![]() |
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 55. 23 May 1899 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI, nga mate e pa ana kia tatou ki te tangata maori, me o ratou whenua. Kaati koa hei te ra ano e whakatako- toria ai nga take e te hunga karanga e matauria ai nga mahara o era iwi o tatou. TE AUTE, Mei 6th, 1899 • Kia Waata Hipango, E tooku teina aroha iroto ite morehu aitua; tena koe te kanohi otetahi o korua i mahue iho nei kokoe meto tatau tuahine, kua momohanga kite ao nei; E taea hoki te aha Na Ihowa iho mai na Ihowa i mau atu ite moenga roa e kore nei e taea te whakakorikori. Tena koutou ko wha- ene kia ora, kati kia koe; utaina atu e koe enei kupu mihi mo tetahi o korua ki runga i te owhaki a to tatau papa. " Poro- poroaki " Haere ra e Harurukiterangi, e whai io papa, e whai io tipuna, e whai io hakui, e whai io tuakana, e whai io tuahine. Haere atu kite whanui tanga o tena wahi kaore nei e mohiotia atu hoatu maku e * whai atu ina hiahia te kai hanga. £ mohio ana au ko koe te riwhi o to tatou matua o Meiha Keepa tikina ana mai koe eto matua haria atu ana haere ra e tama. Haere atu tenei au te mihi noa atu nei i ko- nei te tangi noa atu nei i konei, to tinana kei kona to wairua whakaahua kei konei, e tangihia atu ana eau haere ra e tutu to- tara irunga ite ata whai a te kai hanga. Heoi ano " He waiata tangi. " Haere ra e Rangi haere wareware atu koe iau e waiho manukanuka au ite ao nei huri ai whakamau te titiro kirunga o kai waka. E tama koe a Rereomaki ana ta korua moko puna, ra hiritia mai kite aka o Rehua, ka riro ra koe, kite hau o werahia ei. Turakina kite uru ka hinga nei au kite whare ra ei. Haere atu ra e tooku teina. Heoi ano. RANGITOHITU. He Mema. Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a Whanganui kia karangatia ahau hei mema mo te Paremata o te Koroni mo te Tai-Hauauru. A tera hoki ahau ka whakaputa atu i oku whakaaro a te wa e rite ana hei tukunga atu -i oku mahara hei whakaritenga mo tenei turanga, e kiia nei hei mema. PIPIRIKI, Aperira I7th, 1899. Kite Etita ote Tiupiri, N. W. Te Umurau. Ehoa mau e tuku atu enei kupu rua- rua whakamaharatanga take pooti mema Whakawhanuitia atu kia koutou te kupu ato tatou kaumatua a Topia Turoa koia te- tahi onga tangata ingoa nui i runga ito tatou motu koia tenei tana kupu kia poo- titia ko Wiremu Ngapaki Raukawa hei mema mote koroni ate tau e haere mai nei. WI PAURO. Mei 13th, 1897. Kia W. W, Hipango, Etita ote Tiupiri. Ehoa utaina atu e koe ki roto ite Tiupiri. Kua tuturu te whakaaro o Topia Turoa raua ko Wiari Turoa mete iwi o Wanganui. Kia Karangatia a Takarangi Mete Kingi hei mema mo te Paremata o te Koroni. WIARI TUROA. MEIHA TOPIA TUROA.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE -TIUPIRI. Awheraka. Ki te Etita o te Tiupiri. E hoa tena koe me tou komiti me nga kai mahi o to tatau manu kia ora koutou i to tau hou o te ariki. E hoa tukua atu enei korero ki nga wahi e rere ai te Tiupiri hei titiro ma nga kai tongo pepa, ara, mo te katoa koia tenei ka tuhia ki raro nei, i tu te tahi hui ki Awheraka waahi o Heretaunga Nepia 'H. B. ko taua hui na te Teira Tiakitai raua ko Mohi teatahikoia, ko nga take tenei ka tuhia ki raro iho nei take. 1. He aroha kia tatau. " • ' 2. Me pewhea tatau i roto i to tatau kotahitanga kua pakaru nei 8. Me korero e te taha whakatu i te Pire Poari tana whakamarama mo te Pire Poari me te taha turaki me whakamarama i tana whakamarama mo te Pire Poari. 4. Me whakamarama te tikanga mo te tikanga o te komiti tiaki mo o tatau whenua. 5. He pooti mema mo te Paremata o to Koroni. Ko te whiriwhiringa o enei take koia tenei ka tuhia ki raro iho nei ko te tiamana nana i whakatau enei take ko te Hapuku te Nahu. Te kupu tuatahi a te tiamana ka panui tia nga take o te hui ka mutu ka tono te tiamana kia homai e te hui etahi take, Henare Tomoana, ka patai e hiahia ana ranei nga tangata nana tenei hui kia korero au i roto i tenei hui kia tuku take ranei ahau i roto i tenei hui. Mohi te Atahikoia me whatatakoto take koe ki roto i tenei hui Henare Tomoana, ko au he mema no te whare ariki kaore au e kaha ki te whakatakoto take ki nga hui penei e ngari te korero ka kaha ahau kaore aku take. Peni te Ua, kaore aku tako, kipa anaru, kaore a matau na take Pohuka Hapuku kaore a matau take hami tutu, kaore aku kupu aku take Tewhatu Renata, kaore aku take teaho, kaore aku take nikera te koro, kaore aku take arapata meha, he pooti mema taku take. Hiraka te rango, kaore aku take Urupeni Pahara, kaore aku take epeniha e tau toko ana hau i te pooti mema, ka matu the tiamana: ka tukua atu e au ki te hui kia whiriwhiria o te hui, te take tuatahi papaka, e tau toko ana ahau i tenei take te aho, ito Pohuka Hapuku, e tau toko ana wiri erueti, e mea ana au me whiti ki raro tenei take. Henare Tomoana, e whakapai ana ahau ki tenei take. Aniheta Kiingita, e whakapai ana ahau ki tenei take. Arapata Meha, e pai aua tenei take taku kapu mo tenei take ko o tatau tinana kia kotahi ko a tatau mahi kia wehe wehe. Epeniha, e tau toko ana ahai i tenei take. Te Keepa Puataata, e mea ana ahau me whaka- marama e nga tangata nana tenei hui. Mohi Teatahikoia kaore aku whakamarama i ko ata ia koutou e korero nei. Otene Meihana, e tautoko ana ahau i tenei take. Tiamana, kua paahi tenei take i runga i te tikanga o te tiamana, ka tukua atu te take tuarua kia whiri- whiria e te hui Mohi te Atahikaia, taku whaka- marama mo tenei take, he kimi kua pakaru ranei tatau kaore ranei. Hiraka te Rango, kua mutu te whakamarama penei e patai aua kai te mau ranei to tatau kotahi- tanga, taku kupu kai te mau tonu to tatau kotahi- tanga ko a tatau kupu ko a tatau mahi kai te wehe a kia mau ki to tatau kotahitanga ko te Poari he mahi na tatau tena kaore taku whakaaro i te penei kia mahue i au to tatau kotahitanga. Hohepa te Ringa nohu, me huihui tonu tatau kia mau tonu ai to tatau kotahitanga Pohuka Hapuku, e patai ana ahau e hika ma na te whea kupu i pakaru ai tatau Peni Ua, e whakaae ana ahau ki te patai a te take nei e tika ana kua pakaru tatau i te maua motuhake i hinga ra tae mai ki te Poari nei ka tino pakaru tatau. Otene Meihana, e tata toko ana ahau i tenei take ae e whakaae, ana hoki ahau kua pakaru tatou i runga i nga korero a Henare to e kii nei kia puta ia ki waho o to Tiriti o Waitangi kia whakahokia e ia te tionga, o Ngapuhi, kati me haere katoa nga mema o te kotahitanga ki te hui a Ngapuhi e haere ana a Henare ki te hui a, Ngapuhi. Urupeni Puhara, e whakaae