|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 33. 11 September 1906 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 33 o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hepetema 11, 1906. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI
[PUTEA]
[Ahakoa kua hori te wa hei putanga mo
enei kupu mihi, engari na te ngakau i kuku-
me mai mo tenei wa whakapuaki ai.]
%
TE MATENGA O RIHARI
HOANI HETANA.
He mihi he tangi roimata.
I te 11.59 a.m. o nga haora o te 12 o nga
ra o Hune nei ka tae mai te rongo, kua ma
te to tatau Pirimia (a te Honore Rihari Ho-
ani Hetana.) Te matua o te Pani, o te
Pouaru, o te Rawa-kore, me te kai hautu i
te hunga-iti, e kupapa nei i raro i te mana
huihui o Kiingi Eruera Vll, i roto ano hoki
i te rohe potae o te Koroni o Niu Tireni.
Tenei ra e te iwi, kua pa te mamae, me
te pouritanga nui ki nga iwi katoa i marara
ki nga topito e wha o te ao, a, he mea wehe
mai nei hoki tatau tona iwi Maori i roto i
taua kahui ki tenei taha o nga moana wha-
nui, hei tau tangata hei manene ki te ao,
na nga toto o to tatau Ariki o Ihu Karaiti
i paihere tatau ki roto i te Ture tangata me
te Ture Atua, a, noho ana tatau i runga i te
rangimarie me te Rongomau, ko te aroha te
pou toko-manawa o enei mea katoa, i taea
ai e tatau te pupuri i tenei ao whakauaua.
No reira, Haere atu ra e pa. te mata-hii-
taua me te toa mata-ara, nana nei i rauhi
nga iwi e rua te iti me te rahi, e hoe nei i
runga i te waka o te rangimarie me te aroha
nui, mai i te tau 1893 ki te tau 1906, i te
wa e tu ana koe hei kai hautu mo o iwi e
rua e noho nei i Niu Tireni. Haere atu ra
e pa, te oha a nga rangatira e te iwi Maori,
kua whakahemo atu nei ki te po. I tauto-
kona nuitia hoki e ratau o tikanga katoa i
whakahaere ai mo te iwi Maori, i te wa e
kori ana o ratau tinana ora i tenei ao, ina
nga rangi i hee ai, ka kore he hepara mo te
kahui, ka marara noa atu ki nga kuaha ma-
ha o Aotearoa me te Waipounamu, ana tika
ana hee koia tera, i te mea kaore he kai a-
rahi, e tika ai te haere i runga i te matua-a-
iwi o te tika, o te pono, o te honore.
Haria atu ra e pa, te mana, te kaha, te
poutokomanawa o te hunga-iti, me te oki-
, okinga hoki o nga kupu o te whakaaro nui
me te mohiotanga. Haere i runga i te ra-
ngi marire, me te Honore o au mahi nunui
i mahia e koe i te wa e kori ana tou tinana
i roto i nga tau maha o tou oranga i tenei
ao, Kua maha ou tau e kopikopiko ana i
waenganui i to iwi Maori, kua kite koe i
nga tika i nga hee, me nga pororarutanga i
hee ai i nga ra kua taha ki muri, a, he mea
. whakatikatika nau enei hee katoa, ka takoto
i roto i te aio piropiro, kua whakahemo o
hoa rangatira ki te po, nga kai tautoko i a
| koe ki runga i enei mahi nunui au, no tenei
wa kua whai atu koe i muri ia ratau, ka
waiho koe hei kopani mo te puna o te ma-
tauranga.
No reira matau to iwi Maori ka roihi a-
poroporoaki atu ki to tinana mate, kua wehe
atu nei i tenei ao, mo au mahi nunui me au
tikanga papai hoki i hora ai ki waenganui
ia matau, i noho ai matau i runga i te ra-
ngimarire, me te ngakau aroha o tetahi ki
tetahi i rite ai te noho o te iti raua ko te rahi
i runga i te whakaaro kotahi. I whakapau
nui hoki nga rangatira o te iwi Maori ki te
tapai i au tiknga nunui i whakahaere ai
hei painga mo nga iwi e rua. a, hei takiri i
te ingoa o te Koroni o Mu Tireni, i a koe
Kawana ana i o u iwi e rua i roto i nga
tau 13 kaa pahure ki ruuri, a, kihei i mutu-
mutu mai te hiahia nui o to iwi Maori ki a
koe ; kaati na runga i te ringa kaha o aitua
koe i tango atu i roto i tenei ra, katahi ka
hee nga wawatanga a te ngakau mou.
Kowai ka hua e penei ranei te whaka-
haere a to kai Riiwhi i to iwi Maori e pe-
whea ranei ? Otira he ra kai tua hei tiroha-
nga atu ki te ahua o ana whakahaere, e rite
ranei ki a au whakahaere te ngohengohe e
taikaha ke atu ranei ? no reira i mamae nui
ai te ngakau o to iwi Maori.
Hei mihi mutu ake; Haere atu ra e te
Pirimia, te matua o te pani o te pouaru me
te hunga-iti, te putunga o nga kupu me
nga tikanga, haere atu me te kii o te wha-
kaaro nui, me te matauranga hohonu ki ru-
nga ki te Ture tangata me te Ture Atua, e
rauhi nei koe i te iti i te rahi, waiho ko te
aroha pumau ki to iwi ngau kino ai i roto i
te ngakau, me te tangi koingo nui hoki kia
koe.
Haere me to aroha tohutohu ki te tanga-
ta, i te huarahi o te tika me te mohiotanga
nui ki nga mahi a o hoa rangatira Maori
kua rupeke atu nei ki te po. I heke mai
nei hoki to ratau pito mohiotanga i te puta-
nga o nga matauranga nunui ki te ao; i te wa
i horahia ai te whakapono ki runga ki enei
moutere, a, e mohoao ana hoki nga iwi Ma-
ori o enei motu, na nga toto o to tatau Ariki
i whakahoki mai te ngakau mohio kia ratau,
koia tenei e noho nei tatau i runga i te ra"
ngimarire me te ngakau aroha. No reira e
kore e wareware nga kupu i puaki i tou ma-
ngai ki nga marae kainga katoa o te iwi
Maori i tae ai koe i runga i te motu nei; ihapai
ai koe i te hunga tamariki me te hunga-iti,
kia piki ki nga turanga nunui o hou o te iwi
Pakeha. Na reira nei i mau ai nga mahi
ahu-whenua ki runga ki enei motu, e ahu
ai te ringa ki te ngaki i te oneone hei oranga
mo te tinana, tae noa atu ki era atu mahi
huhua, e kore nei e taea e matau te tatau,
otira e puta katoa mai ana he oranga mo te
tinana i roto i enei ina pai te whakahaere-
nga. Ko tenei haere ki tou nui ki tou mano
i te po mana koe e powhiri mai, haere ki o
hoa aroha kia Tamahau kia Tomoana, me
era atu rangatira maha o te iwi Maori e ha-
utu mai ra i te reinga; kaati iho nga poropo-
roaki ki a koe.
