![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 3. 06 March 1905 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI No. 3, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Maehe 6, 1905. (Wharangi No. 1) TE PUKE KI HIKURANGI [PUTEA] Kei hoha te ngakau ki te hoki tuarua o a matau whakamarama, mo runga i enei kau- papa ka tuhia iho nei, ara:—• . Nga mahi aroha a te iwi Maori, mai i nga tipuna tae mai nei ki nga mataa, he mea karakia katoa ki a ratau karakia ano, te ma- . hi, whakairo rakau he mea karakia na nga . inatua ki nga. tamariki, te mahi tapiko he mea karakia na nga matua ki nga tamariki, te mahi kai he mea karakia na nga matua ki nga tamariki, te tu ki te pakanga ki te hoa- riri be mea karakia na nga matua ki nga tamariki, tetahi patu i te tangata he mea karakia pa nga matua ki nga tamariki, te huna kai he mea karakia n» nga matua ki nga tamariki, te whakaea kai be mea karakia na nga mataa ki nga tamariki, te ako korero he mea karakia na nga matua ki nga tamariki, ki te mahia he whare whakairo, ka ata huri nga tangata; mahi ki te taa tohetohe, kua ahua pukuriri etahi mo te kore kaore e wha- kaae ki ta ratau, a ki tana take, ranei ka karakiatia kia kore e oti taua whare, hei te haerenga atu o tetahi taha ki te mahi i nga poapoa whakairo ka eke ki runga kaore, e kaha ki te mahi, ko etahi ka moemoe noa iho, hei reira ka mohio tetahi taha kua mate ta- tau, katahi ano ka tahuri ki te karakia ia ratau, kia hoki mai ano to ratau kaha kia ratau, kaore e roa kua hoki mai ano to ratau kaha kia ratau, a tae noa ki. te otinga, mara- nga noa te whare ki runga ; ka oti te whare he karakia ano te huakitanga i te whatitoka me te takahanga i te paepae, kai awha, ki te timata te mahi i te whare ka tapu katoa nga maramara, e kore e tika kia tahuna ki te ahi, to tangata hei titiro i nga hapa o te whare, he wahine mohio maana e whakaata ki nga , taane te koha o te whare, tetahi kaore te wa- hine e tae ki te waahi e mahi ana nga taane a tae noa ki te otinga o te whare, hei reira rano riro ai ma te wahine e titiro, koa tuhia ake nei. Rehua. Tokotoko, he Maipi, he Pai- aka, be Patu-pounamu, he Patuparuoa. he Pou-whenua, he Onewa, me etahi ahua ra- kau, hei te taenga ki taua waahi ka karakia ano i mua atu o ta raua mahi, kia ongea te kiri, kia tara, kia wana, kia kore ai e tata mai te wehi, te ongaonga i te hoa-riri, ka muta ka hoatu tetahi ki a ia, taua rakau he Tokotoko, ko te mahi he wero i te tamaiti, ko ta te tamaiti tana mahi be karo kia taha ia ia taua rakau, ki te kore e ta ka mahue ena rakau ka whatoro atu tona tipuna ki te Maipi ka hoatu ki te tamaiti tetahi ko tetahi ki a ia, ko tona mahi he wero he whiu ki te ta- maiti, heoi ma ana he karo kia. taha nga mahi a te kaumatua ata, ka kore e pa i a ia ki mahue era rakau, ka mau mai he rakau ano, ka pera, tonu te mahi a rumene noa nga rakau ra, heoi ka hoki ki te kainga, ka pera tonu te mahi a pakeke noa te tamaiti, te pu- tanga mai o te hoa-riri .tu tonu atu taua ta- maiti hei toa ki te riri, tareha atu ana te ingoa ki ranga, kaati tenei waahi. Ko etahi o enei mahi kei roto is te "Puke" i nga putanga ka hori nei, ko te patu tenei i te tangata i haere tonu mai i nga tipuna tae noa mai ki naianei, e kia nei he makutu. Ko te karakia mo te ako korero, be mea hanga ki te whare motuhake, kaua rawa e tata te kai ki roto me etahi ritenga, kaore e tika ki te haere ki roto i tena mahi, kaore te katoa e mohio ko nga tamariki anake, he mea karakia ano i mua atu o te korerotanga. Kia pukenga i roto, kia hihiri i roto, kia wananga i roto. Tera atu ano te roanga o tenei karakia, ko te waahi tenei i mau ake. Ko taua mahi kei reira nga korero one nga karakia me nga mahi katoa, e akona ana ki nga tamariki rangatira anake, kaore te ta- maiti ware e ura ki roto, nga karakia rao te ngakau wareware kei reira ano, e kore e mau i nga tamariki rangatira tetahi korero mana mehemea ko te tamaiti ware nei e mohio ki taua karakia, ka noho mai ia i waho o te wha- re korero, ka tangohia atu e ia nga korero kia riro i a ia, te putanga atu o te mahi ta- mariki ra wareware topa ake ki nga korero o roto o te whare nei ko te ingoa o era tu whare he whare Wananga, ko te ahua o tenei ingoa o te rangatira ehara i te mea e tau ana te mana ki runga-i te, iwi. katoa kaore, engari e tau ana ki ranga i ona hapu ake, e penei ana ko mea te hapu ko mea te ranga- tira, ko mea te hapu ko mea rangatira, e penei ana te ahua, ki te pata he kupu whaka- iti ma tetahi o enei rangatira ki tetahi o raua, heoi ka ara he pakanga i waenganui ia raua, ki te rite to raua toa kua pai, ki te hinga te- tahi o raua koa waiho hei-kupu whakatauaki ma nga uri o taua rangatira i mori i a ia, koia tenei kia kaua rawa e rangona te kupa whakarangatira i nga uri o te rangatira i mate ra, ki te rangona he kupu kaore e wai- ho te whakautu, kaati hei konei mutu ai te- nei waahi. Enei mahi katoa e tuhituhia nei, tera atu te nui te roa o nga mahi a nga tipuna, mei penei to ratau ture me to te Pakeha nei, kua. tuhituhia ki te Paipera a ratau mahi, penei kua. pai te matakitaki a nga uri i muri i a ratau, ko tenei kaore i tuhituhia e ratau ki roto i te ngakau o te tamaiti kua tuhia ake nei, te matenga o tena tangata haere tonu atu ana korero i a ia, koia nei rawa te mate o tatau tipuna, ko te mohio o nga uri kia ratau mahi he mohio-ngakau, e mau ana i a ratau ko waenganui, kotahi te kupu, neke mai ki tua mai, kotahi te kupu neke mai ki tua mai, kotahi te kupu ka pera haere a tae noa mai ki tenei whakatipuranga, e whakaa- ta nei i roto is te "Pake" i nga whakapapa tipuna e whakahehe haere nei i nga whaka- papa, kotahi