|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 5. 20 March 1905 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 5, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Maehe 20, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
I tera putanga o te "Puke Ki Hikurangi,"
i whakamaramatia e matau i reira, te tikanga
o te wehewehenga o nga ra me nga po, ara,
i awatea ai i po ai hoki. Kaati ko tenei ka
whakamaramatia e matau ki nga hoa, te ti-
kanga o te taiawhiotanga o te ao nei i te ra,
me te wehenga o nga tau i whai tau ai. E-
ngari ka ata kii marire atu matau kia koutou,
kia mahara ano koutou ki ta matau whaka-
marama, i te tikanga o nga 'Pooro" (Poles)
me te "Akihi" o te ao nei, i whakamarama-
tia ra e matau i tera putanga o te "Puke."
Notemea he mea nui rawa enei hei mahara-
tanga ma koutou ki aua kupu, kia tino ma-
rama ai hoki o koutou hinengaro ki te
tikanga o a matau e whakaatu ai, ara:—
Na, i te mea kua tino marama tatau he
Porotaka te ahua o te ao nei, a, he mea hoki
e takahurihuri ana pera me te Potaka,
mehemea hoki kaore e takahurihuri ana, kua
kore e whitiwhiti haere te awatea nae te po
hoki, kaati na te mea kai te hurihuri te ao,
koia i whai awatea ai, a, i whai po ai hoki.
Otira tera ano tetahi haere a te ao, haaunga
ia te take i po ai i awatea ai hoki, ara e tai-
awhio haere ana i te ra; kotahi taiawhiota-
nga o te ao i roto i te tau kotahi. He mea
e tino marama ai tenei, me tango mai e
tatau he pooro me te kanara, ara, hei ritenga
mo te ao me te ra.
Otira he tini he mano nga whetu kei te
takiwa o te rangi, i waenganui o te ra me te
ao, engari kaore e kitea ana e tatau i te
awatea, i te kaha o te kanapa o nga hihi o te
ra. Heoi me kii e tatau kua marire te
Pooro, ara, kua kore e huri haere ; na, me-
hemea i pena te ahua, kua awatea tonu ko
te taha anake o te pooro e hangai ana ki te
kanara, ara, ki te ra ; a, ka kitea tonutia ho-
ki te kanara e tu tonu ana i tona takiwa,
kaore e neke kaore e aha. Ka titiro atu ho-
ki ki te waahi pouri, ara, ki te waahi kaore
e kite i te ra, ka kitea tonutia nga whetu e
titi ana i taua takiwa o te rangi, kaore e ne-
ke kaore e aha, engari ka kitea tonutia ko
aua whetu ano e titi tonu ana i te waahi ko-
tahi. Kei nga waahi o te pooro ara o te ao,
e tata ana ki te rohe o te maramatanga me
te pouritanga, e tapahi haere nei i taua rohe
ki runga tonu ki nga "pooro," ka titiro atu
ki aua waahi te tangata i te ao nei, ka kitea
te ra i te taha ki te pae o te rangi e tu tonu
ana, me nga whetu hoki, kei tetahi taha
anake b te pae o te rangi e tu tonu ana, kao-
re e neke kaore e aha, a, kaore hoki e kitea
etahi whetu ke atu, ara, mehemea i tu tonu
te pooro ara te ao nei, kaore i takahuri haere,
heoi tena.
Ko tenei me titi e koutou tetahi pine ki
waenganui tonu o te pooro, hei ritenga mo
te tangata e tu ana i te ao nei. Kia hangai
tonu te upoko o te pine ki te kanara i waiho
ra hei ra, katahi ka whakaporotiti i te pooro,
hei ritenga mo te hurihanga o te ao nei; na,
ka kite koutou ka taka rawa atu te tangata,
ara, te pine, ki waenganui o te taha marama
o te pooro, a, kaore e roa kua taka hoki ki
roto ki te waahi pouri, te taha ki tua o te
pooro i te ritenga ki te pine, a, ka hurihia
ano, ka whiti ko te pine ki waenganui pu o
te pouritanga, ka pena haere tonu te ahua.
Na ko enei waahi e rua, ara, ko waenganui
o te maramatanga nae waenganui hoki o te
pouritanga, ka waiho hei ritenga mo nga
waahi e nohoia ana e te tangata i te ao nei,
i waenganui o te ra, me te weheruatanga
hoki o te po, i te hanga e huri nei te ao.
Na ka mohio koutou i konei, mehemea i
noho tonu te ao i te waahi kotahi, a, kaore e
haere atu he waahi ke; penei ka kite tonu
tatau, ko nga whetu tonu ano o nga wehe-
ruatanga katea, a, ko aua whetu ano hoki i
nga ata-po katoa, me nga ahiahi hoki, e kore
hoki e kitea he whetu ke atu, engari ka mau
tonu ko aua whetu katoa o te ahiahi, nga
whetu o te weheruatanga, me nga whetu ho-
ki o te ata-po. Otira ko nga whetu katoa e
kitea ana e tatau i nga weheruatanga o nga
po, o nga Raumati, he whetu ke, i nga whetu
e kitea ana e tatau i nga weheruatanga o nga
po o nga Hotoke. Na kua tino rereke rawa
tenei nga whetu i roto i nga marama e ono.
Ki te mea ka ata titiro tatau ki nga whetu
i roto i nga po maha noa atu, ka ata kite
tatau kua neke haere katoa nga whetu ki te
taha atu ki te Hauauru. Na, kua neke haere
tenei tetahi waahi, i roto i nga ra torutoru
nei, a, ina tutuki te tau tinana, ka hiko atu
ki roto ki te tau hoou, ka kitea e tatau -ko
nga whetu ano i kite ra tatau i nga weherua-
tanga o nga po o te timatanga mai o te tau
tawhito, koi ra ano nga whetu e titi ana i te
rangi, ara, kua hoki mai ano tatau ki te rite-
nga ki aua whetu. Kaati i naianei, me wha-
kaawhio haere e koutou te pooro i nga taha
o te kanara, kia rite ano ki te huri a te ao e
huri nei, (ara me whakahoki ke tona haere i
to nga ringa o te Wati, me huri atu i te taha
maui ki te taha katau) katahi koutou ka tino
marama ki te tikanga i pena ai.
Na, kua kite tatau e kotahi ana te huriha-
nga o te ao i roto i te rangi kotahi, a, e ko-
tahi ana hoki tona taiawhiotanga i te ra, i
roto i te tau kotahi. Ko te take tenei i whiti
ke ai nga whetu, ina tirohia atu e tatau i nga
po katoa, i nga waahi katoa o te ao ; ahakoa
i Niu Tireni, i Ingarangi, i Merika, a i era
atu waahi ranei. Ka kite hoki tatau e neke
haere ana tetahi waahi iti nei i roto i nga po
katoa, kaore e pumau tonu ana i te waahi
kotahi, tae rawa atu ki te ono marama, kua
tino nui rawa atu te rereketanga o te haere o
nga whetu ; a, i te tutukitanga o te tau tu-
turu, ka kitea e tatau, ko aua whetu nei ano
i taua waahi tonu ano, i haere atu ai, i te
tirohanga tuatahitanga a te konohi tangata.
Me titiro ano hoki koutou ki te kanara me
te pooro, a, ka kite koutou e pera ana te tai-
awhiotanga haeretanga o te ao i te ra, i roto
i te tau kotahi, me tona hurihanga hoki i
runga i tona "Akihi" (Axis) i roto i te rangi
kotahi. Notemea hoki, mehemea e tutuki
ana tona taiawhiotanga i te ra, i roto i nga
marama e ono, kua kitea nga whetu o te tua-
tahi i te mutunga o nga marama e ono, ara,
kua hoki mai ano tatau ki te takiwa o aua
whetu. Na, ko te take tenei o te wehenga e
kiia nei he tau, ara, ko te takiwa i tutuki ai
te taiawhio haeretanga o te ao i te ra, a, ho-
ki noa mai ki te waahi i haere atu ai ia, kua
tutuki tena ki te tau tinana, ka timata ano
te huri haere o te ao ka kiia tena he tau hou ;
ahu atu ki mua ki ona wehewehenga maha o
roto i te tau.
Ki te mea ka ata titiro koutou, ka kite ko-
utou e rua nga waahi o te pooro e rite tahi
ana te pamamao atu i te kanara, ara ko nga
waahi putanga o te aho i te taha ki runga o
te pooro, me te taha hoki ki raro, e kiia nei
he "Pooro" (Poles) i korerotia ra e matau i
tera putanga o te "Puke." Kai te huringa
o te pooro, ka whiti haere tonu te marama-
tanga me te pouritanga ki nga waahi katoa o
tona mata ; ka rite tonu hoki te roa o te ha-
erenga i roto i te pouritanga, ki te roa o te
haerenga i roto i te maramatanga, ko nga
"Pooro" anake te waahi e hapa. Waihoki
me te ao e noho nei tatau, mehemea i rite
tonu nga "Pooro" (ara nga pito o te ao e ta-
kahurihuri nei), te pamamao atu i te ra,
pera me nga pito o te pooro e rite tahi nei te
mamao atu i te kanara, penei ko nga waahi
katoa o te mata o te whenua (ara o te ao),
ka whiti haere te maramatanga me te pouri-
tanga i te hanga e huri haere nei te ao, ka
rite tonu hoki te roa o te haerenga i roto i te
maramatanga, ki te roa o te haerenga i roto
i te pouritanga, ko nga "Pooro" anake te
waahi e hapa ana; a, ka rite tonu te roroa o
nga rangi me nga po, i nga waahi katoa o te
ao tutuki noa te tau.
Ka pena ano te tikanga, mehemea i tu tika
tonu te ao nei i te hangaitanga ki te ra, (pe-
ra me era kupu kua kiia ake ra) penei ko
tetahi haawhe anake o te ao ara o te whenua,
e marama ana i nga hihi o te ra. Pera hoki
me te maramatanga o te kanara, i waiho ra
hei ritenga mo te ra, e puta ana te marama-
tanga ki te haawhe anake o te Pooro e anga-
nui ana ki te kanara, a, ko te rohe o te taha
*
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 \_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI.
marama, me te taha pouri o te pooro e tapa-
hi pu ana ki runga ki raro o nga "Pooro"
(Poles) e rua, ara, ki nga pito o te ao. Ki te
mea ka ata hurihia e koutou te pooro, me te
waiho ano kia tu tika tonu ana, ka ata kite
koutou e ata neke haere ana taua rohenga o
te pouritanga me te maramatanga, ki nga
waahi katoa o runga i te pooro ara o te whe-
nua ; kai nga waahi e tae atu ana taua rohe
o te pouritanga, ka rite te ahua ki te mea e
piki ake ana te ra, kai nga waahi e mahue
ana ki muri o taua rohe, ka rite ki te mea e
torengi atu ana te ra. Otira te mea pai, me
tango mai e koutou he tino pooro he tino ka-
nara hoki, katahi ka whakamatau ki te
whakahaere i te aronga e tenei tuhituhinga
kua tuhia ake nei.
