![]() |
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 2. 11 January 1898 |
![]() |
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE. Maori Newspaper No 2 Vol 1 TE TIUPIRI JANUARY 11, 1898. WHANGANUI. HANUARE 11, 1898 PANUITANGA He tono tenei ki nga tangata e noho ana ki Whanganui nei kia huihui mai ki te Kueri a Mane te 19 o nga ra o Han- uere nei i te 4 o nga haora o te ahiahi kia whakarongo ratou i te ripota a te komiti purei waka o te tau kua pahure ake nei a kia pootitia hoki he komiti mo te tau hou nei. Na Teone Peeti, Tiamana. KARAITIANA ME NUMANA. Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite haere o tenei wa me tango koe i nga hu o KARAITIANA ME NUMANA Awanui Tiriti o Whanganui. If you want to march with the Times wear CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS. Avenue Wanganui
![]() |
2 contents |
▲back to top |
THE JUBILEE TE TIUPIRI. HEHITINGI MOA. Kote tino whare Hokohoko Kakahu tenei i runga i te utu iti noaiho, ara kaone. Hooro, Paraikete kara, to- kena, he mea whatu ki Niu Tireni. Ritiwe Tiriti, kei tawahi mai o te tiata o Whanganui. G. H. POENE, Kai tuhituhi reta Wini, Toa, o runga e nga roro whare, A he kai Peita whare hoki. o WHANGANUI. KEI whea te toa pai hei haerenga atu mou ki te hoko, kia riro mai ai i akoe te taonga e rite ana mo to moni na maku e whakaatu, kei F. RAWHITEI tangata whakamine taonga kakahu, ara Paraikete Paranene, Wuru Whatu- whatu, Horo, Paraikete kara me nga Hutu tangata, tamariki hoki Haate, tarau, tokena, here Kaki, Perehi, Karapu ringa, toroiho, taora Piihi Hiiti, Kaone, tatana, Paranene angiangi, Potae, Karakaki, Araiaroaro, Henui, Kaone po, Heipene me era atu mea. F. RAWHITEI. Keremeputu Whare, Wikitoria Awaniu, Whanganui. WHERE is the BEST SHOP to go to buy the BEST VALUE for your MONEY ? WHY at CHELMSFORD HOUSE! F. LOVEDAY the CASH DRAPER and DIRECT IMPORTER. Imports the best goods direct from the Manu- facturers and so saves all intermediate profits. For the best value in Blankets, Flannels, shawls, Rugs. Men and Boys' Tweed Suits, shirts, Pants, Socks, Ties Braces, Gloves, Cashmeres Merinos, Dress Tweeds, Sheeting, Prints, and satteens, Flannelettes, Hats, Collars, Bags, Portmanteaux, Pinafores, Chemises, Night Dresses, Aprons and Dresses. F. LOVEDAY, CHELMSFORD HOUSE, Victoria Avenue, Wanganui. HEMI TEINA ME TE KAMUPENE. WHAKAMINE taonga Haeana me nga mea maroa katoa, Wikitoria Awanui Tiriti, Whanganui. Kei konei e tiaki ana tona tini o nga taonga mahamaha o tenei takutai katoa, ara, haeana, rau whare, korere wai, nera, raka, inihi, omu, riihi kai. hapara, hapara koko, toki poke whaki mahi taewa, tapu horoi, pakete wai, kariri pu, paura, hoota, tingara pu, kohua, me era atu tini taonga katoa ka hokona i konei mote utu iti noaiho. M KORANA, PARAKIMETE. Kai whakanoho haeana hu hoiho. TERA WIRI TIRITI, WHANGANUI. M. GORDON, HORSE-SHOER & GENERAL BLACKSMITH. TAYLORVILLE, WANGANUI. W. L. KOO, KAIMAHI mohoanga tangata haere hoiho hanihi kara hoiho. Kei au nga taonga o ingarangai me o Amarika Hanihi, Kara Paraire Wepu. Awaniu Tiriti, Whanganui. W. L. COE, SADDLE, Harness and Collar Maker, Best English, and American Harness, Col- lars, Whips, and Bridles. MONI HEI TUKU. I RUNGA i nga whenua karauna karati kore raruraru i runga i te mokete tuatahi nga moni e tikaana hei tuku. C. PANETA, Roia, Wikitiri Tiriti, Whanganui. MONEY TO LEND. MONEY to lend on good freehold securities of first mortgage, in moderate sums. C. BURNETT,. Solicitor, Wicksteed Place.
