![]() |
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 16. 19 April 1898 |
![]() |
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE. MAORI NEWSPAPER TE TIUPIRI APRIL 19, 1898. WHANGANUI. APERIRA 19, 1898. SMITH & MILLWARD FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS AGENTS. COAL AND PRODUCE MERCHANTS TAUPO QUAY, WANGANUI. Telephone, No 96 P. O. Box, 60 TE METE ME MIRIWATE, HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute Me te hoko nui te waro, me era atua mea. TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI. Nama o te Terewhono, No. 96 Namama o te Poake o te Poutapeta, No. 60 KARAITIANA ME NUMANA, Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite haere o tenei wa, me tango koe i nga hu o KARAITIANA ME NUMANA, Awanui Tiriti o, Whanganui. If you want to march with the Times, wear CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS. Avenue, Wanganui.
![]() |
2 contents |
▲back to top |
![]() |
3 1 |
▲back to top |
Vol. /. ] Tuesday, April 19, 1898. Apere 19, 1898. [No. 16 JUBILEE. NA Ehoa ma e nga iwi e nga Hapu e nga tangata taane, wahine hoki o te iwi Maori, whakarongo mai, tenei teta- hi mea nui, hei whakaaro ma tatau ma nga iwi, me nga Hapu onga motu e rua nei, o aoteroa me te Waipounamu, ko nga kooti whenua Maori e tu nei i runga i te motu nei, he nui te ahua raruraru ki te whaka- aro ake a te ngakau. 1, —Kaore rawa nga kooti e whakaae ana kia haere ki nga kainga huinga nui o te iwi Maori, ki reira tuai te kooti, I te mea ki te whaka- aro ake, toko toru tonu nga tangata o te kooti, ko te Tiati ko te ateha ko te karaka, ka mutu, na ki ta matau whakaaro ake, he mama rawa tenei ki te whakaaro ake, ko te kooti e haere ki nga wahi i nga iwi me nga Hapu nona nga poraka e whakawa- kia ana e taua kooti, aha koa i whea o te motu nei. 2—E hara i te meatika, ko nga rau tangata e haere mai ki nga taone Pakeha, whakapau ai ia ratau paku hereni, a kite kore he moni ka tahuri ki te hoko i o ratau whenua, hei utu kai, hei utu keehi, hei utu roia, hei utu kaiwhakahaere, a ki te kore he moni, ka haere ki te nama, a ka kore e taea te utu, ka Hamanetia, ki te kore ano e utua ka hopukia e te Pirihi ka kawea atu ki te herehere. A ki te kore era, ka kawea e te mate kai, ka hoki atu ki tona kainga, kaore e Mohio mai, ka pewheatia ranei tona take ki te whenua, ka tika ranei te whaka haere a nga mea i mahue iho ki te kooti, kaore ranei. 3. —Ka hori mai nga tangata ki nga kooti i nga taone Pakeha, ka mahue atu nga kai i te kainga kainga ai e te Poaka, tukitukitia ai nga taiepa e te Hoiho, e te kau ka uru ki roto ki nga Taiepa kai ai i nga kai, a ka kite etahi tangata kua pau nga kai ka tonoa kia utu nga tangata nana nga kararehe i kai aua kai, a no te korenga e rongo ka tipu te whaka- aro pouri, ka tikina ka puhia nga kararehe a e tahi tangata, tu pono ki nga kararehe nana i kai, kore noa ranei, tupono ke atu te mate ki nga kararehe na tetahi tangata ke noatu ranei, a mate huahua kore noaiho a tera tangata kararehe. 4. —Tetahi mate, ka tae mai nga tangata ki nga taone nei i te kume- nga mai a nga kooti, ka tahuri ki te kaiwaipiro, ka tutu, ka hopukia e te Pirihi ki te herehere ka whakawakia, a ki te kore e utu ka kawea ano ki te , herehere. 5. —Ko tetahi mate kaore he whare hei nohoanga mo nga Maori i nga taone Pakeha, me haere rawa ki