aua ahau ki te patai a to take e kii nei kua pakaru tatau, kati ko tatou ano nana, tera, kupu ma tatou ano e hanga kia pai. II: Tomoana epai ana te patai a te take ko taku kapu ka wehe tonu ahau, ko te tino take o taku wehe i puta ai i au: ko. te panui a Mohi no reira au i kii ai kia puta au ki waho o te Tiriti o Waitangi Teira Tiakitai, e pai ana nga korero a Henare kaore aku kupu mo toua kupu e kii nei kia puta ia ki waho o te Tiriti o Waitangi. Arapata Meha, e whakapai ana ahau ki te patai a te Take me te whakamarama a Mohi. Ihaia Hutana, mo te patai a te take e penei ana ahau e ho ana te kupu kua pakaru te kotahitanga kai te ora te kotahitanga e ngari ko nga tikanga i roto nga mea kua pakaru kati ki taku whakaaro na te kotahitanga i pakaru ai ko te take he rapunga i te ora kai nua hold nga mahi a to tatau kotahitanga he kimi nga i to ora mo tatau kati ko taku kaore au e whakaae kua pakani to tatau kotahitanga kaore hoki ahau e mohio me pewhea tatau, reira tiakitai, me tu katoa, koutou ki te whakamarama i a koutou na whakamarama i hei maua iu ai ki te maua na whakamarama mo ta tatau take. Papaka, kua pakaru to tatau kotahitanga. E Hutana, aha koa kii te tangata ka puta ia ki waho o o te Tiriti kau roto tonu ia i te kotahitanga ahakoa maori pakeha ranei.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Aperahama te Kume, na wai i kii kua pakara to tatau kotahitanga e kii ana ahau kaore tatau i te pakaru kaore ano hoki tatau i tapahi noa i o tatau ingoa i roto i te kirihipi e mohio ai au e kua pakaru. Peni te ua, e me ake ana au mo to. tatau kotahi- tanga e kiia nei kua pakaru ko taku mau ranga mai i te kirihipi a te kiingi taku pakaru tanga mo tatau i runga i taku tinana taku hapu i pakaru ai tatau ko te huinga o te tai rawhiti ki te tai hauauru na kati ko taku mo tenei take e patai nei, ko te mea e kotahi ai tatau o tatau tinana me kii matau te taha whakatu i te poari me hui ki ta te taha turaki i te Pire katahi ano kakotahi o tatau tinana ko te kotahitanga kai te tu tonu. Te aho, e whakapai ana au ki tenei take he kua homai te pooti mo tenei take Hariata, taku whakaaro kai runga tonu tatau i to tatau kotahitanga hunia, kaore i te pakaru to tatau kotahitanga te take kaore ano au e unu mai i toku ingoa ki waho o te kotahi- tanga taku kupu me pera ano tatau i naianei me kotahi. Teira Tiakitai, taku mahara mo tenei take me hemea ka hoki katoa nga mema o te Paremata maori ki to ratou ruri ka mohio au kai te tu to tatau kotahi- tanga ki te kore e hoki ka kii au kua pakaru tenei kotahitanga mohi te atahikoia, ko te take tenei i patai ai te take kia kiia e tatau penei i a koutou e korero nei ko te kotahitanga kai te tu ko nga kai whakahaere kai te raruraru e tika ana tenei korero me te kupu a ehara e kii nei he pou te Tiriti motatau mo te pakeha e tika ana enei kupu katoa penei ano taku whakaaro me ta ratau kati mote kupu a Henare ko taku panui te take i kii ai ia kia panaia ki waho o te Tiriti me unu rano e au taua panui katahi ia ka noho ki roto i te Tiriti, me penei taku me unu hoki e te ua tana kupu i roto i tona reta mo te taha turaki kaore nei te taha turaki e uru hei komiti. Peni te ua, ka patai kia mohi ko tehea kupu o taku reta e kiia mai nei e koe kia unuhia e an ki waho. Mohi, ko tenei kupu kaore e uru te taha turaki ki roto i tenei komiti peni te ua kaore tau tenei puka- puka na timi kara i korero i korero mai he tuhi tuhi taku. Mohi te Atahikoia, ko wai ma koutou i haere ki te tono i tenei komiti, peni te ua, ko au ko Wi Pere ko Haami ruru ko Paratene ngata ko tautuhi hiraka te rango, e penei ana hoki te tahi o aku kupu me whaka- hoki ano te nui o to tatau kotahitanga ki tona ruri tawhito o mua. Wiri Erueti, me penei ki taku me hoki mai ano nga tangata kua puta Ui waho o te kotahitanga ki te whakahaere tikanga mo te kotahitanga Heke Puhara, ki taku mahara he tika kua kotiti nga tikanga o te kotahitanga na ki taku e kore e oti i a tatau tenei take kati ki taku me mau tenei take ki te hui ki te Tiriti o Waitangi whakamarama haere ai nga tikanga a te kotahitanga penei te Pirimia nga mema me nga ruri katoa i te mea hold kua korero katou nga mema kai te ora to tatau kotahitanga na reira au i korero ai i tenei kupu. Ihaia Hutana, e tau toko ana au i tenei kupa rae mau tenei take ki te hui i te Tiriti o Waitangi. Pohuka Hapuku, e tau toko ana ahau i tenei kupu me whakahoki mai nga kai whakahaere o te kotahi- tanga. Matene, me mau tenei take ki te hui ki te Tiriti o Waitangi. Aperahama te kume, e mahara ana an mo tatau anake tenei take e patai nei mehemea mo tatau anake tenei take ka korero au mehemea ino te motu, katoa nei e tau toko aua ani te kupu a te mema, o Hinepare e kii nei me kawe ki te Tiriti tenei take e patai ana e nei kupu. Peni tena, e whakapai ana au ki te kupu a te mema o Hinepare e kii nei me kawe tenei take ki te Tiriti o Waitangi, Te Tiamana, mo te patai a Aperahama e penei atu ana mo nga rohe o heretaunga nei tenei patai a te take. Te Keepa Puataata o Taupo, e penei ana taku kupu me te kupu a te mema o Hinepare e kii nei me mau tenei take ki te Tiriti o Waitangi ki reira tatau mohio ai kei te mau ranei kei te pakaru ranei to tatau kotahitanga. Aperahama te Kume, kua hoki mai taku patui e penei ana mo tatau te patai a te take nei taku kupu kaore au i te pakaru ki waho i to tatau kotahitanga ahakoa kai te Poari ahau kai te hiahia tonu au ki to tatau kotahitanga te tiamana, kua paahitia tenei take i ranga i nga kupu a nga mema e kii nei kaore i te pakaru to tatau kotahitanga e ngari ko nga, rari o te kotahitanga me tuku ki te hui i te Tiriti o -Waitangi whakahaere ai.. Te Tiamana, ka tukua atu te take tua toru Hiraka te Rango, ko taka kupu mo tenei take me unu ki waho ko te take kua hinga te Poari. Teira Tiakitai, me whakamarama poto ahau mo tenei take, penei kaore te Pire i hinga e ngari kua nuku hia mo tera tau no reira te tono a te take kia whakamarama te taha e whakatu ana i te Pire Poari me te taha e turaki aua i te Pire Poari. Pohuka Hapuku, taaka kupu mo tenei take kua whakamarama te taha whakatu me to taha turaki i te aro aro o te komiti i Poneke. Henare Tomoana, kaore he tikanga e korero ai tatau mo tenei take no te mea kua hinga te Pire (2), kua kiia e matau kaore matau e hoki atu ano ki tena Pire a muri ake nei ki te ara mai ano te Pire kaore i a matau tena uaua atu tena kaore ia matau. Mohi Teatahikoia, e whakapai ana au ki tenei take a tatau kati kiitaaku mohio ano kua hinga te Pire no reira i maharatia ai kia waiho tenei hei take ma ta- tau a kati ia koutou e korero nei kua hinga te Pire pai una tenei kupu Henare Tomoana, e tika ana taku