ano te ingoa o te tipuna na ana i whakaputa tona kawai ki te ao nei, ka wai- ho hei tautohetohe, ina te whakautu, ko nga koiero tonu tenei a oku kaumatua ki au, e kore au e riro ata i tena korero, kaati e tako- to nei enei mahi katoa i roto i o tatau Nu- pepa, kaore ano i mohiotia te otinga pai, e rite ai te whakaae a te hunga tokomaha ki nga ingoa o nga-tipuna taane wahine otira me whakamatau pea ki te kokomo ki roto ki te hui whakapapa mea ake nei ta kaati tenei. Ko enei korero e tuhi iho nei kaore he painga ki te titiro iho o te tangata ki tenei pepa, otiia ko to tatau mate tenei, e penei ana, hei aha atu enei korero ma tatao, i te mea kaa kore he whenua, tenei kupa a te tangata kaore i te marama, ko nga tipuna ano nga take i whiwhi ai nga uri ki te whe- nua, he tika kaa riro i te Pakeha o tatau whakapapa, kua kino noaiho te takoto i roto i nga pukapuka, be ahakoa me ata whiriwhiri marie, ko tenei mana o te iwi Maori kua taupokina ki raro ngaro ngaro rawa atu e kore ano e kitea ata. . , , Kaati me waahi i konei tenei Kaupapa ko- rero, mo te taha ki nga wahine tenei.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI te Tiriti o Waitangi Hoone Heke Maiki Pewhairangi Hohepa Ihipa Mohi Arona Merekara
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3 taia mai te whanau o Iharaira i te whare pononga i Ihipa, kei roto i te Paipera e ta- koto ana. te homaitanga a te Atua i nga tu- re kia Mohi i runga i maunga. Hinai, kei roto i te Paipera e takoto ana, nga Kiingi o Iharaira kei roto i te Paipera e takoto ana, te matauranga i puta moemoea mai kia Kii- ngi Horomona, kaore he Kiingi i mua atu i muri mai ranei ia Kiingi Horomona hoi rite kia ia te mohio, nga wahine a Kiingi Horo- mona he nui noa atu, ka noho te Kiingi i ru- nga i te Toroona o tona inatua o Kiingi Ra- wiri, he whakarite whakawa tana mahi i waenganui i tono iwi ia Iharaira, tino kite ana tona iwi i te matauranga nui whakahara- hara o te Kiingi ki nga mea katoa i raro i te ra, kaati enei mahi katoa kei roto i te Pa- ipera e takoto ana, kaati me waiho i konei mutu ai mo tenei wa, me hoki atu ano taku whakamarama ki te timatanga mai o ta ao, te kupu a te Atua kia Arama raua ko Iwi i muri mai o to raua kainga i te karaka-rahui ko Arama kua panaia e ia ki waho o te kaa- ri o Erena, heoi ano temana i hoatu e ia kia Arama, ma toou werawera ano koe e kite ai i te hua o te whenua, tenei kupu a te Atua kia Arama, i puritia, e ona whakatipuranga e tae noa mai ki naianei, te kupu a te Atua kia Iwi. ka whakaarahia e au he pakanga i waenganui i e uri a nga wakatipuranga e haere mai nei, tena kupu ate Atua kia lwi, i mau tonu i ona whakatipuranga tae noa mai ki naianei, te kohurutanga a Kama i tona taina i a Apera i te parae, i runga i te nga- kau puhaehae, i mau tonu mai i ona whaka- tipuranga tae noa mai ki naianei tenei mahi te kohuru, te ngakau whakakake i te wa i nga tamariki a Noa, i whakaarahia to ratau pa a Apepara, i korero ratau kia ratau ano, tatau ka hanga i tenei pa kia tutuki atu ki te ra- ngi, ko te whakautu a te Atua kia ratau, i whakapoauautia ratau i runga i to ratau pa, no reira i wehewehea ai nga reo o te tangata, engari i mauria mai nga mahinga i taua pa, hei tauira mahi pa mo ona whakatipuranga tae noa mai ki naianei, te putanga atu kia Aperahama he tangata tika pono ana mahi i te aroaro o te Atua; i te mea ka tae ona tau ki te kotahi rau, ko tona hoa wahine ka iwa • tekau ona tau, katahi ano ka homai he uri mo raua, ka puta ko Ihaka kotahi tonu ta raua tamaiti, ka rite te taima o te tamaiti ka whakaturia e Aperahama tetahi hakari nui mo taua tamaiti, i te mutunga o taua hakari ka tapahia tona kiri matamata, ka tapahia e ia te kiri matamata o Ihaka, ka waiho tena mea hei kawhenata ki waenganui ia raua ko te Atua, tetahi o nga mahi a Aperahama, he whakatipu taonga, hipi, kau, kamera, kaihe, he haupu i tenei taonga i te koura i te hiri- wa ki te waahi kotahi takoto ai, tenei ture me nga mahi me te tohu taonga a Aperahama i puritia e ona whakatipuranga tae noa mai ki naianei, nga moemoea a Hohepa i a ia ano e tamariki ana, ka korero ki ona tuakana, ki to ratau papa kia Hakopa i ana moe, i reira ka mura te riri o ana tuakana, ka ki atu ki to ratau taina, koia ranei ka koropiko atu matau me to tatau matua Ui raro i a koe ? heoi ko tona hara tenei i hokona ai e ona tuakana ki nga Hipiana, i a ia ka, tae ki Ihipa, ka noho ia i roto i te whare hokohoko taonga a te tino tangata a Parao, i a ia e mahi ana i roto i taua whare, ka tae te hiahia ki te wahine a tona rangatira kia ia, koia hoki he tino tangata atahua atu ia ki te titiro a te kanohi i nga rangi katoa, he tono tonu te mahi kia moo raua kaore ia e pai, no tetahi rangi ka rere atu taua wa- hine kia moe raua, tana kupa ki taua wahi- ne, kaore he taonga o tooku ariki i puritia atu e ia i au, mutu tonu ko koe anake, kaore rawa taua wahine i whakarongo mai, ka rere atu ki tona koti hopu ai, katahi ka unuhia e ia ka riro i te wahine ra tona koti, ka puta ia ki waho o te whare karanga ai ki nga ta- ngata ko ana kupu tenei, i mauria mai tenei Hiperu ki konei ki te aba, titiro mai ki tona koti i haere mai ia kia moe maua, heoi kaore ia i pai, ko tenei me kawe atu ki te herehere, te taenga mai o tana taane ka ko- rerotia atu e taua wahine aua korero kia ia, heoi ka tukua a Hohepa ki te herehere, i a ia e haere nei kua tau te Atua kia ia, ka tae ia ki te herehere kaore i roa kua homai ka- toa nga tikanga o te herehere mana e wha- kahaere, i a ia e noho nei i te herehere, i reira hoki nga tangata a Kiingi Parao, i tetahi ata ka haere utu a Hohepa ka kite i aua ta- ngata e