![]() |
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 63. 12 October 1899 |
![]() |
1 cover |
▲back to top |
![]() |
2 1 |
▲back to top |
![]() |
3 4 |
▲back to top |
![]() |
4 5 |
▲back to top |
![]() |
5 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Nga ronga Whawhai a ingarangi Raua Me Poa Ingara katoa kua mahue akenei heoi ano te mahi anga tumuaki o Ingarangi Hekimi ite tahi ritenga e kore ai raua kote poa e whawhai. I runga ite whakaaro ate Poa te take inga wari here ai te whakaaro a Ingarangi ki te whakakore i ta raua whawhai e ma taku no Ingarangi ki te whakakore i ta raua whawhai e ma taku no Ingarangi. Katehi ka puta te whakaaro onga Poa kia tahuri ratou kite whakatara inga inga Rihi, enoho ana i waenga nui ia ratou e kino rawa taratou mahi hoi ano te mea i mahue ia ratou e kohuru tena ko taratou mahi kinga wahine me nga tamariki ote Ingarihi nui atu te kino. Muri mai katehi taua iwi nei te Poa ka tino takahi i te mana o Ingarangi ara ka kawea nga hoia ote Poa, ki runga "ki te whenua tuturu ake o Ingarangi. Ata waiho ana e Ingarangi kia mahi ana te iwi nei mete kupu whakatupato ano a Ingarangi. Katehi ka tino piki atu te mahi whaka- hi onga Poa ka tu taratou paremata, ka tehi ka tuhia ta ratou pukapuka ki nga kai whakahaere o Ingarangi. o o Me unu atu nga hoia o Ingarangi i nga waahi katoa o Awherika me te tau maha ano i etahi onga kupu o taua Pukapuka ara ki te kore Ingarangi e whakaae ki te nei pukapuka ka whawhai tia a Ingarangi e ra- tou kei nga kupu ote pukapuka nei mete tino whakahi onga kupu. Katahi ka ki, a Ingarangi kua kimihia katoa tia e au nga huarahi e kore ai tenei whawhai e ara heoi no te taenga mai ote nei pukapuka porangi whakahihika ati ka whakahae tia taratou hiahia i te mea hoki e kore e tika kia waiho nga tangata o In- garangi. E noho ana i awherika hei tau- nu hei mokai mate iwi ke, tangi ana te umera anga iwi ote ao katoa ki te kupu a Ingarangi, kaore hoki he iwi i te piri ki te Poa. Note ponei 12th anga ote marama nei ka puta mai te waea ki te kawana o Niu Tireni. E penei aua nga kupu. Kua timata te whawhai. Kaati enga iwi maori onga motu erua nei kua tau toko a Niu Tireni i te nei whawhai kei te haere atu nga kawana ara nga hoia haere hoiho 200 me o ratou hoiho ano o konei hei awhina ia Ingarangi. . Kaati ehoa ma i puta ano te kupu a te- tahi o ho tatou mema ara a Wi Pere i i roto i te paremata i te po i whaka- haerea ai tenei take e totatou Paremata kia haere kia 500 hoia maori hei awhina ia Ingarangi maana tonu e arahi a umere ana te whare ki taua kupu a Wi Piripono kia te Kuini. A ehoa ma tenei kua rite taua kupu a Wipere i tana tamaiti kotahi taana hoiho atahua kua hoatu eia kinga hoia o Niu Tireni hei hari atu maratou ki taua whawhai. Tenei ano kua rite te tahi waahi ote kupu nei i te tamaiti a te kakakura kotahi ta ana hoiho atahua kua tukua eia ki te aroaro o nga hoia. Heoi enga iwi o Niu Tireni ehaere nei ki Awherika i runga i te nei pakanga haere i runga ite toa ite maia ite manawanui mate kaha ote runga rawa koutou e awhina e manaaki e tiaki. A maana ano koutou e whakahoki mai ki te waahi i haere atu ai koutou. Heoi ehoa ma e tino tautoko ana ate Tiupiri ia Wipere raua kote Kakakura kua , aroha atu nei kianga mea otatou. E . haere ana i runga ite toa heoi mate Atua : o korua tupuna o korua ra e kukume kia .. roa.
![]() |
6 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Kaati ki te tino mohio ate Tiupiri ki te rite te kupu a Wipere i korero nei i roto ite Paremata mote 500 hoia maori ekore ekore te rite o tena kupu i te iwi maori. Heoi ehoa ma hei te ra putanga ote Tiupiri ka kimihia te kaute o nga hoia o Ingarangi raua kote Poa kei te Pakanga. 13: 0ngara ote marama nei ka haere atu te tereiha hari inga taonga a te Ingarihi mote whawhai ko taua tereina nei emea- hanga penei mete Poa whawhai nei 15 nga turupa, me nga kai tiaki ano ote te Reina ra. Heoi ano nga kai tiaki o runga i te Taima e haere ana te tereina nei ka whakaekea ete Poa kaore i taea erua whakaekenga kaore i taea no te taenga ki karapa, tera kua oti noa mai i te Poa te whakatakoto te raina ote tereina ra ki te taina maita, i te mea ano kaeke te upoko ote tereina ra ki Runga ite taniwha taua pakutanga pakaru rikiriki te iniana ote tereina ka whakaekea ete Poa, kariro ra te tereina me nga taonga me nga pu repo erua e 7 pauna nei te taimaha ote mata. Heoi haria herehere tia atu ana turupa me nga kai tiaki ote tereina. Kaore e tangata i mate tokorua tonu nga mea i whara kote kapene onga turupa mete ta- raiwa ote tereina. 14th: Kua whakapakutia ano tetahi tereina ote Ingarihi tomo tonu i te taina- maita riro atu i te Poa. 15: Kau puta te whakahau ate piriniha owera, kia whakatuhera tia hekohi moni i nga takiwa o Ingarangi hei awhina inga pouaru me nga tamariki anga hoia ehaere inei ki te whawhai ki te Poa. 15th: Kua murua ete Poa te haawhe miriona moni onga tangata mahi maina kari koura anga tangata o Ingarangi riro kauatu aua moni. 16: Ite Rahoroi 21st terere atu ai nga turupa o Niu Tireni nei ki Awherika ki te kawe ite mana o Niu Tireni hei tautoko Ingarangi nui rawa nga ritenga kua oti ite Kawanatanga mo ratou kotaua ra nei ehararei ara ka haawhe tia te utu monga tereina eharore atu ana inga waahi ki Poneke ki te tuku atu i taua ropu hoia. Na ehoa ma ki te whakaaro ake a te Tiupiri. He me tika kia tautoko nga tangata i runga i tenei karanga ate Ka- wanatanga kia haere atu ki Poneke ki te poroporo aki ki otatou hoa ehaere nei i runga i te manawanui mete toa. He Wharangi na te Tiupiri. He Whakamarama ki nga hoa tuhi mai. Ehoa e Mohi Wikitahi, kua tukua atu o pepa o te marama o Hepetema. Mo etahi o pepa kihei i tika te taenga atu, e tika aua; ua te kai tukutuku atu taua mahi he. Kua kitea inaianei kua neke ke atu te maha o nga tangata tango i te Tiupiri i te ono rau, ua runga i te whakatikatikanga i to pukapuka o nga rarangi ingoa inaianei, e ahau ano e Waata Hipango; na reira i kitea ai e ahau kua ueke noatu nga ingoa ki te ono rau i nga marama i mahue ake nei. Na reira te hapahapa kia koutou o nga pepa, a kua kore etahi o koutou i whiwhi ana a tae mai ki nga ra whakamu- tunga o tenei marama. Na inaianei kua nekehia ki te whitu rau ngu pepa. Heoi ra e hoa ma, kua tupatoria inaianei, i te nui rawa o taku pouri mo tenei raruraru. Tenei ka tukua atu he Tiupiri man e Teope Taewa i runga i to powhiri mai kia tae atu to kuia ki te marae o Tohu. E wheriri mete, kaore he tikanga kia taia to reta, kei pouri. E kore e taia te reta i tukua mai i waiwhara kaore kau he ingoa tangata i roto, tuarua e ngakau maori kei roto. E kore e taia nga reta kaore he ingoa tangata kei roto. Ehoa e Kamira Kuka o Mangamuka, kua kore ahau e mahi i nga panui toa kakahu i roto i te nga wharangi takai o te Tiupiri.