![]() |
3 1 |
▲back to top |
Vol. 1] JANUARY 11, 1898. HANUERE 11, 1898, [No. 2 NGA MEMA O TE "TIUPIRI. " NA KO MATAU tenei ko nga tangata nana te whakaaro me te whakahaere kia whaka- puta ia te ingoa o te Ra nui o Kuini i Wikitoria, hei karere, hei tutei homai korero kia tatau—Topia Turoa, H, te Aoterangi, A., Tahunuiarangi, Mei Ripeka, Kingi te Here- kiekie, Porokoru Patapu, Hori Pukehika, Teone Potaka Ohipene, Parete Wereta, Te Aohau Neketini, Paroto Whakaheirangi, W. Pauro, Rotohiko Rerepari, Wiremu Makitonore, Kita Hamene, Reihana Teko, Menehira Kooro, Wera Potaka, Hoani Papita, Hopara Rangi- tahua Tuka Matairangi, H. T. Whatahoro, Hawira Rehe, Peehi Turoa, Teone D. Kuini. Na e nga iwi e nga hapu e nga rangatira tena koutou te noho maina i o kotou marae i runga i o tatau motu e rua, tenei hohi matau te noho nei te whakaaro nei, te titiro ake nei ki nga whakaaro, me nga mahi a te iwi nei, a te Pakeha ia ia e mau nei tona mana, me tona rangatiratanga, tenei hoki matau te titiro iho nei kia tatau ake, kite iwi Maori o enei motu, kei roto tonu tatau i te pouritanga e noho ana, i runga i te ngoikore o a tatau ake whakahaere, na konei matau nga kau matua I o konei, ka tahuri kite whakaara i tetahi nu- pepa ko te TIUPIRI te ingoa. Na aha koa e te iwi, kei te mohio tatau katoa kite taimaha o tenei mahi, o te whakaputa nupepa, ina hoki i pau katoa te kaha, o nga tangata rangatira, matau, whaimoni kite whakatu i nga perehi e puta ai he nupepa hei maramatanga, hei whakaako i a tatau, aha koa Pakeha, Maori ranei, kore rawa i tae a, te whakahaere kia tu turu aua perehi, kia haere tonu aua nupepa ki o tatau marae, hinga iho te karere Maori, te Hioi, te Waka-Maori, te Waka-Maori tuarua, te Korimako, te Wananga, Takitimu, te Otaki taima, te Kotahitanga, Huia tangata kotahi, te Paki o matariki ka ore i te mohiotia pewhea ra te ahua o tana mahi, ina hoki ka ore ano ia kia puta nui mai kite ao marama haere ai. Na mehe mea kei te ngaro ia matau tetahi atu nupepa i enei kua kia ake nei, heoi ano ta matau kupu. I hinga katoa aua taonga atahua i runga i te whakaaro kore o tatau kite awhina, kite tautoko. Kaore he take ke, ihinga ai aua perehi, me aua nupepa. Koia i ngoikore ai te hunga i whakapau nei i te whakaaro kite whakaputa i aua tini perehi nupepa, hei ako, hei matauranga mo tatau. E tino mohio ana taiau. E rua tonu nga tino taonga o te iwi nei o te Pakeha etipu nei i te ao, ko te kura. Ko te nupepa, na enei e rua, i ako te matauranga nui; kote kura te kai wha- katuwhera i te matauranga: ko te nupepa hei whakau, hei tautoko, hei whakatupato, hei whakamahara, i nga whakatipuranga tangata i akona kite kura, me tatau hoki te hunga hiore nei i uru ki nga kura, Na anei ano tetahi raru o tatau, ko etahi o tatau i uru ki nga kura whakaako matauranga o te Pakeha. Na ko etahi o tatau i uru kite kura whakaako, kite korero pukapuka Maori, me te tuhituhi Maori anake. Ko etahi o tatau kaore tonu i whiwhi ki nga whakaakoranga o aua kura e rua kua kia ake nei. Kei te ao Maori rano e noho ana, te titiro a nga kanohi, me te whaka- rongo a nga taringa. No konei ko nga mea mohio o tatau, kite korero i nga pukapuka me nga nupepa Pakeha, E kite ana i nga korero o te ao. Na ko era atu o tatau, kaore i whiwhi, ki aua matauranga o te Pakeha. ' Na konei ka takatu ake o matau whakaaro kua tae i naia nei kite toru tau e ngaro aua i a tatau nga korero o te ao. Koia te ngakau ka tumanako tonu ai kite whakarongorongo. Ko wai ra hei whakaputa i a tatau, ko te hunga ! ranei kua whiwhi nei ki nga wananga matauranga Pakeha, ko wai ranei, No te roanga e ngaro ana, koia ka tito noake nei kite Ra nui o to tatau Kuini whakaara ai. Na ka perehitia tenei nupepa ki Whanganui taone, kotahi putanga o te nupepa nei i te wiki pau no a te tau, te maha o nga pepa e whakaputaia ana i te wiki kotahi 1, 500. Ko te
![]() |
4 2 |
▲back to top |
THE JUBILEE. [2] TE TIUPIRI utu mo te pepa i te ono marama, 7/6. I te tau 12/6. E 52 nga nama onga pepa e puritia hei whakakakawhenata hei tiaki ma nga Raipere Pakeha, ma nga tangata rangatira, me nga tangata whakaaro nui. Ko te utu mo te pukapuka kotahi 15/-, ka paiperatia ia ono marama aua nama o te nupepa. Ko nga panui whakatu toa, taonga ngaro, kitea ranei, me era atu mea pera, kei te inihi te ritenga utu, ma te kaikohi panui e whakamarama atu te utu ina haere atu ki o koutou marae. Ma te tangata ranei e tuku mai tona panui i whakaaro ai ia, ma te Etita e whakaatu raua ko te Hekeretari Etita te utu Na ko nga pikaunga ma te nupepa TIUPIRI koia tenei. Panui toa me nga mea pera katoa e utu a ana i te inihi ka panuitia kite reo Maori Pakeha hoki, nga rongo korero o te ao waea, nupepa, etahi korero purakau pukapuka Pakeha, E nei e kore e taia ki te reo Pakeha. Nga reta tuku mai a nga Pakeha, a nga Maori