngakau-tahi ki a ia, ki te
pito ki te hauraro, ara ki taha whaka- Piritoria,
|
|
6 6 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ka noho hoki ki Winipaaka, a, waiho tonu iho
tera hei tino taone mo te Kawanatanga o te
" Arani Piri Teiti." He roa a Rapata e noho
ana ki Poroemepoteini i runga ano i etahi
take tika. Ko tona whakaaro kia tino u nga
hikoinga katoa o ona waewae. I tukuna e ia
te rongo-pai ki te tangata-whenua, ara ki
te hunga e tuku mai ana i a ratou ano ki raro
i te maru o Ingarangi. He mano, he mano, te
tangata o te " Arani Piri Teiti " i whakarongo
ki te kupu a Rapata, i haere mai hoki me te
mau mai ano i a ratou pu me era atu patu
katoa o te whawhai, a, whakahauputia ana ki
te aroaro o Rapata. He tino tikanga pai tenei.
Mei kore i tukua e Rapata he rongo-pai ki
taua whenua, kei te whawhai tonu mai enei
mano tangata ki te Ingarihi i enei ra.
Etahi atu take i roa ai te noho a Rapata i
Poroemepoteini, he tatari mai ki nga mano
hoiho i tukua atu hei whakauru mo ana hoiho
i matemate ; he tatari kakahu mahana mo ona
hoia, no te mea, nui atu te matao o te takiwa
ki Piritoria, i te tino tiketike rawa ki runga
ake i te ritenga o te moana.
Te ritenga o nga mea katoa, katahi ano
a Tamaihonia ka korikori; te whakatikanga
ake hoki, ko wai e tu mai ki tona aroaro ? E
kore hoki te hoari a Rapata e hoki kau mai
Kaore i roa ka horo a Winipaaka, ka rere
ano a Teini ratou ko ona tangata ki te rapu i
tetahi atu wahi hei kuhunga mo ratou ; noho
rawa atu i Kurunutaata ( Kroonstadt ), e tata
ana ki te 60 maero ki te taha whaka-Piritoria
o Winipaaka. E hia ake nga ra ka horo ano
tenei pa i te ope a Rapata, ka rere ano a Tei-
ni me tona ope ; he tokomaha i mate, i riro
herehere mai, i tuku noa mai i a ratou ki raro
i te Ingarihi, ara, i runga i to ratou kitenga
kua kore he painga o te whawhai. Whano
tata a Teini ka mau ki konei. E hia ake haora
tona mareretanga atu, ka tomokia hoki te pa e
te ope a Rapata, me te tangi haere ano nga
peene a nga hoia Koti-mana, me te tare haere
ano nga haki, i roto i te pawa o te pu. E kiia
ana, ano te rite he mahi ahuareka noa iho.
Au mahi ra e te Ingarihi, e te mana nunui!
Ma wai koe e whaiwhai atu? Kei te rere
haere tonu a Teini ratou ko tona iwi i mua i a
Rapata. Na te oma ano ra iana a Tawheta i
ora ai !
TIANARA PURA.
He roa a Tianara Pura e noho ngaro ana, a
katahi ano ka mohiotia tona haerenga. Ko
tana mahi he arai i te Poa kei pakaru whaka-
te-rawhiti, kei heke ki Nataara, he whenua no
te Ingarihi. Kua hoki whakamuri mai ano ia
ki te takiwa ki te hauauru o Reirimete i runga
ano i te whakahau a Rapata, i te mea hoki
kua watea katoa a Nataara i te hoa-riri. Tera
pea ia e tomo ki te Arani Piri Teiti i muri i a
Rapata. He whakaaro tino pai tenei. Kaore
he maharahara ma Rapata ki muri i a ia, i te
mea kei muri a Pura hei patu i te hoa-riri ina
ahu mai i muri. Ka maro te titiro atu a Ra-
pata ki Piritoria.
TE ORANGA O MAWHEKINGI.
Kua tutuki ta te taringa i tatari ai, ta te
ngakau i tumanako ai, ta te wairua i inoi ai
kua ora a Mawhekingi. Na reira e te. iwi
hapainga te umere, kia nui hoki te reo Huree!
Huree ! Huree! No te Paraire te 18 o nga ra
ka tae mai nga waea ra-waho, na nga apiha
Poriki i Terakoa Pei, he whakaatu mai kua
ora a Mawhekingi. Otira i te mea kaore i
ahu mai i te Tari Whawhai, kihai i tino wha-
kaputaina te koa, engari i pehia tonutia kia
tae mai ra ano he whakatuturutanga. Kore
rawa i taea e etahi taone te tatari. I tangi
nga pere, i whiowhio nga tima, i puta nga
peene ki waho ki nga tiriti whakatangitangi ai,
i tare nga haki, i whakatutu nga hoia, i tuta-
kina nga kura, i kati nga whare-hokohoko. I
whai-korero nga rangatira, i umere te mano, i
waiata haere i nga tiriti. Ki te whakapotoa me
ki ake, I porangi i te nui o te hari. No te Ha-
tarei rawa ka tae mai te whakatuturutanga o
te oranga o Mawhekingi, a ka tino kaha ke
atu te hari o nga wahi katoa i raro i te mana
o te Kuini. I tae mai te waea o tetahi taone
e mea ana ' Kei te haurangi katoa tenei taone
i te nui o te koa.' I tu he haka ma Ngatika-
hungunu ki te Wairoa ; i tutu-ngarahu a Nga-
ti-oneone i Turanga, ko te autaia a Te Mango
Nihoniho nei te Tianara whakahaere o taua
mahi. He tino ra nui tenei ki te Ingarihi.