![]() |
4 2 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, April 19, 1898. [2] Te Tiupiri, Apere 19, 1898. nga Paparakauta ki nga whare manu- hiri ranei noho ai, a e mohio ana tatau ma te moni rawa e taea atu ai ana tu whare te noho, na ki te kore e taea te noho pera, ka haere ki te tiki Teneti mona me te wahine, me nga Tamariki, ka takoto i runga i te whenua marama iho marama iho, pau atu te toru marama te 4 mara ma te rima te ono marama, a te hokihoki nga atu ki nga kainga kaore he kai tahi, a ka peehia e te mate kai, a ka pa mai he mate ki te tinana, a mate atu. 6. —Na e whakaaro ana matau, me ata whakaaro te kawanatanga ki enei mate o te iwi Maori, kati te waiho i nga Maori kia totoia haere- tia ana e nga Tiati ki nga taone noho ai, pehia ai e enei tu mate, kua kia ake nei. 7, —Me tino tuturu te tikanga ko te kooti mo nga whenua, me neke ki nga kainga Maori, ki reira tu ai a mutu noa nga keehi a ena Hapu, ka neke atu ki etahi atu kainga tu ai, me pera te ahua, ka kore ai nga Maori e whiwhi ki te nuinga o enei tu o te raruraru kua kia ake nei. Haunga ia nga keehi Hoko, mokete, riwhi tupapaku, me era atu keehi e whakaarotia ana kaore e tae ki te marama ka oti, me kooti e ra ki te taone, ki te tupono mai era tu keehi pera. 8. —Na tenei tetahi keehi, ahua rereke kei te aroaro o te kooti a Tiati Waari, ko Whakaihuwaka te ingoa ko taua whenua i kootitia i te tau 1886. Ko nga tipuna i. whaka- haerea ai tana whenua e te Keepa Tahukumutia e Hamuera te Kaio- roto ko Tamahaki ko Tararoa, ka tae ki te mutunga o te korero a aua tangata i o raua take, me o raua whakapapa, me ta raua whakatuturu koia tera nga tipuna nona taua whenua katoa; ka patai te kooti ko wai e whakahe ana, kaore he tangata i tu ake ki te whakahe i reira; whaka- taua ana te keehi, kia te keepa kia Hamuera, i muri ka hoatu nga rarangi ingoa koia tenei te ahua o nga rarangi ingoa me o ratau Hapu Na,, te Aomapuhia „ Kahutuna „ Taongakorehu ,, te Pakuu ,, Tuhoro „ Hae „ Hine whakawhiu „ Hikairo „ Karewarewa enei ingoa. Hapu katoa he uri etahi na Tama- haki na Tararoa, he uri mokopuna etahi koia nei o ratau ingoa Hapu me o ratau rarangi ingoa i raro ia Hapu ia Hapu o ratau. Na ko enei nga Hapu kaore i puta mai i aua take kua kia ake nei ko ngati Rangitautahi ,, Tutaiaroa ,, Tupoho ,, Kurawhatia „ te Kaponga „ Turanga „ Turangwhaia ,, te Waiehu ,, te Mahae ko enei Hapu. me o ratau rarangi ingoa, kaore i puta mai i roto i aua take e rua kua kia ake nei, he maha ano nga ra i
![]() |