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. korero e korero nei au kaore matau te taha whakatu e hoki atu ano ki tenei Pire Poari ina ara mai ano taua Pire mana atu tena mahi teatahikoia, e pai ana to korero e Nare e korero nei koiana hoki te take i kiia ai hei take tenei ma taua notemea e korero ana a ho- ani ruru ka ara mai ano te Pire i tenei tau e korero ana koe kua hinga te Pire kaore koutou e hoki atu ano ki taua Pire ina ara mai ano e hara i te mea he whakaparau kio korero kaore kati kai te pai tena. Ihaia Hutana, e pai ana ta korua kupu e korero nei kati taku kupu me haere tatau ki te hui i te Tiriti o Waitangi whakatikatika ai i te Pire. Mohi Teatahikoia, e pai ana ena kupu e korero ua koe e hara i te mea hei whakatete ma tatau i mea tia ai tenei take kaore e ngari hei tiro tiro matatau i nga maramatanga o te Pire Poari mehemea kai ta koutou na whakamarama he pai mo tatau koi ana he kupu matatau kai ta matau; na whakamarama he pai mo tatau e pai ana kati kua mohio atu matau kua penei te takoto kua rua a tatau kupu i naianei Epeniha, kua kite au i tenei mea i te Poari i whaka- haerea e Wi Pere kia matau ki te Wairoa Tupono ana ahau ki te mate i taua Poari penei tonu me tenei e korero nei tatau kaore i rereke atu tenei Poari. Ihaia Hutana, kaore pea tatau e kanga ia e o tatau uri ki te tukua ratou e tatau ma te ture e tiaki koiana te mea kangaia ai tatau e a tatau tamariki ko te riro atu i roto io tatau ringa te oranga mo ratou, e whakapai ana au ki tenei kupu me taku tenei take ki te hui i te Tiriti whakatikatika ai te Pire Poari e ngari me mau ano te whakatikatika i papawai ki reira whakahaere, ai tiamana, kaa hiki te korero mo te ata. Te Paraire, 8/8/99. Tiamana, ka tukua ata ano te take tua toru kia whiriwhiria ano e te hui. Penitena ko ta maua take ko mohi mo te panui ka waiho e au i te aro aro o te hui o te tiamana me te komiti katoa e haere ana au ki te hinota i manutuke turanganui Teira Tiakitai, ka whakamarama i nga korero o te poo. Henare Tomoana, taku kupu kaore he whaka- marama ma te taha whakatu i te Pire. Poari ko te take kai runga ke ratau i te komiti Poari kua mahue to Pire Poari i runga i te whakanuku ki te hui ki te Tiriti whakatikatika ai. Mohi Teatahikoia, e penei ana au ki ta tatau tako me unu ki waho i runga i te kupu a Henare Tomoana kaore ratou i runga i te Pire Poari kai runga ke ratau i te komiti Poari. To Aho, e tautoko ana au i te unu a mohi Arapata Meha, e penei ana taku kupu kaore au e pai kai waiho i runga i te kupu a Henare hei take e unu hia ai ta tatau take kiau me korero tonu tatau. Henare Tomoana, e whakaae aua au ki te kupu a mohi e kii nei me unu tenei take, Haraka te Rango, e tautoko ana au i te kupu a mohi me unu tenei take ki waho Aperahama te Kume, e patai ana ko te Pire hou ranei ko te Pire tawhito ranei e patai tia nei o te take kia whakamarama tia e ngari e tautoko ana ahau i tenei kupu me nuku tenei take ki te hui ki te Tiriti tai hoa ahau e whakamarama i taku tautoko. Mohi, to Atahikoia, mo nga Pire e rua me te whakatikatika. To Harawira, me panui mai te Pire Poari te aho, e unu mai ana ahau i taku tautoko i te unu a mohi i tenei take Arapata Meha, e rua nga kupu a mohi me unu te take kai nga mema te tikanga e kii ana hoki ahau me waiho kia mahi nga mema. Hunia Hungahunga, ki taku whakaaro ki to whakahaere tatau i te Pire nei era e tae ki te toru wiki e mahi ana tatau e aho, e tau toko ana ahau i te kupu a hunia. Hunia Hungahunga, e inoi atu ana au ki to tiamana kia tukua mai te pooti mo te unu i te take. Aperahama Tekume, e tua rua ana ahau i taku kupu e unu ana ahau i tenei take ki te Tiriti o Waitangi. Tawaho Tewinitana, taku hia hia kia panuitia te Pire Poari kia rongo atu ahau te take e rua nga mema kua tae ake ki toku kainga ko Wi Pere ko mohi ko toku takiwa kai te tarewa toku pooti taku hia hia kia rongo au i te otinga o nga take o tenei hui ka whakaatu au ki toku takiwa, Te Aho, e inoi ana au ki te tiamana kia tukua mai te pooti mo te unu i te take ki waho. Tiamana, kua paahi tenei take i runga i tenei kupu me nuka tenei take ki te hui i te Tiriti o Waitangi. Tiamana, kua paahi tia kia panuitia nga Pire, panuitia ana e te karaka nga Pire Poari e rua a te Pirimia me te Pire whakatikatika i Papawai te tiamana, ka tukua atu te take tuawha. Henare Tomoana, kaore e roa taku whakamarama mo te tono a te take kia whakamarama te komiti Poari te take kai te haere mai te panui hei whaka- marama i nga tikanga o taua komiti kai reira whaka- huatia ai nga mahi mataua komiti hei tiaki i nga whenua kai riro i te hoko i te ritenga o te Poari to Aho, taku mo tuku atu he ui kia Timikara kia whakaatutia mai e ia tana whakaatu mo nga tangata o taua komiti no te taha whakatu anake ranei no te taha turaki ano ranei e tahi o aua tangata kipa anaru, kaore au e whakaae ki tenei komiti. Hiraka te Rango, taku whakamarama mo tenei take tana mahi he pupuri whenua he tirotiro i nga moni a te kawanatanga i pau i nga whenua hei tiro tiro hoki ka tika kia hoko ka hoko ka kore e tika te hoko e kore e hokona nga whenua hei tirotiro hoki i nga tangata kore whenua. Aperahama te Kume, e pai ana au ki tenei komiti. Te Aho, e tono ana ahau ki te tiamana me nuku
![]() |
6 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. tenei take kia tae mai te panui o te whakamananga tenei komiti Teira Tiakitai, e tautoko ana au i te tono a te aho kianuku hia tenei take Renata Puku- tutu, me nuku tenei take kia tae mai te paahitanga o tenei komiti tiamana, kua paahitia tenei take i runga ano i te kupu a nga mema kia nukuhia tenei kia tae mai te whakamananga o te komiti Poari. Tiamana, ka tukua atu te take tua rima. Arapata Meha, naku tenei take i tuku ki te tiamana kati taku mema mo, te Tairawhiti ki te Paremata o te Koroni ko Mohi Teatahikoia. Renata Pukututu, a nga iterangi koi anake a ngaitewhatuiapiti, ko Mohi Teatahikoia ta matau tangata hei mema mo tatau ki te Paremata o te Koroni. Teira Tiakitai, kaore aku whakahua i taku mema ka Titiro au ki nga iwi o te motu nei e whakaatu mai nei i o ratou whakaaro mo Mohi Teatahikoia hei mema, e pai ana te kupu a Renata raua ko Arapata e kii nei ko Mohi ta ratau mema rawaho, ko Mohi taku mema e pooti ai ahau oku takiwa katoa. Epeniha, ko Mohi taku mema ta ngatikahungunu katoa te Wairoa Nuhaka. Henare Tomoana, kaore aku kupu mo