![]() |
7 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Oketopa 3rd, 1899. Kia W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri. Ehoa tena koe te tangata whakaaronui kinga mamae onga iwi maori o Aotearoa whiti atu ki te Waipounamu e pupuri maina enga mahi nunui ato matua a Meiha Keepa i waiho ake kite ao e kore hoki taua kaumatua e wareware inga iwi e rua maori pakeha puta noa te ao. Ehoa utaina atu enei kupu ruarua e mau i raro iho nei ki runga ki to tatou kuia te Tiupiri kia panuitia atu ki nga marae nunui onga iwi maori o Aotearoa mete Waipounamu tae atu ki Taitokerau. I tu te hui ki Manakau i tekau marua o Hepetema 12th 1899 i tae mai a Hone Heke ki reira i haere ate Hanea Kawana Ropiha ki reira he mangai hoki ia no Tanenuiaranga me ona matua, Kerei te panau, Tamihana te Aweawe, Teira te Panau, Horima Mutuahi, Mananui Tera, Kie Tera; heoi nei o Rangitane itae ki taua hui ma ratou e whakahoki mai te kupu kite iwi o roto o taua hui: ko taua tama iti hoki, kote anea Kawana Ropiha i menga e Tanenuiaranga hei mangai mo ratou ki roto kinga hui nunui ate iwi maori me te kawanatanga ote koroni; heoi hopukia mai ana e te pirihimana ate Hanea Kawana Ropiha i roto i taua hui ra onga moni a toua tupuna a Mata Ropiha e £440 pauna, he mea whakapae i tahaetio mai ete Hanea Kawana Ropiha taua moni; ua Taraua Utiku i whakamana te Warena hopu; ko te kai whakamaori ko Ati Makitonore, koira hoki nga hoa o te kuia o Mata Ropiha, koira hold ona hoa i tae ake ai ki te Hupirimi Kooti ite 28 o Hepetema 1899, heoi panga ia ana e tiati Erueti Mete huiuri taua whakapae tika ki waho, kitea ana kaore he he o te Hanea Kawana Ropiha konga kai korero ate Hanea Kawana Ropiha kaore i korero ko Eruera te Kahu ko W. W. Hipango engari itu ano ate Kahu ki roto ite paka ate kooti kapangaia ana te Reehiiki waho ite kore take o taua whakapae kohuru nui whakaharahara i kitea kite iwi maori i roto i te whakapono inaianei; inga wa o mua e kai ana re tangata ite tangata. Katahi nei ka whakahou tia ake inaianei. Ka moe a Mata, ka moe ia te Ropiha ka puta ki waho ko Kawana Ropiha ka moe ia Mere Rikiriki he wahine ra ngati ra no Tanenuiarangi ka puta ki waho ko te Hanea Kawana me ona tuakana me Tamati Kawana, Atateta Kawana, mea ratou tamariki, wa- hia mai ana e te ratou tupuna e Mata Ropiha e £210 pauna ma ratou mana mokopuna, wahia ana e Mata Ropiha £230 pauna maana ake tukua ana kia Piripi Ropiha hei tiaki i tana moni i runga i ta ana ake whakaaro, ko te whenua o taua Mata Ropiha e koko- na ana mo te £700 pauna, na taua mokopuna na te Hanea Kawana Ropiha i mahi ka tae kite £1100 menga hawhe ano ko etehi iriro i te kawanatanga, ko etahi iriro i tana ko tiro ia tangi. Ko te Hanea Kawana Ropiha tana mokopuna mahi i ana whenua katoa i roto inga tu nga kooti whenua maori me taua tamaiti me Kawana Ropiha me Eruera te Kahu, nui atu te tangi o tona iwi o Rangitane kia ia tae atu ki era matua ona i roto ia ngauapa, me era matua ona i Whanganui i tino nui hoki te riihi ona iwi ite awhina- tanga ia ia i roto i tenei kohuru. Ko Waata Hipa- ngo ko Hori Pukehika nga kai pere ia ia inga wa katoa hui katoa nga moni o nga peretanga mai ia ia kotahi £1400 pauna. He nui nga tangata o Tanenui- Reanga i kaore ki Whanganui, i noho ki te kainga o Wata Hipango me Porokoru Aitua, ko te whare i noho ai kote Tari o Whanganui, he. whare maori ko- ira te whare i mahia mai ai e Meiha Keepa te Tiriti o Waitangi ara te Kotahitanga ote iwi maori. Menga rauru i reipa katoa ite tangi hanga mo te te tamaiti a Mata Taitoko i te marae i takoto ai a Taitoko i te pa onga maori i Putiki. He nui ano hoki to ratou pouri mo tenei raruraru, raruraru ana kia aitua ta- ngata mate, raruraru ana kia aitua tangata ora i kohurutia nei, ko tona tupuna ko Mata Ropiha kua kuia rawa kua tae kite 90 ona tau nuku atu ranei ko ona waka ko Aotearoa ko kurahaupo ko Takitimu, ko nga waka tenei o te Hanea Kawana Ropiha, ka hanga ianei he kohuru mo ona, mo nga moni atona tupuna ake hei hanga ki ono i tona ingoa ki nga marae rangatira o te iwi maori me te kawanatanga o te koroni. Kia marama mai enga kaumatua rangatira, menga tamariki ran- gatira, menga wahine rangatira, o te iwi maori menga mema o te paremata o te koroni tae atu kinga pakeha rangatira, kua whaka rapopototia katoa tia nga tikanga ma mata Ropiha i te mea kua kore ia e marama. Ki te peke atu he tangata i waho atu i ona uri kite mahi i ona raruraru, kua oti nei te whakarapopoto he he mona aha koa maori pakeha ranei. Heoi ano, NA NGA KAKERE, o Mahuru.