kaore i uru ki te pepa reo Pakeha, ka taia ki nga reo e rua. Nga korero onga Hui Maori ake ka taia ki nga reo e rua. Nga korero o te Paremata o te Koroni. Paremata o te iwi Maori o nga motu e rua nei. Nga korero a nga Ropu Maori, Pakeha Taane, Wahine. Nga whakahae re a nga Haahi Pakeha Maori ranei. Whakapapa tipuna, korero nehera o nga tipuna Maori, Pakeha ranei Whakawa kooti hara. Kooti whenua, nga mea ano e tika ana kia panuitia, nga Hoko, Reti, mo- kete, whakawhiti, wira. Nga kooti pikau tangata. Purei Hoiho, Poti, waka, putu pooro, kirikiti, takete, tiata. Nga reta mata- uranga; whakatupato, tohutohu, whakama- rama, ako. A nga tangata o te ao, o konei ake ranei. Ka tuturu i te 4 Hanueri 98. Haere atu ai to tatau taonga a te TIUPIRI Nupepa ki nga marae i taea e matau te whakaatu kia ia: —Na kaua hei pouri mai etahi, mo te korenga e tae atu o te TIUPIRI ki o koutou marae, i ngaro ia matau. Engari te whakaatu mai kite reta, waea ranei, te ingoa o te tangata o te kainga, o te Poutapeta, e tae tika atu ai te TIUPIRI ki o koutou marae. Na ko to matau, komiti, tuturu, ko te korama o to matau komiti e 7 kaore e taea te mahi i raro iho i te toko 7, Na to matau komiti i kowhiri ko: H. T. Whatahoro hei etita, ko Ruu Reweti hei Hekeretari. A ko Hori Pukehika raua ko Ruu Reweti hei kai tiaki moni ma tenei kamupene kite Niu Tireni peeke o Whanganui nei. A ko raua ano hei kai utu i nga kaute katoa a te komiti mo nga mahi o te nupepa o te TIUPIRI, Ko raua ano hei tukunga mai ma nga tangata i whaka-. ritea e tenei komiti hei kohi utu nupepa, utu panui, utu inihi ranei. A kite kore nga tangata kohi pera e kite i te tangata e hiahia aua kite tuku panui tono nupepa ranei, maua e tuku mai i te moni i te poohi, kaua hei tuku moni mai i roto i te reta koi ngaro, Engari me haere atu kite Poutapeta kei reira nga pukapuka tuku moni, ka hoatu i nga moni kite tangata o te Poutapeta mana e tuku mai kia Ruu Reweti kia Hori Pukehika kaitiaki moni o te TIUPIRI nupepa o Whan- ganui nei, Na ka tukua noatia atu te putanga tuatahi o te 4 Hanuere, 1898, me te putanga tuarua o te 11 Hanuere, kaore he utu mo enei putanga o tenei pepa, Engari ko muri o enei putanga erua o te pepa nei. Ka tika kia tukua mai e te tangata te moni utu mo te nupepa nei kia Ruu Reweti kia Hori Pukehika ki nga kai tiaki moni a te komiti o tenei nupepa TIUPIRI. A kite tae atu te kai kohi tono nu- pepa kohi moni hoki a tenei komiti a ma koutou e utu atu kia ia mana e hoatu te rihiti o te rironga mai o te moni ia ia, aha koa tono nupepa, tono panui taonga utu i te inihi. Na i konei ka tuturu ia koutou te putanga o ta tatau nupepa ki o koutou marae, He inoi atu tenei kia koutou kia tautoko mai koutou, kia awhina mai i to tatau taonga, koi pera ano meera nupepa kua hinga ra, Na ko tenei nupepa e kore e arai i nga take katoa e tukua mai ana e te iwi Maori, e te iwi Pakeha, aha koa, o enei motu ake, o era atu motu o te ao ranei, e puta mai nei he painga, he ora he maramatanga mo te tangata; Engari nga korero taunu, ngautuara, whakapaeka Hanga Kino ingoa, e kore rawa e tukua kia taia ki tenei nupepa. Na ko matau he mema etahi no te kotahi tanga, ko etahi kaore ano i tuhi noa kite kirihipi a te kotahitanga, e ngari e tautoko katoa ana matau i nga whakahaere pai e ora ai te tangata me te whenua, Na he meatu, i rongo matau, era e ara he nupepa, na te kotahitanga, ko te Puke ki Hikurangi te ingoa, Na kite ara taua nupepa, e koa aua o matau whakaaro, ka rua a tatau nupepa, a era matau e tautoko atu i tena pepa a tatau i runga i nga whakahaere katoa e puta mai ai he ora mo tatau. Na he whakamaharaatu hoki tenei ki nga tangata tango nupepa, kaua hei panui i tau nupepa kite tangata, koia tetahi mate o a tatau nupepa, ka whiwhi te tangata ki tana nupepa ka panui, na kona i arai te, whakaaro o etahi kite tango nupepa mana, kia penei me te Pakeha, aha koa ran- gatira ware ranei e tango katoa ana ratau" i te nupepa hei maramatanga mona, —Na ko
![]() |
5 3 |
▲back to top |
THE JUBILEE. nga tangata katoa e tango nupepa ana o te TIUPIRI i runga i te tono a te kaikohi o te tiupiri o tenei kamupene mana e hoatu te Riihiti tango moni kia ia. Na ko nga moni katoa e tae maiana i nga kai kohi moni o tenei kamupene katukua katoatia ki roto kite TIUPIRI pepa kia mohia ai nga tangata nana nga tono pepa haunga hoki nga moni utu Panui toa e utu ana i te inihi, ma te pepa ake era e panui. I ia tau, ka paunitia te kaute katoa onga tangata tono pepa, me a. ratau moni i utu ai, i tae mai kia matau, me te maha onga moni utu Toa me era atu moni pera katoa, utu ahua, utu kaari ingoa tangata nei, me era atu moni katoa e puta mai ana i runga inga mahi katoa o tenei pepa. Na he meatu tena kia koutou ki nga iwi Maori Pakeha hoki kite kitea e koutou tetahi he onga tangata kohi moni