tenei take e paa ana tenei take Mau. Aperahama te Kume, ko Wi Pere taku mema hei pooti tanga maku. Papaka, kaore aku mema e pooti ai au. Otene Meihana, ka pooti au kia mohi. Paraire Tomoana, ko te tamaiti a Paratene ngata taku mema e pooti ai au te tiamana, kua paahi tia tenei take, e penei aua e toru nga tangata i whakahua tia i roto i tenei hui hei mema mo te Paremata o te Koroni a te wa e pooti ai he mema mo te Tairawhiti, ka mutu nga korero o tenei hui, kia ora tonu koe e te Etita o te Tiupiri, kai Parahoko to ngakau ki te tuku atu i ena kupu korero ki te Tiupiri kia kite nga hoa aroha. E te Atua tohungia te Kuini, kia ora na to hoa. RAWAHO TE WINITANA. Komiti mote Pepa. Whakaaturanga ote komiti whakahaere inga tika- nga awhina i te Tiupiri Nupepa maori o Whanganui o te G ongara o Mei 1899. WAIMA, Mei 6th, 1899. Kite W. W. Hipango, Etita ote Tiupiri. Kua whakaaetia i tenei ra he komiti kia Tu ki Waima Hokianga hei whakahaere i nga tikanga ine- nga mahi mo nga tangata e whakaae ana kia tango Nupepa ratou o te Tiupiri a kia puta hoki ki taua komiti nga moni utu tau o taua nupepa. Ka whaka- haerea nga mahi a tenei komiti i raro ote mana onga Ture mo taua nupepa kua Panuitia kiroto ki taua Tiupiri i te tau 1898 mete tau 1899. Ko nga mema o taua komiti Raniera Wharerau, Waima, Rawena, Hokianga; Hemi Papakura, Waima, Rawena, Hokianga; Hori R. Tetai, Lower Waihou, Opononi, Hokianga. Kia W. W. Hipango, Etita, Tena koe. He inoi atu, mau e tuku mai nga ture whakahaere onga komiti whakahaere ote Tiupiri kia Raniera Wharerau ki Waima Rawene Hokianga kia marama ai ratou ki ngu mea katou ko Raniera Wha- rerau te Tiamana ote komiti o taua takiwa. MERI H. MANGAKAHIA. W. W. Hipango, Etita. Tena koe. He kupu atu ano tenei kia koe kia tukua mai e kee he Nupepa Tiupiri ma e nei tangata ka tuhia iho nei o ratou ingoa Heni, Tawake, Whaka- rapa, Opononi, Hokianga; Kerera, Teihi, Whaka- rapa, Opononi, Hokianga; Manuka, Nga Mahaoa, Mitimiti, Hokianga. MERI H. MANGAKAHIA. I roto i te Huihuinga Komiti Pakeha. I tu te tahi komiti pakeha o Whanga- nui i nga ra o te marama nei. Nga mema i hui: H. Tariana, W. G. Patete, Kaningihama, S. H, Matene, Kiripiti, Te Tuari, Tiwinitana, Piritini. Kamene, Katene, H. H. R. me era atu pakeha. Te take tuatahi i whakahaerea ko te poraka o Ohotu. Ko Takarangi Mete Kingi raua ko Wiremu Makitonore i tae atu ki roto ki taua huihui. Te korero a Wiremu Maki- tonore a koia te kai whakamaori. Ko te korero a Takarangi Mete Kingi me tona iwi, kaore ratou i te whakaae ki te tuku atu i to ratou whenua hi roio ki nga ringa- ringa o te kai tiaki mo te katoa; notemea ki ta ratou whakaaro e kore e puta he
![]() |
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. painga kia ratou tae noa ki a ratou tama- riki i runga i taua huarahi. Ko te hiahia o te iwi, ma te Kawana- tanga e hoko atu ma ratou te ritenga, me te hunga e hiahia ana ki te pupuri. Ko ahau ko Wiremu Makatonore e tino mohio ana ki te hunga nona taua whenua a ki taku mohio ki te whakatu wheratia te hoko, tera te nuinga e tae mai ki te hoko. TAKARANGI METE KINGI: Ko tenei whenua ko Ohotu ki te ringa tonu o nga maori. Kei te ruritia inaianei, i runga i te kore whakaatu ki te hunga nona. I whakahaua ahau kia uiuia, mehemea taua ruri na te Kawanatanga na te kai tiaki ranei. He nui toku koa mo te tukunga i te tahi o nga mema o tenei komiti, kia kite i te ahua o taua whenua. I rongo i puta te korero a te Pirimia kia katene, mema tera e tukua taua whenua ki te ringaringa o te Kai Tiaki ko te nuinga o te iwi i whakaae, engari ko ahau ko Taka- rangi kaore i whakaae kia taka ki raro i te ruma o te Kai Tiaki, notemea ko nga ritenga kihei i whakamaramatia mai ki ahau. He Tupapaku. Ko Kaari Ngahau wahine a Potatau kua mate, i mate ki Pipiriki nei i te ata po o te 18 onga ra o Mei, 1899. Ko te mate o tenei wahine he mate ohorere kaore rawa i takoto ki te whenua kia mohiotia ai kei te mate, no te 17 onga ra o Mei nei ka hoe mai raua ko taua taane me o raua matua i Mauganuioteao, e hoe mai aua ki Pipiriki nei, ki te whakatakoto korero mo Wahaarangi Poraka, ko te wahine nei, kaore rawa he mate i te ra i tae mai noi ratou ki Pipiriki ite 17 onga ra o Mei, e ora ana ia, e mahi aua i nga mahi u te ra iwi ate wahine heoi, no te po ka huihui ki to ratou whare moenga, a ka moe tahi ano raua ko toua hoa, ara ko taana taane ko Potatau Te Rangiwaiata, me to mohio ano o te taane i a raua o moe tahi nei kei te takoto ora taana wahine akuanei, no te atapo katahi te taane ka rore atu ki te whakakorikori, e kua hemo noa atu, heoi ka rere porangi noaiho nga tangata o roto i te whare nei, ki tenei tu ahua o te mate, kaore nei i mohiotia to paanga mai o tenei Aitua a, a ko matou ko nga whanaunga o te wahine nei, e noho nei i Pipiriki nga kainga e tutata ana kua huihui katoa ki runga ki te mate o to wahine nei. Heoi ma nga whanaunga e kite -iho i roto i te Tiupiri kaa mate, to ratou tuahine, tamahine karanga te pono. He wahine Rangitira tenei, no Whanganui nei. ara, no tenei hapu no Ngati Taipoto, he uri no Wiremu Pakau, he uri no te kurukaanga, he tamahine hoki tenei ua te Rangiwhakarurua. E hoa ma kanui te pouri o te ngakau mo tenei tu ahua o te mate a kua oti hoki te korero a ona tungaane, a ona tamariki, a ona teina me te iwi hoki, kia haria tana wahine ki tieke tanu ai, ara ki te Urupa ano, o ana matua i Okirihau. Heoi ano, WIREMU TE KIRIWEHI. Ho nui te tangi o toku ngakau, me te pa whakarere mai ki ahau o te koingo ake, ki to tatou tuahine, ki nga waihotanga ake a o tatou matua, nga marae, nga atawhai tangata, aku a nui, nga wahine whakahirahira o te Wainuiatarawera, Te Kouraputaroa, Te Waita- huparae, Haere; Haere; Haere to wahine pupuru whenua, ma muri nei e takahi ake. W. W. H. Ko Heni Whawhanga, he wahine rangatira no ngaitamatera; no Ngatikurukura no te 10 onga ra o Maehe nei i mate ai ki kairakau. He nui te tangata i tae ki te tangi. Ko Te Rangipumamao i mate ki Hawheraka i te 6 onga ra o Maehe nei; he kau matua rangatira ia. Ki te Etita. Ehoa utaina atu aku kupu ruarua nei, mo te tahi tamaiti rangatira o tenei iwi o Ngatiruru; ko te Whata Haeretuterangi, tama a Tenira Haeretu. No te 13 onga ra o Mei nei i mate ai ki Parinui, Utapu. He nui te tangi o te iwi, he nui hoki te poro- poroaki, ma o whanaunga koe e tangi mai i era wahi. He tangi enei na tona teina na Te Weri Haeretu. Ra te marama ka mahuta i te pae ra, a, i, engari ki a koe mate atu ora mai, e i, kaore ki te tangata he tau manukau ra, a e.