whakapoururu ana te noho, katahi ia ka patai atu kia raua, he aba ta korua e whakapoururu na, ka ki mai te kai riringi waina be moe naku, ka tono a Hohepa kia korerotia mai te moe, katahi ka korero mai i tuna moe ka mohio a Hohepa, katahi ka whakamaoritia e ia taua moe, i muri ka ki atu a Hohepa ki te kai riringi waina, kia pu- ta mai toou aroha kia au ina whiwhi koe ki te pai, no te kitenga o te kai mahi taro i te pai o te whakamaoritanga a Hohepa i te moe a tona hoa, katahi ka korero i tana moe, no te mutunga o tana korero, ka whakamaori tia e Hohepa, ko te ukanga o to moe kia toru nga ra ka whakamatea koe. I te toru o nga ra ka tu te hakari mo te ra i whanau ai a Parao, i reira ka tikina aua herehere, ka whakahokia te kai riringi wai- na ki tana mahi riringi waina, ko te kai ma- hi taro ia i taronatia e Parao, i rite tonu te whakamaoritanga a Hohepa i a raua moe kia raua, ko tetahi i ora, ko tetahi i mate, tera ano nga whakamarama kei roto i te Pa- ipera, kei te korero a waha noa tenei. I te mea ka motu mai te kai riringi waina i te herehere, ka moe a Parao i tana moe, moe rawa iho ia e puta ake ana nga kau momana e whitu i te pareparenga o te awa, kaore i roa ka ngaro atu, katahi ka puta ake nga kau hiroki, kaore he kau hei rite ki aua kau te hiroki, te ohonga ake o Parao, nui atu te raruraru o tona mahunga i tona moenga, i muri tonu iho, ka moe ano ia e titiro atu aua ia ki nga puku witi e whitu e puta ake ana i te parepare o te awa, nui atu te nunui o nga hua kaore he witi hei rite te momona kaore i roa kua ngaro atu, katahi ka puta ake nga puku witi He hiroki, kaore he witi hei rite ki aua witi te hiroki, te putanga o te marangai ngingio tonu atu, kua maroke i te ra, te ohonga ake o Parao kaore ia i kaha, kite whakamaori i taua moe, katahi ka tu- kua ma nga tohunga, me nga kai titiro whe- tu e whakamaori tana moe, kore rawa i taea i reira, katahi ka mahara te kai riringi wai- na ki toona hee ki te kupu a Hohepa kia ia, katahi ino ia ka whakaatu kia Parao i te whakamaoritanga a Honepa ia raua moe ko te kai hanga taro rite tonu kia ia, ko au i whakaoratia. e te Kiingi, ko te kai mahi taro i taronatia, i reira ka tikina a Hohepa i roto i te herehere e te Kiingi kia haere mai ki te whakamaori i te moe a Parao, ko te putanga mai tena o Hohepa i roto i te herehere, kaati kua tuhia ake nei te whakamaori a Hohepa i te moe a Parao, ko tenei waahi i tuhituhia ai kei titiro ma te kanohi ki te manawanui o Hohepa ki te pupuri i te kupu a tona • Atua, nga mahi a Hohepa raua ko te Kiingi o Ihipa, i puritia e o raua whakatipuranga, a, tae noa mai ki naianei, e tu nei nga toa taonga, nga toa kai, nga Paparakauta, te nunui o te whare, kaore e kitea atu tetahi. pito, kei roto i te Paparakauta te waina a Parao i tukua ri e ia tana tangata ki te he- rehere, kei roto i nga whare peka nga rohi a Parao i tukua ra e ia tana tangata mahi taro ki roto i te herehere, nga whare here- here i noho ra a Hohepa i roto, ina kua kite ake nga kanohi o nga tangata mahi i te kino e taronatia ana ki roto i taua whare, kaore e kite te katoa, ko te tangata anake kua whakaritea mo taua mahi e kite i te matenga o te tangata, te hara o te kai riringi waina a Parao be rango i rere mai ki roto i te ka- raihe waina, ko te take tera i ora ai te kai riringi waina, notemea he parirau to te rango, te hara o te kai mahi taro he kirikiri i taka ki roto i te rohi, no te kainga o te Kii- ngi ka mate nga niho, no reira i whakama- tea ai te kai tuahi taro, kaati hei konei mutu ai tenei kaupapa korero mo te whanau a Iharaira, i waiho ra e nga Hipiana i roto i te whare pononga i Ihipa, i te mahi poke- poke periki, i te parau whenua me te tinitini noaiho o nga mahi i homai e nga Hipiana ki te whanau a Iharaira, aua mahi i puritia e o ratau whakatipuranga a tae noa mai ki naianei, te pokepoke paru hei pereki, itenei kua kitea ake i nga whare nunui he pereki katoa, nga tuahi kohatu tenei kua kitea ake i nga pou kohatu tona tini tona mano, i tau- ira katoa mai nga mahi a te Pakeha i o ra- tau tipuna, tenei ano tetahi te kuru maitai, i heke mai ano i o ratau tipuna, e matakita- ki nei te konohi ki nga whare kuru maitai, tona tini tona mano o aua mahi, nga mere- kara a Mohi raua ko Arona i tukua ra ki Ihipa, tenei kua kite i tetahi o aua mereka- ra, whakarongo rawa atu ki roto i te roto e rara ana nga waha ki te waiata, tona tini tona mano o tenei ngarara o te poraka, na me titiro ano tatau mo tenei ngarara he mea mau mai na te Pakeha i Ihipa, kaore tatau e mohio Id tera whenua kei whea ra, tetahi
![]() |
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI. o whia nga tau mai ia Mohi raua ko Arona tae mai ki naianei, te homaitanga a te Atua i nga ture kia Mohi i maunga Hinai, ko aua ture kotahi tekau he mea tuhituhi ki runga i te papa kohatu, ko te putake tera o nga ture e puritia nei e o ratau whakatipuranga a tae noa mai ki naianei, e mahi nei te iwi Pakeha ki te whakatutu ture ki runga ki te iwi Maori, ko aua ture kotahi tekau i te wa ia Mohi raua ko Arona, no te hekenga hae- retanga mai i runga i o raua whakatipuranga katahi ka honohonoa haeretia kia ture nga mahi katoa, tae rawa mai ki naianei kua tinitini noaiho nga ture ki runga i te tanga- ta, i te kararehe, i te whenua, na me titiro ano tenei te manawanui o Hohepa, tae mai kia Mohi raua ko Arona, i puritia e o ratau whakatipuranga a tae noa mai ki naianei, kaati tena. Nga mahi pai, nga mahi kino a nga Kiingi o Iharaira, kei roto i te Paipera e takoto ana a ratau mahi. WAAHI TUATORU. Me tango mai e au ia Kiingi Horomona, ko te Kiingi tera i a ia te matauranga nui whakaharahara i raro i te