TE PUKE KI HIKURANGI.



Hape 

Tuarangi

Whatonga

Apaiteihonga

Turahui

Hawaiki





Rau Tau o te Pakanga ki

Tarawharaka



Roore Nerehana

Ingarihi

Wiwi

TE PUKE KI HIKURANGI.

ranga i te paparewa o tona Manuao,   katahi ia ka rotarota ki katoa o  ona  Manuao  (ara ka whakahauhau) ka  mea: — "E   tumanako ana & Ingarangi kia mahi ia tangata i ta ana mahi" (England expects that every man will do his duty.)    Koia nei ona kupu e tioro nei i roto i nga taringa o te iwi Ingarihi, mai  i te tau 1805, tutuki noa ki tenei pito o tenei rau tau 1905, a, era hoki e  toro ki  roto  ki nga taringa o nga whakatipuranga kihei nei ano kia whanau mai. Tera  tetahi  tangata  rongo  nui o    mua mo runga i  tenei  hanga i te whawhai, ko Neporiana   Ponipata    tona    ingoa ; he  tangata  tino toa atu ia mo  runga i tenei  hanga i  te  riri.    I  taea hoki  e ia  te  raupatu  te nuinga o nga  mana   nunui  katoa o  te  ao,  toe  atu  ia  ia te raupatu   ko   I-ngarangi.    I reira  ka puta  te  kupu a Neporiana  "Tukua   tatau  hei   rangatira   mo nga  taha  tika  o te  moana mo nga haora e ono,   a,  era e riro ko  tatau hei rangatira mo  te  ao  katoa" I  te tau 1804  ka paoho te pakanga i waenganui  ia Ingarngi   raua. ko  Peina,  katahi  ka  whakaaro a  Neporiana,   koia nei  te wa  tika hei whakatae tae-tanga  ma ana  kia  Ingarangi, i te mea kai te  whakararu  ke  a Ingarangi  ki   ta raua riri  ko  Peina.    Katahi   a    Neporiana   ka tahuri  ki   te  mahi kaipuke  hou   mona me te    whakapakari   hoki   i   ona pa i te  tua whenua, me tona tahuri hoki ki te rapu tikanga e taea ai e ia te pana nga Manuao o te Ingarihi  ki waho   o  tetahi   waahi  moana i waenganui i   Ingarangi    me   Wiwi.    A e  kiia ana taua    waahi    ko    te    (English Channel) kia rite ai  tona    whakatauki    i runga  ake  nei,   "kia riro  ko ia hei rangatira  mo  taua  waahi  moana i roto  i   nga haora  e ono."    Kaati    i    tino    whakapau nui  a Neporiana i tona  matauranga  ki te rapu  tikanga   e raru  ai i a ia a Ingarangi. Otira kihei  a  Neporiana i mohio   tera   a Roore Nerehana   kai  te  noho  tupato tonu mo runga i aua  whakahaere katoa a Neporiana. Na reira te ngakau o Neporiana i whakakake tonu  ai  kia Ingarangi, he mahara nona era e memeha atu i   a ia te    mana o Ingarangi mo    runga   i    tenei    hanga i  te riri.   Kaati  i  te  tau o  muri  mai   i te pakanga  a Ingarangi   raua  ko Paniora (ara te 1805)   ka uakina e Neporiana tona whakaaro kia whawhaitia e ia a Ingarangi, katahi ka whawhaitia nei e ia, ka hinga nei  a Wiwi i  roto i  tena pakanga ka aranga   tena pakanga   ko  "te  Pakanga o Tarawharaka" (Battle of Trafalgar) kua tuhia i runga ake    nei.    Otira kihei rawa te ngakau o Neporiana i ngata i wehi ranei i taua hinganga ona ia  Ingarangi ; katahi ka penei  tona   whakaaro   "ahakoa kotahi e rua ranei hinganga o te  tangata, ka ara ano ia i muri iho"  me  te penei ano o etahi whakaaro i roto i a ia, ahakoa   kore e hinga i a ia a Ingarangi i   te moana, engari hei te   riri  ki te  tua-whenua    ka   hinga   i a  ia a Ingarangi.
Katahi   ia  ka whakatipu   i   taua,    whakaaro ona, kotahi   tekau  nga tau i muri iho o te pakanga  kua   tuhia  i   runga    ake   nei, ka,  mohio a  Neporiana    kua    tino    pakari tona  whakaaro   mo  te whakatete kia Ingarangi, otira  i roto  i  taua  tekau   tau  kua tuhia ake  nei,   te  mahi    a   Neporiana  be amio     i     tona   taua,      me   tona     tahuri hoki  ki   te   whakapakari  i   tona taua   me ona pa tuwatawata katoa, mohio rawa ia kua rite   katoa nga   mea   ki   runga   ki   ta   tona whakaaro  i  hiahia  ai   ia  mo  te  whawhai kia  Ingarangi.    Katahi  ano   ka  huakina e ia   tona   whakaaro   riri  kia Ingarangi, katahi   ka    whawhaitia   e    ia,    ka    hinga   a Wiwi  i   roto i  taua  pakanga,  mau    herehere atu hoki  ia   i te  taua    a    Ingarangi i   raro i te  whakahaere  a te Tiuka o We-rengitana,    (Duke  of Wellington)   ka    aranga tena   Parekura ko Waataru (Waterloo). Ka   rohea atu  i kona  te  mana   toa o Wiwi   ki   te riri,   ka  tu no Ingarangi te mana toa  ki te  riri,  mai i taua  wa   tae noa mai ki   tenei ra.    Otira whanoiti ano a  Ingarangi  ka   raruraru,   mehemea   kaore a Puru ti a i  tere  mai  me te  taua whakapiki ia Ingarangi,   "kua  pari te ihu" i mahara hoki   a Neporiana  he  taua    whakapiki    taua taua  i a ia i  te  mea i haere mai a Purutia nae  tona taua   i raro i te Haki o  Wiwi, no te   taenga mai   ki  te  paenga o te pakanga, katahi   ano a Neporiana  ka  mohio, e   he kai   kari  tonu  ia i   ona kauae    tenei,  koia te   take  i hinga ai  a Wiwi, a, i tu  ai   hoki a Ingarangi.