![]() |
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Panuitanga. Tenei tetahi mate ara kote tamaiti a matene whanga kua mate kote kui ote nei tamaiti kote poro wini tera imate ai note 25 o a perira kua haere atu ia kite wahi kua o ti tewhakarite mai e te kai hanga te nei aitua no ko puawhara mi e hoa ma kamu te kaha haere o te mate ite nei taima kaore hoki e tino mohiotia terongoa tino pai mote nei mate note mea he mate hou te nei heoi,
![]() |
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Te Hauke. Konga ture, a te Hapuku i waiho ai mo tana kainga. Ki te Etita ote Tiupiri. Ehoa tena koe te tangata ha- utu o to waka ara ote Tiupiri, heoi ehoa mau e uta atu enei korero ki runga ki to waka ara ki te Tiupiri koia tenei. Ko te Haurangi ote tangata, wahine ranei, kia kaua e tae ki reira ki te tae te tangata, Haurangi ka whainatia, e 5/- hereni mo te rori, 10/, hereni ki roto ki te Taiepa o kahuranaki £1 kotahi pauna ki te uru ki roto ki kahuranaki, te whaka- ahu ranei £2 e rua pauna, he ture nui tena kai te takoto naku i whaka- rite mo toku marae kai te tu te komiti mo enei ture i naia nei me aku tamariki mokopuna hold me te iwi nui katoa ko ahau tonu te Tiamana. I tu tetahi marena ki te hauke nei mo Takarori Kereama Hupata ko raua ko Pare Hira. He nui te tangata i tae ki taua marenatanga ka mutu te marena ka takoto te hakari, he nui hoki te kai kaore i tae a te kai. Ite Po katu te kanikani awa- tea noa e kanikani ana no te ono o nga ha- ora i te ata ka mutu te kanikani, a he nui ano hoki te ngahau i te ra i marenatia ai, tae mai nei ki te Po nei a awatea noa he whakaaro mo nga tamariki wahine me nga tamariki taane me haere i runga i tenei ahua ara i te marena waiho atu a waenga parae mo nga Hiki, mo nga poaka, mo nga hoiho, mo nga mea e rite ana ki enei, ko tenei enga iwi kia ora koutou ka rongo mai nei koutou e nga tangata a ka ako ki a koutou tamariki kai tae ki tenei hua- rahi e korerotia ake nei. Heoi kia ora koutou HAPUKU TE NAIHU. Te Etita o te Pipi- wharauroa. Tenei kua kitea iho i roto i nga parirau o to manu nei a te pipi tetahi tuhi mareikura, mo to tatou hoa mo Rena Peneti, hei roto i nga ra o Mei nei, honoa ai raua ko Hana Paaka, e rito ana raua te mohio ki nga tikanga o te matauranga pakeha he mea hoki i uru tahi raua ki te kura, ara ko Peneti i uru ki te kura Pihopa i whakatu, ko liana i uru ki te kura i Hukatere, ka pai tenei ka rite to raua mohio. He tino hari nui aua te Tiupiri ka whai whaea mo tatou. He tino mohio ana matou kia Peneti, he Tamaiti hoki i pau katoa ona whakaaro ki nga mahi pai, a na ana hoki tenei kainga a Putiki i whakatika, a na ana rawa hoki i whakatu he whare kara ki Putiki nei hoi ako i nga tamariki maori, ahakoa wehe atu ia kei te mau tonu te konohi aroha i roto i te ngakau, o hoa kia ora koe, korua tahi ko Hana, a ma te Atua korua e manaaki. No Waitotara. Tenei tetahi whakaatu kua tae mai na Wiremu Kauika raua ko Wi Ngapaki. He whakaatu mai kei Ngarauru etahi tangata mohio ki te hanga whare maori nei, a e kiia ana he tino tohunga rawa aua tangata; ko o raua ingoa ko Tau- ranga Kaiwhare, ko Hohepa Ngakore- koretutahi, a kua kitea hoki e nga iwi maha a Taranaki ta raua whare i mahi ai ki Meremere (Hawera) be whare atahua rawa taua whare, ko te ingoa o taua whare ko Tatauranga. No te 3 onga ra o Mei nei i whakatuwheratia ai. I neke atu i te 400 tangata i tae i te ra i whaka- tuwheratia ai. lie nui te koa o nga rangatira o taua whare ara o te Rangitu- taki raua ko Eruera Teakatarewa i te pai ote hanga me te tae atu hoki o nga iwi o Taranaki me te Taihauauru nei ki te ra i tuwhera, ai
![]() |
10 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He Reta. TE RAU, TURANGANUI. Mei 18th, 1899. Kia Waata Hipango, E te hoa, tena koe. No tenei ra ano i tae mai ai a Te Tiupiri ki toku marae iti, a na reira ka hohoro tonu taku whaka- whetai kia koe, mo to whakaaro ki te tuku mai i tena o a taua pepa ki au, mo to whakamananga i taku inoi kia koe, kia panuitia e koe e te waka rahi nga reta a to taua hoa a Apirana Ngata, mo o kupu hoki i kite iho nei au i roto i nga wharangi o Te Tiupiri mo te kotahitanga taitama- riki maori. Ko tenei taku ingoa pai mo to matou kotahitanga, kia arumia katoa- tia ai nga tamariki maori, ahakoa ko wai. Ehoa, ehara i te mea he whakaparahako i kore ai e tono wawe kia tukua mai a te Tiupiri kia au. Tenei kei te matakitaki iho ki to taonga; kanui te pai o te whakatakoto o te kupu, o te whakariterite i nga upoko korero. Te take i kore ai e tono wawe atu, he kite ano noku ia te Tiupiri, he whakaaro hoki ki te nui rawa oku taumaha i enei ra, notemea kei te ako au mo te whakamatautauranga, o te kareti nui o Niu Tireni, a he pani ka rua. He ahakoa ra e mihi ana au mo to whakaaro mai, a hei tetahi tuhinga atu ka tuku atu ai i taku whangai mo ta tatou pepa. E kite ana au i te nupepa pakeha ia ra ia ra, otira hei awhina tonu i tena o tatou reo o te maori. He tokomaha, nga tangata kaore ano kia kite noa i te tino pai o te nupepa, hei whakaako kia mohio ai ki nga korero huhua o te ao, hei toha- toha haere hoki i nga whakaaro o tena tangata, o tena tangata hei titiro ma te iti ma te rahi. Kua kite iho ano ahau i te reta a Mangakahia mo te haere ki Hamoa. K whakatika ana au ki tona korero, a nei rawa te kaha o tana korero ko tona ki me whakaao rawa ka tika ai te haere a te maori ki Hamoa. Ko wai te tangata e kaha ki te pupuri i nga hoia maori ina hiahia ratou ki te haere, a tonoa hoki e te Kawanatanga ? ' Kahore ano a Mangakahia kia mohio noa ki te taha tika hei awhinatanga ma te maori. Kahore ano ia kia mohio ko te taha e awhina ana te Ingarihi ko tera ano hei awhinatanga ma tatou kei te pohehe tonu pea ia kei raro tatou te iwi maori i te mana o te Kuini, a koia ano te hoa riri ano mo tatou, nooku matua iho te piringa ki a te Kuini ka piri ano hoki ahau. Kua tukua e au etahi korero mo Ha- moa ki Te Pipi-wharauroa, ara he whaka- atu naku kia mohio ai te iwi maori ki te ahua o tera whenua, i ona kai, i ona ta- ngata, i te tatatatanga mai o nga maori o tera whenua kia tatou, i te ritenga mai