![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 7, Number 21. 26 July 1912 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI Te utu/price "Te Puputanga ki te ora. Nui tangata e haere ana ki te po, iti tangata i mahue ake ki te ao nei, rauhitia, manaakitia." 6d. Te Puke ki Hikurangi, Wenerei, Hurae 26, 1912. Nama 21 o te tau 1. HAERE MAI E pehea ana koe mo te Koti Motu-ka? Otira e hiahia ana koe ki tetahi mea hei arai atu i te hau me te marangai. Kei te pai noatu te takoto a nga Koti Tuiri i tona takotoranga, engari, ko nga Koti pai ko nga mea i ata mahia kia rite mo runga Motu-ka. KO MARE Kei te whakaatu i etahi o nga taera kakama o Ranana, e rite ana ki nga mea e kakahuria ana e nga momo rangatira o Ranana. Ko etahi enei : Koti Motu-ka, (be mea rongoa kia kore e uru te ua,) ara, "Water- roof,' he Koti raina ki te huruhuru, he Koti raina ki te kiri angiangi, a, me nga Koti Rireha mo te puehu, me nga hutu mo te pupuhi manu etc. Ko etahi be rarahi, ko etahi he pakupaku. Ia koe i konei tirohia nga hutu Paranene mama, rarahi hoki—e rite ana ki nga mea, na te Teera i mahi. I to taenga mai ki te titiro e kore e makona o konohi, kia kite rano koe i a matau Tarau Haere i runga Hoiho, i nga Takena mahi a-ringa mo te Patu Pooro (Golf,) i nga Rekene kiri Tia, kiri poaka, kiri Atirope (Antelope,) na te Ingarihi i mahi. HAERE MAI .... HAERE MAI J . L . MARE. Te toa taonga Kaha Mahitaone. G. HIUANA. KO TA ANAKE TE TANGATA WHAI-MANA KEI WAIRARAPA NEI, KI TE HOKO I NGA WHOOTA MOTU-KA. (FORD) ... MOTOR CARS.) HE MOTU-KA KEI A AU MO TE TUKU. Ko nga oota e tukua ana kia au, ka tere tonu taku mahi. HU RAUMATI. Koia nei to taima tika hei whakaa- rohanga ki te tango Putu, Hu raumati hoki. Haere mai kia KITINA mo te ra rangi pai, kakama hoki, kei roto i te ro he o Wairarapa nei. Na matau nga tao- nga pai atu, e taea ai te hoko mo te mo- ni iti, a, o whakahaua ana o matau wha- kaaro ki te iwi Maori. HAERE MAI! J KITINA Te hoa o te waewae." Kei tawahi o te Poutapeta. Kuini tiriti MAHITAONE.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Hurae 26, 1912. Nama 21 o te tau 1. Ngawhiro Marakaia. Mohi Maariora. Hona Manihera. Pirihira Tatere. Tahoraiti, Makirikiri, Kaitoki— Rangi Ihaka. Takana Mauriora. Tukutahi Kaimokopuna. Peterehama, Okaihoata, Manuka, Okautete, Nuhomu, Ngama- hanga, Karori, Te Kaiwhaka- kupakupa, Paehuia, Wai- kekeno— Te Hamaiwaho Tamati. Rawhira Paku. Toheroa Atea. Tioi Paku. Kahutea Paku. MEIHA MEA. Kua tae mai nga rongo kua mate a Meiha W. G. Mair, te tuakana o Tawa. I mate ia ki Waiotapu i te Mane ka taha nei, no te Wenerei ka tanumia ki te taha ano o ona matua i Whanga- rei. - He nui te tangi o nga Maori ki tenei tangata, i tona pai, me tona aroha ki nga iwi i tutaki ia. Hei whakaatu ake, tenei tetahi o nga tohu aroha, he poroporoaki na Ngatikahungunu ki Here- taunga mo tenei tangata, ara i tukuna kia Tawa, tona teina :— " E hoa tena koe ; Kua rongo matou i tenei ra i te mate o to tuakana. He nui te tangi mona kua wehe atu nei i a matou, i te mea he tangata tena i mau tonu tona aroha ki te Maori, mai i te