o tenei pepa, ma koutou e patu mai kite waea, kia wawe te tirohia e tenei komiti taua he, kia wawe te tukua tana mahi ki tetahi atu tangata. Na te Komiti o te TIUPIRI Nupepa. KITE ETITA. E TIKA ana pea, kia whai kupu ahau, ki oku hoa, e noho mohio ana kiau onga Maori, i te mea hold, ki taku whakaaro, kua tika, tenei wa hei whakatunga i tetahi nupepa reo Maori i te tau hou, Na kua ara nei tetahi nupepa reo Maori ko te TIUPIRI te ingoa, i roto i te tau haringa nui o nga iwi o te ao. Na te aha i mohio ai tatau, i hari kotoa te ao, i aua ra nui o te kuini, kua hori ake nei ia tatau, i hari katoa te ao, ki taua ra nui o te kuini, kua hori ake nei ia tatau. Na te Nupepa i whaka atu mai kia tatau, i mohio ai nga Pakeha, ka korerotia atu ana ki nga Maori, na reira ka rite te whakaaro o nga Pakeha, o nga Maori kite whakanui i taua ra. Na e mohio ana koutou e tuturu ana hoki, ko te Nupepa tetahi onga tino taonga nui o te iwi Pakeha. Na konei i whakaatu mai nga tino korero o te ao, me nga matauranga katoa o nga iwi o te ao, hei maramatanga, hei
![]() |
6 4 |
▲back to top |
THE JUBILEE. [4] TE TIUPIRI, koutou, ka titiro atu ahau kite iwi Maori, kaore tahi he pepa e hangai ana te puta mai kite iwi maori. I konei ka hoki atu taku whakaaro, me taku titiro ki nga pepa reo maori o mua kite Karere Maori, kite Wakamaori, me etahi atu, i hinga katoa enei, Na te aha i hinga ai, ki taku, na koutou ano, Na te ngoikore o koutou kite tautoko, he kore kaore koutou e matapopore ki te tango pepa, kite utu i nga kohikohinga moni, hei hapai i te Nupepa, e mohio ana tatau e kore tatau e ora kite hau kau, e ngari, ma te moni e ora ai tenei taonga, Na ko tetahi he o te iwi Maori, kawhiwhi te tangata matau, rangatira ranei kite pepa, ka haere ka panui ki waenganui i te tokomaha, heoi kua rongo te toko- maha i nga korero, ka waiho tena hei take, e hoha ai te ngakau o te tangata kite tango pepa, ka mea, kua rongo au i nga korero o te pepa. Kaore au e tango pepa, Na ka waiho tena hei huarahi e mate ai te pepa, e ngoikore ai te tipu o tena mahi, taku whakaaro, me kaha rawa te tuhituhi mai kite Tiupiri i nga male e pa ana kite iwi kite ETITA o tenei pepa, ma reira e tere ai le kitea e te ao nga mahi he, o etahi tangata, o etahi iwi. Kaua hei waiho ma te ngutu e korero kau, e hapai tenei pepa, Engari ma te moni e hapai, ka tika ai tenei mahi, kite kore te moni, e kore e taea te whakahaere tenei pepa, ka penei ano te mate me era atu pepa kua whakaaturia ake nei e au. Heoi ano na to koutou, Hoa Pono, na W. E. Kaawhe Whanganui 2/1/98. TE RONGO O TE KAPIA O NGAPUHI. NA anei ano tetahi rongo nui o to tatau motu ko te Kapia ware kauri, kei te pito kia Ngapuhi, na he mea tika kia mohiotia e te iwi Maori te nui o tera taonga o to tatau motu o tera iwi o tatau. Na kote Kapia he tino taonga nui rawa atu, ko tatau ko nga iwi o te upoko o te motu nei kaore i te mohio kite nui o tenei taonga o te Kapia. Kote Kapia, koia tetahi taonga o tenei motu, te nui o tona utu, kote Koura kei runga ake, ko te Kapia kei raro iho. Kote Kapia e rima koata te rahinga ake i nga utu o te Witi o te Oti o te Kaanga, me nga mea pera katoa. Pera ano te hiranga ake o tona utu i to te Tiihi i to te Pata. Na ko tenei taonga kote Kapia kaore i nga wahi katoa o tenei motu puta atu kite waipounamu. Engari kei te pito anake kia Ngapuhi, na ko nga tangata e puta ana mai te oranga i te Kapia, kotahi tekau mano, e rua mano tangata no nga motu o te no, he tau iwi era, e mahi mai nei kite Kari i te Kapia. Na e whakaaro ana matau he mea pai rawa kia waiho tenei oranga mo nga tangata noho tuturu o tenei motu, kia araia atu nga tangata onga motu o te ao, kite waiho tonu nga iwi o waho kia maringi mai ana ki roto i to tatau motu nei mahi ai i te Kapia, ka hohoro te pau atu o tera oranga o nga tangata noho tuturu o to tatau motu ake. A ka takina mai hoki te nui onga tangata rawakore ki to tatau motu, a tona mutunga he whakaki inga poari whangai tangata rawakore, ka waiho tenei hei mate kia tatau, te utu o nga Kapia e puta mai ana kotahi miriona e toru kota i te tau. A mete tiaki i aua rawakore. Na konei ki ta matau whakaaro he mea tika kia whakaaro te kawanatangata kia hohoro te hanga Ture hei tiaki i nga Kapia o to tatau motu. THE KAURI GUM INDUSTRY. WE deplore the persistent inactivity of persons in authority to, in some way, prevent the Kauri Gum being dug and sold by Austrians, who are still flooding the Northern gum- fields, which comprise an area of one and a half million acres and provides employment for eight or ten thousand workers all the year round. The yearly export of kauri gum is set down at one and a quarter millions and is only excelled in value by our out-put of Gold. It exceeds in value by one and a quarter the export of wheat and grain of every kind.