5 3 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, April 19, 1898. [3] Te Tiupiri, Apere 19, 1898 tautohe ai a Hamuera te Kaioroto kia kore enei Hapu e uru me o ratau rarangi ingoa, kaore rawa i taea e ia te arai, a whakaaetia ana e nga tangata nana te keehi, mo tetahi atu kooti ata whakawa ai ia i te take o aua Hapu kaore nei i puta mai i roto i nga take i whakataua ai te keehi. Koia tenei te ahua o te whenua nei i te tau 1886 tae mai ki te tau 1898, 14 Pepuere ka tuwhera te kooti hei whakatau i nga Hea o taua poraka i te aroaro o Tiati Waari o Eruweti Ateha, ka whakataua kia 10, 000 Hea mo taua poraka katoa e 63, 000 neke ake ranei iti iho ranei, i te mea he mapi whakaahua kau taua mapi. I muri mai o tera, ka mea te iwi ki te kooti kia wahia nga Hea 10, 000 kia 6837 kia Tamahaki kia 3163 kia Tararoa whakataua ana e te kooti tenei tono a te iwi. I muri o tenei ka mea te komiti o te iwi me te iwi kia wahia te rohe i Waenganui ia Tamahaki raua ko Tararoa, a whakaaetia ana taua rohe wahi i te poraka kia Tararoa te pito ki te tonga, kia Tamahaki te pito ki te marangai katoa, ko te wahi rahi tenei o te poraka nei whakataua ana e te kooti. Mo tetahi putanga o te pepa nei tukua atu ai te toenga. KAIKOHE, BAY OF ISLANDS, Aperira 6, 1898. Ki te Etita o te TIUPIRI, me te Komiti. Tena koutou, tena hoki tukua atu enei kupu ki te TIUPIRI, ki te mea ia ka watea te Pepa,. I mine te Hui o te Hahi Maori i te Pihopa- tanga o Akarana, I nga atirikonatanga o te Waimate, o Waikato, me Waitemata, ki Hauraki, i te wenerei rae te taite. Maehe 23, 24, 1898. 10 a. m. te karakia whakapuare i te Hui, ki te wharekarakia o Ngatimaru i te Karo, 130 tangata i te karakia, 68. I tango i te Rapa Tapu, £2 6s. Te ohaoha, I tukua mo nga mahi o te Hui. I muri i te mutunga o te karakia. Ka noho te Hui, ko te Pihopa o Akarana te Upoko, ka karangatia e te Meko- retari. M. Kapea nga ingoa o nga mema, no Parengarenga, Kaitaia. Ahipara, Hokianga, Wairoa North, Kaipara, Akarana, Bay of Islands, Hauraki, Tamaki, Waikato, Moehau, Whitianga, Waiheke, Tearoha. Waipa, no enei takiwa nga mema katoa o tenei Hui, 18 minita Maoris. 2 minita Pakeha, 37 mangai Reimana, ko nga motini me nga Patai me nga Pitihana. I tae mai ki te tupu o te Hui 54. Ko te take o te huhua o aua motini, mo nga whenua i hoatu noa e nga kaumatua i mua ki te Hahi, mo nga tunga kura, me nga whare karakia, a me nga whakaerenga Reti mo aua wahi, me nga moni kohi mo nga minita, me era atu mea e whakaarohia ana e nga ka motini, Haunga ia nga motini a nga mema hei whakatikatika i te Hahi, e kaha ai e tupu ai te ora. Ko te motini No. 6 te motini i kokiritia mai, hei tono i te kupu whakaae a tatau a te taha Maori, kia kohi moni, hei timatanga mo te whakatu i te kura kotiro ka ara nei ki Akarana, ko te TIUPIRI te ingoa o • taua kura Whakaaetia ana, moni kua rile Rotorua £17 14 2 Waikato 13 16 o £31 102 Etita, he nui nga korero kei nga whaka- haere o nga motini i nga ra e rua, me te nui hoki o te manaaki a Ngatimaru i nga iwi heke mai ki taua hui, he mea auru haere kei kapi te pepa i au, Me tau atu te manakitanga kia te TIUPIRI, me ona kai mai hautu. Na Matiu Kapa.