Ka ahu atu nga mihi ki te pouaru me
tana whanau katoa, e noho mai ra i roto i
te whare potae ki to ratau matua, kua wehi
atu nei ia tatau i tenei ao E whae tena
koe me te ahuatanga o to Koroheke, te ma-
tua o nga iwi e rua e noho nei i runga i enei
motu o te moana-nui-a-kiwa. He tangata
ia e tino rongona nuitia ana tona ingoa e
nga topito katoa o te whenua, tae noa ki te
whenua Matua, ki te puputanga mai o nga
Ture a te iwi Pakeha, i ruia mai nei ki ra-
nga ki enei motu i tenei taha o nga moana
whanui, i roto i nga tau maha ona e whaka-
haere tikanga ana mo nga iwi e rua e noho
nei i Niu Tireni. Otira e whae, kaore i te
wareware i te ngakau a ana kupu nunui i
whakatakoto ai ki te marae o Papawai i
enei tau ka hori nei ki muri, i te wa i haria
ai e ia nga tai-tama o te iwi Maori ki te wha-
kanui i te Taimana Tiupiri o to tatau Kuini
atawhai o Kumi Wikitoria. Tae noa ki te
whakakaraunatanga o tana tama o Eruera
VII hei Kiingi mo Ingarangi, kihei rawa ia
i wareware ki te poropoaki iho ki tona iwi
Maori, i mua atu i to ratau whakawhitita-
ko ona tamariki ki Ingarangi. Otira he ma-
ha ano nga hui o mua atu i enei; i tae mai
ia korua ko to koroheke, me era atu Minita
hoki o tona Kawanatanga ki Papawai nei;
i reira ka tukua e Tamahau me nga morehu
katoa o Wairarapa a Aotea me te Waipou-
namu whare hui e tu ana ki Papawai, ki te
ringaringa o te Kawanatanga o te Hetana,
hei tohu mo nga tikanga hou i whakaarotia
nei e ia mo te iwi Maori, i ene: wa ka hori
nei ki nauri, a, taea noatia mai tenei wa, ko
enei whare i whakaarahia ai, hei whiriwhi-
tanga i nga take e pa ana ki te iwi Maori, a,
hei whakaoti hoki.
Na tona kaha me tona Kawanatanga ki te
whakahaere i nga tikanga hou, i kotahi ai
te iwi Maori, me tona kaha hoki ki te rapu
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE TAU TUAONO TE PUKE KI HIKURANGI
i nga hiahia o tona iwi Maori, koia i puta ai
enei painga katoa ki nga iwi e rua,a, e tino
aroha nui ana hoki matau ki a ia, mo enei
mea katoa a ana kua tutuki nei i a ia te ma-
hi mo matau. Ahakoa e whae, kua wehe
atu tona tinana i tenei ao, kaati tonu nei ko
ana tikanga pai i mahue iho i a ia ki muri
nei hei matua hei tanga manawa hoki mo
matau, ina ia kore e tukinotia e ona hoa Pi-
rimia i muri i a ia.
"I te wa hoki i tu ai a te Hetana hei
Minita mo te taha Maori, kiia ana i reira te-
ra ia e whai koha, me te kii ano a etahi he
porangi ia ki te tu hei Minita mo te taha
Maori, notemea no te Waipounamu ke ia,
a, kaore ia e mohio ki nga tikanga Maori.
Otira i aru ia i nga tohutohu a Ta Hoori
Kerei' me Timi Kara hoki, i runga i tona
whakaaro nui kia kotahi he whakaaro mona
mo te taha Pakeha me te taha Maori. Kaa-
ti ko te take hoki i paoho ai nga raruraru
i mua ki runga i te motu nei he whenua te
take, ko te whai nui ke a te iwi Maori ko te
whakahaere tika i nga whenua, a, i runga i
te uaua o tetahi me tetahi taha ka tipu he
he raruraru, ka maringi he toto i konei.
Otira i whea i whea o te ao nei tenei hanga
te pakanga, e ahu katoa mai ana i te whe-
nua te timatanga. No tenei wa ia tatau nei
ka mahea atu tera ahuatanga, ka tu hara-
kore tatau i runga i nga tikanga e whakaha-
erea ana mo nga iwi e rua. No reira ehara
i te mea na nga Pirimia o mua atu ia te
Hetana i kitea ai tenei ahua o tatau, engari
na te tunga o te 'Hetana' hei hautu i nga
iwi o te motu nei, na reira i mohiotia ai kai
te taikaha ke atu nga whakahaere o mua i o
naianei, kua kite nga konohi kua whakapo-
no hoki te ngakau." na reira i kai ngakau nui
ai te whakaaro kia te "Hetana," ki te matua o
te pani a te pouaru me te hunga-iti, ko tenei e
whae, kia nui nga ora kia koe me tou whare
katoa, e noho maina i roto i te whare mate
ki to tatau matua kua wehe atu nei ia tatau.
"Te Hetana Me Ana Mahi."