Ehara i te mea na te oranga o Mawhekingi
i rereke ai te whawhai, engari hei mea whaka-
tutua i te mana o Ingarangi te horonga o
Mawhekingi, mehemea i horo i te Poa. I nui
ai te whakamiharo o te tangata ki te toa o
te pa nei, he torutoru rawa no nga hoia tiaki.
E 800 tonu nga hoia o Mawhekingi i te tima-
tanga o te whawhai ; no te roanga nei ka taotu
etahi, ka pangia etahi e te piwa, he tokomaha
hoki i matemate, ko nga morehu i toe iho e
6oo tonu. Ko te ope tenei e whawhai mai nei
ki nga mano o te Poa. Ka iti ai ianei te
whakamiharo o te tini o te tangata ?
No te o o Oketopa ka timata te whawhai ki
te Poa, no te 13 ka whakapaea a Mawhekingi
e te mano o te Poa, a no te 17 o Mei ka ora
neke atu i te whitu marama. He taone iti
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
noa iho, e tu mokemoke ana, e tata ana hoki ki
Piritoria. No te mea tonu, kua ara te rau o
te patu, katahi ano ka hangaia he parepare ; ko
nga pu-repo he tawhito katoa, otira ko te
mahunga o Pawera nui ake i enei mea. I
hangaia e ia he tereina whawhai hei tai-awhio
i te taone, hei kaupare atu i te hoa-riri. I
tino karapotia taua taone e te Poa, otira kore
rawa i uru mai i a hawera. Ko te Poa kei
waho, ko te piwa ko te mate-kai kei roto.
He hoiho, he kaihe, na reira i whakaroa nga
ra ; e tukua ana ki ia tangata, ki ia tangata,
i ia ra, i ia ra, te wahi tuawha o nga kai e rite
ana mana mo te ra kotahi. Na te tamariki,
na te wahine te tino riri, otira kaore he tangi,
he hamumu a te waha heoi ano he whakamo-
mori tonu. Ka paku mai nga pu-repo nunui
a te Poa ka tangi te whakatupato a te kai-
matere ; rite tonu, te toremitanga o te wahine
o te tamariki ki roto i o ratou, rua, ano he
papaka te rite. He maha nga ope i haere ki
te whakaora i Mawhekingi, ahu mai ana i te
hauraro, ahu atu ana i te tonga ; te ope nana i
whakaora he ope i haere huna, i ahu, atu i
Kimari. I mau ano i a Pawera etahi tino
apiha o te Poa. Kua ora a Mawhekingi, a ka
maaha, ka hari, te ngakau ; ko te tino kororia
ia hei te tino marohirohi, hei te tangata i kiia
nei e te iwi mangumangu kaore ana moe, ara
hei a
KANARA PATENE-PAWERA.
Kua puta te whakanui a te Kuini i a Kanara
Patene-Pawera, ara, kua whakaturia ia hei
Meiha-Tianara. " Na, hoatu nga mea i tika
ki te katoa: ............ te honore ki te tangata
i tika ai te honore."
HE INOI MO TE WA O TE PAKANGA
He mea whakarite na Te Wiremu, Pihopa Waiapu,
kia korerotia i roto i nga Whare-karakia.
Mo mua ake i te Inoi a Karihotoma.
E te Atua Kaha rawa, ko koe te Rangatira
o nga kingitanga katoa o nga iwi, mau e mutu
ai te pakanga i nga wahi katoa o te ao. He
inoi tenei na matou ki a koe kia whakamutua
wawetia te whawhai ki te pito ki te tonga o
Awherika. Whakahaerea e koe te nanakia o
te tangata hei mea e puta ai tau e pai ai, e
neke haere ai tou kingitanga ; hohorotia hoki
te wa e kore ai tetahi iwi e hapai hoari ki tetahi
iwi, e mutu ai hoki te ako ki te whawhai;
tukua mai tenei he whakaaro ki te mahi pai,
ki te mahi wawao, a te Rangatira o te Rongo-
mau, a tau Tama, a to matou Ariki, a Ihu
Karaiti. Amine.
HE WHAKAMAUMAHARA KIA
HEMI PUUTU.
He nui whakaharahara te pouri i pa
mai kia matou i to matou rongonga kua
moe i te moenga roa a Hemi Puutu,
Kai-whakawa, i te po o te Mane te 14 o
nga ra o Mei, i tona whare i Makaraka.
I haere ia i runga i te rangimarie, i te
koha-kore, i whakamakukuria tona hua-
rahi ki nga roimata o te iwi, o te iwi
pakeha, o te iwi maori. Haere ra e koro !