![]() |
6 4 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday April 19, 1898 [4] Te Tiupiri Apere 19, 1898 TOKAANU, 30 Maehe, 1898. Ki te Etita o TE TIUPIRI. Ehoa tena koe. Tenei nga korero o toku taenga mai ki konei, I runga i te take i tonoa mai ai ahau e koutou ki te whakahaere i te TIUPIRI, mau e; tuku atu hei titiro iho ma nga tangata e manaki mai ana i te TIUPIRI. Ko te whaikorero mai a te Heuheu Tukino mihi mai ki au mo te ritenga onga mate o ! Whanganui me nga mate hoki o Taupo nei. i Tuarua ko tana mihi mai hoki ki to tatau taonga, ara ki te TIUPIRI Nupepa. Koia tenei, haere mai e taku taimaiti haere mai, haria mai te aroha o nga Rangatira o Whanganui, te aroha o te Iwi onga Hapu, ki to ratau hoa Rangatira, ki to ratau Whanaunga, kia Hori te Tauri, tenei te poito o whakarewa te kupenga a Tuwharetoa, kua makare atu ki te potuauriuri, kua puhia e te hau, tenei te Piki o Tamamutu kua whati i te hau, te puhi o te arawa kua manu atu i te Wai; kua tukau noaiho nga maunga o Tongariro i te Uru;. kua teretere noaiho te wai o Taupo Hauraa, Tenei a Hori Tauri raua ko tona iramutu ko Maniapoto, kua takoto atu ki te moenga o raua matua me o raua tipuna, ki te moenga te korikori; koia tenei nga tangata kaha ki te hautu, ki te hapai i tenei taonga o tatau i te kotahitanga a moe noa raua ki te po i runga i te ngakau tumanako ki taua taonga nui onga iwi onga motu e rua nei. Haere mai e hika, haria mai nga mate nunui o te tonga; huihuia mai ki runga i enei nga mate. E taku tamaiti, ka pai to haerenga mai, aha koa, ko to kotahi anake to putanga mai kia matau; kapai to tikanga, kaora te tangata, me te iwi ia koe, i to whiri- whiringa mai i to kotahi hei tangi i enei mate nunui, aha koa kotahi koe, kei runga ia koe nga ingoa me te mana o tipuna o Topia raua ko Taitoko, a he mano tangata e waha mai nei e koe, kopi ake te aroha o Whanganui ki ona mate i to kotahi, haere mai takahia mai nga huanui o tipuna. Haere mai haria mai te taonga onga motu erua nei, te taonga onga iwi Maori, hei kanohi hei Taringa hei reo mo te iti mo te rahi, mo te Pani, me te Pouaru me te rawakore, taonga pai, taonga kino, taonga kaha taonga ngoikore; E hara hoki te taonga na, i te taonga hou no te iwi Maori, 5 rongo hoki au; 1 te Hokioi 2 Wakamaori 3 Karere maori 4 Wananga 5 Korimako 6 Taihauauru 7 Huiatangata kotahi, kua mate katoa enei pepa katoa; a e ora nei ko te Paki o matariki ko te Puke ki Hikurangi ko te TIUPIRI; a ara atu ano pea etahi pepa reo Maori, Engari ko enei anake taku e mohio ana i naia nei. Na konei, kataea noatia ake te mohio i naia nei, ko te pera ano hold tenei pepa a te TIUPIRI. E ngari me kimi nga putake i mate ai era pepa e tatau, ma reira e marama ai tatau ki te huarahi e ora ai tenei; kiau hoki, na te whakaaro kore o te iwi Maori ki nga painga o roto o tenei taonga o te pepa, ara ki nga rongo korero onga motu Pakeha me nga whawhai, ki nga matenga me nga oranga, me nga Kingi me nga Kuini me nga Kawana me i nga Kawanatanga, ki nga Paremata me nga mema, me nga Ture, ki nga whiwhinga taonga, me nga rawa koretanga, nga whiwhi- nga moni, korenga ranei e whiwhi, nga whai- ! rawatanga, Poharatanga ranei, ki nga whaka- tipu taonga Kau Hipi me era atu kararehe, me ona utu, nga whakatipu kai, rakau, me o ratau utu, me nga rongo korero o Niu Tireni mo te taha Pakeha, me te taha Maori. 2. —Ko te whakaae onga tangata tango pepa ki te hoatu ia ratau pepa ki nga tangata kaore nei e tango pepa ana, ma tenei ahua ka ngakau kore nga tangata o taua kainga ki te tango pepa, no te mea ka rongo noatu hoki i nga korero o nga pepa, ma tenei e whaka- tipu te whakaaro, mau noa mai i te pepa a tetahi tangata, a ngaro iho te pepa, a ka mau mai ranei, ka korero ka mutu ka kiatu ina to pepa, e mohio ana hoki e kore. ia e riria mo tona peratanga e te tangata nona te pepa, 3. —Ko te kore o nga pepa tuatahi e tango katoa i nga korero o roto i nga take i whaka- aturia nei, i te take tuatahi hei tikanga whaka ngakau nui i nga tangata ki te tango pepa. 4. —Ko te kore kaore e rua nga kai tango pepa onga pepa tuatahi, me Maori me Pakeha. 5. —Ko te he pea ko te whiriwhiringa i nga kai whakahaere o te perehi, menga kaitiaki moni.