Ko Rihari Hoani Hetana (R. J. Seddon)
i whanau ia ki Ekereta, e tata ana ki Hene
Herena waahi o Ranakahia, (Eccleston, near
St. Helens, Lancashire) i te 22 o nga ra o
Hune o te tau 1845. Ko tona matua taane
no roto ia i tetahi o nga hapu tawhito o Ra-
nakahia. Ko tona whaea ko mihi (miss) Ri-
nahi te ingoa, i whanau ia ki Anana, he
taone iti kai waho o Dumfriesshire, tokorua
ona matua, no roto katoai tetahi hapu, e wha-
kapau nui ana nga whakaaro ki te mahi
paamu me te ahu-whenua. Ko tona whaea
koia tetahi o nga Kura Mahita tino matau
atu o taua takiwa, tae noa ki tona papa he
rite tonu raua he matau anake. Otira i
runga i te hononga ia raua hei taane hei
wahiue, ka hono hoki o raua matauranga kia
raua, kihei i wehe atu raua, a, tae noa ki te
wa i whanau ai a Rihari Hetana. Na reira
i taiapotia ake ai e te whakaaro enei korero
hei tuhituhinga; hei tirohanga iho ma nga
konohi maha o te iti raua ko te rahi, ki
putake i takea mai ai enei korero mo ra
i enei ra whakapuaki ai. Heoi i te mea
6 ona tau, ka mate te 13th o nga Roore
Tapi (thirteenth Earl of Derby,) i te
1851 ; he tino momo Ariki taua tanga
engari ko nga kai hapai i nga tikanga a ta
tangata ko nga tipuna o te Hetana kua ma
ake nei, i reira ka puta ake tona whakaa
ki taua momo Ariki, i runga i tona kitenga
atu i ona tipuna me te iwi nui tonu, e pou
ana, e mamae ana te ngakau, i konei ka
kiri mai ia i a ia ki waho o tona ropu tama
riki, ka uru atu ia ki roto i te ropu o nga
kaumatua haere ai, ko nga tamariki o roto
i tona ropu, kai te kata, kai te takaro, ki
te tutu noa, he mahara he mea hanga no
iho tera e haeretia nei e ratau, kaiti kaore
e taea te pewhea, i runga i te mea kaore an
ratau i whai whakaaro.
Ko etehi kupu ano a ana i whakapuaki a
kia Okoona; i te wa e tamariki ana ia. ka
kite ia i te ropu hoia o te Kotarani e haere
ana ki Rewapuru, ki te pakanga o te Ka
raimea. Ko te wa tuatahi tonu tenei i ki
te ai ia i a Kuini Wikitoria, a, ko ratau hoki
nga kai hapai i te Himene mo te Kuini.
I muri mai i tena ka tae ona tau ki te 18
ka paku nga rongo o te nui o te koura o
Wikitoria wahi o Ahitereiria ki Ingarangi
ka tumanako a roto ; tona ngakau kia haere
mai ia ki Ahitereiria nei keri koura ai, no te
1863 ka rere mai ia i Ingarangi ki Ahiterei-
ria, i runga ia i te "Star of England" tona
unga mai ki Ahitereiria, ka timata tona
mahi koura, kihei rawa ia i whiwhi, e rua
ona tau e kimi koura ana i reira kore noa
ia i whiwhi.
No te tau 1865 ka ahu atu i Nui Tireni
nei, nga rongo o te nui o te koura o te tai-
hauauru o te Waipounamu; 1866 ka rere
mai ia ki Nui Tireni nei ka u ia ki Hokiti-
ka ; ka eke ona tau i naianei ki te 21; a,
kua tino pakari atu hoki tona ahua, i reira
katahi ratau ko ona boa ka tango kereme
ma ratau i runga o Waimea, i a ia e keri
koura ana i Waimea katahi ano ia ka whi-
whi kihei hoki i rikarika. I muri iho hoki
ana ano ia ki Wikitoria, ka moe ia i te
tamahine a Hoani Spotswood, I tona ho-
kinga mai ki Nui Tireni nei i taua tau ano,
ka tu koia tetahi o te Poari o Arahura, i te
tau i ruuri mai, ka tu koia te Tiamana mo
te Poari. I te whakakotahitanga o te po-
rowini o Arahura me Westland, ka whaka-
turia ko ia he mema mo roto i te Kaunihera
i taua wa ano ka whakaturia ko ia hei Ti-
amana mo taua Kaunihera. I tenei wa ka
timata tona whai i nga mahi Paremata,
otira ka timata tonu i tenei wa tona
pai ki nga whakahaere o te taha Kawanata-
nga. No te tau 1876 ka whakaingoatia ia
hei mema Kawanatanga (Liberal) mo te tunga
mema o Kumara, kaati kihei i tu. J te tau
1878 ka whaaaturia ia hei Mea (Mayor) mo
Kumara. No te tau 1879 ka tu ia hei mema
mo Kumara ki roto ki te Paremata, i te
tau 1882, i te nui rawa o tona rohe pooti,
|
|
3 4 |
▲back to top |
4 (TE TAU TUAONO) TE PUKE KI HIKURANGI. (HEPETEMA 11, 1906. No. 33.)
Wairarapa, i te taenga atu ki Waikato i te
tau 1875. I patai mai hoki a te Kooti,
e haere mai ana koutou ki te aha ? ka utua
e te Manihera te Rangitakaiwaho me ona
boa rangatira, e haere mai ana matau ki te
whai mai i te atuatanga, ka utua e te Kooti,
kai kona tonu te atua kai te upoko o te mo-
tu nei haere e hoki, tika tonu tera kupu a te
Kooti, kaati ko te tangata i tukua atu nei e
au te kupu, hei whanaunga tata tonu kia te
Kooti.
I runga i te mea kua kite au i tetahi mea
nui i puta ake i turanga, he wahine i patua
e tona taane, ko te patu tenei i tana wahine,
i whakaporangitia, i atahutia, i taupatia,
i whangaia hoki ki nga hau katoa, mete ki-
no noa iho o nga mahi Maori i runga i taua
wahine, ko te ingoa ko Rihi te Nahu me ta-
na tamaiti ano, ka mauria porangitia mai e
ia taua wahine ki konei, a, tae tonu mai ki
konei ki roto ki te whare o te Ama-ote-rangi
raua ko tona whaereere, tae rawa mai taua
wahine, kua riro atu a te Ama raua ko tona
hoa me etahi o a raua tamariki ki Heretau-
nga, ki te whai haere ia Hikapuhi, otira taua
haere na matau katoa, kaati kaore au i mo-
bio ki te take i noho ai au. I te taenga mai
o te wahine nei ko Hohepa Aporo, ara, ko te
papa o te hoa wahine o te Ama-ote-rangi, hei
matua tonu tenei kia matau, KO to muri iho
ia Piripi Te Maari; ko nga tangata i tua
mai i a ia ko etahi ano o ana mokopuna, ko
nga kaumatua, ko Tutu Te Whaiti raua ko
tona hoa wahine, ko Koneke Harawira, me
te potiki hoki a Nepe Apatu raua ko tona
hoa wahine, ka mutu nei nga tangata i roto
i te whare o te Ama.