![]() |
8 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He Panui. PARENGARENGA, Hepetema 18th, 1899. Kia Waata Hipango. E taku hoa e W. W. Hipango tena koe i roto i te Ariki, koutou ko te komiti. E tono ana ahau kia koe, kia tukua mai a te Tiupiri, ki nga tangata ka tuhia nei o ra- tou ingoa ki raro iho nei. Te Kainga. 1: Murupaenga Rewiri—Kapowairua. 2: Paraone Natarana—Te Wharu. 3: Pohepa Hahanga—Takapaukera. I timata ahau ki te tango ia te Tiupiri i te 2nd Akuhata i te tau 1898. E whaka- whetai ana ahau kia koe mou i tuku" mai ia te Tiupiri kia au i te marama o Hepe- tema nei. Na reira ka tukua atu e ahau 10s. i roto i nga moni a nga tangata kua tuhia nei o ratou ingoa a, ko ta matou moni ka tukua atu nei £2. Kotahi ano te Poutapeta e tae mai ai a te Tiupiri kia matou Parengarenga. Kia tau te pai, me te ora katoa ki runga kia koe, e taku hoa e Hipango, me tou whare katoa. Na to hoa aroha, HEMI K. TAITIMU. He Reta. Ki te Etita o te Tiupiri. Ehoa tena koe. Irunga i te powhiri mai a" nga rangatira Maori o Wairarapa kua whakaae te komiti Tumuaki o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute kia tu te hui tau o taua Kotahitanga, ki Papawai, Kereitaone, Wairarapa. Ka timara te hui i te Wene- rei te 13 o nga ra o Tihema 1899, a ka tu mo nga ra o toru. He powhiri atu tenei kia tae mai nga rangatira, nga tangata whai whakaaro, whakahare tikanga o te iwi Maori ki roto i taua hui hei reira puta ai atahi kerero nunui mo te mate mo te ara o te iwi Maori. Haere mai me o koutou whakaaro, ma a koutou whiriwhiri ki te kore koe a tae a tinana mae tukua mai a whakaaro i tapukapuka ki te kareti nei. Heoi NA HONE TATANA Hekeretari. Na to Koutou Kai Tuhi- tuhi. Nga Korero o Mohaka. No tenei ra i te 19 o nga ra o Hepetema i mutu ai nga raruraru whakawa whemia maori o tenei takiwa a ko nga tangata katoa kua hoki mat ki o ratou kainga inaianei. No te tenei 26 anga ra o Hepetema ka tae mai a Apirana Ngata, M. A. L. L. B. Itana ahiahi ano ka hui katoa mai nga tangata ki te kauwhau a Apirana. Ko nga putake o taua kauwhau he pera ano me taua kamo- hau ki era atu takiwa o to tatou motu nei; ana mo to ahua o to iwi maori e he heke haere nei te tipu, he whakaatu mai hoki i etahi huarahi e piki ake ai te ti- pu o tenei iwi o to maori. Heoi he maha nga tangata i tu atu ki te whakahoki i tana kauwhau ara i tau toku katoa tenei iwi no te aonga ake o te ra ka na ka araia hoki ia ki konei noho ai, he nui te whakamihi a nga tangata o konei kia Apirana mo tona mau kinga mahi a nga maori ara ki te haka, me nga waiata. I tona po whakamutunga i riro i a ia te Kauwhau o te karakia o te ahiahi he hanga ahuareka ki te whaka- rongo atu. Heoi e hoa e te etita ko nga tamariki tane o tenei takiwa kua haere kei roto o Heretaunga kei nga mahi o te Raumati ara ki nga mahi katikati hipi. Ka mahue iho ai ko nga kaumatua me to koutou hoa hoki. Nga Niu o nga Taiawa No Manakau. No te 12 Hepetema i tu ai te hui ki tenei kainga he nui nga iwi i huihui ki reira, ko te whakaaro o Ngatiraukawa kia huihui ratou kia whakakotahi io ratau whakaaro, i tae mai a Hone Heke ki reira. Ko te kupu a Raukawa me tae a Ropata te Ao kia Mahuta ma ana e ki mai koia te mema; Ko Nga- rangikatitia i mea me kawa taua take ki Taiporo- henui, heoi kaore a Te Ao i whakaae kia haere kia Mahuta. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ He Rori Maori. KAIPO, WAITOTARA. Ki te Etita o Te Tiupiri. Kia ora koe motau manaaki tanga ite pani i te rawakore i te pouaru ite tamaiti e noho nei i ou marae i Aotearoa me te Waipounamu. Kia ora mate kotahi tanga tatou o Ihu Karaiti e tiaki i nga ra me nga tau e haere mai nei i mua i o tatou aroaro. Ehoa tukua atu e koe enei kupu katuhia i konei e au kia kite kia mohio nga iwi me nga hapu me nga reo me nga huihui nga tangata tuatahi.