Ka ngaro koe i nga huarahi o Kihipane,
ka kore koe e kitea ki to taumata ki Ma-
nu-kokako, kua wehe atu koe i nga tiro-
hanga kanohi o Ngati-porou. I pai tou
wehenga atu, ko te aroaroatanga, ko te
pouri ka waiho iho ki muri nei, ki to hoa
wahine, ki to whanau, ki te iwi nui katoa.
No tona hokinga mai i Waiapu ka pa-
ngia ia e te taru-whenua, no muri iho
ka whakauru tetahi atu mate. E 7o ona
tau i tona matenga. He kauwhau i te
Rongo Pai ki te iwi maori te take i haere
mai ai a Puutu i Ingarangi ki Niu Tireni.
No te pakarutanga o te whawhai ki
Whanganui ka riro herehere ratou ko tana
whanau i te hauhau; i whakaorangia ai
ratou na te pai o tetahi rangatira tai-ta-
mariki, o Hori Patene. I te whawhai ki
Hiruharama, i roto o Whanganui, na
Puutu ratou ko etahi Maori i tiki he pa-
ura, i runga waka, i te taone e 5o maero
te tawhiti. Na konei i ora ai nga Maori
o te taha Kawanatanga, kua pau haere
hoki nga paura. Na runga i tona kaha,
i tona maia, ka whakanuia ia e te Kawa-
natanga, ka whakaturia hei Kai-whaka-
wa. I tino rite tenei kaumatua hei Kai-
whakawa mo tenei takiwa, ara i runga i
tona mohio ki te reo me nga tikanga
maori. Ki a ia e mana ana nga Komiti
Maori. Ko wai ka hua, ko wai ka tohu,
e pera ranei te Kai-whakawa hou, anake
ranei ; tera pea ia ka tu mai he " Parao
ke kaore nei e mohio kia Hohepa."
Ka whati ra e taku rau ko ...... tuku
Taku arai riri ki te nui o ...... te kino,
Nga hui e tau i roto o Wa ...... iapu
He hinganga whare nui hei au ... anake ra.
|
|
8 8 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA MATE O TE AO.
TE MATE URUTA.
E tika ho......... ki, purangi aho ......... a!
Kaore ano te mate uruta kia whiti mai ki to
tatou motu, a he oranga ngakau ; i te kiore
ano mutu atu. Engari i pohehetia kua pangia
tetahi tamaiti i ngaua e te kiore, a mauria ana
ki roto o te hohipera o Akarana. No muri ka
kitea e te huihuinga takuta ehara kau i te
puponiki. I puta te whakamihi mo Takuta
Arihi Wutuwata, he takuta wahine, me etahi
wahine tiaki-turoro tokorua, mo ratou i tapae
atu i a ratou ano ma te mate i to ratou whaka-
aetanga ma ratou e tiaki taua tamaiti. Ki te
whakaaro e kore e ngau te puponiki ki Niu
Tireni i te matao rawa, engari kei te tupato
kei te matapopore tonu te Kawanatanga. E
te iwi kei tukutuku hoki te ngakau tupato,
me nga mahi whakapai i nga kainga. Ehara
i te mea he puponiki anake te mate e puta
mai ana i roto o te paru. Kei te heke haere
ano te mate uruta i Poihakena, engari kua
paaha kei Pirihipane kei Merepana, me Are-
hanaria i Ihipa. Kei te whawhaitia e te pakeha
a me te tamate tonu hoki.
TE MATE KAI KI INIA.
Na te mate kai ia te maara-ka-ka, te pare-
kura whakaharahara. Kaore rawa he mate-
kaitanga i rite mo tenei i pa ki Inia i mua atu.
He hanga aroha te maori, nga pakeke tonu
nga tamariki ki te toha haere i te turakanga a
te mate kai. Kei te hokohoko nga matua i a
ratou tamariki hei utu kai ; ko nga tamariki
wahine anake nga mea e hokona ana, na reira
ka waiho noa atu nga mea taane kia mate atu.
I te whaikorero a Rore Kahana (Lord Curzon )
te Tumuaki o nga Kawana o Inia, i a ia e
whakaatu ana i te mate o tona iwi maori, i te
hui i Karakata ka puta i a ia enei kupu,
" Mehemea kei te marua te ngakau o tetahi
tangata rangatira o tenei taone mo te awhina
i a au, ka koa ahau ki te hoatu noa iho ki a ia
i te tikiti mo te rerewe ki tetahi wahi o Inia e
patua ana e te mate kai, a kei a ia te whakaaro
mo tana e homai ai ki a au a tona hokinga
mai. Tera pea ia e haere i runga i te ngakau
maaro; otira hei tona hokinga mai ka hoki
maru mai tona ngakau."
Apiti atu ki te mate kai ko te mate uruta ko
te puponiki, a ko te mate putaputa ara ko te
mooropaka.
ME AHA NGATI-TAUA?