 Whakahe.
 E whakahe ana matau ki te panui i  puta nei ki te "Puke Ki Hikurangi" ia  Hepetema i te 4th 1905, i te  wharangi  tuarua  2  mo nga mema o te Tai hauauru i te hui i  tu nei ki Putiki  Whanganui, he  tino   whakakotiti ta tenei tu tangata i nga korero o  taua  hui i tu nei ki konei, ara, koia tenei: — Ka mutu te taha ki te Atuatanga, ka tu a  Takarangi-mete kingi ki te korero mo  nga   mema  to-kowhitu. ko te Heuheu, ko te Kahu,  ko  te Weraroa, ko te Honoiti, ko Pitiera, ko Hare Teimana,     ko    Ngarangikatitia,   heoi    ko nga kai hapai  i  nga  mema,  o nga  mema tokotoru kai konei, ko te Heuheu, ko te Kahu, ko te Weraroa, koia kai runga i  ona iwi e haere  ana, heoi ma ona  kai hapai ia  e korero i te hui nei.    Ka tu a Erueti, kai  te tika ana kupu i te panui i puta i  mua  ake nei, mea etahi, kupu pera ano me tenei, me nga kupu a te Hiraka, a ratau  kupu  katoa kai te rite pera me taua panui, me Ruka kai te tika katoa enei, ka tu a Taiwhati he  tito tena korero kai a te  Kahu  era iwi,  kai a Mahuta ke era iwi, e Heu  kia mau  ki  to pooti, kaore e pai nga iwi ririki hei  tango i to pooti, ka tu a te Murunga, a e whakatika ana au ki te kupu a Taiwhati e kii  nei a Kuka kai a raua a Waikato, ko  te Kahu mehemea ki te pooti ana, ka riro ano ia He-   
nare Kaihau nga pooti o   Waikato.    Ka tu a te  Whareaitu,  ko  nga  tangata  katoa  o N'Ruanui kai a te Weraroa, te tangata hapai  ko  te  Ngaru, he  tamaiti   rangatira  no N'Ruanui, ko toku   kotahi  anake kai  a   te Kahu, e kore an e kii noa ake   kai hee   au, e tika ana e bee ana etahi o nga, korero a  te Kahu.    Ka tu a te Wereta, ka korero ia  ko te iwi nana i hapai a te Kahu, ko te Mirimiri ko te  Momona,   koia  nei  nga iwi  nana  i hapai a te   Kahu i puta i taua hui,  a, mau ano  hoki  e  titiro  e  Hea  e  whakaoti nga, kupu  o tenei  huihuinga    tangata,   ka   tu a te Heuheu,   ki   te  oti  ia Whanganui tona tangata  kai reira ia, ki  te  oti ia  Whanganui ko te Kahu kai reira  ia a  mehemea kai te   puhaehae    rawa  homai   kia hau te pooti, mehemea kua mohio ki  enei  tangata tokorua,   kia te Kaha   rana ko te  Weraroa e rua o raua   ahua, he  atua he tangata, kiia mai  ko  wai o  raua  e  tu  hei  mema, kaore  i  hoki   ia  te  Wereta  taua  patai a    ta Heuheu, heoi he nui ano nga korero o  taua taima.    Heoi  i   pakara   te  hui   a  ko  nga toenga o te hui  i   whanga  kia  tae  mai  a te  Weraroa i  uta  o   Whanganui,    no    te mane ka tae mai, i te apahi o te  iwa o   nga haora o te po, no te ata o te turei ka tae atu a te   Weraroa  ki  te  aroaro o te hui,  ka tu ia ki te mihi ki nga iwi me  te  Heuheu ano i  reira, me  tona  kupu   tono  i   te pooti  o te Kahu   kia  homai  mona  haere  ata   ana ki te noho, ka tu   mai ko  Hue  i  ahu  tana korero nao nga  mema  me  nga mate o te whenua,    me tana   kupu   me  whakahaere he   tikanga mo nga  mema, kia kitea ai   he tikanga  e  riro   mai  ai te  taonga    nei    ia tatau he nui  ana  kupu,   ka tu ko te   Heuheu, e  utu  ana  i nga  mihi a te   Weraroa ka  mutu  te  mihi, ka korero mo te  ahua o nga mema, i haramai   ai  au ki  Whanganui   nei,   ki te iwi inana te kupu mo tenei mea  mo  te pooti mema,  he   mana  tana kupu,     taku       mahara     e     Hue     kaore peange  he   whiriwhiri ma tatau,   rae   titiro atu tatau ki  nga whenua papatipu  o  Tua-rere o  Maniapoto me Whanganui nei, heoi ko nga whenua kai waho, kai taana  Kara-ati,   kai taana Mokete Riihi   e    noho ana, heoi  nei nga iwi kai a ia nga miriona eka nei,   e   murua nei e  te  Kawanatanga,  tera ake  etahi   o  nga   kupu  a te Heuheu i  tu ai ki te korero, ka tu a te Kahu ki te  korero mo   te  ahua  o  te  Weraroa  mo te   korero a te Murunga i korero ai i Taranaki. Heoi    kitea ana  te ahua  o nga   korero a  te Kahu  i tenei    hui  he   puhaehae   te nuinga o  ana   korero   kia   te  Weraroa,  e kiia  ana e nga tangata no te Weraroa  te mauahara,  kaore no te Kahu ke tenei mauahara,    te  kupu  tenei  a  te   Kahu,    kia kitea ano koe ki nga marae o te  motu nei. tuarua,   katahi ano au  ka  inoino  kai   au ke ia a  Whanganui, ina hoki  e  tono  mai nei a te  Weraroa kia tukua atu  taku pooti ki a ia,  me  korero  ake au i tetahi   korero paki, ko te tangata nei  e haere ana ka tae ki te taha o  te rakau nei, ka kite i te  make