Mehemea i hangai tonu te waahi ki wae-
nganui o te ao nei ki te raina o te ra (ara ki
te Equator) otira te mea tika hei whakarite-
nga nao tenei, me whakaare ki tetahi raina
e takoto tika tonu ana i waenganui pu o te
ao, (ara o te pooro) puta tika tonu atu ki
waenganui o te ra, a, ka tu hangai tetahi me
tetahi i runga i taua raina; penei kua hangai
tonu mai nga hihi o te ra, ki nga waahi kai
waenganui anake o te ao nei, a, kua puta ti-
taha mai te ra ki nga waahi e tata ana ki
nga "Pooro" ara ki nga pito o te ao. Ka
pena ano te tikanga mehemea i tu tika tonu
te ao nei. Penei kua kite nga tangata e no-
ho ana i nga waahi kai waenganui tonu o te
ao, e hangai tonu ana te haere o te ra i runga
ake i o ratau upoko, ara, kua piki ake i te
taha Rawhiti ma runga ake i o ratau upoko
haere ai, ka torengi atu ai ki te taha Haua-
uru, a, ka pena tonu tona ahua i nga rangi
katoa, a, taea noatia te mutunga o te tau.
Ki te titiro hoki a nga tangata e noho ana
i nga waahi kai waenganui pu o te ao, kai te
hangai tonu te rere mai o te ra i runga ake
ia ratau, ara, kua piki ake i te taha Rawhiti
ma runga ia ratau, kua heke atu ki te rua i
te taha Hauauru ka pena tonu tona ahua i
nga rangi katoa a tutuki noa ki te mutunga
o te tau. Ki te titiro a nga tangata e noho
ana ki nga waahi taha ki nga "Pooro" (Poles)
kai te haere tonu te ra i te taha ki te pae i
nga rangi katoa, pau noa te tau. Kua kore
nga painga o te Raumati me te Hotoke e
whiti haere nei; kei etahi waahi o te ao kua
pera nae te takiwa e koanga ana te ahua ;
kai nga waahi o waenganui pu o te ao, be
wera anake, he raki anake hoki te ahua ; a,
ko nga takiwa nunui katoa ki te taha ki nga
"Pooro," he huka katoa he matao anake nga
hua o tera waahi.
Mehemea hoki e tu tika tonu ana te ao,
ara te whenua, i a ia e ta awhio haere nei i
te ra, penei ko te tikanga e putaputa ai he
maramatanga, he mahanatanga hoki ki nga
"Pooro" (ara 1 i nga pito o te ao) papare ha-
ere aua pooro ki te taha ki te ra, ko tetahi
hei te tuatahi ko tetahi hei muri iho, ara. kia
Raumati ai kia Hotoke ai hoki. Ka kore
tena, me haere titaha te haere o te ao i a ia
e taiawhio haere ana i te ra. Na, ka kite ta-
tau i konei, e whitiwhiti haere ana te mara-
matanga me te mahanatanga ; he mea ano
kua mahana te "Pooro" o runga, i nga hihi
o te ra, (ara te Noota Pooro); ka tae ki tetahi
taha, kua mahana ko te "Pooro" ki raro,
(ara te "Haute Pooro") te pito o te ao ki Niu
Tireni nei.
Otira kaore e titaha ana te haere o te ao i
te ra, e tika tonu ana tona haere, e hangai
tonu atu ana ki te ra ; kaore hoki e papare
haere ana i nga "Pooro" i te ra. E haere
tika tonu ana te ao puta noa i tetahi taha ki
tetahi taha o te ra. Pena tonu te ahua nae
te hoiho e rere ana i nga papa purei, tika to-
nu te haere huri noa mai ki te waahi i tima-
ta atu ai ia te oma. Kaati be take kete take
i Raumati ai i Hotoke ai hoki, a, i roroa ai
etahi rangi me etahi po, i popoto ai hoki
etahi rangi me etahi po. Engari taihoa ma-
rire matau e whakamatau ki te whakamara-
ma kia koutou i nga take kua kiia ake nei.
Ko tenei me ata titiro tahi tatau, me te ata
rapu hoki te whakaaro, ki te mohiotanga nui
o te iwi nei o te Pakeha, ki te rapu i tenei
mea tino nui, i taea ai e ia te meiha te pa-
mamao atu o te ra i te whenua, me tona
mohiotanga ki te roa me te whanui o te ao
katoa; me tona mohio hoki ki te kii e mea
koea maero o te ao nei, i kapi i nga moana,
a, e mea koea maero hoki i nga tua-whenua,
toe atu i a ia ko tona mohio ki te kii, e mea
karani te maha o nga wai kai roto i nga mo-
ana katoa o te ao nei, hui atu ki nga wai
Maori katoa, heoi kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Nga korero o te haerenga ki
te kawe i nga mate o
Tamahau ma ki Taupo.
Te 27 o nga ra o Pepuere, kou nei te ra
i haere ai matau ki te kawe i nga mate o Ta-
mahau, me nga Whakaahua o nga rangatira
o Taupo ki Taupo, i runga i te powhiri a te
Heuheu me tona iwi, kia kawea atu nga ma-
te o Tamahau. To matau tokomaha koia
tenei, te Wairata Mahupuku, Raukura Ta-
mahau, Kauki Naera. Nga taane Tamaiho-
tua Aporo, Te Rangihikutaketake. ko ahau
tetahi. Ka tae matau ki Wuurupere ka eke
ki runga ki te Tereina e ahu ana ki Pamuta-
na, ka tae ma au ki te teihana i reira a Teri
Paerata e tatari mai ana kia matau, ka tuku
atu matau ki raro o te Tereina, ka korero mai
ia kia matau, me noho tatau i konei moe ai,
kei te Wenerei rawa te haere ai te Kooti, he-
oi moe ana matau i Paamutana, I te 1 o
nga haora ka rere mai to matau Tereina, ka
tae mai matau ki Matene, katahi ano matau
ka peke ki runga ki te Tereina e ahu ana ki
Taihape, ia matau e rere ana ka kite matau i
te pai o te tipu o te otaota ite taha o te raina
o te Rerewe, ka tu ki Rata, he kainga Maori
kei reira, ka rere mai to matau Tereina ka tu
ki Hanawira he taone tera, ka rere mai to
matau Tereina ka tu ki Ohingaiti, ta matau
mahi he titiro, kua karanga a te Rito, titiro
ki te kau e tuki mai ra i te whenua, he rite
tonu to matau tirohanga atu ki taua waahi,
e hara-kau, ko te horo tonu o te Maunga. I
muri mai o tena, ka karanga mai ano kia
matau, e tama ina ano tetahi, pohehe au kei
roto i Mangarara te Watakirihi e tipu ana,
kaore ia kei te parae e tipu ana, kua tapahia
e te Pakeha hei karaaihe maana, e tu mai ra
kua whakaputia, no to matau titirotanga atu
aue he Koroa kai Kau nei, heoi ka horo ano
te kata ia matau ki to matau hoa. I muri o
tena kua karanga ko to matau minita, tena e
pewhea ana koutou ki te hoiho ra, pohehe au
he tangata te kai eke o te hoiho, no tooku ti-
rohanga atu, aue he rakau ke ia, no to matau
tirohanga atu, koia ano e mahi Pereki ana,
ko te rakau ra i runga i tetahi mea hei peehi
i nga Pereki kia maro ai, tetahi pito o te ra-
kau ra, he mea hoou ano tera ki te titiro ka
kata ano matau, kaore i takiroa kua karanga
ano a te Rito, titiro ki nga rau o te rakau ra
he koura katoa nga rau, no to matau tiroha-
nga atu aue he ahi ke, e mura ana i runga i
nga kapuhipuhi o nga rakau, heoi ka hinga
matau i to matau hoa, kaati ia matau e kata-
kata ana ka hou to matau Tereina i te rua,
te putanga atu ki tetahi taha, rere tonu atu
to matau Tereina i runga i te pereti, i reira
ka rere te wairua ki whea ranei, titiro atu
titiro mai, ko nga mea o matau i manawanui
ka whakamatau ki te titiro ki raro kore rawa
i kaha, ko te teitei o te piriti nei e 250 putu,
ka roa matau e rere ana i runga i te Tereina
ka tae ano matau ki tetahi piriti, katahi te
mea i neke atu te wehi i te mea tuatahi, ko
te take i whanui atu i te mea tuatahi, ko te
teitei e 200 putu, ko nga Rua 11, ka tae mai
matau ki Mangaweka, tetahi taone pai ko ta-
ua taone, kei te taha o te awa o Rangitikei,
ko to matau tereina ka rere i runga i te taha
o te maunga, ko te taone kei raro, ko te tao-
nga nui o te whenua nei he Mira kani rakau
ko te nui o nga Mira e 37, ka kitea te kai nei
te rakau ki te taha o te raina o Le Tereina
haupu ai, i kite ano matau i tetahi mira e tu
mai ana i tetahi taha o te awa, ko te teitei o
nga taha e 200 putu, ko nga rakau o taua
mira, e tukua mai ana ki tenei taha i runga
i te waea he mea mahi ano, kaati i te apahi
ki te ono ka tae matau ki Taihape, te mea
tuatahi i haere matau ki te kimi whare mo
matau ka kitea e matau he Paparakauta, ka
uru matau ki roto i te Paparakauta, ka patai
atu matau ki te rangatira e whia nga utu mo
te tangata, ka ki mai e 2/- mo te kai me te
moe, ka korero ano matau kia matau kei te
pai tenei i te kore whare mo tatau, heoi ka
noho matau i roto, ka tono atu matau he ru-
ma nohoanga ki te rangatira, katahi matau
ka mauria ki roto i tetahi ruuma, no to n a-
tau taenga ki roto ka matakitaki matau ki te
taonga nei ki te tuuru pungorungoru, ko nga
tuuru rano o te Paremata e tu maira i Poneke.