![]() |
7 5 |
▲back to top |
THE JUBILEE The same remarks may apply to butter and cheese so although very much despised, the gum industry has proved itself to be one of our most important If exports and deserves fostering. There is no questioning the fact that for many years past the gumfields have greatly relieved our charitable aid institutions and have continued to be a source of the greatest comfort to the Northern Settlers and Maoris, both old and young. This will cease to be- if an army of about 2000 Austrians and other, foreigners are allowed year after year a free hand to, drain our young country of its life's blood, without, return. Kauri gum is a commodity, which, when once taken out of the ground can never be replenished, consequently this great industry which employs thousands of men, women, and children, will be wiped clean out of existence in a very short space of time if not at once conserved. We know for a fact, on most of the gumfields where a year or two back settlers could make certain of digging from 28 to 40 Ibs per day, equal to ten or fifteen shillings, they cannot now by sheer hard work average more than 7 to 14 Ibs, equal to four or five shillings; this is owing to the influx of the foreigner and his systematic manner of digging for gum. They for instance, open up a face on a hillside or flat as the case may be, and sweep everything before them, just as though they were digging up a large garden, taking great care not to leave the least speck of gum behind. If a strange bona fide gumdigger asks the advice of a friend about certain fields the reply in- variably is, " Well, Bill, its no use going on; clean worked out; the d— foreigners have been there. " Now the gum industry justly demands protection, and claims the immediate attention of our Northern legislators, among whom we especially mention the names of Messrs Cadman, McGowan, Massey, Monk, R. Thompson, Houston, Kaihau, Pere, and last but not least, Heke, all of whom were more or less returned to Parliament as representatives of the gumdigging community. We commend Mr Hous- ten for the firm stand he has always taken in trying to relieve the gumfields of their burden. Hitherto, unfortunately for the country, he has been allowed by his colleagues to play a lone hand. We think it is quite time the Government faced this question of such vital importance to New Zealand, and so prevent a great calamity befalling the settlers and Maoris of the North. By acting at once they will confer a lasting boon on the workers of this young Colony, and no doubt will prevent ihe flooding of our charitable aid in- stitutions, which inevitably must follow if nothing else is done except talk.
![]() |
8 6 |
▲back to top |
THE JUBILEE. [6] TE TIUPIRI, Na muri mai o tera Pakanga, Ka Pakanga tetahi ropu Kamupene Pakeha, ki nga tangata o Awherika, ka tikina, ano e nga upoko whakahaere o Ingarangi ka whakamutua taua whawhai, a, kitea ana, no te kamupene Pakeha taua he, whakataua ana te he kite kamupene, hopuhopukia ana nga kai whaka- haere kite herehere, he nui te moni i utua, ai tera pakanga he whenua ano te take. Muri mai, ko tetahi Pakanga na nga tangata o Ihipa ki nga tangata noho o tera wahi. Na ka haere nga upoko whakahaere o Ingarangi kite whakamutu i tera whawhai, a kua ngawari haere te tera Pakanga, i naia nei, he whenua ano te take. Na muri mai o tera Pakanga, ka ara ake ko te whakaaro o Ruhia kite tango, kite muru i nga wahi hei takotoranga pu o roto o te rohe o te whenua o Tiaina. Na kua huri atu nga whakaaro o nga tini ruanuku o Ingarangi kite peehi i tera kapua nui o te Pakanga kia mutu. Na, aha koa he moko- puna na to tatau whaea aroha na te Kuini taua kingi o Ruhia, kore rawa nga upoko whakahaere o kereti piritini i whakaaroaro kita ratau mokopuna, ka whai tonu kote tika, kote pono, ko te rangi- marie, kia mau i a ratau. Na kei te whakahe a Ingarangi i taua mahi a te kingi o Ruhia. A e whakaaro ana te nuinga o nga Nupepa o te ao, e kore pea tera whakaaro tango, muru, a Ruhia e tutuki kite kino, engari ko te kupu a tana tamaiti kingi o Ruhia. I mea ia e kore ia e rongo kite whakaaro tohutohu atu a etahi ia ia. Na kote te kupu whakatauki a nga ruanuku upoko whaka- haere i ki ai. Ehara he tamariki kaika, ara tona tikanga he tamariki kaika, he tangi tona mutunga. Na aha koa enei raruraru katoa onga iwi o te ao, kei te mau tonu te tipu o to tatau ake motu i runga i nga mahi, me nga whakahaere katoa, kei te hono tonu te haere a nga Kaipuke a nga Tima pikau taonga o Niu Tireni ki Ingarangi, me era atu wahi o te ao. A, kei te pera hoki nga kaipuke nga Tima o te ao kite pikau taonga mai ki to tatau motu, a kete whakaki tonutia mai ana to tatau motu e te tini nga heke o te ao, e whakaki nei. He tohu pai tenei no Niu Tireni. Na kua rongo hoki koutou, aha koa e nei Pakanga katoa kua kia ake nei, kore rawa te iwi o Kereiti Piretini o Aerana me ona motu o te ao i raruraru, puta, ana te whakaaro nui aroha whakamoemiti kite ra nui o Kuini Wikitoria kua hori ake nei ia tatau, na mo tera putanga o te pepa nei ka tukua atu e matau te ahua o nga whakahaere katoa o Ingarangi, me te ahua o te tu a nga manuao me te maha o nga maero i tu ai te mahi nei a te taane a te wahene, kia kite ia te kuini e haere ana me te tini o nga upoko ariki ruamuku e arataki ana i tana ropu i muri i to ratau ariki i taua ra nui. RETA TAUTOKO MO TE TIUPIRI. KITE. ETITA. E taku hoa tena koe kia tau nga manaki- tanga katoa a te runga rawa, me ona mano ki a koe, me te. Kamupene o te Tiupiri, me te komiti whiriwhiri i te ora mo te TIUPIRI, kia ora kia ora e te iwi kia ora koutou, mo koutou i whakaaro nui kite whakatu i te ingoa rangatira Honore o to tatau wahine Ariki Kuini Kingi o Ingarangi hei reo mo te ao, hei reo mo tatau, hei tohutohu i a tatau ki nga huarahi e puta mai ai te maramatanga kia tatau, kia ora e nga rangatira, kia ora e te iwi Whanganui kia ora mo koutou i whakapau nei i to koutou kaha kite karauna, kite whakatapu i te ra