![]() |
9 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. No te toru o nga ra Oketopa nei ka tu tamatou huihui ki Kaipo kote whare ko mawake kote take o taua hui mo te reta a penekoti roia o Whanganui raua ko he taraka tautahi me he tahi atu tangata o karaka A nama 1 ko taua reta i tukua mai e pane- kote kia ihaka Takarangi o Waitotara kua ki mai nga tangata kia tuhi tuhia atu eahau kia koutou mota koutou haere erenga i runga i to ratou whenua i karaka A nama 1 ka hore he rori i runga i tenei whenua e pai ana ratou kia haere koutou mate waahi e tohungia ana e ratou engari kahore koutou e tukua e ratou kia waiho kia tuhera ana nga keeti kia whiu hoki i o koutou kararehe i Waenganui o te whenua, Na ite ha paahi o te 9 karaka ite ata katu ate ao turoa whiu kite panui ite reta mai a pane koti mo i haka ka raua ko morehu ite mea e noho huihui ana nga tangata o karaka A nama 1 me nga tangata hoki o karaka A nama 2 kamutu te panui a Te Ao Turoa ka tahi ka korero atu kia tautahi kia kahukaka ma me he mea he aha te take i tukua, mai ai tenei reta nate mea kaa oti hoki ia tatou te whakarite he rori i to tatou huihuinga i te 9 onga ra o Aperira a na kou- tou ano i whakahae he rori mo to wahanga o karaka A nama 2 i tenei ra kua takoto ke henui ake awhiu korero ka tu ko kahukaka tekupenga e whai kupu ake ana au mo te ingoa o hetaraka tautahi kai te he te ingoa o tautahi na pane koti noa atu i tuhituhi ko ahau ano taaku i ki atu ai mo roto i te reta na ko- tenei ata unuhia pai tia atu te ingoa o tautahi ki waho o te reta na kia rongo mai koutou koto take i tukua ai e au kite roia he kite tonu oku he waiho o koutou inga keeti kia tuhera ana ua kotenei kai tana rori ano i korero tia ra e tatou e hara i te mea kai te tutakina e au nga keeti kaore kai te turehaano te keeti tuatahi mai no ote tuatahi katu ko nga urupa i kiri au kite ingoa e tautahi i roto ite reta ate roia, kote rori ko taaku nei mahara kai te rori ano i kia ai me whai tahataha haore kaore ki waenganui ote whenua a whakataua ana te kupu o tenei hui mo haere ano nga tangata o karaka A nama 2 ite huanui tuatahi ano e ngari kanaka nga keeti e waiho kia tu- hera ana na mo te patai mai a to matou hoa a pane- koti kia whakaatu kia atu o matou whakaaro kia tiro roia ranei matou na kana koe e pouri e awangawa- nga ranei ki ta matou utu mo to patai kia rongo mai koe kua huihuia e matou e nga tangata, o karaka A nama 2 nga tangata o karaka A nama i mo to reia i tuhituhi mai nei kirihaka Takarangi me morehu whiu ote 21 onga ra o Aepetema 1899 a kua oti ta matou korero kia waiho ano he rori mo matiu i te rori i whaka taua e matou i te 9 ongara a Aperira 00 na inaianei na matou ko kahukaka te kapenga me he tahi atu i whakaoti. Kai hoha te Tiupiri kite tuku ia matou korero mo to matou whenu, he mate hoki. NA TE Ao TUROA WHIU. Me he tahi atu. No Parihaka. PARIHAKA, Hepetema 20. Kia terangi pourarau. E pa tena koe; e hoki tena koe; e tau tena koe. O to koutou whewhenga atu iu maua ko to oku hoa; henui touku aroha me taku tangi atu i runga i te a hua ma hae o to oku ngakau ki nga noho anga o ta tatau tamaiti i roto ito maua whare kotahi me to maua moenga to kotahi. E hoa e ta rera tena koe me o rangatira me to mokai ata tatou tamaiti, heoi nga mihi. He kupu tenei, no te kawana wharu, he utu moto korero i korerotia e te kaho Ki kapui no te po ote te- kau mawaru i tu ai, he tika te kupu a tutaki he tangata kino au kaore e utu tako to i au nga mahi ate nei waka tupuranga aha koa tau tohe te motu nei me teao kotahi au hei whakararuraru, raruraru ra- wha i au he tangata au i korerotia mai i mamata hei nakahi hei ngau ite rekereke o te hoiho a kahinga kirunga ki tona kai eke; te motu nei kua haurangi teao kua haurangi te kawana me te kingi o te nei mo tukua hau rangi, tokorua raua i haurangi, te motu mo teao me o raua kai whakahaere to ite whakamahunga whatau, tupo mamai te toru tau kei mua io matou aroaro mai ana katahi ka tino kino te haurangi, kaore he ma rae hei tunga monga mahi a te motu nei heoi ano te mahi mate motu nei he tuku noa iho pena ito puru kau e tuki ana kia rau waka puru; e mahi itu tikanga o nga mahi kia tika kaore e tiki; enei tau ma aku anake, me mutu mai nga mahi, ate me te ao ite 42 te tau, muku mai kite 47 ma witu o te tau. Konga tau tena i kau paraite karakia kore irunga ia hakopa me tu mai he tika onga mahi ate ao mete motu i ena tau ehoa heoi nga kapu ote po ote te kau mai wa kapa nuitia kote korero a matakatea neke o kaiwai ki iro to ite Tiupiri nui atu te kino onga kupu otaua tangata motohu raua kote witi; engari ko te tiakina taua Tiupiri ete kai panui pepa o kupu e muruahei ta na kupu motaua po ahakoa ruarua kou- tou hei pehanga ma te motu anate ao, kaati noa iho engari ki te mate au kaha tenei kupu, kite ora au e e ora na hoki a Ihoa. E toru tau kei mua i to oku aroaro ahakoa pehea to haere anga iwi e rua kapu kai ki tenei waahi, kaki tenei wahiti tangata; heoi ano kona kupu kia koe. Ehoa e nui aua ena kupu hei uta atu mau kirunga te Tiupiri, meta wai ote nei taonga o Parihaka, kua kite koe ite ahuatango o tau wa kua tae mai teni ate matenga motaua wai mehe- mea he tika taua wai he maori na na i mahi kautua atu ete tahi tangata i Poneke ae hetamariki haua ta- ngata kote roro ao aua tamariki e 4 putu e ono inihi, ehara ite mea note kura to raua matauranga. En- gari hemea titiro na o raua kanohi irunga i nga- mahi anga pakeha o to raua taone, heoi tena. Ehoa e rangi kite mutu to korero tukua atu kite Etita o te Tiupiri kia Hipango. Na te areha TE OPE TAEWA.
![]() |
10 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He Panuitanga. Ki nga Rangatiri o Enei Takiwa, Whanganui Taone — Putiki — Raroto- nga — Niu Paremata—Hurunuioranga— Nelson — Otago —Moutoa—Whareponga —Bluff— Canterbury — Christchurch— Kaipara—Auckland—Russell—Pariroa— Hukatere — North Cape — Whangarei— Coromandel—Dargaville. E hoa ma tino niu rawa te pouri, i ru- nga i te kore e tae atu o koutou pepa i tenei putanga ia Hepetema, kihei i kaha te ono rau pepa, i runga hoki i te kore i whakaaturia, kua neke ke atu nga tangata i te 600. Na reira ka nekehia nga pepa ki te waru rau. W. W. HIPANGO. Mo Nga Mema ote Tai- hauauru. Enga hoa pono e whakahua nei i o ratou ingoa hei mema mote Paremete ote ote koroni kauaka e kaiponu i o koutou whakaaro tukua mai kia panuitia e tokou- tou taonga ete Tiupiri ete oha a tokoutou matua kua taha ake nei ki te Poo kaua e a wangawanga kite ingoa etita tanga o to- koutou hoa W. W. Hipango me tona whakaingoa tanga hoki hei mema kaore tokoutou taonga i te he waiho nga tua ra- tanga i Runga i o koutou tinana mo to koutou ingoa mema kaua ki tokoutou ta- onga e puare ana tokoutou taonga mo nga ritenga e ora ai tatou e mate ai. Heoi ano na to koutou hoa pono. H. PUKEHIKA. Ki nga hoa Tono Pepa. Aperahama Tekume o Wharerani... 1 O P. K. Inia, R. Ranginui, Tewhiringa Tokaanu......... 3 O P. K. He tono pepa mai; — No. 62 R. Teowaimerengi Hamanu, Tukopako, Waipiro Bay. He Kohuru. Ite Rahoroi net te 14th ka Kohuru tia a te pakeha nei aua tamariki tokonui ki pitoane i Poneke e wahine e taane tetahi o aua tamariki kote whaene onga tama- riki nei kua riro ke ki Poneke no muri ote wahine nei ka hoki atu te pakeha nei i runga ita ana mahi kamu- ra rokohanga atu aua tamariki e nohoana aua i toratou kainga ka tehi ka whawha atu ki taua pu hurihuri ka tehi aua tamariki kapuhia ria i roto i toratou ruuma kamate katehi ka pupuhi ano ia ia te pakeha nei kaore i mate katehi kamau ki te heu ka tapahia tona korokoro kaore iatamate, te hokinga mai ote wahine ra i Poneke rokoha mai kote taipu tangata e takoto ana i roto i tona whare ara kotaaua taane meana tamariki haria atu aua ki te ohipera ko nga tamariki kua mate rawa atu ko te papa tera peaeroa. Tupapaku. Ko Tinia. Ko tinia te tupapaku i mate ki Te Mahia, kia rongo mai ona whanaunga i Aotearoa me te Waipounamu. He nui te tangi i tangihia ai tenei tangata, he ranga- tira, i heke mai ia whaitiri kia Rongomaipapa, e ono nga tau e pangia aua e tona mate. Tangata Mate. Note 24 ongara o Hepetema 1899 net i mate ai a Komene Papanui ki Koriniti i runga ote awa Wanganui tetahi onga tino kau matua rangatira onga ti pa mo- ana kua tino kore he kaumatua oranga ake otena iwi heoi ano konga tamariki anake. Hei aha ete iwi nga tipa mate atu o tatou kau- matua kite poo waiho ake kote taonga etumaina i runga ia koutou ara ko Pamoana kura aha koa ratou i mate kua ora ingara kua kitea.