wa o nga kaumatua tae mai ki naianei; ratou kua wehe atu nei ki te kopu o te whenua, te waahi i whakaritea ano e te Kai-hanga mo te katea. E to matou hoa, e Tawa, ka nui to matou tangi ki to tuakana, kua tae ia ki tona wa i whaka- ritea ai e te Kai-hanga, a, ko matou e noho atu nei tena ano tona wa. Hoatu to matou aroha nui ki te pouaru me ana tama- riki" Na Mohi te Ataihikoia i haina te reta mo te hapu katoa. Tiati Rawson, o te Aperata Kooti, i tuhi mai i Turanga, ka mea i te taenga atu o te rongo kua mate a Meiha Mea, ka nuku- hia te Kooti. Ka mihi a Ngati Porou, mo to ratou pouri, me te tangi o ratou ngakau ki te wehe- nga atu o tenei tangata i te iwi, i te mea he tangata tenei i awhina i te Maori mai o tona tamariki- tanga a tae mai nei ki naianei. Ka mea te hapu ma te Kooti e tuku atu ki nga whanaunga o te tupapaku to ratou mihi ki te matenga o Meiha Mea. He tangata tenei i tu ia hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori mo nga tau maha. AROHANUI. . Te aroha nai o to koutou maunga ki te " Puke-ki-Hiku- rangi." Kia koutou e nga wha- naunga, e nga kai-titiro ki to Koutou nupepa, kua tae tenei ki te tekau ma rua o nga marama e haere tonu aua ki te toro haere i o koutou marae, i a koutou ano hoki, a kahore a koutou ki mai kiu kaua, e tukua atu te pepa kia koutou, na e hoa ma, kaua ra e whakakeke, kei pera, koutou me te whakatauki a Parakaia, ko te tangata e whakakeke ana ki nga kupu korero e whakaae ana ia. Otira, ko te tino aronga o te whakaaro mo te haere a te "Puke" i tenei tau hou, kei runga i enei whakatauki, he panui ka tukua atu kia koutou, ma te ua, ma te waipuke, ma te tupuhi, ma te aitua, e kore ai au e tae atu ki o koutou kainga, marae. I tenei ano hoki, ma te ao ka uhia te rangi; ma te huruhuru ka rere ai te manu, ara ma te moni. E rua putanga o te " Puke" i muri atu o tenei panui, ka mutu te rere atu. Otira, ma te kupu karanga mai kia peka atu, ka peka atu ai. Kia ora nga kai-hautu i te taonga a te hunga kua mate. kia kaha ! Kia toa ! Whaka- taane. Kauria mai te Moana Nui a Kiwa. Pikitia mai nga maunga nunui. Huia mai kia kotahi ta- tou. Na tena ko te rourou Na tena ko te rourou Ka rato nga toa horo- kai o te ope. Na tena ko te tokotoko Na tena ko te tokotoko Ka whati te hoariri. Tena koa whakakapia mai nga wharuarua turanga o te hunga kua mato. He oti ano na TERA AREKATERA. TAUHIA TEWIATA. Kai taa o te PUKE. Kanikani Ki Kaatataone. NUI ATU TE TANGATA I te po o te Taite, te 4 o nga ra o Hurae nei, ka tu tetahi kanikani nui a nga Pakeha ki roto ki te Hooro o Kaatataone, whakautu i te kanikani a nga Maori o tera tau. I te 8 o nga haora o taua po, ka tuhera te toa o te hooro. I mua o te kanikanitanga o katoa, ka whakaritea e te hekere- tari ma Henare Tewhaiti raua ko te Wairata Mahupuku e whaka- tuhera te kanikani, a, ka tau taua motini e pera ana. Te maha o nga tangata i tae mai ki taua kanikani e 500, nui atu te whakamihi o nga Maori ki te pai o te whakahaere a nga pakeha i ta ratou kanikani. 