I te mamae o te ngakau, kei te kohi moni nga
waahi katoa i raro i te mana o te Kuini,
ahakoa e kohi ana ano mo te whawhai mo te
mate puponiki mo te ahi ki Otawa. E te
Ingarihi pai ! Kua tae kei a Rore Kahana
te moni a te Emepara o Tiamana me tona iwi
katoa. Te kohi a tetahi piriniha o Inia
£10,000. He mano, he mano te moni a te
Kawanatanga o Inia kua pau i te awhinatanga
i tona iwi maori. Kei te kohi te iwi pakeha o
tenei koroni, kaha atu, a ko te Maori kaore
ano. Tawai ai ngati-taua i te pakeha mo te
kore aroha, a tena ra whakaputaina to aroha
e whakamanamana nei koe, ina te mate ka
marama. E te iwi, he mea tino pai rawa ki
te puta to tatou aroha ki nga iwi maori o era
atu waahi, hei mea whakamoemiti rawa ma
ratou ki te rongo i pa te ngakau o te Iwi Maori
o Niu Tireni i to ratou, rongo mate. Ahakoa
kotahi te hereni ka maha noa atu nga ra e
whiwhi ana te tangata kotahi o Inia i te kai.
Hoatu a koutou kohikohi ki nga tangata a
te Kawanatanga ki nga pou-tapeta ki nga
minita pakeha ia wahi ia wahi me ki atu,
mo te " Indian Famine Fund," me tuku, mai
ranei ki a matou ma matou e tuku. Tena
pehia etahi o nga hiahia, a whakaputaina ko
te aroha. Ko te tino aroha nui ko te aroha i
te mea kahore i kite.
TE PIPIWHARAUROA.
HAEREERENGA I NGA
TAKIWA MAORI.
Na TUTERE Wl-REPA.
II. TAI-RAWHITI.
I a au i haere ai i te takutai nei i nga ra
whakamutunga o Tihema 1899, i tooku hoki-
nga mai i te pito ki te tonga o Te Waipounamu,
he maha nga mea whakamiharo i kitea e au,
atu ano o Turanga tae noa ki tona mutunga
mai. Me ki ake e au, ko tenei takiwa e rua
ona wahanga, he wahanga mahi hipi, he wa-
hanga mahi kaanga. Te wahanga mahi hipi
i timata i Turanga mutu ki te Araroa. Ko te
wahanga mahi kaanga i timata atu, i Potikirua
ka ahu atu ki te tai -whakararo. Nga korero
o tenei pukapuka mo te ahua o te wahanga i
Turanga ki Patangata.
NGA MAHI.
I taua wa rite tonu te ahua o te tangata,
ngarongaro katoa ki nga teihana hipi ki te
mahi. Ko nga kaumatua anake me nga kai i
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kitea e au ki nga kainga. Ko te ahua o te
tangata i taua wa, e huri ana i te whakatauki
nei kia penei na, " Huna o mata o tangata,
whakina o mata o kai." Otira e tika ana tenei
mo te tira haere, ko tona whanaunga tata tonu,
hoki tenei he kai.
Nga tino mahi i taua wa he ' kutikuti hipi,'
he tope manuka, tauhinu,, me etahi mahi atu
a te pakeha. Tetahi mea whakamiharo ko te
nui o nga teihana hipi a nga Maori. Tae atu,
au e whakakao hipi ana i Paremata, e whaka-
iho ana i Tokomaru, e utauta huruhuru ana ki
runga kaipuke i Reporua. Katahi au ka
whakatauki iho, " E runga mahara pai hoki ki
ana tu whakahaere."
Ko nga mahi era o nga ra o te waru. Taku
hokinga mai i te ngahuru nei tirotiro noa ana
kei whea te tangata. Te mahi o taua wa he
tope manuka, tataramoa, he mahi taiapa, he
whakapai whenua i roto o Waiapu, ko te ' roia
paku' hoki o ngati-taua nei te tino tangata
whakahaere o aua mahi, a kaore e tau ana ki
raro ; nana hoki i tito mai te mea nei kia au na,
He aha to ui ra, ka ui nei i te ngahuru ?
E ia kei te mahi kanataraki ra,
O koroua e...hika ?
Tetahi mahi hou i kitea e au i taku taenga ki
te moka whaka-te- Pohutu, o Pakiakanui, he
mahi rori. I nga Maori katoa nga mahi penei.
Nga rori katoa o roto o Awatere ki nga teiha-
na o uta, kaore tetahi i riro i te pakeha. No
reira au ka mea iho " E tika ho...ki ! Tena ra
kia kaha rawa me kore te hanga pakeha na e
porohaunga noa atu."
I te Kawakawa hoki au ka kite i te tangata
toa o te Tai-rawhiti ki te whakatere poti i
runga i te ngaru, i te tuatea, i te tupuhi, kei a
ia hoki ratou ko ana tangata te kanataraki o
nga mahi o te Motu i Whanookena.
TE AHUA O TE ORA.