No to matau haeretanga ki te kai ka kite
matau i nga, mea katoa o roto maramarama
ana te konohi ki te titiro atu, katahi ahau
ka patai atu ki aku hoa, e pewhea ana kou-
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3\_
tou ki te ruuma kainga nei, katahi ano ratau
ka kimai kua hinga o tatau taone nunui i te-
nei taone, heoi ka kai matau i nga kai papai
o runga i te teepu, ka mutu ta matau kai ka
mauria matau e te rangatira ki runga, ka
whakaatutia mai nga nama o nga toa. o nga
ruuma moenga, no te urunga ki rotoka rawe
nga peeti me nga mea katoa o runga, kaati
tena, kia marama ano te titiro ki tenei wahi
ko te take kore rawa matau e mohio kei
whea ra matau e haere ana. heoi ano te mo-
hio kei waenganui puku o te whenua, enga-
ri no to matau taenga ki tetahi Teihana, ka
kite matau i te ingoa o Utiku, ka mohio ma-
tau kei te takiwa kia Ngaati-Whiti matau e
haere ana, heoi te awa nui e takoto ana i te-
tahi taha o te raina o te Rerewe, ki ta matau
titiro atu ko Rangitikei, te tetei o nga taha
ki runga haere tonu te kauru ngaro atu ia
matau.
Ko tenei taone ko Taihape, ka mutu te
Tereina i reira, ka haere matau i runga i te
Kooti ka moe ano ki te huanui, kaati tena, i
a matau i heke iho ra i runga i te whare ka
tikina te tangata o te Kooti, ka tae mai kia
matau pataitia e matau e whia nga utu mo
te tangata kotahi ka ki mai te tangata o te
Kooti, tekau heremi mo te haere atu i konei
ki Waiouru, ka moe koutou ki reira, ma te
Kooti o Tokaanu koutou e mau atu i reira,
heoi kua mohio matau mo tera taha, ka
patai ano matau he aba te taima o te Kooti
apopo, ka ki mai kia matau kei te ono o nga
haora o te ata tetahi, kei te tahi o nga haora
tetahi, ka ki atu matau me haere matau i te
ono o nga haora, engari me tuku atu ki te
hawhe-paahi o te ono whakaae ana ia ki ta
matau kupu, heoi ano ka haere matau ki te
moe, i te rima o nga haora o te ata ka ma-
ranga matau, i te ono o nga haora ka para-
kuihi matau, i te hawhe-paahi o te ono ka
tu to matau Kooti ki waho o te whare, ka
haere atu matau ki runga me a matau tao-
nga, heoi ka haere matau ka roa matau e
haere ana, ka kite i te pai o te takoto o te
whenua me te nui o nga ngaherehere, me te
nui o te tarutaru e tipu ana, me to matau
mohio ano ki nga ingoa o nga rakau, me
nga ingoa a nga otaota o te whenua, ka tata
ki te ritenga ki Ruapehu ka timata te ua,
katahi ano ka rere te hukaatara, titiro rawa
atu ki te whenua e rere ana, penei tonu me
te ko-whitiwhiti nei te ahua o te huka e rere
ana i roto i te otaota, i reira ano ka rereke
te tipu o nga otaota, kua kore te karaihe me
te koroa, kua kite matau i te harakeke wha-
rariki e tipu ana i runga i nga maunga, ka
kite matau i te harakeke wharanui e tipu
ana i roto i nga awaawa, e hou tonu ana te
korari, ka roa e haere ana ka ngaro ia ma-
tau, ka kite matau i te wiwi o tenei whenua,
ko nga putake i rite ki te wiwi, ko runga i
ahua rite ki te kakeputu nga pua o runga, ka
rereke haere te ahua o te whenua ka whero
te ahua o te oneone o etahi waahi, heoi ano
ka haere matau i tenei takiwa, ko nga patiti
i rite ki nga patiti o te taha tai moana o ta-
tau nei takutai ra, ka haere matau a ka tae
mai matau ki Waiouru, tenei kainga kei wa-
enganui o te parae, heoi ka kite atu matau i
Ruapehu tetahi maunga teitei, ka roa matau
e noho ana katuhi ka tangi te whatitiri i ra-
nga i taua maunga, katahi ano ka tukua iho
te ua, ka kino te haere o te ua, hei uha tena
kei roto i te whare o te Pakeha ka, Kino ta
matau nei haere, heoi ra e kore e mutu taku
whakaatuatu kia te "Puke", haere ra e "Pu-
ke" i ta au haere ko koe anake.
Te rangatira o te whare e noho nei matau
kihei rawa i mohio kia matau, katahi matau
ka kawea ki te kitini kai ai, engari no te ki-
tenga ia matau i muri iho. ka pewhea ra
ona mahara, katahi ano matau ka kawea ki
te taina ruuma, ka ki atu matau kaore ma-
tau e pai, me noho tono matau i te kitini, ki
mai ana kia matau kaore i te tika tona ka-
wenga ia matau ki te kitini, ka tohe ano
matau kaore me hoki ano matau ki te waahi
i kawea ai matau e koe ki reira kai ai, ki
mai ana kaore i pohehe ia ki te kawe ia ma-
tau ki reira.
Ka oho ake matau i te ata, o tetahi rangi
atahua kaore he kapua i runga i nga mau-
nga, ka kite atu matau i te tihi o Taranaki
e tu ana mai i tawhiti, ka kite atu matau
Ingauruhoe e Huu ana i runga i te tihi o ta-
ua maunga, me ta matau mohio noa atu ko
Tongariro tera, heoi kua tae ki te whitu o
nga haora ka tae mai to matau waka, ka
ekeeke matau ki runga ka haere matau kao-
re i roa kua ngaro a runga i te maunga i te
mamaoa o taua Puia, ka kii mai u Tuturu
kia matau, kua uhia a runga o te kaumatua
ra e ona Pakee kei te huna ia tatau, ka roa
matau e haere ana ka kite matau i te awa e
takoto ana, ka ki mai a Tuturu ko Whanga-
ehu tena awa, kotahi tonu te putake he ko-
hatu kei te take o Ruapehu, kei te puta mai
te wai i roto, ko Whangaehu kei tetahi taha,
ko Waikato kei tetahi taha, heoi ka mataki-
taki atu ki nga maunga e tu ana mai, e hae-
re ana nga kapua i waenganui o Ruapehu,
ko runga ngaro tonu i te kohu, ka whakaa-
turia mai kia matau ko Ruapehu tera, ko
Ngauruhoe tena, a-ra a Tongariro e takoto
ake i raro ra, ko Pihanga tera, ko Kaimana-
wa tena, kei kona te nohoanga o te Kiwi ko
Ruapehu rana ko Ngauruhoe, nga maunga
tino pai ta matau titiro atu, engari ko te ta-
ke anake e kitea atu ana e matau o Ngauru-
hoe, engari ko te pai ki te titiro atu kaore he
maunga hei rite ki Ngauruhoe, ko Ruapehu
ko te wehi ki te titiro atu kaore he maunga
hei rite, ko Tongariro kihai i pai ta matau
titiro atu e ngaro ana i te kapua, ko Pihanga
he maunga pai enei maunga whai tohu ka-
toa kia matau, ka hangai ki Tongariro ka
' haere mai te kapua, hangai tonu ki runga ia
matau, katahi ano ka riringi iho te ua kaore
i roa kua pai ano, ko te ra e whiti ana i te-
tahi taha, i tetahi taha i mua i muri, ko te
ua nei i runga tonu ia matau, ka tu mai a
Tongariro i muri ia matau, ka mutu te ua i
taua takiwa ano, ka kite matau i te one ka
ki mai to matau Pakeke a Tuturu, tena one
tona ingoa ko te One Tapu, ko Rangipo te-
nei ne mama roa e haere nei tatau, ko te one
tenei mehemea ka puta te ban, e kore rawa.
o puta te tangata ka mate i te kohatu, ka
roa, matau e haere ana ka kitea atu a Tau-
po e takoto mai aua, totahi moana nu: kei
waenganui o to tataa motu, ka ki ruai ta.
matau Pakeha ko Ngaruawahia tera mau-
nga, ko te maunga tera i pakaru nei i te pu-
ia, i a ia e whakaatu ana kia matau ka whiti
i te awa, ka karanga mai te taraiwa o to
matau waka, ko Waikato tenei, he rite tonu
ta matau titiro be awa whaiti noa iho, enga-
ri ko te hohonu kore rawa e kitea iho te wai
i re waahi anake i te Piriti i reira te rere ka
haere matau ka, matakitaki ki te rakau nei ki
te Kahika, ki te Rimu, 1d te Totara, e tipu
ana i te parae penei me nga rakau pakupaku
nei te ahua, ka ki mai ta matau Pakeha,
mehemea ka hua te Kahika ka noho te ta-
ngata ki te kai, ka matakitaki ki te ahua o
nga rakau nunui e mahia nei e te Pakeha,
ki te mira, heoi ai matau e haere nei kaore e
uiui ki ta matau Pakeha, ko te take he mea
kino tera ki aua maunga, no reira kaore e
korero-rero haere matau, te tu a nga mau-
nga nei i rarangi haere tonu, tae noa kia Pi-
hanga, ko matau kei te taha tonu e haere
ana, kaore i tawhiti rawa atu ia matau, te
taonga o runga i nga mama e haere nei ma-
tau he noiho puihi, e kore e kitea te kau te
Hipi ranei, nga maero e haerea nei e rua te-
kau matahi, i Taihape ki Waiouru, e wha
tekau marima i Waiouru ki Tokaanu, koi •
a-ra tonu te kiti whakaatu kia matau e tu
haere ana nga pou i te huanui/ kei runga
nga nama e mau haere ana, heoi ia matau i
Paamutana ka patu waea a Tuturu kia te
Heuheu, katahi te waea nei ka haere tau
rawa atu ki Tapuaeharuru, ka noho noaiho
te iwi nei i ta ratau kainga, no to matau ta-
enga mai ki Waiourui, na te Pakeha i tuhi te
reta hoatu ana ma te kukupa e mau ki To-
kaanu, ka mohio mai nga tangata kia ma-
tau kaati ia matau e haere nei, kaore i te
mohio kei te kotiti ke ta matau waea, ka he-
ke matau i te heketanga roa ka kitea atu te
purei kohu, e haere atu ana i runga i a Pi-
hanga ka eke ki runga i etahi maunga ka ki
mai to matau hoa, e mea ma titiro ake ki te
kuia ra ka riro ki te amio taua maana, kaore
i roa kua ngaro katoa te maunga ra i te po-
uri, kua kite atu matau i tetahi hiwi e tu
noa ana koia anake, ka ki mai a Tuturu tera
hiwi ko Mounga-namu, ko te urupa tera o
Ngaati-Tuwharetoa, he hiwi pai ano ki te
titiro atu, katahi ano to matau hoa ka ki mai
kei tua atu te kainga, ka hangai hoki matau
ki te aroaro o Pihanga e tu iho ana, ka kite
atu ano matau i te purei kohu e pm ana
mai i tetahi taha, kei reira a Tongariro e tu
ana mai kua ngaro katoa i te kohu a runga,
ka tata matau ki te kainga ka timata te ua,
ka tae matau ki te kainga e ono tiini te ma-
mao mai i te kainga, ka tae mai te tangata,
ka ki mai te tangata kia matau noho marire
i konei, kotahi haora ka karangatia mai ma-
tau, ka haere matau ka roa matau e haere
atu ana, ka kite atu matau i te tangata i te
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
wahine e tu ana mai i runga i te Matua, k
tata matau ki te marae ka rere mai a. te Heu
heu raua ko tona tuahine ki te ngangahu
ko ta ratau pohiri ko tenei na.