o to ratou reo ki to tatou, i te ki a te pa- keha ko Hamoa a Hawaiki, i te take o te pakanga e hau mai nei nga rongo, i nga parekura hoki o taua riri me tango mai pea e koe i roto ia " Te Pipi " hei titiro ma to taua iwi, ko tenei hoki te take i tuhia ai e au aua korero. Ehoa he kupu whakamutunga maku he whakahau ki teiwi maori kia ngakau nui te manaaki ia ratou pepa. I matau ai, i rahi ai te pakeha na te pukapuka. He whakatauki na tetahi pakeha tino matau, " Reading makes a full man, " ara " Ma te korero pukapuka ka ranei ai (nga whakaaro o) te tangata " i nga pukapuka pai ano ia. Heoi, e te hoa, nga kupu ruarua nei. Ma te Kaha Rawa taua e whakakaha. Na to hoa aroha REWETI T. MAKENA KOHERE No Parikino. Maehe 24th, 1899. No tenei ra kamutu tamatou patu ia matou witi e 400 nga peeke ko nga oti tae atu kite 500 heoi ite mutunga ote mahi ate mihini, ka utua nga moni e £25 pauna, no nga mihini tapahi pera ano, heoi mutu
![]() |
11 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. pai ana te mahi iroto ite marama kotahi, me te hawhe, kati tena ite, po otaua ra; nei katu nga kaumatua kite poroporoaki ki nga mea e haere ana, me nga mea enoho ana, henui hoki te tangata ikonei kamutu tena take, katu ko Teratana Teurumingi kite korero ki nga komiti ano mote Aohau oenei tau imahue ake nei kia whakama- haraharatia ano ia hei mema mo tenei tau ehaere mai nei. Heoi tautoko ana ano aua komiti kia tu ano a te Aohau itenei tau. Heoi ehoa ete Etita ote Tiu- piri mau etuku atu enei kupu ki runga ito waka, hei hari atu kiera waahi, ote motu nei na enga iwi, enga hapu kia rongo mai koutou kua mea ano matou ia te Aohau Nekitini hei mema mote nei tau etu mai nei heoi Henui ano nga korero otenei hui huinga heoi kei Hoha koutou. HENARE TUMANGO. Note 12 onga ra o te marama ka tae a Waata Hi- pango, a Ru Reweti, ki te huihui a Ngakura Te Ao- hau i karanga ai ki ona iwi, kia Te Tau iwi, me te Iharaira, i runga i te whakaaro a te iwi, he kimi he rapu i nga tikanga e pa ana ki nga whenua me era atu take. No te po ka whakatakotoria e Te Aohau nga take e takoko tarewa ana i runga i nga iwi ote motu, rae o ratou whenua. Tuatahi: He titiro i te Pire Poari, me ona whakatikatika, mehemea me pe- whea tatou. Tuarua: Ko te Pire a te Kai Tiaki mo te katoa kua oti nei te Tahua mo Hota Poraka. Tuatoru: Ko te whakawhiti ki Ingarangi, me te kohi moni, kia tae rawa mai nga tangata i whaka- rite i te kotahitanga i tu nui nei ki te Tiriti, kua tau o tatau whakaaro. Tuawha: Ue titiro mo te Heuheu i whakaingoatia mai nei e te Kotahitanga i Waitangi. Ko te Heuheu hoi pooti a te aranga pooti e tu mai nei, mo Te Tai Hauauru. Koia koa nga kupu hei ata titiro ma tatou, kia mohiotia te tahi o enei take hei i whakaaro mo Whanganui, a he nui nga korero a Te Aohau, Waata Wiremu Hipango, e pou ana nga kupu, kua oti nei te whakatakoto hei whiriwhiri take ma tenei Huihuinga, a, ko nga take ano hoki tenei i korerotia i nga ra o muri, a tae mai ki naianei, Mo te take whakawhiti, ki Ingarangi ki te tono mana motuhake mo tatau mo te iwi maori, kia Kawana tatou i o tatou whenua, heoi ano te kupu nui mo tenei take, he moni hei whakawhiti e taea ai; A i mahara a hoki tihau, me tango i Tiupiri te motu ma ana, ki te eke nga tangata tango pepa ki te tekau mano heoi ra kua whiti. Mo te Pire Poari, e takoto ana aua take whakahe mo taua Pire ara a Whanga- nui he mea mahara naku e kore e ora a Whanganui, me o ratou whenua, a tae atu hoki ki era nga iwi, e rite ana ki Whanganui. Mo te Pire kai tiaki, engari tenei i whakapai ahau, ko te tuke he mea no Whanga- nui na ana ano i hanga mo tona whenua, ka tika tenei kia mate ake i te mate, na ana ano, e kore ai au e taea te whakatauki mai e nga iwi, e hara i te mea ko te kai tiaki hei mana, engari ko te tahi pakeha i whakaturia e te iwi, a ko taua tangata, tino tangata mohio ki nga tikanga a te iwi maori, me o ratou tika- nga, kia whakahaerea i runga anake i nga tikanga reti, kaore te hoko me to mokete. No te moa ko ahau anake ko Whanganui e Raupatutia nei e te Kawanatanga i roto i tenei ra, me ora atu iwi kei te noho Karauna Karaati, e mau ana nga kupu here i roto, he painga ano tona kupu mo era o tatou iwi; o- tira ho nui atu nga tikanga e tika aua hei titiro hei whakahaere, mo era o tatou iwi. Kaati i runga i oku whakaaro i ranga i te tongoa Kingi To Herekiekie, me Whanganui kia karangatia ahau hoi mema mo te Paremata, na konui ahau ka whakaao koia toku tao mai ki tenei ra, kia whaka- haere tatou te iwi i runga i to rangimarie e tau ana ki Waenganui o tatou. Ke toku hiahia nui kia whakaritea e to Paremata te hiahia o tena iwi, o tena iwi, ki runga ki nga tikanga o puta ai ho painga ki a ratou. Ru REWETI: He whakapai ana au ki te karanga- tanga i tenei ra hei huihuinga mai mo tatou; ko o tatou ma Atua i mate, kua. ora mai i tenei ra, e tika ana te korero a toku taokete a Hipango e ki nei, he kai mahi ia i nga kuku me nga mahi a to koutou papa a Taitoko; koia nei toku whai mai kia rongo i ta te iwi. TE AOHAU: Haere mai e Hipango ki to marae ki to iwi heaha te he o te tae mai kaati e hara i te mea na to iwi rawa ahau i pooti, i tera pootitanga, engari no tera wahi no tera wahi, kei te pai, ki ta to iwi ko mea hei whakatu, heoi ano ko tara, taihoa ahau e tuku iho, mehemea ko to kotahi anake, kaore ki ko atu ou, kanui te marama, mehemea ki te whakatu ake tokorua, a tokotoru ranei, i muri atu ou heoi me tuku ma te iwi Whanganui, e titiro ki tuna i pai ai, ki te oti, koia tena. Te Ratana te Urumingi ka pai koutou korero ko otaokete ahakoa kei tenet turunga ahau e tu atu nei, ara te Ihoraira koi te titiro atu ano ahau kia koutou, kota ahau i whai haere ai i o koutou huihuinga, ina hoki ko koutou ano ki to tautoko i tenei pakanga i hapainga nei e o koutou matua, kua ngaro atu nei ka pai a te whenua ka homai ki konei enei, korero, hei whakaea ake i te ra a to koutou tuahine i kuranga utu ui kia tae mai koutou. NGAKURA. TE AOHAU: Haere mai e toka tungaane (Hipango) haere mai ki to marae ki io iwi kapai tenei ka tao mai ko konui ko Ru ho muha ake nga kupu i puaki mai ia ia.