Tetahi mea autaia, i waenganui i te hunga
mahi hipi i taua wa, he mate rewharewha tino
taumaha, ara kia ratau na " Ko te mate hou
nei," ki te pakeha ia he " Influenza." I pa-
ngia ano hoki nga tamariki e te mate e kua nei
"he mare heihei." He whanoke ano nga
tamariki i aitua i taua mate. Te take i ahua
pai ai na te putanga i te raumati. Mehemea
no "te wa e tohatoha nei a Hikurangi i ona
rinena," he tamariki tana e iki ai ki te po.
I pai noa iho te paanga mai o te mate o nga
pakeke. Ko te tino kaumatua poka-a-ki o
te Atirikonatanga o Waiapu, e noho i te
kokoru, i tua atu o Mataahu ra, tetahi i tukua
e tana mate ki raro, a taka rawa te pouri i a ia kei
kore ia e tae ki te hui tino nui o te tau. I ho-
rapa katoa te takiwa o Ngatiporou i te autaia
mate nei. He tama e taika noa ana mai i ro
tauhinu, i ro manuka, i ro tataramoa ! Heoi
ano te mate i kitea e au, e hianga ana i nga
tangata. Otira ki te tangohia tenei, ki tooku
whakaaro nui atu te ora o nga tangata.
( Taria e whakaoti.)
HE AHI WHAKAHARAHARA.
No te 27 o nga ra o Aperira nei ka timata
te kai a te ahi i Otawa, te taone o te Kawana-
tanga o Kanata, he whenua kei te pito ki
te hauraro o Amerika, he wahi hoki kei raro i
te mana o to tatou Kuini. He ahi tino nui
whakaharahara ! I timata te ka i tetahi taha
o te awa, ka puhia e te hau, ka whiti ki tetahi
taha ; no te paunga o te whare tuku raiti mo
te taone ka tu katoa te taone, nga whare i roto
i te pouri, heoi ano te kai- whakamarama ko te
mura o te ahi. I haere mai nga tima tinei ahi
o etahi atu taone, i whakangaua nga hoia ki te
tinei kore rawa i taea, kaore he tangata e
patata atu i te kaha o te hana o te ahi. Ka
pupu ana te ahi ka puta te arero mura e rua
maero te roa, e toru koata maero te whanui,
katahi ka whakananua ki te pawa kauruki, -—
ano ko te reinga te rite. E rima koea maero
ara e 3200 eka, o te taone kei te tu marake i
te kainga a te ahi. Neke ake i te 15000 nga
tangata kei waho e noho ana i te kore whare.
I eke pea ki te £1,500,000 i ngaro i tenei ahi.
Kua timata te kohikohi a nga parirau katoa o
te mana o te Kuini hei awhina mo te hunga i
rawa-kore i tenei aitua. Ta te mana nunui
pai! I kitea te kaha o Rore Minito (Lord
Minto ) te Kawana Tumuaki o taua whenua, i
haere ano ia ki te tinei i te ahi, nana hoki
i whakaora tetahi tangata ; ko tana kohi £1000.
Taukiri ! Taukiri ! te mate o enei ra, te tau
te manawa ki raro ! Kei te whawhai ka puta
te mate uruta, te mate kai, te wera i te ahi, te
pupuhi kohuru i te Piriniha, a kei te korerore-
rotia tera pea e ara he pakanga ma nga iwi
nunui. E ! koia nei pea ia nga mate e whaka-
aturia mai nei e te Pukapuka nei "A e
rongo koutou ki nga pakanga, ki nga rongo
pakanga : kia tupato kei ohorere koutou : ta
te mea kua takoto he putanga mai mo enei
mea katoa, taihoa ia te mutunga. E whaka-
tika mai hoki tetahi iwi ki tetahi iwi, tetahi
rangatiratanga hoki ki tetahi rangatiratanga :
a e puta nga po mate kai, me nga mate uruta,
me nga ru, ki te tini o te wahi. Otiia ko te
timatanga enei mea katoa o nga mamae." Kia
tupato kei ohorere koutou ( te hunga whakapono.)
" E tika ho ... ki !" mo enei kupu whakamarie
i te ngakau, e ki ana ko te pakeha, ' Tai -kiu !'
|
|
10 10 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE HUI A KINGI MAHUTA.
( Na te tino apiapi o 'Te Pipi,' i kore ai e taia
wawetia enei korero ).
Kaore ta matou tangata a TIPI-WHENUA i tae
ki te hui ki Waahi, te kainga o Kingi Mahuta
i te taenga o te Kawana ki reira. Nga hoa o
te Kawana i haere ai ko Rore Pitama te
Kawana o Poihakena, he tangata ataahua,
he taitamariki, ko te Pirimia, ko te Honore
Timi Kara, minita o nga Mahi Maori, ko
te Honore Waara, minita o nga rerewe, ko
etahi mema atu o te Paremata, me etahi atu
pakeha.
Na te waka taua o te kingi na Taheretikitiki
i whakawhiti i Waikato te ope o te Kawana,
i Hanari, te taone i tu ai te tereina, ki Waahi.
He paki anake te kakahu o nga kai hoe me te
kai-hautu ; ko te waka o te peene ki mua tonu
arahi ai i te ope rangatira i runga i a Tahere-
tikitiki. Te unga atu o te manuhiri ki Waahi
ka pohiritia e Waikato, e Kingi Mahuta, e
Kaihau M.H.R., e Tarawhiti te hekeretari a
te kingi, me etahi atu rangatira o Waikato.