nui o to tatau whaea aroha, o Atereta Wikitoria o Ingarangi, E taea koia tena whakaaro e te tangata tutua, e te iwi tutua ranei, e kore, katika ano mau e meiha Turoa, e meiha keepa. Ka tika, no te mea he uri rangatira korua, no o korua tipuna heke iho kia korua. A ka tika ano ma korua e kawe te ingoa tapu o te kuini ki runga kite tuahu, he uri toa hoki korua, no o korua whaka hekenga, E hoa ana hoki ahau mo taku kitenga iho, kua tu kote tiamana o te komiti nui o nga rangatira whiriwhiri o te- motu nei, kote Whatahoro te Etita E koa ana ahau kia koe e hoa, kia kaha koe, Engari ko a koutou wakaaro rereke, ko a nga awhe- kaike, kaua hei mauria mai hei taonga mo koutou kia mahara ki o koutou whaea i ora ai koutou, he wahine. Kote mea tenei e whakanuiana kote ropu wahine. Kia ara te uru o te iwi Maori ia koutou i nga awhe kaihe, koi pouri he reo matua tenei no tatau Na Hiraurau o MARATAPARA, Auckland. HE WHAKAHANGAI I TE KUPU MOTITORE. I te nama tuatahi o te TIUPIRI i whakaa- turia e matau i haere a Titore rangatira o Ngapuhi ki Ingarangi. A kua tae mai te reta a Hare Hongi o te ono ongara, mea mai, kaore i tae ki Ingarangi E ngari ki Poi Hakena raua Nipiro i te tau 1820, a no 1831 ka mahi tutu etahi Pakeha ka tuhituhi ia tetahi pukapuka a nga rangatira o te Rarawa ki a Wiremu te tuawha o Ingarangi whakaatu tikanga hei peehi i te mahi tutu a aua Pakeha, no te taenga o taua reta ka utua mai kite Piriniha Titore me ona hoa rangatira i te tau
![]() |
9 7 |
▲back to top |
THE JUBILEE [7] TE TIUPIRI 1833. Ko taua reta me nga taonga o te kingi i tae pai mai kia Titore me ona hoa, Na Puhipi Pakeha i mau mai, a noho tonu iho ia i kororareka hei kai whakahaere i te Ture monga Pakeha. Na e koa ana matau ki to I whakaatu, mai i te hangaitanga o te ingoa i haere o tera o tatau kua kia ake nei. A e, kia penei te ahua mo tatau ka kite mai. E koa ana hoki matau mo tau reta mihi, tautoko i ta tatu taonga i te TIUPIRI kia ora koe. HE PITO PITO KORERO. * Kote Kowhatu Whakapakoko o te Paranihi Pirimia kua mate ra, Ka Whakakitea kite iwi nui tonu a te 13 onga ra o Hanuere tau 1898, nei ko Ta Ropata te Taute te tohunga o te tuahu, hei whakakite mai kite iwi nui tonu. Ko nga mahi ma te kooti whenua o Whanganui nei kote Taone o Pipiriki, muriatu ko whakaihu- waka, muri atu muriakau. Kotahi tetahi tangata i hopukia e nga Pirihi o Takee mo te kohuru tangata te take, no te maunga ka kitea i roto i ona kahu tetahi pukapuka o nga ingoa o nga tangata i kohurutia e ia 102 i mate ia ia. Ite tikaka o e ra o te waru nei, ka rere mai te ahi o waho atu o te taone o Tehimenia, ka tau kite taone, a pau atu te taone katoa o Tehimenia i te ah, ihe nui te tangata i mate te Hoiho, te Hipi, te kau, i taua ahi. Kei te kimi tonu nga matua, me nga whanaunga o Tini Pope ia ia a kaore ano i kitea. Ko nga tangata o te ropu o te Whiti kua puta te kupu a te Kawanatanga ka tukua ratau kia puta ki waho o te herehere. Erua nga Tuna i mau i nga tangata o manga- tarata wahi e tata ana ki waipawa e 49 panua taimaha o tetahi 32 pauna o tetahi. Kote makete wuru o te Waipounamu i te te Hanuere nei, he ahua pai taua makete, E 6000 mano peera wuru i hokona, he toru toru nei nga peeke i toe mai i taua makete, kote utu onga wuru pai e 8½d no etahi 7½d no nga wuru iti iho te pai i era e 72/3d no etahi e 7d no nga wuru pupango nei e 6½d no etahi e 5½ no nga wuru me era atu wuru pakarukaru e 3½d. Na tenei ano tetahi taonga pai rawa mo nga tangata kaha nei. te kai waipiro, ka taea te rongoa i naia nei, ki taua rongoa, ka waiho taua waipiro hei kehua kia ia, e kore rawa ia e kaha kite hoki atu ki taua kai ano i muri atu. The Paris grave diggers have threatened to stop work. It would not be the first time that grave diggers have left their employers in a bole. KAWANA KARAHIKO. Na i mea kua hoki atu to tatau hoa a kawana karahiko, me tona hoa wahine, me a raua potiki aroha, ki to ratau pa tuturu, ki ingarangi, i muri o te poroporo aki a nga rangatira i a koutou i Poneke i to na aroaro i muake o tuna haerenga atu ki Ingarangi. ODDS AND ENDS. • A submarine boat, that is destined to enact an important part in warfare, has been tested by Prince Waldemar, of Denmark. In form it is like a fish, and can descend below submerged chains in har- bours, and can cut cables and wires with shears at its keel. Two men, who work the vessel, have stayed in it several hours under water without in- convenience. They take with them a supply of oxygen, and they can eat their meals quite com- fortably. "Papa, dear, " said old man McCan's eldest daughter as she bent fondly over him during his last birthday, " forgive me for asking you, but what are you going to leave your darling daughter when you die" "Fatherless!" cried the irascible old war horse, as he rolled over with his face to the wall and kicked so hard that he almost fractured the footboard. Within the last few months the trustees of the British Museum have become possessed of a Chinese bank note, which was issued from the Imperial Mint just 300 years before the circulation of the first paper money in Europe. The note is one which was issued in the first year, or one of the first years, of the reign of the first Emperor of the Ming dynasty. The interest attaching to the note is very great. It is older than the first real bank in Europe—that of Barcelona (1401); exactly three centuries separate the date of issue from the establishment of the Bank of Stockholm (1668), which was the first bank in Europe to issue notes; and it is only a century later than the pieces of stamped leather—the prototypes of European bank- notes—which were issued by the Emperor Frederick II. at the seige of Faenza in 1241. The man who is able to travel extensively can generally learn enough in a year to make a bore of himself all the rest of his life. " What a wou-n-der- ful thing!" What the world wants, says somebody, is a new religion. We doubt it. Some people are not will- ing to pay for what they're getting now.......