TE PUKE KI HIKURANGI.

Kaunihera me ona uri katoa, i te Ture Reiti, i te Ture muru, a, me tuku hei to Maori ano te tikanga mo o ratau whenua   mo   te   Reti, engari ko te hoko me  whakakore,   me  wha-katuhera hoki ki te Maori he huarahi   moni hei whakapai i o ratau whenua. (6.)    E tautoko ana hoki au i te Ture tu-raki i te waipiro, notemea ahakoa kaha   noa tatau ki te ahuwhenua ma tenei wai tatau e whakapohehe, e whakapau nga   moni   i   tangohia nei hei whakapai i nga   toenga  whenua.    I pooti a Wi Pere mo te taha awhina i te hoko waipiro. (7.)    Ko ahau   te mema tika. Notemea no mua iho toku whakahe   ki   te Ture Kaunihera, a, kahore ano  he   whenua o te tangata kia mate noa i toku tinana,   ko era atu mema i uru katoa ki te Ture Kaunihera, a, i pooti a Wi Pere mo te Ture  Reiti. E kaha ranei enei mema   ki  te  whakahe   i nga tamariki a be Ture Kaunihera  i   tautokona nei e ratau? (8.)    Kahore o Wi Pere, o Ihaia Hu tana, u Mohi Te Atahikoia whenua   hei murunga ma te Kawanatanga.    Kahore ano o   Apirana Ngata, he tangata whai moni ia hei whakapai i ona whenua; he tangata hoki  ia  na te Kawanatanga e kore ona whenua e murua e te Kawanatanga.    Ko au  me   oku   hapu, tae   noa   ki   era   atu   hapu   hei    tahunga ma   tenei   Ture    muru,   na   konei   au    e te iwi i inoi atu ai ki a koutou ko  au   ko  te "Kiri-mate" e whakatu hei mema, tukua au e koutou kia haere ki te riri mo tatau toenga whenua.    Tera atu ano etahi o aku take,  ko nga tino take enei. (9.)    He kupu  whakamutunga. Ahakoa he tomuri taku haere me taku pukapuka, me whakaaro  tonu   mai koutou ki au, "meinga to muri ki   mua."    I homai e te Atua he hinengaro ki te tangata hei  toutohu i a ia, kia mohio ai ia ki te pai ki  te he ranei, kia mohio ai ia ki te   whiriwhiri   i te mea tika, na konei e  te  iwi, ata  tirohia aku take me toku tinana.    Kaati noa te tuku i to tatau kaumatua ki te Paremata, me okioki ia i naianei, tukua atu hoki he tamariki    Maranga e te iwi,  "Tata,   kia  mate, Ururoa, Kei mate Wheke." Na to koutou pononga e tuturi   nei   ki  o koutou takahanga waewae. Tuhaka  Mokena Kohere.
 He Whakautu.
 Ki   te  Etita o te  "Puke ki  Hikurangi," tena koe me o hoa mahi, ma te Atua koutou e tiaki e manaaki, me   nga kai  titiro hoki i tenei panui heoi, ko ahau ko E.    T.    Wha-nganui-atra e tautoko ana ahau i te panui a H.    T.    Whatahoro, e whakamarama nei i nga tikanga e arahi nei i te iti i te rahi, kite huarahi o te tikanga Pooti mema, e arai nei hoki ia i te hunga e whakaputa   pera ana i te huarahi mo te   Pooti i o tatau   mema, e kore ai e tu   ki te   Paremata o Niu   Tireni, kaati ake tenei, me whai kupu ake ahau mo
te panui i roto ano i taua "Puke," No 22 o Oketopa, i te 7 o  nga ra   1905  wharangi 5, e mea ra te whakaupoko whakamaharatanga mo nga kupu a nga   kaumatua, mo Wi Pere hei mema   mo   tatau ki te   Paremata nui o Niu Tireni, me ki tonu i   nga ra katoa   ko Wi Pere hei mema, ko Wi   Pere hei mema, te rua kai te karanga tonu ake te   mangai o Tamahau Mahupuku, e aku tamariki kia tu-pato ki te kupu oati, me whakautu au i runga i tenei panui, ko taua oati no nga tau e toru kua hori, tae noa ki te kiinga o te