Nga tino kupu a Rore Renewhare he whaka-
mihi mo te u o te iwi Maori ki te Kuini,
mo te noho tahi o nga iwi tokorua o tenei motu
i runga i te rangimarie. I tohutohu ano ia
kia atawhai kia pai te whakatipu a te Maori i
a ratou tamariki kia tae ai ki te wa e whaka-
tipu tamariki ai hoki ratou, ka ora a ratou na
tamariki. Ki te whakaaro a te Kawana ma
tenei tikanga ara ma te whakatipu pai i nga
tamariki ka piki ai te iwi Maori. I whai-korero
ano te Kawana o Poihakena.
I tetahi ra mai ka hui ano, he whakarongo
ki nga korero a nga minita o te Kawanatanga,
he whakatakoto hoki na Waikato i o ratou
whakaaro i o ratou mate ki te aroaro o te
Kawanatanga. I puta ano nga kupu mo te
Pire Poari he whakahe na Kaihau i etahi
o nga rarangi o taua pire, otira kaore i tipu
totika i a te Hetana nga korero a te Maori.
I mea a te Hetana he he ano kei roto i te pire,
engari he he ririki ko te kaupapa ia o te pire
he pai, a kaati hei tenei tau ka whakahaerea
ano. I tono te Pirimia kia homai ki a ia nga
ingoa o nga tangata whenua-kore, kia marama
ai te whakawhiwhi a te Kawanatanga i a ratou
ki te whenua. I puta ano tana kupu mo
te arai tonu i te hoko i nga whenua Maori
ki nga pakeha noa iho, a e whakaaro ana
ia kia mutu te hoko a te Kawanatanga i nga
toenga whenua o te Maori.
Ahakoa he koha ano o tenei Kawanatanga,
engari e kitea ana to ratou whakaaro ki te
whakahaere oranga mo te iwi Maori, mo te
whenua mo te tinana. I mahara matou na
Henare Kaihau te kaupapa o te pire e whaka-
haeretia nei e te Pirimia. He aha hoki ra ia
i tu ai ki te whakahe ? Hanga tata, turaki tata !
HE TIKANGA TINO KINO.
I mea te ' Wairoa Guardian,' te nupepa o
Te Wairoa ki te Tonga
" I mate tetahi tamaiti Maori, a i runga i ta
te Maori tikanga ka timata te uhunga pau noa
nga wiki e toru. I tanumia ai te tupapaku na
te pakaru tonutanga o te kawhena i te puha-
ketanga. I te ra i amohia ai te tinana kia
tanumia, i te pipiri o te haere a te tangata
kore rawa tetahi o nga kai-amo i kaha ki te
mea kia matara atu ano tona iho i te tupapaku,
heoi he roa te haerenga i kai ai ia i te haunga.
Tena he aha te tukunga iho : E rua ano nga
ra i muri mai ka paangia ia e te piwa taipo
( typhoid) a kei roto o te hohipera o Te Wairoa
ia e takoto ana inaianei ! He mea tenei e tino
tika ana hei tirohanga ma te Kawanatanga."
Katahi ano te tikanga kuare rawa, mehemea
he pono te korero a te nupepa. Ka kawe i te
aroha a ...... kia tatakimoori ano, ehara tenei,
na wai a ...... na te puhake tonu i waahi te
kawhena. Kaore pea ia i penei rawa te wha-
kaputanga i te aroha ki tamaiti nei i te wa
e ora ana e mohio ana ki te aroha. Koia nei
a taua haere rere ke ; ka mate te tangata ka
patua hoki nga mea ora. He iwi momohanga
taua ata tukutuku marie ana, kaua e taia
tonu tia ; waiho ma te kaha o te mate e .
He iwi mataku te Maori i te kehua, tena ko te
tino kehua ko te piwa, po ...... kaore e arotia
ake. E ......, e ngati-taua, e ngati-taua !
TE PIPIWHARAUROA.
TE WHAIKORERO A TE PIHOPA
KI TE HUI KI WHAREKAHIKA.
E hoa ma, e nga Minita, e nga Mangai o te
iwi, Tena koutou !