I tetahi rangi ka porangi te wahine nei,
ka mahia te parani ki runga ki a ia kia mu-
tu ai te porangi, kaore hoki i mutu, kaati
kotahi tonu te tangata i waho o te parani ko
Hohepa anake. Ka roa e mahia ana ki te
parani, ka haere atu a Hohepa ki roto ki te
ruuma, ka potaea atu e ia tona potae ki
runga ki te wahine nei, ko te taunga tenei o
te wahine nei ki raro. I te ahiahi ko mahi
ano te parani, ka makaia te potae e nga ta-
ngata ki raro, ka rere ano te wahine nei ki te
hopu i te potae nei, me tona karanga atu
ano ki nga Neehi kai te pai noa atu te potae
nei kia au, kihei i rongo nga Neehi. I tena
taima katahi a Hohepa ka haere mai kia au,
kia hoatu e au he akitiwha hei mea wai ma-
kariri ki runga ki te mahunga o taua wahine,
katahi ka hoatu e au. I te ahiahi pouri ka
haere atu au kia kite i taua wahine, kaore :
ano au i roa ki roto i te ruuma, ka marama '.
katoa a runga i te whare i noho ai te wahi-
ne, ko taku maunga tenei i a ia, ka mahi
tahi maua ko Hohepa i runga i te wahine
nei. Tera ano te kupu a Hohepa i kaha ai
te tono ia au, a, i mahi tahi ai hoki maua,
kai runga i tera kupu a Hohepa, kaore ia e :
kaha ki te mahi katoa i nga mate o te wahi-
ne nei, heoi ano te mate ena e taea e ia ko
te mate porangi anake, ko etahi ona mate, •
ko te atahu, ko te taupa, ko te wehe kaore e
taea e ia. E panui ana a Hohepa i roto i o
matau huihuinga, ko ta matau mahi hoki
he pupuri i taua wahine, kaati i runga i te
tohe o Ngarongo (hei tamaiti ki a ia) kia
mauria e ia ki te ngutuawa, kaore i whaka-
aetia e maua, e mea ana maua kia ata oti te
mahi ki runga ki taua wahine ka haere ai.
Ka roa mana e mahi tahi ana ka korero mai
a Hohepa kia au, ko te mea kai te toe ki ru-
nga ki te wahine nei he mau ki Nepia, ki te
waahi i tuku mai ai iu ki raro o te tima i
tona haerenga mai i Turanga, ka ki mai ia
maku e kawe, ka ki atu au mau tonu e kawe
whakaae ana mai ia. No te ata katahi ia ka
kii atu kia haere raua ki Nepia, ki te takahi
i te waahi i tuku mai ai ia i runga i te tima,
whakaae tonu taua wahine ; i reira ano ka
tangi a Ngarango i tetahi tangi nui, heoi
ano ka kore e rite taua haere. I konei ka
mahue ia Hohepa to ratau whare, ka haere
ake ki toku whare matau noho ai, rapu ai
hoki i te tikanga e rite ai te kupu mo taua
wahine e tae ai ki Nepia, oti iho te kupu me
i waenganui ia maua ko Rina te Apatu,
i ta maua whiriwhiringa ka oti ko au e haere,
taua haere aku e haere ana au i raro i te
mana o te kupu a Hohepa, ara, e pera ana
ki taku mohio. I te ra i haere ai au ko te to-
hutohu a Hohepa i te ahua mo ta maua ha-
ere ko te wahine nei, ka mutu nga tohutohu
ka haere matau ; otira he uaua ano i pai ai
a Ngarongo. He huihui tonu ta matau ma-
hi, ko te Pahoro e mohio ana, ko Arapata
te Maari nana i whakaoti ka marama. Ta
maua haere ko te wahine nei te kupu a Ho-
hepa, me moe atu matau ki te Peti i tua o
Hukarere, ka mahue mai a Nepia ki tenei
taha o Hukarere; rite tonu i a au taua kupu
a Hohepa me ana tohutohu katoa. Ia ma
tau i eke ai ki runga tereina, haere tonu
matau a tae tonu atu ki te Peti rano i taua
ra, oho ake i te ata mahia katoatia nga mea
i kiia mai ai e Hohepa, oti katoa. Ko te mea
i riro mai ia au ko te wai-tai o te moana nui-
a-kiwa, i whaoina kiroto ki te patara Kaa-
ti e kii pono ana ahau i tenei rarangi o te
panui nei, he wai-tai te rongoa o te wahine
nei i ora ai i ona mate katoa. Te rua na
nga kapua i hapai ake te nehu o te moana ki
runga, na te hau i whiu ki te tua whenua,
ka waiho hei ua ki uta, ka rere te wai i roto
i nga awaawa, ko te wai matao nei tenei,
i puta mai tenei wai i te moana, kaore he
moni o tenei wai, kore ki paku, ki riha, ki
nota, ki meroiti, ko au hoki te rima. Ko
3ga korero mo te wai nei kai roto i te
Paipera, tuturu taketake kai reira. I toku
taenga mai ki te kainga nei katahi ano ka
marama te huarahi mo Hikapuhi, ko te take
i roto te wahine nei i te mahi a Hikapuhi
kaore i ora; ko ta Hikapuhi tana wai he
waipiro, he mea mahi e te ringa tangata he
mea utu hoki ki te moni; tena ko te wai
;ai, he mea hanga na te Atua tae noa ki te
wai matao, kaore i kawea ki roto i nga awa
wai whakarukuruku ai, heoi ano he akiti-
wha ka tuku ki roto ki peihana wai, ka mea
ai ki runga i te mahunga, koi na tona rongoa
a pai noa taua wahine, kaati tena, i a au ka
hoki mai ra i Heretaunga kua mutu to Ho-
hepa mana, kua aki tonu iho i ana tikanga
kia au tae noa ki tuna powhiri; ko nga ma-
hi kia au, he haka, he waiata, he puha,
kaati tena. Kia kotahi hei tuku atu maku i
naianei ko tana powhiri, koia tenai, kia tau
ano ra te rangimarie kia koutou :—
Me pere te hitimi ki Kairuru raia whai-
ruriruri, me pere te hitimi ki te Waipouna-
mu whairuriruri, nae pere te hitimi ki Wai-
rau raia whairuriruri, me pere te hitimi ki
Arapaoa raia whairuriruri.