ra, e wha ano nga mea kihai i taea e ia, ko te ara o te Nakahi i runga i te Kamaka, ko te ara o te Ekara ki te Rangi, ko te ara o te Kaipuke i waho mo- ana, ko te ara o te tangata ki te Kotiro, i a ia e titiro atu ana kua puremu ke tona nga- kau, enei korero i korerotia nei e te Kiingi i rite katoa, kihai i taea e ona whakatipuranga a tae noa mai ki naianei, kaati ienei. Mo te matauranga o Kiingi Horomona, ko te mahi tuatahi i whakahaeretia e ia, ko te whakarite \\vhakawa i waenganui i tona iwi, i kite ai a Iharaira i te mohiotanga nui whakaharahara o te Kiingi ki te whakarite whakawa, o reira mai tae mai ki naianei e tu mai ra nga whare whakawa a te iwi nei a te Pakeha, kua oti noa atu te wehewehe nga whare whakawa rao nga hara ngawari, mo nga hara uaua, mo nga hara pai, mo nga hara kino a te tangata, te upoko o nga wha- re whakawa katoa a te Pakeha ko te Hupi- rimi Kooti, ko te whare tera e tukua ai te tangata ki te mate, hei utu mo ana mahi kino, kaati tenei. Te upoko o nga whare mahi Ture ko te Paremata, te upoko o nga takotoranga moni ko te Peeke o Niu Tireni, me te Peeke o Niu Taute Weera, otira ko nga Peeke katea o nga Koroni o nga moutere, enei whare he whare nunui katoa, tau ana mai te wehi ki te titiro atu a te konohi, kaati hei konei mutu ai tenei kaupapa korero. Nga iwi ata titiro marire iho te konohi ki nga rarangi o te Karaipiture, i tangata- tangohia mai nei hei utanga mo te oha a to koutou whanaunga, ehara he whakairi kau ake i te putake o nga mahi a te Pakeha, e kore e taea, kua hee noa mai i o tatau tipuna to tatau mana, ko te te Pakeha mana e pu- ritia nei, be mea tuku mai i o ratou tipuna heke mai nei, a tae noa mai ki tenei wa, nga mahi e mahia nei e te Pakeha e kore e taea. Me ahu ake tenei waahi ki nga whenua o te iwi Maori, o tatau whenua e kore e mau kia tatau, ko te take ka mutu ano a tatau moai hei utu i nga taonga a te Pakeha, kao- re i tua atu i nga moni e utua nei ki o tatau whenua e te Pakeha, kua rite noa atu te hu- arahi hei hokinga atu mo aua moni ki te Pakeha, ko te whenua ia i takoto tonu i tona takotoranga, be aha te take ? He kuare no te ngakau, tuarua he mangere, te tuatoru he whai i nga mahi ngahau a te Pakeha, ina hoki te tohu o te kuare, ka hokona te whenua ki te Pakeha, ka riro mai nga moni kaore e ti- akina, e kawe ranei ki te Peeke takoto ai, heoi te mahi a taua tangata he makamaka i ana moni ki nga mea kore tikanga noa iho, kotahi pea te rangi e rua ranei, kua hoki atu ano ki te iwi nona te taonga, heoi titiro kau atu ki te whenua e takoto mai ana e mahia ana e te Pakeha, ki tana mahi ki te whaka- tiputipu taonga mona, hoiho, kau, hipi, poa- ka, manu, ki te pirau hei tipunga witi, oti, paare, taewa, tanapu, aniani, kareti, pahina: pa, rupape, kapiti, putiputi, hei tipunga, inamana, ko te hoa pakanga o te Tiapani ko Ruhia, enei iwi kei te pupuri tonu i te mana o ratau tipuna, o reira mai a tae noa mai ki naianei, kaati me hoki ake tenei waahi o te korero ki te iwi Pakeha. Te rangatira o te Pakeha kotahi tonu, ko te Kiingi anake, ko- te Kuini anake hei noho i ranga i te Torona o ratau tipuna i puritia nei e o ratau whaka- tipuranga a tae noa mai nei ki naianei, te kai whakatakoto tikanga i raro i te. Kiingi ko te iwi nui tonu, te mangai o te Kiingi ko te Kawana, te mangai o te Kawana ko te Pi- ri mia, ma te Pirimia ki nga Minita, ma nga Minita ki nga Mema, ma nga Mema ki te iwi nui katoa, ko te mahi a tenei iwi he ha- nga Ture mo te iwi, no reira ka haere atu nga iwi e rua Pakeha Maori, ki te kawe atu ia ratau putihana mo nga Ture kaore e wha- kaaetia ana, ko te iwi aui ki te tuku putihana ki roto i te whare Paremata he Maori, tena mahi he tino mahi noi rawa atu, ko te wha- naunga i tena taima he moni, tuturu take- take tenei kupu, he moni hei kawe i te tangata ki Poneke ka tae ki reira, kaore taua moni e roa kua pau, ko te putihana i kawea atu ra takoto tonu atu i roto i te whare, he aha te take ? be kore kaore e whakaae te iwi e noho mai ra i roto i to ratau whare wana- nga ki taua putihana, ki taua take ranei, ko te kupu a etahi o taua iwi ki te tangata Ma- ori mehemea ka haere atu ki tona tari, tai- hoa taihoa apopo apopo ka hoki mai ai koe, hei reira ka mahi ai to take, kei reira ka tia- ki taua tangata ia taihoa, ia apopo, a pau noa ana paku hereni i te taringa i tana take i noho ai i Poneke, hoki kau atu ki te kainga, tena mahi e kore e oti mo nga tau e whia ra, a mahue kau atu taua take, mehemea ki te manawanui te tangata ka oti tana take, mo nga tau n whia ra. Me hoki tenei waahi ki nga mahi a te Pakeha, kaore te Pakeha e mahi noa i ana mahi ka kawe ano ma te Kawanatanga e pa- hi mai, nga mahi e kawea ana ki te Paremata kia puta mai i reira katahi ka mana te ta- ngata ki te mahi i tana mahi, hei mahi moni mana, a rangatira noa taua tangata, ki te kore e manawanui ki te pupuri i tana mahi ka mate i taana paku hereni. Nga mahi katoa a te Pakeha e peneitia ana te ahua, kua takoto noa atu te tauira mo nga mahi katoa, kua oti noa atu i te Kawanatanga te whakatutu nga timuaki mo nga tikanga o nga mahi o ia ahua o ia ahua, o ia tikanga o ia tikanga, o ia ture o ia ture, o nga mahi katoa a te Pakeha, ka whakaturia ano nga tangata hei tirotiro i te tika o nga mahi, ki te kore e rite ki runga ki nga rarangi o te ture, ka whiua taua tangata kia utu i te mo- ni e rite ana rao tona hee, a ka whakamutua ranei, ahakoa tangata tiaki paamu, tangata tiaki toa, tangata tiaki i nga whare turanga taonga, tangata tiaki Paparakauta, tangata tiaki i nga whare kura, tangata tiaki i nga Kareti nunui o nga tamariki, tangata tiaki i ngi whare Raipere, tangata tiaki i nga wha- re perehitanga Nupepa, tangata tiaki Pouta- pata, tangata tiaki moni, tangata tiaki i nga