![]() |
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. RONGOMAITAWHITI Te Pakanga i Piripaina. Tenei kei te whangaia nga Piripaina mate kai, e nga Marikena. Tenei kei te pakanga mai nga iwi mangumangu ki Ukana, a ko taua iwi kua hinga i te Ingarihi. I runga ite korero a Raiti Honore Hori Hamiratana i roto i te Paremata o Inga- rangi; e ki ana ko te Kanataraka mahi reriwe i Pama, mo te taha kia Ingarangi kua riro ia Marika ma ana e mahi mo nga moni e £70, 000; a ka oti te mahi i roto i te tau kotahi; ko ta Ingarangi utu ma ana e mahi £116, 000 ka oti i roto i nga tau e toru. Ka mohiotia i konei, tera e riro ia Marika nga mahi a Ingarangi e mahi. Tenei kua pai haere te mate o Piriniha o Ioka, mokopuna a te Kuini. Tenei kei te whakahe nga Hahi pihopa, me nga tangata nunui, me te iwi, ki nga Niupepa o Ingarangi e perehitia nei i Nga Ratapu. Karanga Mema 16th Mei, 1899. Whakaatutia atu e kui e te Tiupiri. Ki nga marae ote Tai Hauauru ko te Aohau neketini ka whakaarahia ano e matou kia Pootitia hei mema mo te Pare- mata ate Pootitanga mo te Tai Hauauru e haere mai nei kia mohio ai te hunga i Tautoko ia ia i teera pootitanga kua whakaae ano ate Aohau neketini kia Tu ia kia pootitia ano ate pootitanga e haere mai nei. Heoi ano na HONE TUMANGO. HENARE TE RANGIHAEMATA. KUMEROA TA RATANA. Kinga Iwi, kinga Hapu kinga Huihui- nga tangata tena koutou, enga iwi i runga i Aotearoa, me te Waipounamu, he whaka- maharatanga tenei kia koutou ko W. W. Hipango hei mema mo tenei tau e heke iho nei ka mutu i konei aku kupu. ROTOHIKO REREPARI. " Ki nga kai Tango Pepa. A. Tupurupuru o Waitotara, 2s. 6. P. K, Apiata Rae o Kaikohe, Auckland, 1s. P. K. Te Riaki Maru o Kopuawhara Mahia 1s. P. K. Urikore Pihama, e 7s. 6d. mo te tau i hori ake nei me te 6d kapa pane kuini mo naia nei. Ropoama Meihana te Whituotu, Masterton 2s. 6d. P. K. Emere Kawhia Kihipane, 12s. 6d. Rewi te Aotu, Wairoa, H. B., 2s. 6d. P. K. Rongo Tiakiwai, Wairoa, 2s. 6d. P. K. Epeniha Kaihote, Wairoa, 2s. 6d. P. K. Reremoana Tohikura, Turakina, 2s. 6d. P. K. Roere Rangihenea, 20s. Nireaha Tamaki, Pahiatna, 10s. Meretiana Te Kiore, Turakina, 10s. K. Te Kuratawhiti, Waitotara Manuka Ngamehara Mitimiti, Hokianga. Kerera te Ihi o Hokianga Hemi Tawake o Whakarapa Opononi Hokianga. Te Pene Kaporika e/o L. C. Goffe, Waitangi, Russell Tame Haratua, c/o L. C. Goffe, Waitangi, Russell Kokotaua o Kaiawa Pou Whareumu o Kaiawa
![]() |
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. No Te Mahia. M, W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri. Aroha pai whakahoki inga whakaaro kua panuitia a ke mote Pire Poari taku titiro kite he o tenei Pire motenei kupu. Tuatahi: kia wha tekau ma rua nga. tau ote pire e tuana i tenei motu katahi ano ka mutu kiaku mohio ake kite pahi tenei whakaritenga i enei tau kote ra tena e mate ai taua te maori ko taku ake tenei i kite ai. Tuarua: Ko tenei kupu e ki nei te pire herahi kaore ite rawa kiroto io ku whakaaro tenei take na taua hoki nate maori te nei ingoa ko taua kai te mohio kinga tikanga a nei hoki te ritenga o tenei kupu hei te wa e rite ai te taima ka penei te kupu hei te paraire kahinga terahui ka- ore etu tonu kite poka noa te tangata ka- iaia ano te mate penei taku whakaaro i nga- tino kupu nui o roto ite pire kote ora o roto ite nei pire e hoki ana kite putake o tenei pire e hara ite mea e hara mai ana kia taua ite nui rawa o nga tikanga o roto ite pire pau katoa te oranga inga mahi ate pire kai te pai e tahi o nga kupu o te pire kote whea wahi hei oranga mo taua titiro tatou kite mohio o te Pirimia kaore he moni mana iroto ite nei kupu o te pire me whakamutu tehoko ara merahui ko tenei kupa kaore tahi hemahuri mate pu- take mai no konei katino kaha ia me a- whina taua i enei take katoa e mohio ana ia te ra e puta atu kia ia te oranga nui o tenei pire kite homai ngatikanga ka- toa ote pire e kore e puta he oranga kia- ia ite taha kia taua koi anei taku titiro kite pire me tona ariki e hara ia taua tenei he metenei mangere kite whakapai inga whenua onga iwi katoa kotaku titiro ana ki tenei mote pire konga tino take ho hua rahi moni mana e hara ite mea mo u te ora ara te whai moni engari mona ana ke e hara ite mea kariro tika nga moni o te whenua koia te ritenga ote pire kia whiwhi herengi e kore au e penei hei ture e ora ai taua. T. H. He Tupapaku. Ehoa panuitia atu te matenga otenei kau matua o Haami Tehau matariki hei mihi mai ma ona whanaunga i era atu wahi ote motu nei. Koia tenei note 20 o Aperira 1899 ite 10 onga haora ote po i mate ai; kotenei kau matua he uri no nga Tipuna Ranga- tira o tenei wahi; koia tenei iheke iho ia whaitiri tae mai nei kia Rongomai wahine kamoe ia Kahungunu; Kokahukuranui, heke iho nei kia te Huki heke iho kia te Matenga Tukareaho naana ko Haami Te- hau Matariki. He nui te pouri me te aroha ona Whanaunga me ana tamariki me ana mokopuna. Heoi I. K. WHANGA. No Putiki. Tenei kua tae mai a Peni Te Marei- kura, a te Hapuku, a Mohi Te Atahikoia me etahi atu ki Putiki nei. Ko te Kakakura, ko Kereopa Tukumaru, ko Tamihana Te Hoia, kei te taone o Whanganui e noho ana. Ko a te Wenerei nei haere katoa ai, ratou i Whanganui ki te Hui ki Pariroai Tera hoki te Pirimia e tae ki taua Hui. He nui te ngakau aroha iho mo te tahi o tatou kaumatua mo Tamahau Mahu- puku, kei te pangia o te mate. E te Atua tohungia ia.