![]() |
11 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. No Wai Whara. Hepetema 4, tetau 1890. Ki te Etita o te Tiupiri. Tena koe; irunga inga maakitanga ate Atua. Ehoa tukua atu enei kupu ruarua kia panuitia atu kinga marae irunga inga motu erua nei i Aotearoa mete Waipounamu. Ehoa ma tenei tetahi tangata o konei ote mahia nei kua mate ite 4 o Hepetema he tangata whai mahara irunga ite whakapono i pai taua noho i roto ite hahi ao mate noa. Tenei Arona Te rangi tera kua haere ite ara onga matua a he kai whakawa ano tawa tangata no roto tenei waahi. Ka nui te pouri o te ngakau, a, hereni te tangata; hui katoa nga tangata pakeha maori i taua hui e wha 400 tangata; 10 para- oa poaka i patua 54 kau kotahitanga kumara e toru 30 taewa 16 peeke erua tana, huka, etoru 3/4 tana ka- rani e 40 pauna, paramu 30 pauna, pata 25, Tiamu 39 me era atu ma whakapaipai itu ano he whutu poro i- taua taima kote makomako e 3 toru kaore ta hui he- nua whakamiharo enei motau a tangata heoi. TE RUA TEATIMANU. He mema. Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a Whanganui kia karangatia ahau hei mema mo te Paremata o te Koroni mo te Tai-Hauauru. Tenei ahau a Te Houhou Tukino ka whakaae i runga i te tono a Ngatituwhare- toa kia tu ahau hei mema mo te Paremata o te Koroni mo te Tai Hauauru. Pooti Whakatehauauru. —-—— •E nga iwi o te Tai Hauauru. Tena koutou i roto i nga mate me nga ora, e hipoki iho nei ki runga kia tatou Ma te Atua koutou e tiaki e manaaki i roto i nga ra maha. Mo Nga Reiri. E nga wahine tenei ahau te oha atu nei kia koutou; notemea ko koutou te whare o te tangata me te ora o te tangata; na he mea tika hoki kia titiro atu te hunga mohio kia rapu atu hoki i etahi pai nga kia puta kia koutou me o koutou uri. Na tenei ahau to koutou tungaane te tangata hoki na ana i hapahapai o koutou ingoa whakahuahua ki nga marae, tae noa ki roto ki te Paremata o te kotahitanga. I te mea kua whai mana koutou ki te pooti i te tahi mangai mo kou- tou hei pikau i o koutou hiahia ki te Paremata o te Koroni. Ko taku hiahia nui kia pikipiki atu koutou ki runga ki nga matauranga, e puta ai he ora he painga kia koutou; ina hoki nga pake- ha e whakatuhera nei i etahi painga mo "te taha ki a ratou wahine. Te mea tua- tahi rawa ka hoatu e au. Tuatahi: ko o koutou mate e pa mai arm ki o koutou ti- nana. Tuarua: kia kaua koutou e hoko. Tuatoru: Konga mahi pai hei whakahaere ma koutou mo a koutou tamariki. Tua- wha: kia tukua a koutou tamariki ki te kura. Tuarima: Kia uru koutou nga pouaru wahine ki te tahi oranga i roto i nga whenua o a koutou tane, he pera hoki me nga wahine pouaru a te pakeha, he tino ture tenei kia ratou. Mo nga Tiatimana. Enga iwi, e nga Hapu, e o koutou rangatira, me o koutou tangata whaka haere. Tena koutou i roto i nga Atawha a to tatou Ariki. Tenei ahau to koutou potiki whakamutunga te tu atu nei ki mua o koutou aroaro i runga i te ingoa whakahuatia nei hei mema, hei pikau nga mate i nga mamae i nga auetanga pa ana ki te tinana kotahi, tokorua, taki tinitini ranei.