Tooia mai te waka, ki te urunga te waka
ki te moenga te waka, ki te takotoranga
takoto ai te waka e.
Ka mutu te pohiri katahi ka tangi, kaore
roa e tangi ana, ka tangi te whatitiri ka ti
niata hoki te ua, kua kite atu matau ia te
Heuheu e mea ana ki tona iwi kia mutu te
tangi me waiho mo apopo tangi ai, a, mutu
ana ta matau tangi, kaore i roa kua tu ma
Aperaha me Te Kumea ki te whai-korero kia
matau, ahu tonu nga mihi ki nga whakaa
hua o Tamahau raua ko Hori Te Tauri, ka mu-
tu katahi ano ka ahu mai te mihi kia Tama-
hau raua ko Henare Tomoana, mutu ana
te whai-korero, ka haere mai te Pirihimana
ki te korero kia matau, me haere koutou ki
te whare o te Heuheu, heoi ano ka haere
matau ko te Heuheu raua ko te Pirihimana
ki mua ia matau, ko te rori e haere nei ma-
tau kei waenganui o te puia, ka rongo ra
tenei i te ihu tauhou nei i te haunga o te
puia ka rereke ra te whakarongo a te ihu,
ka tae matau ki te whare o te Heuheu raua
ko tona whaereere e tu ana he Wharepapa,
kaore nga taonga a te Pakeha i ngaro atu i
roto me a te Maori hoki, ara, te taonga nei
te Tienga whakairo, kaati tena, rokohanga
mai e matau e tu ana te hui a Ngaati-Tu-
wharetoa, kaore he rangatira i ngaro atu i te
taha tikaroa o Taupo huri noa ona kokoru-
tanga, rumene katoa mai, ko te take o te
hui e mahi ana i tetahi take ma ratau i mua
mai o te haerenga ki te hui toopu o nga
Kaunihera ki Rotorua a te tekau marima o
nga ra o Maehe e tu mai nei, kaati tena, i te
ohonga ako i te ata o te Paraire ka haere ano
matau ki te marae ki reira tangi ai, ka tae
matau ki te marae e iri ana nga kahu Maori
i runga i te rakau e kurupae ana i te marae.
ko a matau whakaahua i hurihia atu ki te
taanga-whenua, ko nga whakaahua o te
Heuheu Tukino raua ko tona taina ko te
Iwi Kau, me te whakaahua o ta raua tamaiti
o te Heuheu Te Horonuku ka hurihia mai
kia matau, katahi ano matau ka tangi, he
roa rawa matau e tangi ana ka mutu, ka tu
te taanga-whenua ki te whai-korero kia ma-
tau, nga rangatira o Ngaati-Tuwharetoa ru-
mene katoa ki te mihi kia matau, timata
mai ia te Teira Tiakitai, ia Henare Koura,
ia Henare Tomoana tae mai kia Tamahau,
ko nga tupapaku tenei i pau nei ta ratau
mihi ki runga kia matau ko nga pouaru a
Tamahau, ka kitea te kaha o te mihi a nga
rangatira o Ngaati-Tuwharetoa ki runga ki
tenei taonga ki te aroha, ia ratau e mihi
mai ana ka whiriwhiri ano au i roto i tooku
ngakau,' te ture o nga iwi o te Tai-hauauru
nei, kaore tenei iwi te wahine e tu ki te
whai-korero, he mea kino he mea mate, oti-
ra i tirohia mai e au ki tooku kotahitanga e
ora nei i roto i to maua hapu ko tooku tipu-
na kua wehe atu nei ia, heoi ka mutu te
taanga whenua, ka tu atu to matau rangati-
a ra a Tuturu, ka mutu ana whakautu i nga
mihi, ka tu atu a te Rangi-hiku-taketake ki
te whakautu atu i nga mihi ka mutu ia, ka
tu atu ko ahau, tere tonu taku whatoro ki
tera kupu, e tino mohio ana ahau kaore kou-
i tou e pai kia tu atu au ki te whai-korero, no
te mea he wahine ahau, otira kaua hei titiro
i mai ki raro i aku waewae titiro mai ki taku
konohi, ko au anake tenei kua ngaro aku
tipuna, oku matua o roto o tooku hapu, kua
rumene ki te mate ko Tamahau te whaka-
mutunga, no reira ko tenei ingoa ko Niniwa
i kua riro ia koutou i nga iwi, ko tooku ingoa
ia ko te Huatahitanga oku i roto i tooku ha-
- pu ia Ngaati-Hikawera, heoi katahi ano ka
- utua nga mihi a te taanga-whenua, a, tutuki
noa ki tona motuuga, engari ko nga waiata
, na o ratau tipuna tonu, te papai o te waiata,
, kotahi tonu te waiata i mau atu i au ko te
waiata a te Heuheu mo Papaka, otira ko te
tinitini noaiho o te waiata, te rua ko te ka-
ranga kia matau whakatuahine mai ai, me
te whakaatu ano i nga tipuna, kaati ko te
nui o te manaaki a te Heuheu me tona iwi
ia matau kaore e taea, heoi ka mutu nga
mihi i tena rangi, ka hoki mai matau ki to
matau whare, i-te po ka haere mai a te Re-
rehau mo ona taokete, taua ropu wahine ko
nga uri o te Heuheu Pakeke, katahi ano ka
mihi te wahine kia matau, ka, kino ta ratau
nei haere, ma wai hoki e whai atu te reo re-
ka o te wahine ki te waiata ki te pao, ka
mutu nga mihimihi ka noho matau, ka tae
ki te taima o te moe ka hokihoki ki te moe,
te ohonga ake i te ata o te Rahoroi ka hara-
mai a te Rerehau, kia matau kia haere ki te
kaukau i roto i te puia, ka haere ko maua
ko Raukura ki te kaukau, ka tae matau ki te
puia ka tae ake te tamaahine a te Heuheu,
ka unuunu matau i o matau kakahu, ka re-
re taua kotiro ki roto ki te puia, i muri ko
Raukura, no muri mai ko ahau, ka taka ma-
tau ki roto ki te puta, ka whakarongo ki te ;
kaha o te wera o te wai, ka roa kua pai te
wera ka noho maua ka roa ka u mai ki uta,
ka taore ia maua ka mutu ka hoki matau,
katahi maua ka mauria e te Rerehau ki nga
puia patu tangata, ki nga puia taka-kai a
nga kaumatua o mua iho, me nga puia pai
e waiho ana hei kaukautanga, heoi ia maua
e haere nei kanui te pai o maua tinana ki te
whakaranga, iho, engari kia taka ki roto i te
whare ka whakarongo maua, kia maua, ka ki
atu au kia Raukura e hoa kei te pewhea koe,
ka ki mai kia au, e hika kua rereke au kua
anini taku mahunga, katahi au ka ki atu
kei te pena ahau, heoi ano ka rite te ahua ki
te tangata e kai ana i te waipiro ka haura- t
ngi, ka takotoria taua ra a ahiahi noa, heoi
i te po ka tonoa ano matau kia haere ki te
whare nui, katahi matau ka haere ka tae
matau ki roto ki te whare, ka tu ano a te
Heuheu ki Le mihi kia matau, otira a Nga- a
ati-Tuwharetoa katoa, nui atu te kaha o ta
ratau manaaki ia matau, me nga waiata a o
ratau tipuna, a, ka mutu ka tu atu hoki a 1
Tuturu, raua ko Tamaihotua i muri rawa
au, heoi ano ka mutu nga mihi ka tae hoki
ki te 11 o nga haora o te po, katahi matau
i ka hoki ki te moe, i te ohonga ake i te ata o
te Ratapu, ka tae mai a te Heuheu kia ma-
tau, ka ki mai nae haere tatau ki Waihii, ka-
tahi matau ka haere i te rori, ka tae ki te
waapu ka hoea mai te poti kia matau, ka
haere te iwi nei ki te Ngutuawa o Tokaanu,
i reira e takoto ana te Tipua o taua moana,
he raupo, ka noho nga wahine nei a Mereha-
pi raua ko te Wairata i runga, ka tae mai
te poti ka haere matau ki te moana, ka puta
te hau, kore rawa i kaha ki te whakawhiti
ki Waihii, heoi ka whakauria to matau poti
ki raro iho o te maunga o Kakaramea, ka
haere matau ma uta, ka whakaatu a te Heu-
heu kia matau i tetahi pou, na nga kauma-
tua i mahi poua ai ki reira, ko te ingoa o
taua pou ko Matukutangotango ko te pa te-
ra o te Heuheu, ka mutu ka haere atu ma-
tau ki tua atu, i reira te waahi i mate ai a
te Heuheu i te horonga a te taniwha, i heke
iho i runga i te maunga i Kakaramea, ka
mutu tena ka haere matau ki Waihii, i reira
tetahi rere teitei te wai ki runga, ka whaka-
atu a te Heuheu i te Waiariki o te Heuheu
Tukino ina te nui, e ki ana a te Heuheu e
kapi ana i a ia taua wai, heoi ka haere ma-
tau ka tae matau ki te kainga, ka whakaatu-
ria mai te Pataka rongonui nei, e rongona
mai nei i te upoko o te motu nei, ara, a
Hinanakiutakitai kei te tu ano nga pou e
wha, i a ia ano e tu na, heoi ka matakitaki
matau ka mutu, ka hoki mai matau ki te
kainga, ka eke ano matau ki runga i to ma-
tau poti, ka hoe mai ki Tokaanu, ka puta
matau ki waho ka puta ana te hau, he uaua
i u mai ai to matau poti ki uta, heoi ko nga
ripoata o te hui ka tukua ma te "Puke" e
mahi.
Heoi ano ra hei konei mutu ai mo tenei
wa, maaku ano e tuhi atu nga mea katoa e
kite ana oku konohi i au e haere nei i te
puku o te whenua, heoi ra kia mau mai ia
koutou aku kupu, kei te pai matau e te Eti-
ta o te "Puke".
(Kaore ano kia mutu)
Na te Kai-tuhi o te "Puke."
TE HUI KI TOKANU.