![]() |
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Cup Match. LEVIN, 6th Mei, 1899. Ite Purei Patu pooro a Levin kia Waikanae ite tuunga tuatahi 3 paina a Levin tuunga mutunga 19 a Riwini, wini ana ia Riwini 22 a Riwini kaore a Waikanae. LEVIN, 6th Mei, 1899. I purei a Weraroa kia Ohau i Weraroa nei e toru paina a Ohau kaore a Weraroa i wiini i a Ohau. MANAKAU, 6th Mei, 1899. Horowhenua kia Manakau i Manakau, tuunga tu a- tahi kariro ia Horowhenua te kiki tuatahi mutu noa te hunga tuatahi kaore a tetahi kaore a tetahi, note tu- unga mutunga kariro ite tangata o Manakau te Pooro ka hopukio eto Horowhenua e Wiremu kiri ona ka tangi te Witara ate Rewhini ka tukua eto Horowhe- nua kaore hoki i kirimiti te aranga ake ano o ariki Tingikini ka oma ano me tana Pooro heoi titiao tonu atu o Horowhenua e oma aua tera mete Pooro katae ki raro iho ote kouru Pou ka whakatakohotia to Pooro ka whitaratia ano kua Tarai ka ui a atu mehemea i tangi tana Witara ite tuatahi ka ki mai kaore, heoi ka kikia te Pooro ite kouru poohi ka kouru, ko etahi onga tangata ote manakau i rongo tonu ite whio ute Rowhiri mete ripoata ute pepa pakuha i rongo tonu me ahau hoki e rua putanga oto Pooro ia Horo- whenua kaore i hoatu he Tarai heoi wini ana ia Manakau kotahi kouru kaore a Horowhenua. E. P. PAKI. Raro Etita. No Nuhaka. WAIROA, Mei 2, 1899. Kite Etita ote Tiupiri. Tena koe; me ou hoa mahi ite Taonga onga mota erua; kia ora koutou; kati iho te mihi. Ehoa utaina atu e koe enei kupu e rua hei pikaunga ma to tatou whaea ma te Tiupiri kinga marae onga matauranga i nga motu erua koia tenei. I kite iho ahau i roto ite Tiupiri No 52, wharangi 3, 4, 5, 6; te whaka Rapopoto- tanga oau a kupu koia tenei: hei a Nowema 1900 whakawhiti ki Ingarangi kite kawe ite Pire Tono mana. Te rua: kia whaka haere tia ano te haina inga kirihipi kite huanga kaore i haina. TUATORU: Kia whaka haere a ano te kohi moni i runga i nga motu erua i Aoteearoa ite Waipounamu. Ehoa ma ete hunga matauranga ete hunga whai whakaaro ki taku whakaaro kaore e tika enei taka te haere ki Ingarangi; mehe- mea he tiki ite Ture tono mana motu hake hei whakahaere i nga Wairua onga whenua, katahi pea ka tika. Kaore ano nga moni i Takoto rite mo taua haere ina hoki emea nei kia whaka- haere tia ano te kainatanga inga kirihipi me te kohi moni; ki taku whakaaro kaore e tika enei take; engari me hanga ra ano e te hui ote kotahitanga he Ture mo te iwi maori kia kaua e hoko io ratau toenga whenua kia whai mana hoki te ture kata hi pea ka Rokohina mai te Tinana ote whenua e aua hua rahi a whio; mehemea tenei hainatanga me tenei kohi moni hei whakapai i etahi whenua ote kotahitanga hei hoko ranei i etahi whenua ate Kara- una katahi temea tika. Ehoa ma kote mea tika ki taku whaka- aro kote mihi ate iwi maori kia te Kuini i whakahoki a mai nei eti Kuini maona minita i tenei koroni, e whakaaro taua i noi ate iwi maori. Mei kotahi te iwi maori irunga ite whakatikatika ate hui i i Papawai, i runga hoki ite kupu ate Piri- mia ma koutou e whakatikatika te pire ahakoa hunaia atu ete Pirimia tetahi wahi o ta ana pire kote na hei whakahe iaia, ina kore euru nga whakatikatika ate ko- tahitanga ote iwi maori ki roto i te pire; na ka ahei kia whakawhiti tia a Ingarangi notemea ka rongo tonu atu tatau ite reo ote Kuini e hirea ana mai i tona wahi Tapu. Ko tenei mea ko te Tiriti o Waitangi kua kau matua kua ko re e kaha; me te tono mana motuhake kua pera ano kua kore e kaha kua Korouatia, Kati koi hoha te kai Titiro ote pepa.
![]() |
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Waipawa. Aperira 25,1899. Ki te Etita o te Tiupiri. E te hoa tena koe. He kupu ruarua, hei -utanga atu, mo to Nupepa ara. He whakamarama kau atu, na aku i konei, ki nga kai hautu, o te iwi, me o ratou tangata mohio E rere nei, nga kupu kauwhau, me nga kupu whakanga- wariwari, i roto ia te Tiupiri, Otira, me penei atu ahau. Ko ahau tonu tetahi o te hunga mahara, i roto i te hunga whaiwhakaaro kua tapaa, maira e te reta o Kaitaia, e rere nei, i roto iate Tiupiri, No 49 o te 23 o Pepuere 1899. Ko te wahi tuatahi e penei ana, kia mahara nga tangata matau, koia te tangata tino mohio, ki te alma o te Pire Poari, a te Pirimia, koia pu tenei ko te matau i takaia a waho, ki te maunu E rere porangi ai, te ika ki taua matau, a, mate iho, te wahi tuarua, me huri te iwi ki raro i te kotahitanga motuhake, o te pakeha ka tino pai tera. E te iwi, te iti te rahi, kia marama ta koutou titiro ki nga kupu whai-hua, me nga kupu tikanga kore a o tatou, kai hau-tu, e arahi nei i te iwi, kia rere ki roto i to mura, he nui rawa nei, toua ngiha.
![]() |
16 16 |
▲back to top |
![]() |
17 17 |
▲back to top |
![]() |
18 18 |
▲back to top |