1 te mea ka roa e haere aua te kanikani ka tonoa, nga kotiro Maori kia tu ki te poi Nui atu te pai o te whakahaere a nga kotiro i a ratou poi, i raro i te kapenetanga a te Ikapuhi (Mrs Clayton), nui atu te pakipaki a nga pakeha i te mutunga o ta ratou poi. Kaore i roa e haere ana te kanikani, ka tonoa te wahine a Tame Te Hana ki te waiata, a ka riro ano ma toua taane e purei te piana, tino pai atu te waiata a tenei wahine, nui atu te pirangi o te huihuinga kia tu tonu ia ki te waiata. I te mea ka tata te taima ki te 1 o nga haora, ka harihari a haeretia he kapu ti me nga keke e te komiti o te kanikani ma te huihuinga. I muri iho o te kainga ka tu a te Ikapuhi (Mrs Clayton) ki te korero, ka riro ko Whenua Manihera, etita o te Mareikura, hei whakamaori. Koia nei nga whai-korero a te [.kapuhi:—Ki te huihuinga pake- ha, maori, kua tae mai nei ki roto i tenei hooro i te po nei, tena koutou ; ten • koutou i hui- hui mai nei ki te whakanui i te po ngahau a o tatou hoa pakeha. He nui te whakamihi o toku nga- kau mo to tatou tutukitanga mai ki konei i tenei po, e kore rawa e taea e ahau te whakaatu kia kou- tou i te koa me te hari o toku ngakau, mo koutou mo te pakeha, mo matou hoki mo te maori e penei nei, ara, e whakakotahi nei i a tatou tae atu hoki ki o tatou mahara. Hei kupu whakamutu- nga iho mo aku korero, e tino whakamihi ana ahau ki te he- keretari kia (Mr Vernum), mo taua kaha me te pai hoki o tana whakahaere i tenei kanikani. Kia tau ano hoki te rangimarie ki irunga i a ia, kia nui hoki nga whakamihi mo taku kai-whaka- maori mo Whenua Manihera. Ka mutu i konei nga korero a te Ikapuhi. He nui nga ahuatanga ngahau i puta i taua po. Ki te whakaaro o te ripoata o "Te Puke" ko Timina Arihi (Ellers), o Mahitaone, te "pere" o te kanikani No te rua o nga haora ka mutu te kanikani. MAHI TOHUNGA Kotahi te Maori ko Retete Tepoi te ingoa i hamenetia i Kai- kohe i te wiki kua taha nei mo tona mahi tohunga. I nga korero i roto i te Kooti ka whakaaturia na taua tangata i hari tetahi Kotiro ki roto ki te ngahere, tekau ma whitu nga tau o taua kotiro, he mate paku nei tona, ka ringiringitia e taua tohu- nga taua kotiro ki te wai maka- riri. Na tenei tikanga ka mate taua Kotiro. Ka painatia taua tohu- nga £15 me nga moni raruraru o te Kooti. E ki ana te Pirihimana o taua Timuaki o taua waahi, na nga mahi tohunga a taua tangata ka mate nga tangata e iwa i te taki- wa o Ngunguru i enei tau ka taha nei. Pahutanga o te Ma- ina Waro. 74 NGA TANGATA I MATE. I te ata o te iwa o nga ra o te marama nei, ka puta tetahi aitua nui ki (Yorkshire) takiwa o Kanana, i te pahutanga o te maina waro o taua kainga. I te pahutanga tuatahi e rua tekau rua iwa nga mea i mate, no to muri iho e wha tekau ma rimu, huihui katoa e whitu tekau ma wha nga tangata i mate. Ko te inaha o nga tangata i roto i taua maina i te wa i pa- karu ai e rimu rau (500). He nui atu nga tangata mahi o te maina waro nei kaore i reira i te wa i pakaru ai, i haere ke ratou ki tetahi huihuinga po- whiri i te Kiingi raua ko te Kuini mo te taenga mai ki to ratou taone, penei kaa nui atu nga mea e mate. Ki te mohio a nga kai-tirotiro, io te ahi o roto i tetahi ruma mahi i pa ki nga