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5 Rerewe, tangata tiaki i nga meera hari pu- kapuka, tangata tiaki teihana, tangata tiaki i nga whare purei, tangata tiaki i nga waha- pu o te moana, tangata tiaki raiti o nga taha tai moana, tangata tiaki i nga pu nunui, ta ngata tiaki i nga whare porangi, tangata tia . ki i nga Ohipera, tangata tiaki i nga whare- herehere. Otira nga mahi tinitini noa iho a te iwi nei a te Pakeha he ture katoa, no reira hoki tu tonu ana mahi, kaore e taea te ueue e wai o te matauranga. Tena titiro atu ki nga ture kua hipokina mai ki runga ki te iwi Maori, he ture ano mo nga ahua whe- nua katoa, ehara i te mea kotahi te ture kei runga i nga whenua o te iwi Maori, he whenua ano me tona ture, he whenua ano me tona ture, kei te penei te ahua o nga whenua Maori katoa kei runga i nga motu e rua nei, ko te Kooti whenua Maori te putake o nga ture e patu nei i nga whenua o te iwi Maori, i runga ano i te whakaaetanga a nga kaumatua tae atu ki nga tangata matau, kia tukua nga whenua ki roto i te kooti whenua Maori, i te urunga o nga, whenua ki roto i te kooti, ka puta mai ko te ture hoko whenua, ko te Ture Mokete ki runga ki te whenua ko te ture ruuri whenua, ko te ture tiota te- neta, ko te ture rahui, ko te ture mo nga wi- ra, ko te ture utu reiti, ko te ture taake, ko te ture riihi, ko te ture o te kaitiaki mo te katoa, ko te ture mo nga whenua i riro i te raupatu, ko te ture mo nga tara kino, ko te ture muru whenua, nga tamariki whangai, ko te ture no te tau kotahi mano e iwa rau ko te ture Kaunihera Maori, otira ko te ti- nitini noa iho o nga ture e haere mai nei ki runga i nga whenua Maori, enei ture katoa kei te aue tonu te iwi Maori, timata mai i nga matua tae mai ki nga tamariki, ko nga matua i hoko i ona whenua i a ia e ora ana, mate rawa ake kua kore he whenua mo nga tamariki, ko te ahua o nga tamariki kua no- ho i roto i te rawakoretanga i naianei, ko nga tangata i mahi wira ki tetahi tangata ke atu i mua mai i tona matenga kua raru, ko nga whanaunga tata, ko nga tangata kaore he moni ma te kai ruuri, kua riro tetahi wa- hi o te whenua hei utu mo ana moni, ko te tangata kaore ana moni e kore e pai toona whenua i nga taru kino, otira me penei noa- ke te ara moni a te Maori hei utu i enei ma- te kei te haere mai i te whenua anake, ehara i te mea na, toona werawera tetahi waahi o tana moni, kaore, tuturu taketake tenei ku- pu, kaati ahakoa tera auetanga o te iwi Maori rao nga ture kua tuhia ake nei, kaore e iropeke ki nga mahi a te iwi nei a te Pake- ha. Ki te rongona he purei hoiho kei nga waahi katoa o te Koroni nei, e kore e noho te Maori ki te haere ki te makamaka i ana paku hereni ki te totara, tetahi mehemea kei nga taone nunui ra e noho ana nga tangata Maori pera me Poneke, me Paamutana, me Whanganui, me Nuparemata, me A karana, me Nepia, me Hehitingi, me Taniwaka, me Wurupere, me Mahitaone, rongona ai he pu- rei kei roto i nga whare tiata, kore rawa e noho, ka haere ki te matakitaki, ki rain ano makamaka ai i ana, paku hereni, tetahi ki te rongona he parei takete kei te haere mai ka tiaki tonu te tangata, ehara te taenga mai kua haere ki roto makamaka ai i ana paku hereni ki te toa, me hoki atu tenei waahi ki nga mahi purei hoiho. Tera mahi ma nga tangata rangatira anake tera aiahi te purei hoiho kanui te pai, tena ma tenei i te tu aiti nei, kore rawa e pai. Ko enei mate ano tenei kei runga i te iwi tera ano etahi o nga mate kua tuhia ake nei, kaati mo nga waka o tenei taima, te hoiho he mate kei roto, te paki he mate ano kei roto, te kiki he ara. mate ano kei roto te tarapi he mate ano kei roto, te pereki he mate kei roto, te piringi kaata he mate kei roto, te wekene he mate kei roto, te kooti be mate kei roto, te pahikara he mate kei roto, te motoka he mate kei roto, te kee- pa he mate kei roto, ta taramuwe be mate kei roto, enei mate katoa kei runga i te iwi e pikau ana, kaore e taea te pawhe ranei. Kaati mo tenei wa, taria te roanga, kia ora koutou katoa. "Te Puki Ki Hikurangi." HENARE PARINGI. (A muri o nga korero mo Henare Paringi.) I muri mai i era korero mo te Kaumatua Pakeha nei. ara, mo Henare Paringi, i puta ra i tera "Puke"' katahi ka ahu ona korero mo te raruraru ki te Hata, ka kii ia, ehara i t3 Maori te hee, engari no nga Pakeha ano, otira kaore rawa nga Maori o Wairarapa i uru ki roto i tenei raruraru, heoi ta ratau he whakawhiti i runga i nga maunga nei, ka ahu atu ki era o ratau i te Taihauauru, kaati mo te raruraru ki te Hata (Hutt) e mohio ana ia ki tetahi tangata i mato raua ko tona tama ki reira, engari no raua ano te hea. No- temea ko te whenua no te Rangihaeata, ehara i te mea i hokona taua whenua ki te Pakeha, engari i nga Maori tonu te mana o taua whenua, kaati ko te mahi a taua tanga- ta, he tiri taewa mana ki runga i taua whe- nua, me te kii atu ano a nga Maori, me mutu rawa te mahi kai a taua tangata ki runga i taua whenua, ki te mahi kai atu ano koe ki runga i taua whenua, ka puhia rawatia koe. Heoi kihei rawa i whakarongo taua tanga- ta, katahi ka tahuri taua tangata ki te para waerenga ma ana, ki runga i taua whenua ano, katahi ka tiria tona waerenga ki te tae- wa, no te taenga ki te wa nei hauhaketanga i tona taewa, katahi ka haere taua tangata ki te hauhake i tona taewa, ko te haerenga atu o tetahi Maori ki te ki atu ki a ia, me mutu rawa to haramai ki konei mahi ai, ki te tohe atu ano koe, katahi koe ka tino patua kia mate. i tana wa e noho parae ana nga hoia, engari e tata ana to ratau puni ki te waahi i patua