Whiti mai ki tenei motu.
Me whiu te kohatu ki Taranaki raia whai-
ruriruri, me whiu te kohatu ki te Tai-haua-
uru whairuriruri, me whiu te kohatu ki
Waikato raia whairuriruri, me whiu te ko-
hatu ki Ngapuhi raia whairuriruri.
Ko au te rima.
Me hoki mai kia Akarana whairuriruri,
me whiu te kohatu ki Hauraki raia whairu-
riruri, me whiu te kohatu ki Turanga raia
whairuriruri, me whiu te kohatu ki Rotorua
raia whairuriruri.
Ko au te rima.
Me whiu te kohatu ki Whakatane raia
whairuriruri, me whiu te kohatu ki te Kahanu-
tatiki whairuriruri, me whiu te kohatu ki
Waiapu raia whairuriruri, me whiu te koha-
tu ki Turanga raia whairuriruri ii.
Ko au te rima.
Me whiu te kohatu ki Nukutaurua whai-
ruriruri, me whiu te kohatu ki Wairoa raia
whairuriruri, me whiu te kohatu ki Mohaka
raia whairuriruri, me whiu te kohatu ki Pe-
tane raia whairuriruri ii.
Ka au te rima.
Me whiu te kohatu ki Heretaunga raia
whairuriruri, me hoki mai ki te rohe potae o
Pooti-riri-kore whairuriruri.
Ko au te Tokotoru.
Nga hitimi katoa, me nga kohatu katoa,
huia! huia ! huia! mai ki te upoko o te Ika
a to koutou tipuna a Maui Tikitiki o Tara-
nga. Kaati e piki ki runga ki o tipuna :—
Me pere te hitimi ki Tuhirangi raia whai-
ruriruri, me pere te hitimi ki runga ake ra
whairuriruri, me pere te hitimi ki nga hau
katoa whairuriruri, me pere te hitimi ki nga
wahine Parekohu whairuriruri, me pere te
hitimi ki nga ao kapua whairuriruri, me pere
te hitimi ki te rangi tuatahi whairuriruri,
me pere te hitimi ki te rangi tuarua whai
whairuairuri, me pere te hitimi ki te rangi
tuatoru whairuriruri, me pere te hitimi ki to
rangi tuawha whairuriruri, me pere te hitimi
ki te rangi tuarima whairuriruri, me pere te
hitimi ki te rangi tuaono whairuriruri, me
pere te hitimi ki te rangi tuawhitu whai
ruriruri, me pere te hitimi ki te rangi tua-
waru whairuriruri, me pere te hitimi ki te
rangi tuaiwa whairuriruri, me pere te hitimi
si te rangi tuangahuru whairuriruri ii.
Kaati kua tae mai koe kia matau ko tipuna,
tenei to reo me to tangi kua tae mai kia
|
|
4 5 |
▲back to top |
(TE TAU TUAONO.) TE PUKE KI HIKURANGI. (HEPETEMA 11, 1906. No. 33.) O
matau.
E hoki powhiritia te ao.
Me pere te hitimi ki te ao katoa whairuri-
ruri, me pere te hitimi ki nga pito e wha o
te ao katoa whairuriruri.
Kaati ko koe hei tokotoru e heke ki raro.
Me pere te hitimi ki te poka torere whai
ruriruri, me pere te hitimi ki raro reinga
raia whairuriruri, me pere te hitimi ki te kii
•o te mate whairuriruri, me pere te hitimi ki
te raka o te mate whairuriruri, me pere te
hitimi ki te tatau o te mate whairuriruri,
tutakina rakaia whairuriruri, kii a i te raka
kia te Awhiorangi whairuriruri ii
Kua mutu te mate, tena kumea te tangata
ki te Ao marama :—
Kumekumea totoia ae tora ki te taparere
nga ko kako hua taretare wai kurekure hi,
a ki wai kurekure hi, purangiaho ki te whai
ao ki te Ao marama. Aue ka pai ka huro
ka koiri potaea te paraki aikiha kua pai te
whakapaipai te wiki haere atu e niwa me to
hapara ka koko kai waho tiirere ana te
kongakonga a kiko kapeti riwai parawa a he
-kau ra he kau ra u a he kura miru kia miti
mai te raurekau, a he kau ra he kau ra u ka
tika te tau o hinawa, ka rawe te tau o hina-
wa, e hinawa, e hinawa huree.
Kua mutu te powhiri nei e te iwi, kaore
kau aku tikanga ki te whakatoi mai a te
tangata, ka rima nei hoki nga putanga mai
o tenei reo. Timata mai i aku tipuna tae
mai ki aku matua, ko au tenei, pai atu kia
au nga taha e rua, te ae me te kaore.
Notemea kua takoto te kupu, "ko te hunga
e kino mai ana kia au, e aroha ana ratau ki
te mate; a, ko te hunga e aroha mai ana ki
a au ka aroha hoki ahau.
Tenei ano tetahi, "kua takoto te kupu i
whanau mai ahau i roto i te kopu o toku
whaea, a, kihei ahau i whakapangia ki te
kapura, i whakamatauria ahau e te hunga
tukino i toku tinana, a, kihei toku matenga
i taka ki te whenua." Tenei ano tetahi o
aua kupu, 'I whakakakahutia ahau ki te
kakahu taratara, a, ka whakatama tane ahau
i naianei, ka takahia e au o koutou matenga
ki raro ki oku takahanga waewae, a, ka
waiho hei puehu mo raro i oku turanga
waewae. Kua rite tenei waahi i te 9 o nga
ra o Akuhata i taku taenga ki Papawai, taua
haere aku e haere ana au i runga i te whaka-
hau kia au kia whakaarahia e au a te Rua-
huihui i te mate. He wai i taku ringa e
mau ana, ko te take ko te wahine i haere
mai nei i Turanga na Hikapuhi, me te hakui
i mate nei na Hikapuhi ano, ara, i roto i ta-
na whakahaere. I reira hoki a Hikapuhi
me nga tangata o Wairarapa; kaore i tukua
mai e Wiramina, e te Iwiraru, e Wirihita
otira e ona hapu i waho atu i ona hapu ake
i te marae, heoi he pai tonu kia tu maua ko
Hikapuhi i te marae, kotahi tonu au ko Hi-
kapuhi i a ia katoa te iwi, me te ui mai ano
a, Hikapuhi kia au, kowai te ingoa o to atua ?
taku whakautu ko Huia tangata kotahi,
patai tonu a Hikapuhi, me te huna haere i
oku konohi kia ngaro au ki roto i tona poho,
e un; ana ona ringa i toku kaki, me te whai
mai hoki nga tangata i muri ia au, me te
whiu i te parani ki runga ki toku mahunga,
me te arahi haere ia au ki Aotearoa, me to-
na patai ano kia au kowai to ingoa, me taku
kii atu ano ko Tuhirangi, e pera haere ana
kia au kua kore au e kite ake, katahi ka ka-
ranga iho kia au, kai te mauria koe ki roto i
te whare na patu ai, whiua te moto, katahi
ano ka pakia e au te konohi o Hikapuhi, ka
matara atu ona ringa i runga ia au, tera atu
te maha o a maua kupu.