I TE 1st O MAEHE 1905.
Nga take o tenei[hui.
TAKE TUATAHI.
Ko te huinga nui o Tongariro Kaunihera e
tino whakaotia ai ana mahi, kia pai ai te
kawe atu ki te Hui Topu i Rotorua.
Ko te ripoata a te Kaunihera mo tenei ta-
ke, ka hoatu kia te Heuheu Tukino, te kai-
tohutohu o taua Kaunihera, ma ana e hari
atu ki taua hui.
TAKE TUARUA.
He whakatakoto tikanga, kia wehea he
Takiwa Kaunihera whakahaere whenua,
no Ngaati Tuwharetoa i to Ngaati Maniapoto,
Ko te whakatau mo tenei take, kua whaka-
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5
aetia e tenei hui kia pera, a ka kawea ki te
Hui Topu i Rotorua, Ko a te wa e tu ai te
Paremata, ka tuhua he Pitihana ma nga Ha-
pu o Ngati Tuwharetoa, hei whakatutuki i Lo
ratou hiahia, a, ko reira ata whakatakotoria
ai nga rohe mo tenei takiwa Kaunihera.
TAKE TUATORU.
He whakatakoto kaupapa mo nga tatai
whakapapa, timata mai i a lo-Rangi, me ona
hekenga katoa puta noa mai ki te ao marama
nei, te hoenga mai o nga Waka, nga paka-
nga tae mai ki naianei, nga Karakia Maori
nga Waiata nga Patere me era atu mea, nga
mahi kai o uta me o te wai me era atu mea,
kia whakakawenatatia ai enei mea. hei tiro-
hanga ma nga Uri i muri nei.
Ko te whakatau mo tenei take, kua oti te
kaupapa o nga whakapapa, a, ka noho he
komiti hei ata whakatakoto i nga take kua
whakararangitia i runga nei, kua huaina he
ingoa mo tenei Kawenata. KOTE-KURA-
TAKAI-PUNI.
TAKE TUAWHA.
He whakatakoto tikanga hei karo mo nga
mate i roto i nga Ture, mo nga mate kei te
haere mai a tenei Paremata e haere ake nei,
me era atu Paremata.
NA KO NGA MATE ENEI 1 HOTO I
NGA TURE.
(1.) Tera etahi moni e £'6,159,11 nui
atu iti iho ranei, ko enei moni na te Tari
Ruuri o Akarana i panui ki te Kahiti o te
tau 1894 ki Tapuaeharuru Taupo, whaka-
wakia ana i reira kaore i tau, a, no te tau
1897, ka panuitia tuaruatia ano, no tenei
whakawakanga ka whakataua e te komiti.
Na ko te ahua o te mate i runga i enei
moni i penei, ahakoa be Poraka i roto i
Taupo-nui-a-tia kua utua ona moni ruuri,
kua wahia atu ranei he whenua hei utu mo
te ruuri, he whenua ranei kaore ano kia ru-
uritia, ka taparatia mai he he moni ruuri ki
runga.
Ko te whakatau mo tenei take me tuku
he Pitihana ki te Paremata i tenei tau, hei
karo mo taua mate kia taka atu i runga i
aua whenua.
(2.) Tera tetahi whenua o matau ko Wha-
retoto Poraka, e 27,721 eka, me Tapapa
Poraka te 1S,OG5 eka, ko enei whenua kua
taka ki raro i te mana o te Ture whakahaere
Whenua Maori 1900, me ona whakatikati-
kanga i taua Ture, i raro i te utunga a te Mi-
nita Maeri i nga raina e tau ana ki runga i
aua whenua, mo te ruuritanga.
Na ko te whakatau mo tenei take, i te mea
kei te Riihi aua whenua, kia taea ai te hoki
mai aua whenua, me whakaae te Minita ki
te tango i nga moni o nga Riihi o aua whe-
nua hei whakaea i ana, kia hohoro ai te ho-
ki mai o te whenua hei oranga mo o matau
uri me o matau whakatipuranga i muri ia
matau.
(3.) Mo te paahitanga hei Ture, kia
whakaritea te Taake me te Reiti i runga i
nga Maori, kia pera me te Pakeha, hui atu
ki te Taake i runga i nga taru kino.
Ko nga whakatau mo tenei take (A) e ti-
ka ai kia whiua nga Maori mo enei mea, me
tino whakawatea rawa nga here, e ahei ai
nga Maori ki te Riihi me te Mokete, kaua he
hoko.
(B.) Me whakahohoro a Ngaati-Tuwhare-
toa, te whakahaere i ana mahi ki nga rakau
o aua whenua, ki nga harakeke me nga Ko-
hatu utu nui me era atu mea, hei karo i enei
mate.
(C.) Me whakatakoto he Pire ki te Pa-
remata i tenei tau, kia wehea he Ture motu-
hake mo nga ngaherehere totika nga rakau
o runga, mo te mahi Mira.
(4.) Ko te Ripoata a nga iwi e toru, a
Maniapoto, a Tuwharetoa me Whanganui,
i whakatau ai i te hui i Taumarunui i te
o nga ra 1904, whakatopu ia ratau me o ra-
tau whenua i te mea e hono tonu ana tetahi
ki tetahi, tuarua kia kotahi ai te rana reo ki
ki te whakahe, i te Pire muru ngaherehere o
taua tau, a, hei tautoko hoki i nga Pitiha-
na tono wewete here, kua tae atu ra ki te
Paremata, kia ahei ai nga Maori ki te Riihi
me te Mokete e pera me te Pakeha, e ahei
nei ki te Riihi i ona whenua ki te katoa, me
te Mokete.
Ko te whakatau mo tenei take, me mau
tonu te mana o taua Ripoata mo tenei tau,
taea noatanga te tuunga o te Paremata.
Na ko te tohu o te whakamananga i enei
take ko te haina a Rawiri Kahia, te Tiamana
i ata pootitia e tenei hui hei whakatau i nga
take o tenei hui.
HE RARANGI INGOA.
Ko tenei rarangi ingoa no N'Tuwhare-
toa, ara, ko nga tangata tenei e hiahia ana
ki te tango Pepa mo ratau ia te "Puke Ki
Hikurangi".
Paora Tokoahu.
Waitetoko. Tokaanu.
Takiwa te Momo
Te Hurori. Tokaanu.
Turei te Aramoana "
Waitetoko. Tokaanu.
Wikatene te Horonuku " 1(5 O
Waitetoko. Tokaanu.
Ani Haumu " IG O
Tauranga. Tokaanu.
Te Heuheu Tukino " 1C O
Tokaanu.
Te Poihipi te Kume " 10 O
Oruanui. Taupo.
Te Wanikau Hohepa " IG O
Tokaanu.
Keepa te Ahuru " 16 O
Korohe. Tokaanu.
Ropata Post-Master. " IG O
Greytown.
Tahuna Herangi. " 16 O
Ngaruawahia.
Te Whareaitu. ' " IG O
Te Ngahau Hawera.
Toi Te Huatahi. " 100
Hiona Masterton.
Kohea Tahana " 10 O
Waipoapoa Gladstone.
Rarangi ingoa o nga tangata
kua tono mai kia tukua atu
he pepa mo ratau.
Warahi te Whiutahi. Taumarunui.
Tukino Tutea.
Takiwa Tauarua.
Te Moana-papaku. Te Kopani.
Te Huaki Papa. Pungapunga.
Te Rauparaha Neri. Te Kopani
Te Rerenga te Kuru.
Tiraha Poihipi. Taumarunui.
Hon Tamai-whana. Tokaanu. Taupo.
Hori Tauteka. Tokaanu. Taupo.
Te Otimi Neri. Tokaanu. Taupo.
Rawhira te Aramoana
Waitetoka. Tokaanu.
Winiata te Rauna
Waitetoka. Tokaanu.
Waaka Tamaira. Tokaanu.
Kahu te Kuru.
Taiaha Paurini.
Tamati Wirihana.
Petera te Whataaiwi.
Parati Paurini Tokaanu.
Te Papanui Tamahiki. Taupo.
Aperahama te Kume. Tauao.
Ngamotu Wiremu. Taupo.
Hepi te Huia. Mokai Taupo.
Te Aaonui te Horiri. Waipapa Taupo.
Nepia P. Matenga. Wairakei Taupo.
WHAKAWA.
Okapua Tari Komiti Maori o Mangawhe-
ro waahi o Whanganui, o te Porowini o Ao-
tearoa.
Ki te Etita o te "Puke" tena koe me nga-
hoa hautu o te mahi kia ora koutou. Tu-
kua atu tenei Panui ki roto i te "Puke" te
Oha a to tatau Kaumatua a Tamahau, i ma-
hue ake i a ia i muri i a ia kia tatau; kati ko
tona tinana i ngaro atu ia tatau, me te mi-
ta o tona reo, ko te "Puke Ki Hikurangi"
tona ahua i te ao nei, ko te mita o tona reo,
ko te "Puke" e panui nei i nga whakaaro i
te ao i te po kia tatau, kia ora, kia ora, he
mauri i ta kina, he mauri i poua, he mauri i
rawea ki roto, he pu. he weu, tamaua kia
mau, mau ki roto, mau kitawhiti, mau kiita-
kiita ki toi ora ki tai ao he ao marama e ta-
ma e he ao marama.
Na ko taku karakia whakaputa mauri ora
tena mou hei whakaea ake ki te Aoturoa, i
mahara au, kua nehua tahitia atu korua ko
to Ariki ko Tamahau, ua kona an i whaka-
puta ai i to manawa toi ora ki te ao nei. He-
oi kia ora e "Puke" kia ora.
Tenei ka mihi ake kia Niniwa-ki-ie-rangi
me nga Pouaru a Tamahau, kia korua e hi-
ne ma e kui ma kia ora koutou, he nui ta-
ku mihi iho kia koutou, mo koutou i whaka-
aro nui rawa, ki te tiaki i te Oha a to tatau
Pakeke a Tamahau, kia ora koutou i roto i
te whakaaro kotahi, i te whakaaro aroha ki
|
|
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI.
to koutou na matua tipuna hoki. Heoi kin
toa koutou pera me to koutou matua, me te
koutou tipuna i roto i te aroha pumau pono
ki te katoa onga motu e rua nei, kati ake aku
mihi atu kia koutou kia ora i roto i te aroha
o to tatau Ariki hoki.
Heoi e te Etita ki te pai koe ki te tuku
atu i tena Panui kia te "Puke" kia mauria
ki nga marae e haere atu ai ia ki te toro hae-
re, koia tenei aua take:—
1. I tu te whakawa a te Komiti o Manga-
whero te Awaiti i te G onga ra o Maehe nei
ki Okapua Tari whakawa o te Komiti.