![]() |
7 5 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, April 9, 1898. [5] Te Tiupiri, Apere 19, 1898. 6. —Te nui o te utu o aua pepa, me te iti onga korero o roto. 7. —Me te tuku nama onga pepa ki nga tangata o te tuatahi, tono rawa ake kia utu, kua ngata te Puku, kua whiwhi i nga pepa mona kaa rongo hoki i nga korero, a ka whakahawe iho te ngakau. Heoi taku kupu atu kia koe, ka tango pepa ahau mo te tau, a ka tautoko ahau i to mahi ki nga Hapu o Taupo nei, ara ki te kore e tutuki ia koe to mahi i naia nei; Engari ko toku hiahia ia kia ura atu ahau ki te turanga mema o te Nupepa ki te mea, kei te watea te turanga moku i nga ruma o taua pepa a kia mohio hoki ahau ki nga tikanga wehewehe i nga moni mo ia hea mo ia hea o te pepa, hei reira ka hoatu ai e au te £5 pauna. I te 26 Maehe 1898. I rokohanga mai ano I ahau ki konei i te taenga mai o te Poopa kai tirotiro Kura Maori i te Rahoroi, ka kite ahau i tana muinga i nga matauranga onga tama- riki, ko nga tamariki kei tenei Kura e 81, ko nga tamariki i paahi e 42; E hoa ma he hanga whakamiharo rawa te titiro atu ki te hohoro rawa o te matauranga o nga tamariki o waenganui o te motu nei, o tenei iwi mohoao, kaore nei ona tamariki e kite nui ana i te Pakeha, e kite ranei i nga ngahau Pakeha, e rongo ranei i tetahi kupu Pakeha, hei 3 tenei mo o ratau tau ki te Kura, a kua tae rawa nga mea mohio o ratau ki te tua 4. he mea whakamiharo te titiro atu ki te papai o te I ahua ora o te tamariki taane, wahine hoki, ki I te ngawari ki te pai, ki te kore paru, ki te I papai onga kakahu, me te whakamiharo iho I hoki ki te kaha o nga kaumatua Rangatira o I tenei iwi, me nga tangata nana nga tamariki, I me to Komiti o te Kura, te kaha ki te hapai i I te Kura o a ratau tamariki. I I te mane nei, i tu ai ta ratau Hui ki te I aroaro o te Poopa o te Kura mahita o te Kura ki roto ki te whare Kura; ko te Kai whakata- koto ia ratau take ko Renata Ngahana Heke- I retari o te Komiti o te Kura me te Heuheu I Tukino koia tenei nga take o taua Hui. I 1. —Kia whakauru a he menemena Parai- weti i tenei tunga o te Paremata kia whaka I nuia ake te mana o te kura Maori mo te kura o Taupo anake, kia tae ki te 20 maero, te pamamao te kaha o te Komiti ki te Hanuere i nga tamariki o tenei iwi kia haere mai ki te Kura, kia kotahi tonu ai te Kura kawanatanga mo taupo nei, ma tenei ahua pea e kore ai e pau nui nga moni o te Kawanatanga, ka kotahi te Kura me te mahita, ma tenei e tae ai nga tamariki o tenei kura ki te 200, ki te 300 rahei ake. 2. —Kia waiho ai tenei kura hei kareti kura mo nga tamariki o konei. 3. —Kia mahia hoki he whare, hei urunga mo nga tamariki i te rangi kino, hei tunga hoki mo a ratau tina. 4-—Kia whakaarohia mai hoki e te kawana- tanga tetahi tana Paraoa, hei oranga mo nga tamariki ki te Kura, mo a ratau tinanga anake o tenei tau. No te mea ko nga kai o konei i pau i te Hukapapa, tino mate kino tenei no konei i tenei tau; ki te mana mai tenei tono katahi ka u te noho a nga tamariki ki te Kura i tenei tau: ki te kore e inana mai tenei tono a matau, kati kaua he he e tau ki te kura, ki nga ma ua ranei o nga tamariki mo te korenga onga tamariki e tae ki te kura i nga marama katoa e toe ana o tenei tau, no te mea kaore rawa e taea e nga matau te whakaaro he oranga mo nga tamariki e tae ai ki te Kura. E te Poopa katahi ano ta tenei iwi tono tuatahi ki te kawanatanga i rongo hoki matau e whakamana ia ana e te kawanatanga nga tono aitua penei a etahi iwi ki te kawana- tanga. I mea a te Poopa ko enei putake katoa ka haria atu e ia ki te kawanatanga; a ka tautoko ahau i enei take i reira, a he nui te whakamihi o te Poopa mo te tere rawa o te mohiotanga onga tamariki ki te Kura; me te kore tini- hanga i kitea e ia o tenei iwi, me tana kite hoki i te kaha ki te hapai i te Kura. Heoi na to koutou hou pono NA PEEHI T. TUROA.