Ka whakaatu an i tenei waahi kia Mohi Te
Atahikoia kia Tangiora, otira kia koutou
katoa, tena koutou i roto i te aroha.
E Mohi kia rongo mai koe, kua utua mai
taku mahi mo nga hui whakapapa i enei tau
ka hori nei; ko Waiporoporo te Kingi nana
i kukume mai te reo o te Atua i te waahi
ngaro, be uri ia no Haere-iti, te kuri ko
Whakamoekahu, whawhai haere maina i ko-
na a tae noa mai ki konei, ko Haere i puta
te atua ki a ia, muri mai ko te tamaiti a
Waiporoporo ko te Haere, ka tuarua te pu-
tanga ki a ia. Muri mai :a Paora rana ko
taku matua ka toru putanga mai, muri mai
ia au kua tuhia ake ra, muri mai ko tenei ;
kua oti nga mea katoa, na nga hui whakapa-
pa i tiki to taua atua. Kaati e rua nga mea
i homai kia au. ko te kupu a Rawiri ki tona
tamaiti i mate ra. "kia mutu taku tangi
tupapaku, kia mutu hoki taku hipoki i toku
tinana ki te kakahu mangu, e waiho nei hei
taua ma te tangata ki tona whanaunga ake
ina mate, kaati nei te waahi hei whakamara-
ma ake maku. Ko tetahi waahi e waiho mo
tona ra, te hoa korero moku i taua ra he
minita, kai roto i te Paipera nga korero ma-
ko i taua ra, kaati nei i konei nga kupu mo
tenei wa. Engari ki te whakaatutia te ma-
rama me te ra e tu ai taua hui, me tae mai
nga uri o Waiporoporo kia au nei, i mua atu
o taua marama kia whai turanga ai koutou
otira kai a koutou ano te ritenga; notemea
he uaua rawa ki te ngakau o te tangata te
haere mai ki taaku powhiri.
(Kaore ano kia mutu kai muri ano te roanga)
Niniwa-ite-rangi.
HE POWHIRI.
Papawai.
Akuhata 25th 1906.
He panuitanga tenei kinga iwi, ki nga hapu,
ki nga huihuinga tangata e noho marara
ana i nga topito e wha o nga motu e rua
o Aotearoa, me te Waipounamu. E hoa
ma, tena ra koutou.
He powhiri atu tenei na to koutou tipuna,
na Rongokako, kia tae a-tinana mai koutou
ia Maehe, 1907 te tau, ki te kawe mai i o
tatau aitua, kia kite a-tinana hoki koutou
i toku Pa, ka tu nei ki runga i tona turanga
whakamiharo, e rite nei tona ahua ki te
Whetu o te ata kia Tawera, e tiaho nei tona
maramatanga. Haere mai! haere mai!
Eii, Toia mai te waka, ki te urunga te
waka, ki te moenga te waka, ki te takoto-
ranga i takoto ai te waka eii, haramai, ha-
ramai.
Kia mohio ano koutou, kai muri ano te
Panui whakamarama i te ra tuturu, e tae
mai ai koutou ia Maehe 1907.
Kingi Rongokako.
He Panuitanga Mo Te Roopu
Hoia Maori O Wairarapa.
Kereitaone.
Hepetema 10th, 1906.
Ki te Etita o te "Puke" Kia ora i to te
Atua atawhai e ora ana hoki te kai tuhi o
tenei panui, ara, me panui atu e koe kia ro-
ngo mai nga morehu o tera waahi, o tera
waahi o to tatau takiwa, e kiia nei ko Rongo-
kako, ara, kua titiro matau nga Apiha o te
Koopu Hoia o Wairarapa nei, kia whakamu-
tua tenei mahi. Kaati kua ngaro nga ta-
ngata nana tenei mahi ki te po, me ata
whakamutu marire i runga i te mohio iho
kaore e taea e te Maori i naianei, taihoa te
wa mo tenei mahi, kai te haere mai nga wa
mo tenei ahua mo te Hoia, ko te mahi mo
naianei he kuhu na ia tamaiti, na ia tamaiti,
i a ia. i a ia, kaati te mangere. Me mutu te
whakaaro iho, be uri au na mea rangatira.
ko mea hoki taku tipona he rangatira wha-
kaharahara, kaore an e tau ki te haere ki te
mahi. Heoi e hika ma me mutu tenei wha-
kaaro i runga ake nei, kaore noa iho he ki-
ko o tatau tatai rangatira, kua marama
kohekohe te tu mai a te tipuna nei a waha
paraikete i te rori, me te tangi kau o te mapu
i te ra o te waru, heoi ra e taku whanau be
tipuna mo tatau i naianei, ko te kuhu ki te
waahi totika, koia nei he tipuna mo tatau,
me marena kia Penapena-a-tupato nei, a te-
ra tonu e kitea ko tatau nga uri a tenei
tipuna:—
A Kuhu.
" Penapena.
" Tupato.
Tena i ana whakaritea, heoi kia ora ano
tatau.
Meiha Tunuiarangi, Nireaha Tamaki, Ta-
maiwhakakitea, Tuhua, Te Whatahoro, Te
Rangitakaiwaho, tena koutou. Heoi koi po-
uri koutou, ko matau kai te mohio ki te ta-
ke i tono ai matau kia mutu tenei mahi.
Heoi.
Kapene Taare Turi.
Rewhetenene, Iraia Te Whaiti.
He whakaaro hei titiro.
Waitangi.