Ka 30 enei tau i mahi ai te Hui o te Hahi
Maori ki tenei takiwa, me te kimi tonu, i ia tau,
i ia tau, i nga mea e kaha ai te tupu o nga mahi
a te Hahi. E kimi tonu, nei hoki, me te ngaro
atu ano te mea e kimihia nei, kahore ano kia
ata kitea, ina hoki kahore ano kia ata tupu
nga mahi a te Hahi i roto i a tatou. Tenei ano
ia etahi whare-karakia hou kua oti te hanga :
kua whakahoutia hoki etahi o nga mea kua
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
pakaru ; otira he mea enei no waho. Tera ke
te mea e kitea ai te ata tupu, o nga mahi a te
Hahi, ko te tu o te tangata, kei te neke ake
ranei ki te pai, kei te pewhea ranei. Te tima-
tanga o te mahi a te Hui o te Hahi Maori, ko
te takiwa i muri tata iho i te whawhai. Kua
timata i reira te mahi a te Ringatu, ara a nga
iwi i whawhai ra ki te Kawanatanga. Te hou-
hanga o te rongo kihai i mahue nga karakia
rere-ke ; e whakaparahako tonu nei ki nga tao-
nga i whakawhiwhia mai nei e Te Karaiti ki
tana Hahi. No muri mai ka puta ko te
Momona, e whakapeau ke nei i nga kupu o te
Karaipiture hei tuara mo nga korero tito a tona
poropiti ; tahuri tonu atu hoki etahi o nga ta-
ngata o te Hahi ki reira. Ko nga tangata kihai
nei i whai i era karakia, he tokomaha kei te
noho whakaaro-kore noa iho, me te mea kahore
ano kia rongo noa ki te Rongo-pai o Te Karaiti;
e ngakau-nui ana ki nga whakaahuareka o te
ao ; kua kore e mataku i te haurangi-waipiro ;
ko te kanikani, ko te haka nga mea e paingia
ana ; e waiho ana hoki ko enei mea hei whaka-
ware i te tangata kei puta te whakaaro ki nga
mea e paingia ana e te Atua, ki nga mea e ora
ai te wairua, hei huarahi hoki mo nga tamariki
ki te tini noa iho o nga mahi tutu. Otira ehara
i te mea no enei anake te he. Tetahi take o te
mate, kei nga tangata whakaaro o te Hahi,
kei te hunga e mau tonu ana ki te whakapono,
ki nga Hakarameta hoki a Te Karaiti; he
korou-kore, he ahua whakauaua no te karakia
ki te Atua ; kua iti haere te hiahia ki te Wairua
o te Atua hei noho ki roto ki te tangata, hei
whakakaha, hei whakatapu, kia ngakau-nui ai
ki nga mahi pai ; na konei hoki i wareware ai
ki te inoi, i kore ai e hono te pa ki te Hapa a te
Ariki hei mea e whai kaha ai, e whai manawa
ai te wairua. Ko te moepuku, me etahi atu
mahi pera, kahore e whakahengia. Ko nga
tamariki, e whakatupuria ake ana ko te taha
anake ki te tinana, ki nga mahi o te ao, kahore
hoki e ata whakaakona ki nga mea e tika ana
kia mohiotia kia whakaponohia e te tangata
hei mea e ora ai te wairua. Tera ano tetahi he,
ko te tahuri o te turoro ki te atua maori, e parau
nei te tohunga, he mana whakaora ano tona.
He tohu enei mea no te mate ; kua kore nei
hoki he kaha e hinga ai i a tatou te hoa-riri ;
kua hinga ke nei ko tatou i a ia. Te take,
he wareware no tatou ki to tatou Kai-whaka-
kaha, he kore whakapono ki nga kupu a Te
Karaiti mo te u ki roto ki a ia e taea ai e tatou
nga mahi pai katoa. Mehemea e hauora ana
to tatou whakapono, kua iti haere nga mahi he
i roto i a tatou, kua riro mai hoki i a tatou o
tatou hoa kua kotiti ke nei ki nga paraparau a
te tangata.
Tetahi mea kua whakaritea e Te Karaiti,
ko te Hahi kia whai minita hei tangotango i
nga Hakarameta, hei tohutohu, hei whakaako
i te iwi ; ko te minita hoki kia whai oranga
i runga tana mahi, kia watea ai ia i etahi o nga
mahi o te taha ki te tinana, kia u, tonu ai ki
tana mahi minita. He tangata nei ano te minita,
he pera me te tokomaha, e pangia ana ano e te
mate. Kotahi te minita kua tangohia e te
Atua i roto i a tatou, ko Rev. Eruera Kawhia
He nui hoki te pouri kua tau, mai ki a tatou.
He roa te takiwa i pangia ai e te matemate,
me te whakaputa ano ia i te uaua ki tana
mahi. Ko tona ngakau-nui ki te mahi i a ia
e ora ana he mea e nui ai ta tatou, whakawhe-
tai ki te Atua i whakakaha nei i a ia. Tenei
ano kei te rapu,a he whakakapi mo tona tura-
nga. Te mea e roa ai, he ruarua no nga tai-
tamariki e hiahia ana ki taua tu, mahi. Kei
te mohio koutou ki te kura i Te Aute, ki te
kura hoki i Akarana, ara ki a Tipene. Hua
noa ko nga tamariki o ena kura hei tangata mo
Te Raukahikatea kia hua ai he minita hei wha-
kakapi mo nga pariha e tuwhera kau ana.