2. Take tuarua:—Ko nga Mema o te Ko
miti, ko Arama Tinirau Tiamana, ko K. T.
Whatahoro, ko Tiemi te Wiki, ko Tukariri,
he mea whakakapi te turanga o Tairei Ma-
reata kia Pekamu.
8. Ko te Hamene a Tiemi te Wiki, mo
Rupuha Himiona mo nga Maori o ta ratau
Toa hokohoko taonga, me nga whakahaere
i he, kaore i rite ki nga whakaritenga a te
Komiti o raua Toa. A kitea, iho e te Komi-
ti kaore i he nga whakaritenga o taua mahi
Toa ia Rupuha Himiona, kei te rite tonu
nga whakaritenga ki ta te Komiti wha-
katu Toa i whakarite ai. A whakataua ana
e te Komiti ko Tiemi te Wiki he, te utu
4. Ko te Hamene a Peeti Tumangoo kia
Nopera Tangaroa mo tetahi hoiho, na Hawi-
ra te Ngoo i hoatu hei utu mo te matenga o
te hipi a Nopera Tangaroa i tona kuri. Na
e ki ana a Peeti nana taua hoiho, e ki ana
a Hawira na te Pakeha i hoatu mona tana
hoiho hei utu i tona tiakanga, i ona hoiho e
3. A ko tetahi nei i waiho hei utu, he koao
i tana wa. Heoi kitea iho e te Komiti ko
Peeti i he ko te kai Hamene, te utu
5. O nga take i whakataua i konei, ko
nga Ture mo te takiwa o Otoko ki Omaku-
kuru, ka panuitia i te tino Hui a te Komiti,
ina tu ki te Parapara waahi o Mangawhero,
ko aua Ture e pa ana ki te takiwa o Manga-
whero te Awaiti i kia ake nei, hei whakatu-
pato, hei tiaki kia tipu kia tu te tangata te
Hapu te Iwi i runga i te whakaaro pai rangi
marire, aroha o tetahi ki tetahi. No konei e
nga tangata taane wahine o te rohe o Otoko
ki Ruakukuru kia mahara ki te ra tuatahi o
Mei o te tau o to tatau ariki o Ihu Kamiti,
me haere katoa mai koutou ki taua Ra ki taua
kainga ki Tonganui te tino whare Hui.
Ko reira koutou rongo ai i nga Ture mo
te tangata mo te kararehe, mo te whenua mo
te whare mo te noho a te tangata, me te ha-
ere a te tangata me tipu o nga otaota o te
whenua me nga Hara a te tangata kia ratau
whakatangata ano.
A ka panuitia hoki nga Toa hokohoko ta-
onga o te takiwa o Mangawhero te Awaiti
(ka tu ki Wharepu) kai te mahi te kamura
ki te whakaara i tana whare Toa inaianei
tae rawa ake kia Mei e heke iho nei ka oti ta-
na whare Toa. Heoi ano na to koutou hoa
pono, na, Arama Tinirau. Tiamana.
WHAKAUTU.
Paetawa Tolago Bay.
Maehe 6th 1905.
Kia te Whatakorari me Niniwa, e koro e
kui tena ra korua me te hunga kua ngaro
atu ra ki te po, me nga morehu hoki i ma-
hue iho ia ratau, e noho ora mai na i tena
pito o to tatau oneone, nga mea i roto i te
ngakau pouri, me nga mea hoki i te mara-
matanga kia ora ra koutou.
E hine e Niwa korua ko te Whatakorari,
he whakaatu tenei na matau na nga tangata
o tenei pito o to tatau oneone, kaore e taea
e matau te haere atu ki ta korua hui wha-
kapapa, i te nui o nga hui o tenei marama,
ina hoki kai Turanga ara kai Pakirikiri, he
hui ano kua panuitia i tera tau, kanui nga
putake kai roto i tera hui na Taakitimu te-
nei hui, tuarua he Kooti Whenua ko te
Marangairoa nama tahi te Poraka he Papa-
tipu e 47 mano eka, e Kooti ana ano i aua
ra, kai a Horouta tena raruraru, he hui ano
kai Maraenui kai te pito whakararo, he mea
tera kua panuitia i tera tau, ka toru nga tau
o tenei hui e whakahaeretia ana e te Kawa-
natanga, ara, mo te tainga i te Kawa o te
Pohatu mo nga tamariki o te Whanauapa-
nui mo te 22 o Maehe nei ano, he hui ano
kai Rotorua mo tenei marama ano, ka wha
ai nga hui kai enei waka o tatau, ko tena ka
rima i roto ano i tenei marama kotahi, e hi-
ka ma kanui te raruraru o nga mahara, he
kawekawe ia nei te tangata kia wehewehea
ki kona tetahi kawai, ki enei hui etahi kawai,
engari pea mehemea i panuitia i tera tau mo
tenei marama ka tu, penei kua taea pea te
whakanukunuku etahi o nga hui nei, ina
hoki ra ko tena hui na te motu katoa, no te
mea hoki no te motu katoa nei nga waka
me nga tipuna i haramai ai i Tawaahi, kaati
he whakamarama atu tenei Uia korua, mo
nga kupu o ta korua panui e kii nei, ki te
kore koutou e tae mai me mutu nga wha-
kahehe mai, tuarua o aua kupu kawhakapai-
peratia i kona, kaati ta matau nei kupu, ki
te whakapaipera korua i tena putake, ko te
waahi ma matau ma enei waka e waiho kia
watea ana, notemea na konei etahi korero
i whakahengia e tera motu, ara, nate Kooro,
no konei ano etahi korero i whakahengia e
kona, ara, e Te Kahu, koia i tika ai tenei
tono kia waiho kia puare ana te waahi ma
konei, i makaia atu ui ena putake korero a
tatau, koi tae ki tona ra ka kimai koutou,
he aha i koro ui e haramai ki taua hui, a
koi ra nga putake raruraru e korerotia
atu nei, engari pea te mea pai me mahi e
koutou a koutou na putake ka ata waiho, i
te mea kua oti ta koutou na putake te wha-
katakoto, me a etahi iwi atu me pena ano,
engari ia ki ta matau nei whakaaro, i te mea
ka maranga te putake o tena hui, me waiho
me taku atu u mo tera tau, i te mea ka ara te
kauae o tena hui a tatau kai runga, heoi noa
ta matau whakamarama atu, kia ora mai
koutou nga morehu aitiua i kona, me ma-
tau hoki me nga morehu aitua i konei, ma
to tatau Ariki i te waahi ngaro tatau e tiaki,
koutou i kona me matau hoki i konei.
H. T. Tohungia.
Watarawi Rangi.
Moana Tautau.
MIHI.
He reta whakaatu kia au, kua mate tooku
tuakana a Heeni Nohoaka, no te 29 o nga ra
o Hanuere nei i moe ai i te moenga roa o te
mate, kaati he nui te pouri o te ngakau ki to-
ku hoa tuakana, kua wehe atu tona tinana i
tenei ao, a kua mahue ana taonga i a ia, i
kauria ai e ia te moana-nui-a-kiwa e takoto
mai ra a Raukawa, i runga i toua whakaaro
kia whiwhi mokopuna ia hei uri mo raua ko
tona tungaane, ara, ko Henare Nihoniho, e
takoto mai ra i roto o te Poroporo Parekura,
ratau ko ona inatua, kotahi ano putunga i to
ra o te pakanga i nga ra o mua, mahue ake
ana tamariki i a ia me tona hoa wahine kua
tuhia ake ra e an, ko te toenga tera o a raua
tamariki, ara, ko Tuta koia te matua o nga
tamariki kua tuhia ake ra e au, kaati ake
taku whakamarama mo tenei take. Ka huri
tuku poroporoaki ki tooku tuakana, haere ra
e kui i roto i te kakahu o taua tipuna o taua
matua, haere ki te kainga tuturu, haere ki te
iwi, haere te uri toto me te uri toa o taua ti-
puna, me o taua matua e takoto maira i roto
o Tauranga, e takoto mai ra i roto o Maketu,
i roto o te Maniaroa, e takoto mai ra i Toka-
kuku, e takoto mai ra i roto o te Poroporo
Waiapu, e takoto mai ra i roto o Pukemaire,
e takoto mai ra i roto o Turanga Waerenga-
hika, e takoto mai ra i roto o Ngatapa, e
takoto mai ra i roto o Waikaremoana, otira
i nga rohe katoa o te Tairawhiti, otira kai te
mohio te iwi ki nga pakanga kua tuhia ake
nei tae mai kia koe, te tu mo te riri e hapai
ana koe i te miini i te wa ia koe, otira kai te
mohio o taua matua me o taua tungaane ki
te kaha i te wa ia koe, kaati ina te mutunga
o te kaha tae atu ana koe ki tera motu, ki te
whai i o mokopuna a ka mau i to ringa, a
kua oti katoa ia koe he pa tuwatawata mo
raua i mud i a koe, kaati pai atu to haere-
nga, mahue pai ia koe o taonga ki tenei ao,
heoi taku pouri kaore koe i whakahokia ki te
urupa i o taua matua me o taua tuakana, e
takoto maira i roto o Taiporutu Whareponga,
a, kua waiho koe i te urupa o Ngaati Oneone.
ara, i te Poho o Rawiri, otira kai te pai, ho
urupa no taua tipuna nga waahi katoa kua
tuhia ake ra e an, apiti ki te kupu a te
Karaiti e ki nei re Ariki, kaore he waahi
e urungatia ai toona matenga, kaati ko
te hunga ora kai te whai kia takoto ki
toona waahi tuturu, kia moe ngatahi i to
waahi kua oti mo te hunga kua moe, ara, o
taua matua, kaati ko tenei e kui haere i ra-
nga i te ture Atua me te ture tangata, kaati
aku mihi mohou, tenei taku tangi mo te toa
i te wa ia korua ko to taua matua, ara, ko
Rapata Wahawaha, koia tenei:—
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
1. E nga iwi Katoa taupoki parepare eei,
ia Rapata ra te kokiri awa ei.
2. E rerera e te tima i waho ra eei, ko
Porou kai runga te iwi toai awa ei.
8. Takoto mai e pa i roto Ngatapa eei, ka
tokia to kiri e te anui awa e .
Kaati taku tangi mohou, na to taina pani i
tenei ao.
Meriwhariki.