![]() |
10 8 |
▲back to top |
THE JUBILEE [8] TE TIUPIRI KAIKOHI O TE TIUPIRI. Na tenei ka tukua atu e matau a Parete Wereta he tamaiti tino pai ia, tika hoki no Whanganui nei kite kohi haere inga ingoa onga tangata e hiahia ana kite tango i te pepa o te TIUPIRI he mea ata pooti ia na to matau Komiti mo tau a mahi, kau a koutou e wehi kia ia. NA TE KOMITI o TE TIUPIRI. WHAKAMAHARATANGA. Kote haerenga whakamutu nga tenei o te TIUPIRI nei ki te toro haere ia koutou. E ngari ma te powhiri rawa a te tangata ka peka ai ki to whare, ko te kai mana i te ono marama 76, I te tau 126. Tukua mai ta koutou powhiri i naia nei. I KAWANA RORE RAANA PAARE. ! I Na tenei a Kawana Rore Raana Paare kua tae; mai ki Nui Tireni hei Kawana, hei mangai mo te Kuini Wikitoria o Ingarangi ki enei ona iwi. Ko taua Kawana he tangata rangatira, he tangata tai. tamariki, he tangata mohio hoki, na o te wa poto o tona taenga mai ki Niu Tireni, he nui te mihi o te iwi Pakeha muna. Na tera pea taua kawana, e haere atu ki o koutou marae ake, kite ai i nga iwi Maori, hei reira hoki tatau mohio atu ai ki ana whakaaro mo te iwi Maori. Ko nga mahi o te Paremata o te Koroni i te tau kua hori ake nei, he whawhai turaki kawanatanga te mahi, ko nga take i oti e harawa i te take nui. Na me koa tatau i tenei tau kaore he ture hou i oti hei whakararuraru ia tatau. We are informed that the natives of Murimotu and Taupo arc holding back their wool this season until they hear what price can be obtained from Wanganui or Napier. HORI ROPIHA. Kua tae mai te rongo kua mate a Hori Ropiha to tatau hoa rangatira o Waipawa tetahi tino rangatira o Heretaunga he roa ia e takoto mate ana i ona kanohi KUMANA METE KAUMPENE. Tangata Whakaminetaonga o ia ahua o ia ahua Katoa. • Ki oku hoa Maori tena koutou kia mohio mai koutou, ko ahu tonu te timuaki tuturu e whakahaere ana inga tikanga katoa kuakia i runga ake nei. E tino whakamoemiti ana ahau kia koutou, mo te tunga o te nupepa, ka perehitia nei kite reo maori, whaka pakehatia ano hoki tetahi taha. Mehe mea ka whakahaerea tenei pepa i runga i nga whaka- haere kaha tika hoki. Etino mohio ana ahau, era e kapi nga hiahia kua maharatiake i mua noatu, a e tino tumanako ana ahau tera e puta he painga ki nga maia nana nei i whakatu tenei pepa, a tera hoki e tae atu nga painga ki nga maori, me nga pakeha, e noho nei Aotearoa me te waipounamu. A tera atu putanga o te nupepa, katahi ahau ka tuku mai i taku panui i nga taonga o taku toa. I naia nei, ia ka whakamoemiti atu ano ahau kia koutou, a e hiahia ana ahau kia, whiwhi tonu koutou i nga haringa o te tau hou nei, na to koutou hoa pono. Na T. D. KUMANA, Riitiwe tiriti, Whanganui. CUMMINS & CO., GROCERS AND GENERAL PROVIDERS, RIDGWAY STREET, WANGANUI. To MY MAORI FRIENDS. You will please understand that I am the proprietor of the firm doing business as above. I am desirous of congratulating you on the es. tablishment of a newspaper printed in Maori and translated into English. If this newspaper is con- ducted on good sound lines I feel sure it will fill a long felt want, and I sincerely trust it will be of mutual advantage to the promoters as well as to the Maoris and European residents of the North Island. In a future issue I will put forward my busi- ness advertisement, meanwhile I again offer you my congratulations and wish you a HAPPY NEW YEAR. Yours sincerely. T. D. CUMMINS. J. L. TIWIHANA, (Tiemi mititi. ) TANGATA whakamine taonga kai katoa o ia 1 ahua o ia ahua mo te utu iti, kia mahara tonu koutou kite wahi e tu nei taku toa kei te koki tonu o Rititwe Tiriti, me Wikitere Tiriti o Whanganui. T. L. STEVENSON. Full Stocks of GROCERIES, and Produce of Every Description at Lowest Prices. Note the address: Corner of Ridgway Street and Wicksteed Place,
![]() |
11 9 |
▲back to top |
THE JUBILEE. '\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ TE TIUPIRI. NOTICE. A reminder to those persons who have received free issues of the JUBILEE: The subscription will be as follows—Half-year, 7/6; yearly, 12/6. Charges for advertisements will be the same per inch as is usu- ally charged by other newspapers; / half-yearly volumes 10/6; yearly, 21/-\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ PANUITANGA MO TE TIUPIRI NUPEPA. Kia mahara nga tangata i tukua utu kore- tia atu nei te Niupepa o te 4, ote 11, o Hanuere tau 98. Katimata te utu o te pepa nei i te putanga tuarua haere atu ki te ono marama ki te tau ranei, na me mahara te tangata ki te tuku mai i tona moni mo te TIUPIRI Nupepa i mua mai o te toru o nga putanga o tenei pepa