![]() |
12 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Mo Waikato. E Waikato i raro ia Mahuta me ou rohe katoa. Tenei a koutou taonga kei au ko te Aomarama me te Matapihi, nga tohu i kiia ai e o koutou maatua tupuna ko ahau ko Whanganui hei Matapihi mo te motu. Koia koa te marama o ta koutou mokai te whakahua atu i enei kupu, he mea i whakairia mai i nga ra e ora ana. o tatou tupuna matua, kaore enei kupu i te warewaretia a ngaro atu nei a Meiha Keepa te kai here i ena. kupu, waiho ake nei kia iri ana. Kaore ahau i te whaka- hawea i te pewhea ranei. Engari ko te whakatutuki i nga mahi. E. Raukawa. E raukawa, e kotahi aua o tatou tupu- na maatua i te wa e ora ana ratou: e ta- koto nei i waenganui o tatou ko Matahiwi ko Paramahoe, ko Raukawa ki waho ki te moana. No reira mai e te iwi e takoto hei to taua pai i whakairia iho ai e ratou ko te Whakapono, e tu na ko Rangiatea, e tu nei ko Putiki. • Na reira ahau ka ha- mumu aru ki a koutou. Tukua mai hoki to tatou taonga kia au. Tuwharetoa. E Tu whare toa o kotahi aua o tatou tu- puna matua ite wa hoia aua ratou. E takoto nei te tatau Pounamu, i runga o Rangipo me o kahukura. O reira tae noa mai ki naia nei. Kua mate to tatou matua, a Meiha Keepa, te kai Pupuru o aua kupu. Koia takoutou pononga ka mea atu kia Pooti mai koutou kia au. Mote taura e hete nei i o tatou kaki. Tai Whakararo. Enga rauru nga tihine ruanui Taranaki me te atiawa i Raro i runga, i raro ite maru o tohu kakahi, raua kote whiti oro- ngomai, te nei ahau takoutou pononga te mea atu nei kia koutou kio Pooti mai kia au mo runga i nga mate epeehi nei ia tatou. Tenei ake ano etahi moa tera putanga o te pepa. Kaati ka tuaruatia ano te panui o aka korero i roto i te Ho. 61. Naku na W. W. HIPANGO. Waata Hipango, i te hui ki Hiruharama. E te tiamana me te iwi nui he koanga ngakau tenei ka karangatia tuatahitia ahau e koutou ki a tu ki o koutou aroaro, e hara i te mea taku tu naku, me aku mahara i roto iahau ka whakapuakina atu nei e au ki a koutou, engari na o tatou matua kua ngaro atu nei ki te po ora ake ko koutou, koia te tika o ta koutou karanga ko ahau hei matamua ara hei whakaruruhau ina pea kua maha o tatou tau e wehewehe ana, a, tera pea kua warewaretia nga korero a o tatou kau- matua i whakatakotoria ai e ratou he mahi hei ora mo tenei iwi mo Whanganui ara mo o ratou whenua. Note tau 1880 i whakaturia he Kaunihera, hei pupuri, nga whenua kia whakahaerea nga whenua i runga i nga tikanga reti me nga hoko tika, ka korerotia hoki e taitoko he tima mo te awa o Whanganui, me whakaputa nga rori kia haere i runga i nga whenua, me te huarahi mo te tereina, me nga taone maori; ko te pupuri i te whenua kia mau, ma runga hoki i enei tikanga nunui, e puta ai he painga kia tatou me o tatou whenua. Me te korero hoki a Taitoko e kore koutou e waiho • puihitia e au ma te nui o te noho ote pakeha ki runga ki nga whenua, e puta ai he painga ki nga iwi e rua a ka rite ta koutou wai u ki te puna e totoo ana, ka inumia ka totoo mai ano. He maha ake ana korero i whakatakoto ai, ana take pai kei warewaretia me hoki atu ki te titiro i ena take, notemea he ora kei roto. Enei whakaaro katoa a Taitoko, he mea ata whakatakoto ki te aroaro o te Paranihi, te pirimia kua o ti hoki te whakapaipera o a raua korero.
![]() |
13 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Mai ano o. era tau takoto tonu ahau ki raro i tena tikanga, a, toputia iho e tatou kia mau ki ana tikanga, i te tau 1888 kote hui ki Putiki wharanui, he maha nga rangatira o nga iwi i tae mai, ki taua ra, oti iho ia ratou to ratou Kotahitanga ki te kimi ki te rapu i te mate me te ora mote iwi maori, naku i whakarapopoto nga take o taua hui ara o a nga iwi, haunga ta Ngapuhi take ara te Tiriti, koia ano tetahi o nga take o taua hui, a i tae ahau ki Poneke ko ahau tetahi o nga Hekeretari ko te Rawhiti tetahi. I runga i te hokinga mai ki Whanganui, ka hapainga e au ko te Aperira ki Whanganui ara ki Hiruharama hei pupuri i nga kupu a Ngarangatira i whakaoti ai i to ratou kotahitanga, tino pumau rawa tenei mahi ia tatou, me o tatou kaumatua, whakaotia ana te kupu kia kohi a Whanganui i te rua hereni i te tau, hei kahatu hei whakahaere i te ora mo te iwi maori Tuarua: ine mutu te hoko engari te riihi i nga whenua Tuatoru: he unui nga Apiha kawanatanga ia ratou o tenei iwi o Whanganui; me era atu tikanga i whakaritea e te komiti Nui o te Aperira, kia taea ai he tikanga te whakahaere hei ora mo tenei iwi, a heoi ko ahau rawa i tino tuturu te ropine i nga whakaaro a tatou mahi a tae noa mai kia tatou I te tau 1892 kote Hui ki Parikino he miha nga iwi i tae mai ki taua hui naku i mahi tetahi Pire Maori hei whakahaere i nga whenua mao- ri mo te riihi anake, me nga ritenga o nga kohatu utu nui i tino tautokona taua pire nga iwi, a i tino whakapaingia e nga mema o te komiti whiriwhiri me te Tiamana me te Heuheu a ko ahau ano hoki te Hekeretari; no taua tau ano kote hui ki te Waipatu a i tino kowhiria au e te iwi kia haere ki taua hui, heoi i unuhia ahau e Taitoko i roto i te no- hoanga mema a tukua aua au hei hekeretari mo te Runanga Ariki, a tonoa ana hoki kia hau e taua ru- nanga Ariki, a tonoa ana hoki kia hau e taua runa- nga, kia mahia e au tetahi Pire mo te iwi maori, i oti iahau, pahitia ana, a tukua ana ki te whare o raro naku ano i whakamarama nga take katoa o tana Pire, i tino marama ai te kawanatanga maori rae era mema. I korerotia nuitia i reira kia Turakina Te Kooti whenua maori, a i oti te whakaaro mo tena take, a i korero ahau engari nga Ateha maori hei rihania kia pai ai te turaki i Te Kooti, i runga i tena take rihaina ana au i runga i enei take o te mamae o te motu, e noho nei au i runga i enei kupu e here nei i toku tinana, a wehe noa to tatou kaumatua, i runga i nga putanga Pire mai a te Kawanatanga mo te iwi moari, ko ahau rawa to tatou kanohi ki te matakitaki me te whakatakoto he pitihana hei turaki heoi ano ta te iwi he tautoko mai, me te i e ote whakaaro, e noho ana ko Taitoko ki Poneke, ko ahau ki roto i te iwi, na tenei huarahi ka whai kaha tatou hei araiara haere hei whakakaha i te whakahe a nga rangatira e Hoho ana i Poneke me toku whakaaro nui ki te tohutohu kia koutou mo o koutou whenua mai ano o te