Tenei ka huri ake taku mihi ki nga kupu
tohutohu a te "Puke Ki Hikurangi'" e wha-
kaatu nei ki nga iwi o nga motu nei, ara, ki
te iti ki te rahi, me nga pani, me nga rawa-
kore e noho nei i te ao turoa, mo nga mahi
a o tatau pakeke i waiho ki nga uri, me nga
mahi a te Pakeha i roto i enei wa, (Tureiti)
kua roa te taima ki muri kua poto ki mua,
aua atu te mahara o te iwi Maori ki nga
mahi ahuareka a te Pakeha, kua riro atu
nga mano eka whenua i o tatau hoa Pakeha,
e tiraha mai ra te puku i roto i te Totara, me
nga Paparakauta, me nga Toa taonga, i nga
Toa paraoa me te tini noa iho o nga kai a te
Pakeha e mohio nei tatau, a kaore e taea te
whakahoki mai ki nga uri, kaati me waiho
i tenei kupu na, ma te werawera o tou mata
ka kai ai koe i te taro, a tae atu ki toou ra
mutunga, e rangi tenei kupu kia kaha kia
kaha te iti te rahi, ki te mahi kai ki te mahi
whakairo, ki te whatu kakahu, nga wahine a
o tatau pakeke, he moni kai roto i nga mahi
katoa e whakaatu nei te "Puke," tae atu ki
nga mahi a te Pakeha, kauaka te hunga whi-
whi i te whenua e tawai mai ki te hunga ko-
re whenua, notemea kotahi ano te ruuri o te
tangata i tenei ao, otira ko te kaihanga kai
te mohio ki te tika ki te hee ake, ake, tonu
atu Amene.
Kaati iho nga kupu, koi kii tonu te pepa a
te iwi, kia ora te Komiti o te "Puke" me te
Etita, ma te kai-hanga koutou katoa e tiaki
e manaaki ae Amene.
Hineiwharikirangi.
HENARE PARINGI.
(Te whakamutunga o nga korero mo He-
nare Paringi.)
I tera wa, ko te kai harihri taonga i wae-
nganui i Poneke me Wairarapa, ko te kaipuke
o Kapene Ropata Rahera (Capt Robert
Russell) ko te tauranga utanga atu i nga
taonga o Wairarapa nei, ko te Kopi, haria
katoatia ai nga huruhuru o Wairarapa katoa
ki te Kopi uta ai ki runga i taua Kaipuke, ka
pikau ai ki Poneke. Ko nga Poti, whakauru
ai ma te puau o Wairarapa moana, ka piki
ki runga ka tae ki Wharekaka, ka pikau mai
i nga huruhuru (Wool) o Wairarapa me era
atu taonga mo te hari ki Poneke, he wa ano
ka riro tonu ma nga Poti e mau ki Poneke.
Engari no te wa i puta ai te Ruu nui ki
Wairarapa nei, katahi ka hikitia a Ruama-
hanga ki runga, totahi ka kore rawa atu he
wai o roto i te awa katahi ka kore nga Poti
e tae ki Wharekaka, ka riro ko Henare Pari-
ngi hei pikau i nga huruhuru ki te Kopi, ka
hoki mai koia ano hei pikau mai i nga tao-
nga mo nga takiwa o Wairarapa katoa. I
mua hoki, e kino katoa ana te akau o taua
takutai i te kohatu, tona nunui tona tiketike
o te kohatu, me mahi uaua rawa ka tae ai
nga Terei ki te Kopi, e haere ana hoki ia e
wha ona Terei i te wa kotahi ki te pikau ta-
onga, a hei nga tai kato, whano iti ka kau-
tahoe nga Puruki ka hipa ai i tua o nga
kohatu nunui, a, hei nga wa e puta ai te
tonga, katahi ka kore rawa atu e kaha nga.
Terei ki te haere i taua waahi, heoi ano ka
whakahaiputia nga huruhuru me era atu ta-
onga ki uta ka uhi ai Ki te taporena ma nga
Poti e tiki mai i reira, he kopikopiko tona
mahi i nga wa katoa ki te harihari taonga.
Kaati no naianei, kua kore katoa aua wa-
ahi kino kua tuhia ake nei. I muri mai i
enei mahi ana katahi ka tahuri ia ki te mahi
i te huarahi i Mahitaone ki Moroa, ka oti
taua huarahi te mahi e ia, katahi ka marama
te haere mai o nga Maori i te kauru ki te
Ngutuawa, koia nei ano taua rori e haeretia
nei i naianei, Heoi.
No le tau 1860, ka mahue i a ia a Paetu-
mokai, ka neke atu ia ki te taha whakararo
o Wairarapa moana, ara, ki Waiongomai;
kotahi e rua ranei maero te mamao mai ki te
taha whaka teraki o te kainga o Matiu e no-
ho nei ia i naianei, e 20 ona tau e noho ana
ia i reira. No te tau 1880, ka mahue i a ia
a Waiorongomai, ka haere ia Pipi o-tei e ta-
ta ana ki Tawataia, Tooro Keeti, no muri
mai, ka hokona e ia taua whenua ona, ka
tangohia e ia tenei whenua ona e noho nei
ia i naianei, ara, a Te Rere waahi o Puketo-
oi, no enei tau tata tonu ka hori nei, ka mu-
tu tona mahi i nga mahiahua taumaha, i te
mea kua whaiti mai te kaha a tona tinana,
ki roto ki nga ra o te kamatuatanga o tenei
hanga o te tangata, a, heoi tona mahi i nai-
anei, he whakapai i te marae o tona whare,
mete miramira i nga puaawai whakamiharo
o roto i tana kaari, me era atu mahi mama,
he kaumatua hoki ia, kaore e hiahia ana kia
noho noa iho ia, engari kia raweke tonu ona
ringaringa i nga. takiwa katoa, ko ana tama-
riki kua puta katoa, i runga i tona kaha ki
te ako ki nga mahi ahu-whenua, me nga
mahi whakatiputipu taonga, a, kua whiwhi
Teihana katoa ratau.
Kaati, ko te kaumatua nei ka rima ona
whakapaparanga, kai te ora katoa i naianei,
ko ana tamariki katoa, e 8 nga mea taane,
e 5 nga mea wahine, a, ko nga mea kai te
ora o taua whanau ana, e toru nga mea ta-
ane, kotahi te mea wahine.
Ko tona tama kai tona taha tonu e noho
ana, ko Aata Paringi, ka ono tekau marima
ona tau, ko tona tama tuarua tenei.
Heoi i enei tau tata ka hori nei, katahi ka
huihuia mai e ia ona tamariki katoa ki tona
aroaro, tae noa ki ona mokopuna tuatahi,
tuarua, tuatoru, tuawha, me era atu tangata
rangatira hoki, katahi ka tukua e ia te hakari,
ka mutu, katahi ka ata taua i konei tona
ropu ake, ka kitea, e toru rau e wha tekau
(340) nga wairua i puta mai i roto i a ia.
Ka mutu i konei nga korero mo te kau-
matua nei.
He mea tango mai i roto i te "Nui Tireni
Taima" o te 13 o nga ra o Pepueri 1905
TE WHAWHAI KI TE RAWHITI
PAMAMAO.
RUHIA ME TIAPANA.
1 whakaatutia e matau i tera putanga o te
"Puke" kai Haaho (Shaho) te pakanga nui
a Rahia raua ko Tiapani, he pa tenei koi
waho o Mukutene he pa-kaha hoki. Otira
i tino kitea i konei te tino toa o Tiapaui, ki
te whakaeke i tana pa o Ruhia; ahakoa te
kaha o Ruhia ki te wai-pu ia Tiapani, kihei
rawa te kokiri a Tiapani hoki whakamuri, a,
i taa-tutu ranei, engari i haere maroo tonu
utu ratau a uru noa ki roto i te pa o Ruhia;
whati atu ana a Kuhia ki te taha whakatera-
ki o Hanaho (Hunho).. Ko nga heipu pau-
ra kariri, mataa papaa hoki a Ruhia i riro
katoa i a Tiapa. Otira i te wa i whati ai a
Ruhia i te pakanga kua kiia ake nei, katahi
ka whaia haeretia atu e Tiapani i muri, a, i
runga i te tere o te whainga atu a Tiapani
me te poraruraru noaiho o Ruhia, kihei rawa
i taea e Ruhia te noho tetahi o ona pa kaha,
i te taha whakateraki o te awa o Hanaho,
heoi riro ana ia Tiapa tera pa o Ruhia. I
konei katahi ka wahia e Tiapani ona ropu,
ko tetahi wahanga hei whai i muri ia Ruhia,
ko tetahi wahanga e ahu whakatetonga. Ko
te wahanga i whai i muri ia Ruhia, te tae-
nga atu ki te piriti whakawhitinga ki tetahi
taha o te awa o Hanaho, ka kitea kua tuki-
tukia e Ruhia te piriti, engari ko te painga i
to ratau taenga atu ki taua awa e papa ana
te huka (ice) i runga i te wai, kaore ano kia
rewa noa, heoi whakawhiti tonu ratau ma
runga i te hukapapa, whiti atu ana ratau ki
tetahi taha me a ratau mea katoa. Ko te
wahanga o Tiapa i ahu whakatetonga, i riro
ia ratau tetahi piriti whakawhitinga o Ru-
hia i te taha tonga o taua awa ano.
I te Ripoata a te tino Tianara nui o Tia-
pani (ara a Ioama) e kii ana:—ko te maha
o nga tangata o Ruhia i riro herehere ia Ti-
apani i te pakanga kua tuhia ake nei, e wha
tekau mano (40,000) ko nga mea i taotu i
matemate hoki, e iwa tekau mano (90,000)
ko nga mea i hora noa i runga i te paenga o
te pakanga e rua tekau maono mano e rima
rau (26,5000). No te taha kia Tiapani o
nga tangata i mate i taotu hoki, e wha tekau
matahi mano (41,000). Kaati ka marama
koutou ki te maha o nga tangata o Ruhia,
me Tiapani i hinga ki roto i tenei pakanga
anake.
Ko tenei kaute e whai ake i raro iho nei,
e whakaatu ana i te maha o nga taonga o
Ruhia i riro ia Tiapani, i te wa i horo ai a
Ruhia i te pakanga kua tuhia ake nei, koia
tenei:—
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI.
Nga Haki ...... 2
" Purepo ... ... GO
" Pu-raiwhara ... ... 60,000
" Wekena har; paura mataa 150
•' Kaata ... ... 1,000
" Mataa papaa ... ... 200,000
" Kariri Raiwhara ... 25,000,000
" Puhera Ooti ... ... 74,000
" Hoiho ... ... 2,000
" Kaata kii i nga mapi o te whawhai
... ... 23
" Kaata kii i te kahu mo nga hoia,
... ... 1,000
" Paraoa ... ... 1,000,000
" Tana kai ma nga turoro ... 70,000
" Taua hei ma nga hoiho ... GO
Me nga taonga hoki hei hanga i nga raina
o te Rerewe, ara, maitai me era atu raweke
katoa e oti ai te raina o te Rerewe mo te 46
maero.