kaati i (gas) te putake o tenei aitua, inahoki e rua rawa maero te rongonga o te pahutanga. Nui atu nga wahine a nga tangata mahi o te maina i tae ki reira. I te hekenga o nga kai-awhina mo nga mea kaore ano i mate, i raro i te mana o Pikaringi, kai- tirotiro a te Kawanatanga mo nga maina, ka tanukutia hoki ratou, a, iti nei o to ratou ropu i hoki ora mai, ko te nuinga ia i mate katoa, tae atu Koki ki to ratou kapene whakahaere kia Pikaringi me te Menetia o te maina me (Chambers). KUPU MIHI. I runga i te putanga o tenei aitua nui ki tera kainga, ka puta he kupu mihi ma te Kiingi raua ko te Kuini ki nga pouaru a nga mea kua mate, tae atu hoki ki nga whanaunga, mo ratou kua eke nei ki runga i te pouritanga. I ki ano hoki te Kiingi, i hua ia ki te ra i tae mai ai raua ko tona hoa he ra no te hari me te koa, kaore, he ra no te pouritanga.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Hurae 26, 1912. Nama 21 ote tau 1. MATENGA TUPAPAKU. He tokomaha rawa nga tu- papaku kaore i rongorongona te matenga iho, kua maha nga wiki o te korenga i rangona, no enei ra ka rongo matau kua hemo a Horima Mutuahi, he tangata rangatira tenei no Rangitaane. Haere ra e Koro; haere ki o tipuna, ki o matua, ki o tama- riki, ki o mokopuna, ki te iwi, ki te kainga tuturu mo te tangata i whanau mai nei i te wahine, ara he mea pokepoke nei ki te oneone, a ko te hokinga atu tenei o tou tinana ki te whakarite i te waahi mou i whenua. Kaati tena. Kua rongo matou, kua mate a Turama Te Tuati, i mate pea ki Waipawa, he uri rangatira taua wahine, be tamahine na Retireti Taapihana, o Ngati-Whakaue ki Rotorua. Haere ra e Kui; haere ki o tipuna kia Rongomaipapa raua ko Tuhourangi, kia Kahungunu. Haere ki o matua, haere ki te waahi mou i te whenua, waiho ko te pouri, ko te aroha, kia Ngati-te-Wharenui me o tama- riki me tou hoa. Kaati tena. Kua rongo matau kua mate a te Keretewha Te Paki, i moe i a Hora Ramarihi, tamahine a Henare Tititi, i mate ki Taho- raiti, Taniwaka, he tamaiti na Pare, i moe i a Wehi Manene o Ngati-Marau, engari na te taane tuatahi a Pare, no te Urewera, Tuhoe. Haere ra e Paki; haere ki o tipuna, haere ki o matua, ki te iwi, kei te kopu o te whenua e tatari mai ana ki te hunga e haere atu ana ki reira. Haere ra e hoa, waiho te pouri ki te hunga ora, ara, ki te hunga nana koe i whakanana i runga i tou mate i enei tau ka huri nei ki muri. Haere ra e hoa. He tika ranei kua mate enei tangata, kaore ranei, waiho tenei pohehe i runga, i nga kai-mahi o te "Puke" otira ko te tini noaiho o nga tupapaku, kaore e whaka- aturia mai ana ki to tatou nupepa, kia " Te Puke Kihiku- rangi ", a, kaore he utu, me tuku mai e koutou nga matenga tu- papaku, be kapa hoa te utu mo te pane kiingi, pai atu ta koutou tuku mai, kia kite ai nga whana- unga i tawhiti. Heoi ano, ua nga kai-mahi o "Te Puke." Kua mate a Haana Kaipapai- haneihaea, tamahine na Pape Kooro te Kahuoterangi raua ko Taria Taurito, i mate ki Huru- nuiorangi, waahi o Karaatitone, i te 14 o nga ra o Hurae nei. I ohorere tonu tona matenga, i runga tonu i te kai tikareti, i te korerorero, i te