Chatham Island-
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tenei etahi mahara hei titiro iho ma nga
iwi me nga hapu, e "Puke" mau e hari atu
ki nga whanaunga, heoi kia ora me tou ro-
pu.
1. He whakamarama ake i te ahua mo
tatau mo te iwi Maori, mo nga ra e heke
iho nei, e nga iwi e nga hapu, te taonga nu
|
|
5 6 |
▲back to top |
6 (TE TAU TUAONO.) TE PUKE KI HIKURANGI. (HEPETEMA 11, 1906. No. 33.)
hei pupuri i o tatau whenua, he whakapau
i o tatau mahara me o tatau uaua ki te ma-
hi, ki te whakatipu taonga, koi ana te ture
nui hei pupuri i roto i nga tikanga maha a
te iwi nei a te Pakeha, kia kite ai hoki nga
iwi i nga toenga whenua e puritia ana i raro
i tenei tikanga, kua kiia ake ra.
Hei whakamarama kia koutou i te huara-
hi i te ture hoki hei pupuri i o tatau whe-
nua, rae titiro atu ki te whakahaere a Api-
rana ngata ratau ko tona iwi, kua kotahi te
mahara ki te mahi ki te whakatipu taonga
ki runga i o ratau whenua, nga eka katoa
kei raro i te paamu i naianei e 60,000 eka,
ko nga hipi kei runga e 60,000.
E koutou e nga iwi e nga hapu e tahuri
nei ki te hokohoko i o koutou whenua, ti-
tiro atu ki te ture tika, ki te hoko tika, ki te
moni tika e whakina maina e Ngata ratau
ko tona iwi, ka mohio tonu iho koutou kei
a koutou ano o koutou toenga whenua i raro
i tena tikanga, ki te kore koutou e whaka-
pono ki tena tikanga kua whakina ake ra,
kaati maku tonu e hoatu tetahi whakama-
rama kia koutou pera ano me ta Ngata ratau
ko tona iwi.
He tirohanga iho noku me toku iwi, pai
atu te whakapau i nga uaua ki te whakatipu
taonga ki runga ki nga toenga whenua, ka-
ati e nga iwi e nga hapu, ko nga Maori ka-
toa o tenei motu o Wharekauri, kei raro
anake i te mahi paamu, ko nga eka katoa
25,500, ko nga hipi 12.000, ehara i te mea
ko enei anake nga taonga, he kau he hoiho
he poaka me nga mahinga kai; taewa, me
era atu tini mea e tiria ana ki te whenua,
Ko nga eka i riihitia e nga kaumatua ki te
Pakeha i te tau 1870, 47,000 oka, kaati kei
te hoki haere mai aua whenua ki nga Maori,
waiho tonu atu e matau hei paamu, me nga
Mooriori hoki, nga whenua ia ratau kei te
paamu katoa, kore rawa tetahi eka kei te
takoto noa kei te mahi katoa, kaati kua kite
iho au me taku iwi he oranga nui kei runga
i tenei tikanga, ehara i te mea ko tera anake.
engari he ako hoki i nga uri ki nga mahi
paamu ki te pupuri hoki i te whenua.
Kaati e nga iwi e nga hapu ka marama
mai koutou koia nei te ara nao tatau, kei penei
na koutou mana rawa tatau e ki mai koi ara
te ara, kei te mohio nei ano tatau ki tera
tikanga, kaati kei te whakaatu noatu au i
to matau nei ture, ko to matau nei mohio-
tanga e whakamahia ana, ehara i te mea e
korerotia ana ka waiho i tahaki takoto ai,
na te rongo i nga aue i nga patu a nga ture
i nga tau kua hori nei, no reira i toko ake ai
te mahara, me whakamarama noa tenei ara
hei titiro iho ma koutou, ehara i te ara pa-
keke, ki te whakamahia te tinana e nga
mahara he mama noa iho te tikanga kua kiia
ake ra, kaati e nga Iwi e nga Hapu, korero-
tia ka pupuri kaua e pangaia, tena pea te ra
e hoki ai o mahara ki enei whakaaro, te tare
nui puritia te oneone, rue pewhea ? koia nei
kua korerotia ake ra, heoi ano.
Na Inia Tuhata.
Te Tupuhi I Tahiti.
I enei marama ka hori ake nei, ka tae mai
nga rongo o te aituatanga o Tahiti i te tu-
puhi, otira i te rongo tuatahi i tae mai ai
kia tatau, kihei rawa i tino pouri te ngakau,
engari no to muri rongo ara no to tenei kata-
hi ka nekehia te kino. Ko te moutere i ki-
no rawa atu te tukinotanga a te Tupuhi ko
Anaa mate tangata mate taonga. Ko aua
moutere e ono, kai te tu puputu tonu, ko
Papeete, ko Taaite, ko Anaa, ko Marokau,
ko Hikueru, ko Motutonga, kotahi tonu te tai
nana i taoro enei moutere katoa.
E kiia ana e nga kai whakaatu koia nei
tetahi o nga Tupuhi nui i puta ki reira i ro-
to i enei tau maha ka hori nei ki muri; otira
i te putanga o taua tupuhi he hau te timanga
i te mea ka ahua roa e pupuhi ana te hau ka
maranga te tai, nawai i iti kanui haere tonu
atu, i runga i te kinonga o te maranga o te
tai, katahi ka whakapuku mai tetahi ngaru
nui i waho, te tatanga, mai ki uta katahi ka
pakaru taua ngaru, ka ngaro i konei nga
moutere kua kiia ake nei ka mate i kona 121
nga Maori, ko nga morehu i eke ki nga wa-
ahi tairanga ote tua-whenua ara ki nga mau-
nga na reira i ora ai.