waha o Tamahau, kua rite katoa, a, kua  tutuki hoki ki te paenga, a   kua   kaumatua hoki   a Wi Pere, titiro ata tatau ki muri ki te tau 188-4, ko te tau tena i utu   ai a   Wi Pere   ki roto ki   te whare, kaati ka whai   kupu ahau ki nga iwi ki nga hapu o te   Tai rawhiti,   tae atu ki te komiti Tupakakaa,   kua tae mai nei   ta  ratau panui kia au   mo nga mema hei pootitanga, no reira tae  penei   taku kupu poto, me kaati hoki ta   tatau pooti ia Wi Pere, waiho atu ia mo te whare o   runga, i Le mea kai te tuhera tonu mai te toa, me te nohoanga mo ona i roto i taua whare kaati, rae whai hoki tatau i runga i tenei    kupu i    te mea hoou, koia tenei te mea hoou, ko Mohi te Atahiko-ia hei mema mo tatau ki roto kite Paremata nui o Niu Tireni, hei   titiro hoki ma tatau i roto i enei tau e toru e   haere ake nei, heoi, ki te kitea ano hoki e tatau te ahua o te haere a Mohi Te Atahikoia, e kino ana,   e  mangere ana, e kore ana ranei  e peehi  i  nga kino i puta ake nei i roto i nga ra o Wi Pero, he Reiti-kii e oke nei ki runga ki  nga  whenua Maori taumaha ai,  a,   rae  tono  e  nga hapu o te Tai-rawhiti o te Paremata i ia tau i ia tau, kia mohiotia ai te pai me te kino, te kaha me te kore kaha o tatau mema,   be hikipene ano te utu mo ngu pukapuka o nga korero o ia tau o ia tau,   ma tenei  e  homai te maramatanga nui kia tatau, e  nga  hapu o te Tai-rawhiti mo  Mohi   Te  Atahikoia  e ngunguru ake nei i roto i toku   ngakau  mo taua Mohi kia pooti tatao nga iwi o te  Tairawhiti i taua Mohi, notemea ka pooti ahau me oku hapu kia Mohi Te Atahikoia hei mema ki te Paremata, ka mutu te mea  e  kore ai ahau me oku hapu  e pooti ia Mohi   Te Atahikoia, ma te whakamananga  i  te  tono a Taiawhio Te Tau, kia whakaaetia mai kia pootitia ano he mema mo te rohe o Rongo-kako, ki te kore e whakaaetia mai taua tono heoi ano ma te rohe o Rongokako me pooti tonu tatau he mema  he mema mo tatau, me waiho ano i runga i tera ingoa i te  Tairawhiti he whiriwhiritanga  he mema mo tatau, heoi me titiro tatau ki te panui  a  te Whatahoro o te 7 o nga ra o Oketopa, i mea ra tekau nga mema Pakeha,  kotahi  ano  te mema Maori kore iho i tu nga tikanga whakahaere a o tatau mema, na reira tonu i pai ai, i eke ai hoki te taumahatanga o  nga  Ture ki runga ki nga whenua Maori, he tino  tika tenei kupa a te Whatahoro, otira me penei he tino tikanga ma o tatau mema, me whakakotahi o tatau mema i  a ratau tikanga,
         o ratau tinana,   me whakahoa  atu   hoki ki nga mema Pakeha o o ratau   na  takiwa, he inaha nga huarahi e rata ai te konohi tangata ke, ahakoa Pakeha Maori ranei, ko te whakahoa te mea pai atu i te rere  nui o te tangata ki te kawe i tonu matauranga, kaore e whakaaro ma te   whai hoa  e taea  ai  nga mea taumaha, e  whakamamae nei i te ngakau o nga- iwi e aue mai ra i tona takiwa  i tona takiwa, kaati ake enei kupu. He patai tenei ki te kai panui i te No. 22 o te "Puke" kua kiia ake ra i runga ake  ra. "Pewhea te whakamaoritanga  o te  kupu  a Tamahau Mahupuhu, e mea nei kua mutu te rau tau ma nga kaumatua, na nga  tamariki enei rau  tau  i   naianei. ?    Me  whakamutu i konei. R. T Whanganui-a-tara. Turanganui. Martinborough. Lower Valley.
 He Unuhanga.
 