Ko to whakaatu tuturu i puta mai i roto i
te Tari whawhai e kii ana:—ko te maha o
nga tangata katoa o Ruhia i mate ki roto i
o
nga pakanga o enei wiki ruarua noa ka hori
nei, e rua rau mano (200,000) hai atu ki a
ratau Purepo e rima rau (500) me nga Haki
(Flags) 20.
Ko te maha katoa hoki o nga tangata o Ru-
hia i uru ki roto ki nga pakanga kua tuhia
ake nei, e toru rau (300,000} nga hoia haere
waewae; e rua tekau maono mano nga hoia
eke hoiho; ko a ratau purepo 13C5S.
I tae te kupu inoi a Tianara Kuropatekini
ki te Ha o Ruhia kia rihaina (resign) ia ki
waho o tona turanga Tianara whakahaere
mo nga hoia katoa o Ruhia, i te mea kua
ngenge noa iho ia i te whakahaeretanga i
nga tikanga o te whawhai, a. ko tona hiahia
nui kia okioki ia i naianei Kaati kihei rawa e
Ha o Ruhia i whakaae ki te inoi a taua
Tianara.
[Kaati ka mohio tatau he tino toa rawi
tenei iwi iti noaiho a Tiapa, ki te whakaheke
i tenei iwi nui ia Ruhia, notemea ko
tenei iwi ko Ruhia, he iwi mohio ki tenei
hanga ki te riri, tae noa ki ona whakahae-
re katoa o mua iho a tae noa mai ki naianei,
a, na ana ta ana rakau, Kaati ko Tiapa he
tamariki noa iho ki te hapai i tenei hanga i
te patu. No enei tau torutoru noaiho ka
hori nei ki muri, i tuatahi ni ia ki te hapai i
tenei hanga i te patu, i ta raua riri ko Hai-
na, a. hinga iho a Haina i a ia, ka waiho
tena hei Mataakina tuatahi maana.
Kaati hei tuarua tenei mo ora hapainga
patu, e tioro nei ona rongo toa i roto i tatau
taringa, no reira te whakamihi ake o te nga-
kau, mo runga i te kaha o tenei iwi nohinohi
noa iho, ki te whakatete i tenei iwi nui noa
atu, e kore nei ia e tau hei whakataetae kia
Ruhia. Otira e haere ana pea ia i runga i
tenei whakatauaki, ''He iti na Turahira, ka
ripo te moana".
HE WAINGOHIA,
Kotahi tetahi wa i haere ai te Tereina, i
runga i tetahi wahine raua ko tetahi taane,
a, kihei rawa raua i mate. Otira me wha-
katepe i konei te take i waingohia ai raua:—
I roto i nga aitua maha e tupono ana i
roto i nga rangi kohu, ka kitea i konei te
aroha me te toa hoki o tetahi Pakeha, ki te
whakaora i tetahi wahine, i tino whaka-
pau taua Pakeha i tona kaha kia mate ia mo
taua wahine.
Ko taua Pakeha he tino tangata tauhou
ki taua whenna, tae atu ki nga tangata, me
taua wahine hoki. Kihei rawa ia i mohio
era ia e whiwhi ki tenei mahi i taua Teiha-
na, ko te ingoa o taua Teihana. Ko Wini-
pere Paaka. Ko waho o taua Teihana kii
tonu i te tangata, e tatari ana ratau ki te
taenga mai o te Tereina o te ahiahi. Kaati
i te wa ka tata mai te Tereina ki taua Tei-
hano, ka ohorere noa te takanga o tetahi
wahine ki runga i te raina o te Tereina, kore
rawa tetahi tangata kotahi i kaha ki te rere
atu ki taua wahine, i te wehi i te mea kua
tata tonu mai te Tereina, ara, e rua tekau
tonu iaari te mamao atu i Le Teihana, me te
matotoru hoki o te kohu i taua wa, no reira
kaore rawa he taima hei tango mai i tana
wahine ki raro i te raina. Heoi ano te ku-
pu i puta i nga tangata katoa i tana takiwa,
kia taapu te Tereina, kaati kihei rawa i taea
te taapu te Tereina. Otira i te mea kua tata
tonu mai te Tereina, katahi ka rere, atu taua
Pakeha, ka mau ki taua wahine, katahi ka
pehia iho te mahunga o taua wahine ki wa-
enganui i ona kuha, ka takoto anganui raua
i runga i te raina, heoi ka aue katoa te iwi
ra me raua hoki, i runga i te mohio o nga
tangata, era rana e tino ngakungaku rawa
atu i te Tereina, a, e kore hoki e kitea tetahi
waahi o rana i te Tereina te hangakino.
Heoi ra ko te wa tenei i rere a i te Tereina i
runga ia raua, no te horinga ake o te Terei-
na, katahi nga tangata ka haere atu kia ra-
ua i runga i te wehi me te mohio tuturu
kua mate raua, no te tirohanga iho o nga
tangata, ka kitea kihei rawa i whara tetahi
waahi paku o raua tinana i te Tereina. He
roa te takiwa e takoto ana raua i reira, ka-
tahi ano ka whakatika ki runga, a, he roa
hoki i muri iho katahi ano ka puaki te ma-
ngai o tana Pakeha, ka korero ki te iwi ra,
ki tona mohio tuturu ka mate raua, kaati
na te waingohia, koia ka kite mai koutou
ia maua e ora ana i tenei taima.
KOHURU.
I tu tetahi whakawa nui ki Mirana, mo te
kohurutanga a tetahi Itariana i tana wahine.
Ko taua tangata he tangata tino rangatira,
ko te take o taua kohuru, he hiahia no taua
tangata ki tetahi atu wahine. Ko tana wa-
hine i noho hawini kia rana, ko tona ingoa
ko Tohiti, ka roa ratau e noho ana, ka pa-
ngia te rangatira wahine o te kotiro ra e te
mate, katahi ka tukua ki te ringaringa o te
takata, kore rawa i pai ake, katahi ka peke
atu te kotiro hawini ra, ka akina he paitini
ki roto i nga rongoa a te takuta i homai ra,
katahi ka whangaia, kihei i roa ka hemo te
wahine, te hemonga o te wahiae ra, katahi
ka moea e te tangata ra taua kotiro hawini.
Kaore i pau te ono marama o te hemonga
atu o te wahine ra, katahi ka puta te wha-
kaaro i nga matua, me nga whanaunga ka-
toa o te tupapaku, kia hukea taua wahine
ki runga, katahi ka hukea, ka tonoa hoki nga
takuta e wha kia tae mai ki taua waahi, te
tirohanga ka kitea i paitinitia taua wahine.
I taua wa ano, ka hopukia te tangata ra
raua ko tona wahine, katahi ka whakawakia,
ka tikina hoki ka pahuratia to raua whare.
ka kitea i reira nga pakete Ahiniki i paitini-
tia ai taua wahine. Heoi no nga ra timata-
nga o Noema nei, i mau ai raua ki te here-
here, a, no te 31 o nga ra o Tihema nei i
whakawatia ai raua, kitea iho, he tika na
raua i kohuru taua wahine, kaati ko te wha-
katau a te Kai-whakawa mo te mea wahine,
e 3O nga tau mona ki roto i te whare-here-
here whakaponongatia ai, a, mo te mea taa-
ne 18 nga tau ki roto i te whare-herehere
me te mahi taumaha ano.
HE POWHIRI.
Ki te Etita o "Te Puke." Tukua ki roto
ki "Te Puke" te ra mo te hui Whakapapa a
te 2S o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki
Taakitimu waahi o Matenepara. Ko tenei
hui hei toru tenei mo nga tau e puritia ana
ki konei, ka whakamarama au i konei.
Nga tangata matau nga wahine mataa ki
tenei mea ki te Whakapapa haere mai, ki
roto ki te oha a te hunga mate, ki konei
whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki
konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika
ana. Ki te kore koutou e tae mai, me mutu
nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui
tenei e \\Vhaka-paiperatia ai nga Whakapapa
katoa Ui roto ki te Kawhenata tuturu, hei
pupuri ma nga uri whakatipu e tipu ake ana
hei konei hoki whiriwhiri ai i te pukapuka
hei riro i te Kawanatanga, ko tenei pohiri ka
pata ki waho o te rohe o Rongokako ki nga
tangata o waho.
Niniwa-i-te-rangi.
N POWHIRI.
KEHEMANE WAAHI O MATENEPARA.
Pepuere 27th 1905.
Kia Hiraani Ahitana, kia Amiria Nepe,
kia Tipene Te Apatu, kia Haana Te Otene,
kia Tipene Matua, kia Heta Matua, kia He-
nare Te Atua, otira kia koutou katoa, ki nga
taane, ki nga wahine, ki nga tamariki tena
koutou katoa, me te aroha ki o tatau tangata,
rangatira, tamariki rangitara, kua wehe atu
nei ia tatau ki te koopu o to ratau tipuna o
Papatuanuku, kaati te mihi. He kupu atu
tenei na matau kia koutou, kawea mai nga
mate o Te Otene Ropiha, kawea mai nga.
mate o Nepe Te Apatu, otira o tatau mate
tinitini noaiho, haere mai, haere mai, ki ru-
nga kia Tamahau raua ko te Rongomate e
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 9 POWHIRI HERETAUNGA Tamahau Hoone Te Wharemako Nepe Apatu Otene Ropiha Henare Tomoana Rotorua H. T. Rangitakaiwaho PATUTAHI Maraenui Pei o Pereti (Bay of Plenty) Whanauapanui HE PANUI Te Paki-o-te-rangi Petera Whakahoro Papawai Aotea Taakitimu Te Whatakorari TUPAPAKU Hape Renata Hiona Mahitaone Waikekeno PANUI WHAKAMARAMA
|
|
10 10 |
▲back to top |
10 TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, me
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(G.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a, te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mato
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai mo tona kino. me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata ranei, Ui nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari ma te mohio a:io kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu mo ana tu panui, ara, he 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 8/ he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hoi
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
i tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
i matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
i (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
• taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
o tatau aitua, me o tatau marenatanga, nae
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake ne;.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
nauri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei atanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia, tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga, mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou o nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai e pai ana he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa,
ka nguha ki te ara. He panui man tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
Kia ora tatau katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMAINGATURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" I te marama,
ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, rae Raukura Ta-
mahau c/o "Ta Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta ato ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero to
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TUKE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
ruai ana kia panuitia ete "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
takua mai. TUKE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
'•Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TURK 8.
Ko te tangata kua. whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i ngatika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.