kia taki ai te puta atu kia ia. Te utu mo te ono marama 7/6; mo te tau 12/6; monga tono panui Toa me era atu tono panui kei te inihi te utu pera ano me te ture o nga tono panui o nga nupepa pakeha. Mo te pukapuka kotahi o te ono marama 10/6; mo nga pukapuka e rua kawenata o te TIU- PIRI nupepa i te tau 21/- na ki marama mai koutou i naia nei NA TE KOMITI o TE TIUPIRI. PIRIHITARA ME KORUMANA, P O I H A Monga Whanau Kotoa. Wikitoria Awanui, Whanganui. BRISTOL AND COLEMAN, FAMILY BUTCHERS, Victoria Avenue, Wanganui. W. MEKE KIRA, He tangata mahi kowhatu urupa ahau, kei au ano nga tauira kowhatu urupa, me te utu moia kowhatu ina tonoa mai kia tukua atu eau Taupo Ki, Whanganui. W. McGILL, Monumenal Works, Taupo Quay, Wanganui. Designs and Estimates forwarded on applica- tion. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ M HOKENA NA TE KAUMPENE. Tangata Whakamine taongo e tango ana irunga te hoko, wuru, hiko hipi, kau me era atu mea pera Taupo Ki, Whanganui. M HOGAN & COMPANY. LIMITED. GENERAL MERCHANTS. Buyers of Wool, Skins, Hides, &c. TAUPO QUAY, WANGANUI. F. KOURAMANA. TANGATA hokohoko taonga tuarua kua oti te 1 kakahu te mahi oia ahua oia ahua me te hoko mai ano i nga mea katoa aha koa heaha heaha mai i te ngira tae atu ki te haika. Whanganui. F. C O L E M A N, DEALER,... Whanganui. Always in stock second-hand goods of every des- cription. I buy anything from a needle to an anchor. WIREMU KARIMANA, TANGATA Rongoa Whakamaroke Tupapaku 1 i runga i nga Matauranga o tenei wa e roa ai te Tupapaku e Takoto ana. Wikitoria Awaniu, Whanganui. WILLIAM CALMAN, EMBALMER and Modern Undertaker (American : System). —— Victoria Avenue, Wanganui. THE WANGANUI UP-RIVER TOURIST 1 STEAMER LINE. (New Zealand's Rhine) NEW TOURIST ROUTE. I \_\_ Steamers: " Manuwai, " For all particulars apply to A HATRICK & CO. Agents
![]() |
12 10 |
▲back to top |
TAMATI HAWI TIEMI. Whairaihana. TANGATA mahi ahau mo nga wha- kaara whare, toku tari kei te whare nui o Kamene, Whanganui. THOMAS HARVEY JAMES. (Articled) ARCHITECT. ADDRESS: Cummins Buildings, Whanganui. HOHEPA PAORA, KAMUPENE WHAKAMINE TAONGA KAKAHU WAHINE TAANE. Paraikete, Horo, nga Kakahu Katoa o te tinana o te Tangata. Awaniu Tiriti o, Whanganui. JOSEPH PAUL & CO. DRAPERS. AND. CLOTHIERS, Wanganui. Blankets, Shawls and Clothing, WIREMU HOKA, Whare Kai, inu inu Wai reka. Ritiwe tiriti e tata ana kite Poohi apiha. Rohi, Pikete, Keke, Rare, me era atu mea pai mo te kai. Whanganui. WILLIAM HOGG, Refreshment Rooms, Ridgway Street, close to Post Office. Bread, Biscuits, Cakes and Lollies. REWETI MARE ME TE KAMEPENE. HE kaitiaki, mahi, whakahaere, mihini, haeana, parahi, whakaara piriti, nga mea katoa, e oti ai te kanataraki mahi, nga mea e oti ai te mira kani rakau, mahi paera hanga kaata, paki, kooti, Parakime hoki. Taupo Ki Tiriti o, Whanganui. DAVID MURRAY & CO. IRON and Brass Founders, Engineers Boiler Makers, Millwrights, Blacksmiths. Bridge Building, Ship and General Iron work, Contractors' Plant. Machinery: Cheese and Butter Factory and Sawmill Machinery. TE TINO TARI O TE MOTU TUARAKI. E EKE ki runga i te whenua e eke ki runga i te whenua e tama ma. Nga whenua whare, me era atu mea e hokona mai ana, Ehokona atu ana kite tangata. Ko nga tono katoa, ka whakaotia paitia e au P. RANANA; Timuaki Whakahaere, Awaniu Tiriti, Whanganui. GET ON THE SOIL YONG MAN, GET ON THE SOIL. Great Northern Road Agency. Properties Bought and Sold. Commissions of all kinds executed. P. LUNDON, Manager. TEONE MAKIWHARANGI, KAI tui hera kaipuke. Teneti, Me era atu mea. Kai whakamine kareko. Hiiti. Uhitepu. Me era atu mea hanga teneti. Taporena. Kahu hoiho. Kupenga hao ika. Me era atu mea. Awaniu, o Whanganui. JOHN MCFARLANE, SAIL MAKER, &c. Importer of Calicoes, Sheetings, Damasks, &c. Manufactures — Tents, Tarpaulins, Horse- covers, &c. Avenue, Wanganui. TEWI MAKIWHARANGI. TANGATA Whakamine taonga Rino, me era atu taonga maro, katoa e puritiana ki konei, mo te Hoko. Waea taiepa, Rino uhi whare, Tepara, Neera, Parau, Hapara, me nga mea ngaki whenua katoa, omu, toki, Perohuka, keena kohua kai, Paneke, Pureti me era atu mea pera katoa tona tini noatu onga taonga pera, e hokona ana i konei mo * te utu iti reawa. Ritiwe Tiriti, Whanganui. DAVID MCFARLANE, • WHOLESALE & RETAIL IRONMONGER, Ridgway Street, Wanganui, Hold large stocks of—Fencing Wire, Corru- gated Iron, Staples, Nails, Ploughs, Spades and other garden tools; Camp Ovens, Axes, Slashers, Enamelled and Tin Billies, Pannicans, Plates, and General Ironmongery. All goods sold at lowest market rates.