ai taua tangata raua ko tona tamaiti, i taua wiki ano ka haere te tangata nei raua ko tona tamaiti ki te hauhake i ta raua taewa, ko tetahi ona tamaiti i tonoa ki te tiki waipi- i ro ma nga hoia kaati ko te mea i haere ki te tiki waipiro i hoki ora mai, ko te tangata ra i raua ko tona tamaiti kihei rawa i hoki mai, ao muri mai kahaere nga tangata ki te kimi, i ka kitea raua o takoto ana i waenga i ta raua i maara, kua pakara katoa nga mahunga i te i toki te wawahi. Kaati mo te taha 1d a au, kihei rawa au i i kite i nga manaakitanga i mua atu kia penei me te manaaki a te iwi Maori i a au, ina ho- ki i te wai n tuatahi mai ai au ki tenei motu, ka kaha noa ata te tangata ki te maka i ona, i puutu tawhito ki waho o to whare, me taku kii tuturu, e kore rawa te tangata e kite e mau poka noa ana nga Maori i taua pea pu- utu, ahakoa kua makaia ra e ia. Engari ka : ata haramai rangatira te Maori ki a koe ata ki mai ai, kei te pirangi ano ranei koe ki nga puutu i makaia ra e koe? Kaati mau rano e , whakaae atu, katahi ano ka whawha ona ri- nga, ki taua pea puutu, [He kupu whakarite noa enei na te kaumatua nei, mo te tangata. i patua ra rapa ko tona tamaiti, he poka nou. hoki, koia ka patua raua]. I muri mai, ka uru a Henare Paring; ki roto i te ropu ruuri o Remutaka e whiti mai ai ki Wairapapa nei, i raro i te whaka- haere a Whititiarara kai ruuri (Fitzgerald Surveyor), tu ana koia hei rangatira wha- kahaere i nga tangata mahi o taua huarahi, ko nga tangata mahi i raro i a ia, e 60 e 70 ranei. Me tona kii tuturu hoki, koia tonu te te Pakeha tuatahi na ana i tomo a roto o Wairarapa nei. I tera wa hoki kaore e tai- matia nga takiwa mahi o nga tangata, heoi ano te taima o tera wa, ko te ohonga ake i te ata-tu, ka kai ka mutu, ka haere ki te mahi, a, ma te pouri rano o te whenna ka mutu ai te mahi i nga ahiahi. Kaati no tenei wa, ka taunatia te moenga, ka taima- tia te ohonga ake i te ata, tae noa ki te kai- nga, me te haerenga ki te mahi, otira era atu mea katoa, he mea taima anake, no reira i kii ai ia, tetahi mea kino atu he taima, ha whakangoikore i te tinana kaha o te tangata, tae noa ki nga whakaaro maha a tona nga- kau i hiahia ai, ka ngoikore katoa. I te wa hoki e aiahi ana ratau ko ona tangata i te huarahi tuatahi o Remutaka, he nui ki te mahi i te huarahi, he nui hold ki te mahi kai ma ratau, ara, pupuhi manu me era atu tini kai o roto i te ngahere, ko etahi o ratau ki te patu weera, ki te hii ika, tona tini tona mano o te ika, no reira toitu tonu te kaha o te tinana o te tangata, tae noa ki ona wha- kaaro katoa. I tona whitinga mai ki tenei taha o Ta- rarua ka tutaki ia ki etahi Maori e 80, i haere mai ki te ki mai kia ia, kia topea te ngahere, ka kite ahau i konei ia Wiremu Kiingi me te Manihera, e rua enei tangata he rangatira anake, ko o raua uri kei Papa- wai ano e noho ana i naianei. Otira i ta ratau mahinga i taua huarahi o
![]() |
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI Remutaka, kaore rawa etahi o nga tangata e kite atu ana i etahi, i te nui o te kohu e popoki ana i runga i taua maunga i nga ra katoa, heoi mahi tonu ratau i taua huarahi i raro i te kohu, no te ekenga o ta ratau ma hinga ki runga i te tihi o taua maunga, ka- tahi raua ko tetahi o ana tangata ka haere ki te titiro haere i te takoto o te whenna, me te takoto hoki o te huarahi, hei mahinga haeretanga ma nga tangata, heoi i waenga- nui o te ra ka mahea haere te kohu, katahi ka marama tona titiro, ka kite ia i konei, kua kotiti ke noa atu ta ratau huarahi ma runga i tetahi tau (spur) noa atu, katahi ia ka pouri, ka hotu noa iho tona manawa, i te mea kua maha nga mano pauna kua pau noaiho mo runga i te mahinga i tera waahi o te huarahi kua kotiti ra, katahi raua ko tona boa ka hoki mai ki o raua hoa, ka wha- kamutua e ia te mahi a nga tangata Katahi ia ka tuhi reta ki te kai ruuri, he ki atu na una, kua kite ia i tetahi tau pai hei rerenga mo te huarahi, no reira rae whakaae mai e koe kia whakatikaia te huarahi ma reira.. Na tetahi Maori i man taua reta aka ki Poneke, te taenga atu ki te kai ruuri, ka whakahokia mai taua kupu aku, he Maori ano na ana i kawe mai te whakautu kia au, he ki mai kia au, kia haere matau ko aku tangata, ki te whakatuwhera i te huarahi o nga Maori, kia pai ai te kopikopiko o nga tangata, atu i tetahi taha ki tetahi taha e Tararua. Era hoki ia e tae atu ki reira i roto i nga ra e rua e toru ranei, heoi ra ka parangia o matau te huarahi o nga Maori ka tuhera, ka hoki te kai Ruuri ki Poneke, kaore i roa ka whakahaua e Kawana Kerei, kia whakatako- totia ano be rori kaata ki Remutaka, ka hoki mai te kai Ruuri, ka whakatakototia te raina mo te hurahi, ka tangohia e ia ma ana tana kanataraki, ka ki atu a Kawana Hori Kerei ki te kai ruri, e kore rawa pea e taea e te ta- ngata kotahi, te whakahaere nga mahi katoa mo te huarahi o Remutaka ka ki atu te kai ruuri, ka taea noatanga e Henare, note- mea ko ona tangata, be tangata maia katoa ki te mahi, me ia hoki he tangata marama ki te whakahaere i nga tikanga katoa mo taua, rori. Ko etahi ona tangata i taua wa ko Pitama ma, he tangata maia hoki aua tanga- ta, heoi katahi ka mahia e ratau taua rori, a, tatu noa. ki Paetumokai (Featherston). I muri iho, ka homai e Wiremu Kingi be whenua ki a ia. ko te waahi tonu e tu nei-te taone o Paetumokai (or wounded decoy bird) tae noa atu ki Tauherenikau, ahu atu ki te taha o Wairarapa Moana, te rironga i a ia o taua whenua, ka rongo te kai whakahaere o te Kamupene, katahi ka whakararurarutia. I tana wa kua riro ke a Hoori Kerei ki Poihakena, hei Kawana mo reira. Heoi ka- tahi ka tuku kupu mai te Hupiritini