![]() |
8 6 |
▲back to top |
![]() |
9 7 |
▲back to top |
![]() |
10 8 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, March 29, 1898. [4] Te Tiupiri, Marahe 29, 1898. EHIAHIATIA ANA KIA MOHIOTIA. TIMIHANA AHIRAINA. Rongoa Huango. Na e hiahia ana ahau ki te whakaputa i te rongoa i runga ake nei, mo te utu iti kia ahei ai nga tangata e pangia ana e taua mate te tiki atu i te Tari o te " Tiupiri, " ia Kitini, tiaki rongoa o Whanganui ranei. TIMIHANA TANGATA, HANGA RONGOA. WHAKAMAHARATANGA Powhiritia mai te tamaiti ki o koutou kainga, ko te kai mana i te ono marama 7/6; I te tau, 12/6. Mo te kawhenata kotahi o te ono marama, 10/6; mo te tau 21/. Mo nga panui taonga hoko, kite, ngaro, me era atu panui e utua nei, kei te utu a nga Nupepa te ritenga utu, mo nga ahua tangata nei 12/6 mau ano te ahua, engari kia pai te ahua hei tuku mai. NOTICE. Welcome our child to your respective settlements. The necessary money for our new child is 7/6 per quarter, or 12/6 per annum; for half-yearly bound num- bers of our child 10/6 or £1 is per annum. For all advertisements the charges are on the same scale as European newspapers. Persons desirous of having their photo printed in our child can do so by forwarding their card. The charges altogether is 12/6, the block being their own private property. It is particularly requested that a first class photo be forwarded in order to give satisfac- tion. WHAKAMAHARATANGA. Me tuku mai e nga tangata e hiahia ana kite tango pepa taane wahine ranei a ratau reta, waea ranei, a ka tukua atu te pepa nei. A kia marama te whakaatu mai o te ingoa o te tangata o te kainga o te Poohi, kia tika ai te tae atu o te pepa. Engari koi wareware kite o te potiki nei, e ora ai te haere atu kite whaka rite i to tono mai. Tiamana o te Kamupene o TE TIUPIRI. PUKAPUKA KAWHENATA. Kite hiahia etahi tangata, ki etahi onga nama o te TIUPIRI kia hangaia, kia whaka Kawhe- natia, me tuku mai he reta, he waea taunaha, e rua pukapuka i te tau, kotahi ia ono marama ia ono marama. Mehe mea e hiahia ana koe ki te Pia pai UI MAI KIA KIPA ME ONA HOA. HOKINA ME TIURI MONI takoto tonu mo te Hoko Wuuru, me nga Hiako Hipi, a keia matau nga mea paraoa TiHuka, me era atu mea katoa koia tenei te whare. iti te utu o Whanganui nei. TERAWIRA o WHANGANUI. Persons wishing to have Half-yearly volumes (bound) reserved for them should give their in- structions without delay, as only a limited number will be kept back for binding each half-year.
![]() |
11 9 |
▲back to top |
![]() |
12 10 |
▲back to top |