tima tatanga ki Te Kooti whenua Rahuitia nga whenua i nga kainga kaore rawa e taea ana, heoi rawa no tenei whenua o tatou o Murikau Hiruharama, katahi rawa toku reo ka whakamanaia mai ki tenei hapu kia Nga tihau, he mea tangi naku, ki tenei o tatou hapu, kia whakamanaia mai taku tono kia rahuitia tetahi wahi o to ratou whenua hei puranga iho mo nga wheua tangata wheua kupu, me te mutunga mahara a o koutou matua, i runga i tenei kupu aku whakaaetia ana whakaaturia ana ki Te Kooti, paahitia ana te kau mano eka hei rahui te kaa mano eha hei waho, ua reira ko tenei hapu rawa na raka i tau ki nga tangata e 31, i pa kia hau me taku ano etahi mahi nui i mahia e au ko Puketarata poaua nga kupu ao tatou matua i whakatutuki. Tera iwi me Ngapaerangi te mate i runga i te mahue ki waho, heoi i mahia nuitia e au a pakaru ana i au te mimoria uru ana i au te iwi ki roto, i runga i te ki a nga tangata matau e kore e pakaru i au heoi ra kua kitea tena e te Ture, na reira e te iwi ka hunga e te kawanatanga he Ture ara Ture whakamanu take, kua mohio hoki te kawanatanga tera e mate haere nga hoko a Nga Kamupane me nga tangata paraiweti ia tatou i te iwi maori na kona tenei ture katu, He mahi inaina tana ture i nga whenua o te Tai Rawhiti ara ko etahi o aua whenua kei te toe, kaore i te tonoa e aua pakeha kia whakawakia i roto i taua ture, na reira e tika ana kia whakakorea aua Kirimina. Hu rite tonu ki au te rangatira me te rawakore e kaha ana au ki te tohutohu a ki te awhina, i runga i nga mahi ki te taha ki te ture me au ki te kite nu he tangata, rawa kore he mate i pa ki a ia i runga i nga mahi a Te Kooti whenua ka tino awahina au i ena ta tangata kaore ano au kia tono utu noa ki te tangata mo runga i aku awhina i te tangata i te hapu i te iwi ranei. A i oti hoki i au te whenua me te kainga o Wereta Rawiri raua ko Tarete Pohe me te iwi, (ara a Ohakato) hei kainga tuturu maori e kore e taea te hoko, te riihi. Naku i mau ai te here o Marae- kowhai me Koiro Poraha. Ko ahau te tangata i tino whakahe ki te ture kaporeihana kia mahia e tenei iwi e Whanganui, a kore ake i pa taua ture ki konei. Me ahau ano i whakahe i te Pire Poari, naku te piti- hana i mahi hei whakahe ma Whanganui. Me aku whakahe he e kite tonu ana te iwi i te tika o taku kupu. Taku mahi mutunga ia Akuhata nei ko te mate o etahi o nga hapu o Ngatirangi i runga i te whakatau a Te Kooti. Mo te take tuarua me Reti nga whenua. Hei tino take te nei e hara i temea he take hou. He tino tautoko ana au i te pire mo Ohotu ara te take o toku iino tautoko he tikanga na o
![]() |
14 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI, tatou matua i whakaae me pera to ratou whenua, no reira au ka ki, me takahi ranei e tatou a ratou whakaaro nui, ina hoki ratou kua mate- mate ko tatou tenei, a he tohu nui tenei na ratou, kia tatou, kia mate ake te mate na ratou ano i hanga, kia ora te ora na ratou ano hei painga ano kia tatau ina te he he whakaae noatu ki nga ture mo era iwi me o ratou whenua. I haria mai te Ture Kaporeihana mo tenei whenua, ko ahau rawa te tangata i tino wha- kahe ki tena ture kia pa ki tenei whenua. He take tenei ara te reti kaore e hanga kino i te whenua raua ko te tangata e kore ai e kiia kua rawa koretia te tangata maori, he mana mau roa tenei kia tatou, ma tenei take e maunu ai nga miho o te Ture Hoko a te Karauna 1892 i roto i te rohe potae e rere atu nei i Parikino ki Taupo ki Waikato rere mai i reira ki Utapu tika mai i roto i te awa o Whanganui ki Parikino, ko te porohita tenei a te Karauna e tau nei tona hoko mo te kotahi hereni mo te eka, ko waho o tenei rohe e rereke ana nga huarahi, ua reira he mea tika kia mataki taki tatou ki roto o tenei rohe potae, me nga iwi e noho ana i roto, koia nei nga iwi e tamia ana e tenei raupatu kei te whakahe nui hoki tatou ki tona mahi hoko he i o tatou whenua. A me te huaki hoki i tama Ture e haere nei tatou e te kawana anga nga hei mokai koia am i tino ki ai ka kaha au ki te main pire hei whakahaere i tenei tikanga, hei patu i nga hoko a te Karauna. Te mea nui me ata titiro, tatou, ko te hiahia i tenei wa kia kana he waiho mangare nga whenua, ko te hiahia huki kia nohia nga whenua e te pakeha, ma te maha ote tangata te noho e puta ai he painga ki te koroni, E kore au a tono atu ki te kawanatanga kia mahia mai he pire i runga i tenei huarahi engari ka tono atu ahau awhinatia ahau mo tena pire i runga i nga tikanga rihi. Tera etahi o koutou kei te penei kaore e pai. engari me mahi paamu me penei he ture 1 e whakapai ara au ki te tangata kei te motu- hake tona whenua ki a ia he pai hoki ki nga tangata whakaaro pera ma tona kaha ki te puta atu ki wahi, ko taku korero mo nga tangata kuare, mo. nga koro- heke mo nga kuia, ma nga Tamariki e ropu ia ratou ki te wahi ora, mehemea ki te ki te iwi he ture pai te mahi paamu hei ture, tena kakaha ranei te tangata ki te mahi ki ona urunga e toru ki roto ki nga poraka? K kore. Koia am i ki ai e hara tena i te huarahi pai, e hiahia aua tena whakaaro kia maranga katoa, nga ngarara kino. Engari te riihi, ma to kaha ki te mahi i to paamu takoto mai ana era wahi e uru ana koe, hei whakakaha ia koe ara nga moni e puta mai ana i te reti. Take tuatoru, nga mate ote Iwi Maori E toru nga ahua takiwa o tokoto ana tenei take. I: Konga whenua ote Raupatu. 2: Konga whenua i roto o te Rohe Potae. 