o te Ka- mupene kia au, ara, id te riro mai ia au he whenua o nga Maori, ka whiua au e ia ki te Ture, katahi an ka haere kia kite i taua kai whakahaere o te Kamupene, taku taenga atu kia ia, katahi au ka ki atu kaore ranei au e kaha ki te haere ki Wairarapa noho ai ? ka ki mai ia "kaore," a, ki te tohe koe ki te ha- ere ki reira, ka painatia ahau e ia ki te £50 pauna i roto i te marama, tuarua me haere atu koe i Otere, (ara i tona kainga tuatahi kua tuhia ake ra i tera putanga o te Puke) ko tona kiinga atu ki taua tangata e pai ana ina hoki kua tutakina mai ahau e koe ki wa- ho o tetahi o nga toa, a, me te kore hoki o- ku e tukua atu e koe ma roto i tetahi, tena me pewhea e au taku whanau ? . Ka ki mai ia ki a au, he nui noa atu nga mahi kai konei, mau e haere ki te mahi ha- ere i konei, ko te wa tenei i ruru ai tona ma- hunga kua kore ia e aro atu ki nga koaero a taua tangata, haere ana ia kia kite ia Meiha Retimana, koia hoki te riiwhi o te Kawana i muri iho ia Kawana Kerei, katahi ia ka ko- rero atu ki te Kawana, i enei katea kua tu- hia ake nei, katahi te Kawana ka kata ki a ia. ku kii atu ki a ia "kaua koe hei whakaro- ngo atu ki ona korero, notemea ko au te kai archi, a, kai au hoki nga reina e pupuri ana." Ko te wa tenei i haere mai ai raua ko tona tama, ki te a-mai i a rana kau ki Paetumo- kai, me te hiahia nui hoki o tona tama kia kite ia i Wairarapa, i te mea kaore ano ia ki a kite i tetahi whenua raorao i mua atu, ka- tahi raua ka haramai, ka tika raua ma te ta- kutai haramai ai, ko a raua kau e a-mai ana raua e 70, to raua taenga mai ki te ngutua- wa e puni ana engari kua tata te pakaru, kua na kihikihi haere nei te wai i runga i te kiri- kiri, katahi ka whakahaua e raua nga kau kia kaha te haere i taua waahi, me a raua kuria- no ki te whakapiki ia raua, whiti mai ana raua ki tetahi taha, ohorere ana rana i te ha- rurutanga o te pakarutanga o le ngutuawa, heoi ka hotu noa, iho tona ngakau, i to raua whano-ititanga ko tona tama ka mate i taua waahi, ka ki atu nga Maori ki a raua i muri iho, ra te takahanga a korua kau i te one, i- riri ai te wai, koia te take i paku ai te paka- rutanga, o te ngutuawa i te wai. Katahi ra,- I ua ka whiu i a raua kau, ka ahu whakatera- ki raua, ka paahi raua i te kainga o Kirihi, ka haere ano raua ka paahi i te kainga o Ma- 1 aka, to raua taenga ki te kainga o Pikiwara, J ka timata ta raua para huarahi mo raua, i te J waahi e kiia nei ko Manawakaikorau (Morri- son Bush.) ka rongo a Wiremu Kingi kai re- 1 ira ia, katahi ka tonoa mai tokorua nga Ma- ori hei whakaatu kia maua i te huarahi pai, J ka whakatutia e aua Maeri kia raua te hua- i rahi pai, katahi raua ka mahi haere tae noa J ki Paetumokai, ku tuhera tena huarahi ki i Paetumokai. J I muri iho katahi ia ka kohi ano ki Pone- ko, ki te tiki i tona wahine me a raua tama- riki, tae noa ki o raua taonga katoa, ka tika ruai ratau ma runga o Remutaka, he nui te uaua i whiti mai ai rana ki tenei taha, i te kino o te huarahi, me te kore hoiho hoki o tera wa, ko te hoiho tuatahi tonu a Henare Paringi be "Miuru, me tona ki ano, ko tetahi tonu tenei o nga hoiho tuatani ki roto o Wairarapa nei, ko te wa ienei i pumau ai to- na noho ki Wairarapa nei, ko tona mahi i reira he whakarata Kau hei too Terei mana, ka rata ona kau, ka timata tona mahi ki te harihari taonga, e 2 ona Terei e haere ana, ka haere ia ki te mau taonga haere mo nga tangata o te takutai, me tona haere hoki ki Poneke me ona Terei ano, ki te mau taenga mai i reira, kai, me era atu mea, ka roa ia o mahi pera ana, ka tonoa e fa he Puruki ma- hi mana, he hoiho, he Miuru, me te Kaihe, he mea tono e ia ki Poihakena ra ano, ka tae inai aua Kararehe ana, katahi ka nui rawa atu ona mahi, he tooto Terei, he pikau e nga hoiho, katahi hoki ka mutu tona kari i te waewae, kua haere ia ma runga hoiho i te- nei wa, ko tona Kaihe (Tongike) he mea a huareka rawa atu ki nga Maori, e karangatia ana e nga Maori te ingoa o taua Kaihe ko "Rapeti-nui" nao te roroa o nga taringa o taua Kaihe koia i karangatia ai e ratau ko Rapeti-nui." Me kaati i konei nga korero mo te kau- matua nei, engari kaore ano kia mutu nga korero mona, hei te putanga o re "Puke" a muri ake nei, ka whakaputa katoa atu ai nga korero mona, a, hei reira hoki tatau kite ai i te inaha ona whakapaparanga e ora nei ia i naianei, me te maha hoki o nga Wairua i puta mai i roto i a ia. Otira tera ano tetahi tangata, i nuku atu ona tau e ora ana ki te katahi rau e whitu (107), engari kihei rawa i penei te maha ona whakapaparanga, me te maha hoki o nga hua i puta mai i roto i a ia penei me tenei kaumatua kua tuhia ake nei nga korero mona, koia te take i ngakau nui ai matau ki te tuhi i nga korero mona, heoi. POWHIRI. KEHEMANE WAAHI O MATENEPARA. Pepuere 27th 1905. Kia Hiraani Ahitana, kia Amiria Nepe, kia Tipene Te Apatu, kia Haana Te Otene, kia Tipene Matua, kia Heta Matua, kia He- nare Te Atua, otira kia koutou katoa, ki nga taane, ki nga wahine, ki nga tamariki tena koutou katoa, me te aroha ki o tatau tangata, rangatira, tamariki rangatira, kua wehe atu nei ia tatau ki te koopu o to ratau tipuna o Papatuanuku, kaati te mihi. He kupu atu tenei na matau kia koutou, kawea mai nga mate o Te Otene Ropiha, kawea mai nga mate o Nepe Te Apatu, otira o tatau mate tinitini noaiho, haere mai, haere mai, ki ru- nga kia Tamahau raua ko te Rongomate G takoto atu nei i Kehemane waahi o Matene- para, ko te ra hei te tahi 1 o nga ra o Ape- rira tau 1905 heoi ano. Hineariki Te Haeata. Niniwa i terangi. Wairata Mahupuku. Te Omiraka. Te Kahu-o-te-rangi. Mouru Te Kahu. Ani Ratima. Tepukitetonga. Otira na matau katoa.