katakata ratou ko Wikitoria te Maari ka pa mai tona mate ki te kaokao, ka tahi ka piki, kaore i tae ki te rima meneti kua pa ki te manawa taua mamae, kotahi meneti te paanga kite manawa ka hemo. Kaore he rongoa i pa ki runga, kaore be aha. Kaati he nui te pouri o Ngai-tahu, o te Rangitataia, o Ngatirongomaiaia, o Ngati- Hinewaka, porangirangi ana te tangata, kaore i taea te noho e nga tangata e pangia ana e te mate, haere tonu kia kite, nui atu te tangata i hui ki runga, ko tenei wahine kua pangia -noatia atu e te mate, ka maha nga tou e pangia ana e taua mate. Ko tenei wahine i moe i te tamaha a Paora Ropiha, i a te Otene Ropiha, tokorua a rana tamariki kei te ora, no te matenga o te Otene, ka moe i a Hiu te Miha, koia nei tona taane, a, mate noa nei ia. Kua puta te kupu a te Miha- oterangi kia mauria ki tona urupa nehu ai, a, i te taenga mai o Hiraani ratou ko nga tamariki, ka korero a Hiraani Ropiha, ko te wahi i korero ai taua wahine i te matenga o tona hakiri, ki te mate ia me whaka- hoki ia ki roto ki ona matua, ara, ki Kehemane, nehu ai, kaati, i korero hoki a Wikitoria ratou ko ona matua, me te iwi, kia waiho tonu i roto i te urupa o Ngai- tahu, o Ngati Hinewaka, o Ngati Rongomaiaia ara ki Tutumapou, Hurunuiorangi, a, riro ana i ta Hui te Miha i ki ai. Ko tona whakapapa tenei, me timata mai i a Hineteraraku, i a Rangitauira. Ko Rangimatakoha " Rakaimoari " Kahukuramango " Huimarire " Tataiaho " Ta Wairau " Te Angiangi " Kahutapere. Na Kahutapere Ko Wharekotore " Te Rangituaiwa " Hikamataki " Rongomaihuruhuru. Ka moe a Rongomaihuruhuru i a Tamaiohungia Ko Puku " Te Whakahoki " Tirakino " Tapapa " Te Kahuoterangi " Huana Kaipapai Hineihaea. Ka mutu, engari tera ata nga whakapapa o tenei wahine. Na nga kai-mahi o te "Puke." NGA HOA O TE KATOA. WHAIKORERO A NGA MINI- TA E RUA. I te hui-hui a nga mema wha- kahaere mo te ropu Kimihi o Niu Tireni, i te ahiahi o te tekau ma waru o Hurae nei, ka tu te Honore mema o te Paremata, a Hami Arani, Minita mo nga Moni, Kura, me te Arai Hoariri, ki te korero. Ko ona korero i haere i runga i nga taha e rua o te Kawanatanga, me penei ake e au he kupu timatanga mo aku korero, kei te whakaatu ahau ki nga kai awhina, ara, tautoko o te taha Kawanatanga, tae atu hoki ki te taha Apitihana, ka rite tonu ta matou ta te ropu hou o te Kawanatanga ki ta te ropu tawhito te whakahaere i o koutou hiahia. Ko nga korero i rongo nei koutou mo matou mo te Kawanatanga hou a te hunga mahi, e he ana, ma koutou tonu e titiro mai to matou whakaho- anga ki te taha kotahi, e ngari maku tonu e ki ake, ki te tae matou ki te rua tau, ki te toru ranei e tu ana hei Kawanatanga, ka kite koutou ka rite tonu ta matou mahi me te kimi painga mo te Tominiona katoa. Kei te tino hiahia ahau ki te Tominiona katoa kia pera ano te tau o ratou mahara inaianei ki nga turanga Kawanatanga ka taha nei. Ka matu i konei ara korero. I muri iho o te tuunga o Hami Arani, ka iu ko Honore R, H. Rori, ka tautoko i nga korero a tona hoa mema, i puta ano he korero penei ma, taua tangata, taria mai e koutou to matou whakahoanga ranei