8: Me nga whenua i waho o te rohe potae. Kaore he mate i roto i nga whakahaerenga reti o nga whenua o te Tai Hauauru heoi ano te mate kei te mau i te tinana o te tangata, e pai ana te -reti hei arai inga hiahia hoko kote hiahia ia ki te kimi i te tino ora e hoki mai ai nga whenua katoa i riro i te Raupatu, e pai aua tena hei titiro ienei ra a i nga tau e mutu ai nga reti. Ko nga tikanga reti whenua kei waho ote rohe potae. Kei te ahua pai ora ratou na kahei ratou ki te mokete, ki te hoko, ki nga tikanga e paingia aua e ratou, no te mea e tirohia ana e nga kai wariu. te ritenga o te utu mo te whenua e tae ana ki te £4 mo te eka engari ko taku hia- hia nui kia whakamanaa he ture kia purutia kotahi waru o nga eka, hei oranga tuturu, e kore e taea te muru i runga i nga mate ura, hoko aha ranei o te tangata o te wahine ranei; otira kote tino huarahi ko te riihi. Tetahi mate nui na te huhua o nga ture e whakahaere ana e te Paremata ki runga ki te iwi maori, no kona ka tau papatu haere nga tikanga i tena takiwa i tena takiwa, na. kona kaore e rite nga hiahia o nga iwi ki runga ki nga hurahi o nga ture e tonoa ana e whakaaetia ana e etahi o nga iwi, heoi ko te roia anake te iwi i whaka- tupuria mo tenei huarahi, kaore tatou, ina koki etahi kupu kei te mau i nga karaati, he tenata kamana, he Tiota tenata ko tetahi o enei mana e whakaae ana kia heke ki nga uri, ko tetahi e whakaae ana ko te paanga o te tangata i mate, ka heke ki ona hoa i te Karaati. He nui atu tona whakamarama mo tenei take ara nga mate wira, nga, tamaiti whangai, nga ora mo nga pouauru, me wa atu tikanga. Me Apira te 21 tau i roto i nga taitara. E mau ana tenei hake i roto i nga whakamananga a Te Kooti i nga whenua, I runga i taku whakaaro kia patua tenei 21 tan, kia hapainga nga ritenga riihi kia 40 ki te 6 > nga tau, mo runga i te hiahiata- nga ki nga whakahaere riihi, notemea e kore e kitea he tino painga i te 21 tau, notemea ma te roa o nga tau, e puta ai nga whakapainga, a, e neke ai hoki nga painga mo te whenua, me nga utu reti e puta ana i nga whakapainga, i runga i nga tikanga wariu, he pai tenet hei mutunga, kote Tare hoki o naianei i runga i nga Ture Riihi a te Karauna ko tenei kupu whakapai, e mau ana i roto i ana riihi ho painga mo te whenua. Tuarua: Mehemea ki te mokete te tangata te kau tau ki te kore e ea nga moni. Na e toe mai ana era tau hei riihitanga, hei whakaea i aua moni ko nga painga tona o to roa. Tuatoru: Mo nga whenua u tatarana ki nga taone a hei taone ranei ka whaka-
![]() |
15 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. haerea ena tu whenua i runga i nga tikanga mahi 1 whare. He Kanohi ano au mo te Taha Pakeha. He tino take tenei ki te huarahi e korerotia nei otira waiho noake tenei ma katoa e titiro. Nga Kura Maori. Toku hiahia kia tino whakakahaa nga huarahi o tenei mea o te kura, a ko ahau rawa te tangata kaha ki te hapai i enei mahi, me toku hiahia kia whaka- puputia te tu o nga kura maori i runga i te matara rawa o nga kainga maori na e kore e taea, te whiu nga matua e kaiponu aua i a ratou tamariki te tuku ki te kura. Tetahi kia whakapumautia he mahi e te Kawanatanga ma nga tamariki i puta i nga kura kia whai oranga ai ratou. Me taku tautoke i tetahi kura kia tu ki te Tai-Hauauru nei hei ako i nga tamariki ki nga mahi nunui ara kamura initinia. He Whakatutuki i nga tono a etahi hapu e noho mate ana kihei i uru ki nga whenua. He maha nga tangata a hapu ranei kei te penei a ma tenei iwi hoki me Whanganui, e tino mohio ana tatou tera etahi whenua e kootitia ana, ko nga tuakana ko nga teina ko nga maina ko ngu whananga i urn tera atu ano o ratou whanaunga tuakana teina matua pea, me era atu tangata e tika ana kia uru, penei me te Kere me tona iwi koi te noho mate, penei me te poraka o Whakaihuiwaka kua mohiotia tera ano nga mea tika kua mahue ki waho. He take tika ena hei mahi. Te Rori o Whanganui. He take tenei e tika ana mo tetahi huarahi mo te iwi maori e noho ana i te awa o Whanganui, mehe- mea he kainga pakeha kua puta ke he rori, i runga i te taimaha o nga utu o nga tima, titiro ki nga pakeha o Raetihi na e mahia mai na to ratou rori i runga i to ratou mate i te tima. Heaha hoki i te kore ai tatou e tono, ina hoki o tatou kura kua tutu haere ara hoki te ture e tika mo tenei huarahi ko te tango i nga reiti i runga i nga whenua maori. Nga Patunu. I takoto he pakanga ma Whanganui mo tenei take i runga i te hiahia o te Poari ote awa ki te tukituki i nga Patuna, oti ana i te komiti nui o Whanganui kia Hamenetia ki te Hupirimi Kooti kia tirohia me- hemea kaore he take onga maori kiaua taonga heoi ha- painga ana e maua ko Taitoko to Hamene, i runga i tena huarahi ka tino haere mai ko te Pirimia, ki o tatou aroaro, a oti ana ko nga pa kei to huanui o te tima me unu era, ko nga pa kei te watea kaati tonu kia tu, a mea ana hoki te Pirimia ki to hiahia kai- tou me utu nga pa i tukitukia e whakaae ana au kia utua e kore e pai kia pakai uhia noatanga iho, kei a koutou te whakaaro oti ana tena take, engari ko ahau e ki ana, kia hanga e te Pirimia he rarangi whakauru ki roto ki te Pire mo te awa o Whanganui me mana aua take ra i koreratia e te Pirimia mo te kore e pakaruhia nga pa tuna i whakaritea i wae- nganui ote iwi. E whakahere i nga hoko Kamupane me te hunga paraiweti. No te ture 1873. He Mimoria te karaati i whaka- putaina mo nga whenua e Kootitia ana puta ana i roto i tena ture, e kore e taea te hoko te mokete, ma te hoko o katoa e mana ai tana hoko; he maha nga whenua kei Whanganui i HIM ki roto ki taua ture, me te hokonga hoki, he maha hoki nga whenua kaore i taea te whakarite, i runga i tenei takahi a te iwi noi a te pakeha i ana ture Naku i pakaru te Mimoria i runga i taka tono ki tu Hupirimi kooti kaore au me taku iwi i uru ki roto, he hunga ke i roto heoi tau ana tena tika, koia nei tonu te whenua, na ana te ngakau o te pakeha i whakaoho e ka mate tatou ite iwi maori koia te ture whakamana ka mahia mai na e te pakeha, koia taku mahara kia weakamutua aua tikanga kia hoki mai nga whenua kaore i taea te whakaoti e ana pakeha. Tiriti o Waitangi Kaore aku whakahe mo tenei take, notemea kei raro tonu ai i nga parirau o tenei mana nui me taku whakarite i ona mana i korerotia, me rihana nga po- nonga Kawanatanga kia marama ai te whakaaro ki nga male o te iwi maori. Kaati i runga i taku take kaore rawa he mate ka pa atu ki te Tiriti a ki te tangata maori ranei i runga i tenei huarahi me riihi, nga whenua katoa, ko nga mate me nga whakahaere- hei titiro. Kaati kia ora e te Tiamana, me te iwi tenei ahau kei roto i o koutou ringaringa, e korero ana ahau i nga tikanga i korerotia mai e o tatou matua tae mai kia tatou. Ko taku tu na teiwi ki te ki mai koutou ki ahau kia noho, pai tonu ahau, kaore aku awanga wanga a ka mea ranei ka whakarere ahau ia koutou, kaore; kia ora. Ua mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti Mui o Whanganui. OKETOPA 12, 1899. Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office, Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata Wiremu Hipango, under the authority of the General Maori Committee oi Wanganui.