Tena ko tenei, kua mahue a Te Raukahikatea
inaianei i nga taitama o ena kura ; kua kore e
hiahia kia tae ki reira, ki te Kareti e ata wha-
kaakona ai hei minita. He aha ranei te take
i kore ai nga taitamariki e anga mai ki tenei
mahi ? Tetahi take pea, he titiro ki te iti o te
oranga mo te minita, i rua ai he mahi mana, ko
te mahi a te minita, ko te mahi hoki a ona ringa-
ringa i te oranga mona, mo tana wahine, mo
ana tamariki. Ko tetahi mea ano tenei hei
tirohanga ma nga tangata o te Hahi, ara ko te
whakaranea i te oranga mo nga minita, kia
kore ai he whakaware mo ratou i runga i ta
ratou mahi minita. Tenei ano kua hoki haere
nga hua o nga tahua oranga minita hei enei
tau e haere ake nei ka iti rawa ai. Ma te iwi
ano tenei mate e whakaaro.
Me whakamahara koutou e ahau aianei ki te
tikanga kua takoto i te Hinota Nui i mua ake
nei, mo tetahi tangata maori kia pootitia e nga
tangata o te Hahi i tenei takiwa hei mema mo
te Hinota o te Pihopatanga. Te marama e
pootitia ai ko Hurae e takoto ake nei. He mea
pai kia puta he kupu ma tenei Hui mo te ta-
ngata e paingia e te iwi katoa kia pootitia, kia
kore ai he rapurapu a te wa e pootitia ai.
Heoi ma te Atua e tohutohu enei mahi a
tatou kia rite ai ki tana e pai ai.
|
|
12 12 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
[ No te 15 o Aperira i tu, ai te hui o te Hahi
Maori o te Takiwa o Turanga, ki Whare-
kahika ; i reira te Pihopa, nga minita tokorima,
me nga mangai reimana tekau ma tahi. E -
waru nga motini i whakaaetia. Na Pene
Heihi raua ko Te Hati Houkamau te motini
tangi mo Eruera Kawhia, whakamahara hoki
mo nga pariha e toru o Ngatiporou kei te tu
tahanga. I whakaaetia ko Reweti Kohere kia
pootitia hei Reimana mo tenei takiwa ki te
Hinota o te Pihopatanga. Ko te hui a tera
tau ka tu ki te Pariha o Rangitukia.]
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei : ko te utu :
He mea nui, kiri noa, . . 2/6
He mea nui, kiri pai, . 4/
He mea paku, kiri noa, ... 1/
He mea paku, kiri pai, . . . 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... ... 1/
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
I. Ki te tuhi mai ki te Pepa me penei
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU, GISBORNE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata
II. Kotahi putanga o te Pepa i te marama
hei te wiki whakamutunga.
III. Ko te utu o te Pepa e rima hereni, 5/-,
mo te tau.
IV. Ko nga moni katoa e tukua mai ana ki
Te Pipiwharauroa, me nooti o te Poutapeta ;
otira ki te kore e taea tena, e pai ana ano te
tuku mai ki te pane-kuini, engari hei nga mea
kotahi kapa.
He Whakakitekite Nui.
No te 15 o nga ra o Aperira ka whakatu-
wheratia te whakakitekite nui, ara te ekipihana
ki Parihi, te tino taone o Wiwi, a hei te rima
o nga ra o Noema ka tutakina. He whaka-
kitekite nui whakaharahara tenei. E 270,eka
e kapi ana i nga whare, i nga taiapa. Ko te
utu katoa o te whakaarahanga, o te whakaha-
erenga e £5,000,000.
He nui nga mea tino whakamiharo atu e
kitea ki tenei whakakitekite. He maha nga
rere wai he mea ata hanga e whangaia ana e
te 500,000 karani i ia haora, i ia haora ; ko te
mea nui rawa o aua rere e 30 putu te tiketike
100 putu te whanui. Kei reira te ruuma nui
atu i te ao katoa, e eke ana ki te 15,000
tangata e noho ana ki roto ; kei reira ano hoki
tetahi karaihe titiro whakaharahara, e £60,000
te utu. Tino tata tonu, mai te ra me te
marama ki te tirohia atu i roto i taua karaihe.
Ki te noho te tangata ki te pito ki runga o te
marangaranga ( see-saw ) ka puta ia ki runga
ake o Parihi. Ko tetahi puia kei reira i
whakaritea ki te puia o te Puke-ki-Whehuhia
(Vesuvius), ano he tino puia, e puta ana te
mura me te whanariki. He moana kei roto
o te whakakitekite hei takanga mo nga ika
tipua o te moana. Kei reira ano hoki tetahi
whare maori he mea mau atu ra ano i Niu
Tireni nei. Tera atu tona tini o nga mahi o
taua whakakitekite : nga tini mea o te ao kei
reira, nga mahi takaro, nga mahi ahuareka.
Hei reira tauwhainga ai nga tangata tino tere
o te ao mo te eke paihikara; ko Hatarana
( Sutherland) te toa o Niu Tireni nei e haere
ana, ko ia hoki te tiamupiana o konei. Kei te
whakaeke te mano, te tini o te tangata, o nga
wahi katoa o te ao ki Parihi i enei ra, ki
te matakitaki i te mahi a te Wiwi. E kiia ana
tera e eke ki te £40,000,000 e pau ki Parihi i
te kumenga a tenei whakakitekite. Auahi ana !
Ka kino te haere a te Wiwi !
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.