ki te taha rangatiratanga, o te tangata, kaore ranei, e ngari, maira e ki ake, ko o matou hoa ko te hunga katoa kei runga i te mata o te whenua, e kiia nei ko te Tomini- ona o Niu Tireni. I PAREMATA, TE HINGANGA O TE KA- WANATANGA A MAKI- NEHI. KUA URU TE APITIHANA HEI KAWANATANGA. TENA KA PEHEA TE MAORI No nga ra o Hune nei ka tu- hera te Paremata ki Poneke. Ka whai-korero te Kawana ki nga whare e rua. I roto i tana whai-korero ka puta nga kupu mo nga whenua Maori, me nga Kooti Whenua Maori. I te mutunga o te korero a nga mema mo te whai-korero a te Kawana, ka tu a Maahi, te riira o te Apitihana ki te whakatakoto i tona motini turaki i te Kawana- tanga a te Makenehi. Ka mutu nga korero mo taua motini ka whakaputaina kia pootitia e nga mema; ka hinga te Kawana- tanga, ka tu ko te Apitihana hei Kawanatanga. TE KAWANATANGA HOU. MAAHI TE PIRIMIA. Koinei te Kawanatanga hou kua whakaturia e Maahi, te Riira o te Apitihana, i raro i te whaka- hau a te Kawana, tenei e whai ake nei:— Hon. W. H. Maahi, Pirimia, Minita mo nga whenua, ahu-whenua, mo nga mahi. Ko tona utu mo te tau £1600. Hon. Henai Arani, Minita mo te taha ki nga moni, Arai-Hoa- riri, me nga kura. Ko tona utu i te tau £1000. Hon. W. PL Heri, Minita mo nga Rerewe, Minita Maori. Ko tona utu i te tau £1300. Hon. W. Pereiha, Minita mo nga mahi nunui, rae nga maina. Ko tona utu i te tau £1000. Hon. A. L. Herdman, Minita mo nga Ture, me nga Pane Kiingi. Ko tona utu i te tau £1000. Hon. F. M. B. Piha, Minita mo nga Katimaute me nga mahi o te Moana. Ko tona utu i te tau £1000. Hon. H. D. Pera, Minita mo nga mahi o Roto, Riira o te Kawanatanga i te Whare o Runga. Ko tona utu i te tau £1000. Hon. R. H. Routu, Minita mo te Ora me nga Poutapeta. Ko tona utu i te tau £1000. Hon Takuta Pomare, Minita i roto i te Kawanatanga mo te taha Maori. Ko tona utu i te tau £400. Nga Kai-Whaka- maori. Kua whakaingoatia e te Ka- wanatanga a .J. R. Paku, o Wai- pukurau ; P. A. Kerehi, o Toka- anu ; A. Ormsby me .J. A. Orms- by, o Otorohanga; T. Pouwhare- tapu Kawene, o Kawhia; Rev. H. Jenkins, Raetihi; Rev. Katene Paraire Rangihuna, o Nuhaka, hei kai-whakamaori o te turanga tuatahi. Ko J. S. Grace, o Tuparoa; W. P. Tamihana o Mahitaone; ?. Tuwhare, o Kaikohe; me Wharena Heron, he kotiro Pa- keha o Waikato, hei kai-whaka- maori o te turanga tuarua, i raro i tetahi waahi o te Ture Whenua Maori, 1909.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
![]() |
5 5 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Hurae 26, 1912. Nama 21 o te tau 1. PITOPITO KORERO. Ka tata ka pakaru tetahi tima whawhai, ko to (Thunderer) te ingoa. Koinei tetahi o nga manuao nui o te ao, i mahia ki Ingarangi. I wera tetahi tamaiti, tekau ma rua ano nga tau. Ko nga kakahu i wera tuatahi ka tahi ka timata te wera haere ki te tinana. Tae rawa atu nga ma- tua kua roa noa atu te ahi o ka; ana i te tinana.—Tanitini. E toru nga kai mahi i mate i te pakutanga o etahi mea i roto i te rua waro. He nui nga mea penei, ara nga mate ki roto i nga rua mahi waro, koura, me era atu mea.-Merepana.
![]() |
6 6 |
▲back to top |