![]() |
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI 7 WHAKAUTU. KEHEMANE WAAHI O MATENEPARA. Pepuere 28th 1905. Kia Te Whatakorari Tuhua Nini wa-ite- rangi. POWHIRI. Rotorua-Nui-A-Kahu Tamatekapua. " Pirimi Mataiawhea. " Te Tupara Tokoaitua. " Anaha Te Rahui. " Mita Taupopoki. " Hira Rangimatini. " Raureti Mokonuiarangi. •' Taekata Te Tokoihi. Otira na te Komiti katoa o Rotorua. HE POWHIRI. Ki te Etita o "Te.Puke." Tukua ki roto ki "Te Puke" te ra iho te hui Whakapapa a te 22 o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki Taakitimu waahi o Matenepara. Ko tenei hui hei toru tenei mo nga tau e puritia ana ki konei, ka whakamarama au i konei. Nga tangata matau, nga wahine mataa ki tenei mea ki te Whakapapa haere mai, ki roto ki te oha a te nanga mate, ki konei whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika ana. Ki te kore koutou e tae mai, me mutu nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui tenei e Whaka-paiperatia ai nga Whakapapa katoa ki roto ki te Kawhenata tuturu, hei pupuri ma nga uri whakatipu e tipu ake ana hei konei hoki whiriwhiri ai i te pukapuka hei riro i te Kawanatanga, ko tenei pohiri ka puta ki waho o te rohe o Rongokako ki nga tangata o waho. Niniwa-i-te-rangi. HE PANUI. (HE MEA WHAKAHAU MAI KIA TAIA.) Kua tata i naianei ki nga ra o te hui a Niniwa ratau ko ona hapu mo nga Whaka- papa, ki roto ki to raua whare ko tona tipuna ko Tamahau, ki Taakitimu . Na, taku wha- kaaro ki nga tangata e tuku nei i a ratau korero me nga Whakapapa ki roto ki nga pepa Maori, me nga tangata mohio ki nga Whakapapa, e mau nei ia ratau etahi pito- pito korero a nga kaumatua, me nga tangata, hoki e whakahe ana, e whakatikatika ana e whakarongo ana, me tae tatau ki taua hui, koutou me matau i konei, ki reira titiro ai, whakarongo ai, korero ai tatau. Ko taku. whakaaio hoki he mea pai rawa tenei te whakakaupapa mai i nga, putake mai o mua kia kotahi, haaunga hoki nga rerengi ki ia Iwi, ki ia Iwi, ki te whakakotahi ia tatau i runga i tenei patake, mehemea ka kotahi mai i a tatau te patake i tenei hui he wha- kaeke kau ta nga hapu me nga Iwi. Kai te tumanako tonu mai to tatau Kawanatanga kia mahia enei tikanga nui o tatau o te Iwi Maori e panuitia nei e Te Matuhi. Na Te Whatakorari. PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika o Aotearoa me te Waipounama, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I puta ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko fee utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea raa roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha- karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te ru- nanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeaa, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto- ru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou. No te huihuinga whaka- mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti- hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketa- nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te "Puke". No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama e 9/- hereni, mo te 3 marama o 5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta tuai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta mataa whakaritenga, me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe- ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa- keha, koia te take i whunga tonu ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha- ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka- hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakaha- ere i te taha kia matau, kia \\vawe te puta atu ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa- keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e rite ai, hei reira ka karapiti ai nga rao e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko te mea ma koutou, be uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kau- papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei: — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata, ta- ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae- re ana ki te whakamanawa Haere kia koutou ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita. o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka- toa o nga mota e rua nei. (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki nga whakaha- ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai to pai te ora, to rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te ''Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
![]() |
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI. whakamarama i nga ahuatanga e puta ma: ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe- nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, nae a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i tenei ao. (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana enga tangata matau hei pai- nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, rae nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei. (6.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau, ma- rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata, nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti- nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate katoa. (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa e puta mai ana i te Paremata o to tataa mo- tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o ia ture, me tona pai mo tona kino, me nga mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana ture. (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta onga e homai ana e nga tangata whakatipu- tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete, mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti), Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki, Teera mehe, Hanihi, me em atu tu mahi katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu- ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga hapu ranei. Engari me te mohio ano kou- tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua, hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.) he utu mo aua tu panui, ara, ho 2/6 hereni me te hikipene, tae ata ki ee 3/ he- reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa ake tenei tikanga tao to koutou taonga, kao- re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora nei. (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau ki te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake- ha ranei, kia whakaaturia hei painga,, hei whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi, me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori. (10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o nga whare Wananga Maori o nga tipunu iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha- waiki, Ue noa mai ki Aotearoa nei, me ona -whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa. (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me nga whanautanga tamariki, me nga mahue- tanga taane wahine ranei, me nga weteka- nga ture marena, me era atu tu korero katoa e pa ana ki nga take penei me enei kua tu- hia ake nei. (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, me te whakamanawa haere hoki kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me nga tamariki, i te mea. kua eke tahi nei ta- tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki- tanga mai o te tinana, i te tau tawhito, me te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki muri, a, rae te haku hoki o te ngakau ki nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka- mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko- ro hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa roa e haerea nei e tatau. No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga- hau haere nei he kimikimi haere i enei tu ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru- nga i to koutou maunga tapu, te waahi i puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata- pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua. No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma- unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me nga maharatanga a te ngakau i runga i te rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu, me nga tangata katoa, ki te homai utanga hei pikautanga maaku ki o koutau marae. Kia kaha hold te whangai i au, ina tae atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te waha haere i nga utanga e whakaekea ana ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he porangi ta koutau mokai. e pai ana he wha- katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata haere koia tu koutou makai ka kohikohi haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa ka ngu ia ki te ara. He panui mau tonu te- nei i nga wa kore utanga, o te "Puke." Kia ora tatau katoa. "Te Puke Ki Hikurangi." WHAKAMARAMA I NGA TURE O "TE PUKE KI HIKURANGI.': Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene. E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:— TUBE 1. E wha putanga o te "Puke" i te marama, ko te utu 16/- hereni i te tau; rao te ono marama e 9/- hereni; mo te toru marama e 5/ hereni. TUKE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona, me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here- ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te tikanga. TURE 3. Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta- ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal Note or Post Office Order ranei) me tuku mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta- mahau c/o "Te Puke" Greytown North. " TUKE 4." Kia mohio ano nga kai tango pepa o te "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te takai o waho o te pepa, he tohu tena kua tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore e tae mai he whakaatu mana. TUBE S. E kore e tau te bee ki nga kai-mahi o te "Puke" me io koutou taonga, mo nga wha- kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia tupato ano koutou, kaua nga korero kino e tukua mai. TUKE 6. Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke" kia nama te tangata nga tangata ranei ki te "Puke." TURE 7. Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga korero whakakino ingoa tangata, kaore e whakaaetia. TUKE 8. Ko te tangata kui whakaturia e te ko- miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke" ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo- kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru- nga i te motu nei, koia anake hei whakaha- ere mai i tera taha. TURE 9. Ki te tono mai te tangata he pepa mona, me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. : Ko te ahua tawhito ra ano, ki te inaha nga korero ka maha atu hoki nga wharangi. ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi. Printed and Published for the Proprietors by T. RENATA at their Registered Printing Office, Main-street Greytown Wairarapa.N.Z.