Otira ko te tai nui atu i puta ki taua taki-
wa, no te tan 1795, i mua tata tonu atu i te
taenga mai o te iwi Pakeha ki aua moutere
(ara o nga kai kauhou i te Rongo Pai) kaati
i te taenga atu o aua kai kauwhau ki runga
i aua moutere e mau tonu ana te tahinga a
te wai i nga taonga o runga i aua moutere, a,
konga waahi pokorua e mau tonu ana te ho-
puatanga wai ara o te waahi tonu e tu nei te
taone o Papeete i naianei, kaati tena. I te
7 o nga ra o Pepuere ka puta te tai nui kua
kiia ake nei, kihei i roa kua tae ki te 3 putu
te hohonu o te wai i te taha whakararo o te
taone, a, ngaro iho nga moenga o nga
tangata ki roto ki te wai, otira kihei i roa
kua mutu, ahu atu ana te tino kahanga o
taua aitua ki Paumotu moutere, pakaru iho
te whare o te Kawanatanga o Wiwi rae era
atu whare hoki o reira. Ko te Karapu Ho-
tera tetahi whare nui o reira, haria atu ana
e te tai, ki te taha o te ngahere tu ai. Kaati i
te timatanga ake ano o te piki o te wai, ka
timata nga tangata te whakawhaiti i o ratau
taonga me te maumau ki te waahi tairanga
o te whenua, ko nga mea ano i rokohina e
taua ngaru ki roto ki nga whare ko nga mea
ano tera i mate, kaati ko te ruihi katoa o nga
whare e £20,000pauna, apiti atu kite kaipu-
ke me ona taonga katoa i aia mai e te ngaru
ki roto i te ngahere tu ai, ka eke te maha o
nga moni i ruihi ki te £150,000 pauna.
Ko taua tupuhi i ahu mai i te raki-wha-
katehauauru, no muri ka huri ki te tonga
katahi ka kino atu. Ko Tautira he kainga
(pa) kai te Rawhiti o Tahiti, i haria katoatia
nga whare o nga Maori e te wai, tae noa ki
o ratau taonga me o ratau waka hoki. Ko
Moorea he moutere ano te 16 maero te ma-
mao atu i Papeete, i pakaru katoa nga whare
o reira, tae noa ki nga maara kokonaiti me era
atu hua rakau te tukinotanga a taua tupuhi,
Ko Huahine moutere 90 maero te mamao
atu i Tahiti, pakaru katoa nga whare o nga
Maori o reira, me a ratau ngakinga kai hoki.
Ko Raiatea 120 maero te mamao atu i Tahiti.
kihei i kino rawa te tukinotanga a te tupuhi,
engari ko nga kokonati me era atu hua rakau
anake i taoroa e te tupuhi ki raro pu ai.
Heoi i te pakutanga ano o tenei aitua ki nga
waahi katoa, katahi ka tonoa mai e te kai
whakahaere o Wiwi kotahi te Manuao me
nga Kaipuke e toru, hei mau kai atu ma
aua iwi i mate nei i tenei aitua.
I te tau 1903 i pa ano taua aitua ki aua
moutere ko nga tangata i mate e 370 hui atu
ki o ratau taonga katoa mate katoa, a, no
tenei tau ko tenei aitua hoki kua tuhia ake
nei. No reira i nui ai te aroha ki era o ta-
tau whanaunga ka hinga mai ra ite parekura
a tenei aitua. He maha nga whakatepeat-
nga o nga korero no tenei aitua, engari e kore
e taea te whakarapopoto, kaati noa i enei
kua tuhia ake nei.
*
He Ruu.
——o———
E kii ana te kai-tuhi mo te ''Teiri Tari-
karawhe" Nupepa o Ranana, i puta tetahi
Ruu nui ki Whomoba (Formosa) he moutere
tenei kei te Rawhiti o Haina, ko nga tanga-
ta i mate i tenei Ru, 1,000mano nuku atu ra-
nei, ko nga whare i hingahinga katoa ki-
raro, tae noa ki nga taonga te tukinotanga
a te Ruu, ko te ritenga katoa o te ruihi o
nga tangata o runga i taua moutere, i ru-
nga i te tukinotanga a te Ruu i o ratau
taonga me o ratau whare hoki e £9,000,000
mirona pauna.
He Kohuru.
Kotahi tetahi kotiro i whakamatea mo
runga i tona kohurutanga i te Kawana o-
Temepoho (Tamboff) waahi o Ruhia, ara,
ko te ahua o taua kohuru kihai rawa i tino
mohiotia, engari no runga i te mahi whiu
tonu i a ia i nga ra katoa, katahi ano ia ka
whaaki he tika nana tonu i kohuru taua
Kawana, he kino no nga tikanga a taua Ka-
wana ki a ia, he hipa noa atu no te whaka-
mahi i a ia, mutu mai ana nga haora e tika
ana hei mahinga mo ona, ka hao noa atu te
whakamahi i a ia ki tua o te robe, no reira
i tipu mai ai te ngakau kino i a ia ki taua
Kawana, peke ana ia paitinitia ana e ia nga
kai a toua rangatira koia te take i mate ai
tona rangatira. Engari e kore e mohiotia
taua kohuru mehemea i hunaia tonutia e ia,
no tona whaakinga katahi ka mau tona
hara, heoi whakamatea iho ia.
Kia mohio ano nga kai Korero o te Puke
ko tetahi o enei "Puke" no Mei ra ano, ka-
tahi nei ano ka tukua atu. Tuarua kai tera
putanga o te pepa whakamarama ai te hoki-
nga o te Puke ki te rua putanga i te marama.
|
|
6 7 |
▲back to top |
HEPETEMA 11, 1906. No. 33) TE PUKE KI HIKURANGI (TE TAU TUAONO.) 7
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
——Ara.——
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
\_\_Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
\_ \_
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te rangi.
He Panuitanga.
Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I pata ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te ''Puke".
No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko to
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
7 8 |
▲back to top |
O (HEPETEMA, 11 ,1906. No. 32) TE PUKE KI HIKURANGI (TE TAU TUAONO)
whakamarama i nga ahuatanga e puta ma:
ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Poke" nga tao-
nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga e rua nei, i roto i nga mahi, rae
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me em atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu mo aua tu panui, ara, he 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 8/ he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono-i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
i tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
. mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
i (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
. o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
. nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
, e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou b to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
muri, a, me te haku haki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, nae te ko-
re hoki o te ngakau € marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i aa, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana. he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui maa tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke." :
Eia ora tatau katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMAI NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene (
E nga iwi o runga i nga motu, nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
, marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
; mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
TUKE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
5/ hereni.
TUBE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona.
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Niniwa-i-terangi, c/o "Te Puke"
Greytown North.
TUBE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te-
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i mur;
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
& tae mai he whakaatu mana.
TUBE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia ete "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
tukua mai. TUBE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke'
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
'•Puke." TUBE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TUBE 8.
Ko te tangata ku» whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te robe o Rongo
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o IT.
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha
ere mai i tera taha.
TUBE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka inaha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.