Kia  H. P. Tunuiarangi,   tena   koe   me tou     whare    katoa.    Kua    kite    ahau     a te   "Puke" i   to tono  kia  unuhia  e ahau taku   panuitanga   i  te panui   a Retini  Tamihana  mo   korua   ko  Taiawhio  Te  Tau, "ae e whakaae ana ahau kia unuhia taku panuitanga i te panui a  Retini   Tamihana" "ka unuhia i tenei ra i te 6 o nga ra o  Noe-ema 1905" kaati tena. [Ki ranga ki te tirohanga iho a te ngakau ki te aronga o a korua, panui ko  Retini  Tamihana, kitea iho e au he rite tona te taikaha o a korua kupu ko Retini Tamihana, ina hoki ra, kihei i puta i  roto i tona panui i panuitia nei e te "Puke" nga  take  e toru e kiia nei e koe, tuatahi "he hae te mate o  te nei tangata."    Tuarua "he pokanoa."    Tuatoru "he kore take ki te moana o Wairarapa."    Ko enei take kihei i puta i  roto   i  ta matau perehitanga, engari he mea whakahua a-ngakau noa iho e koe i roto i to  panui,  e ai ta te Karaipiture e ki ra "kaua hei whakapae teka ki tou hoa tata ano ko koe."    Akuanei pea kara ia ano te ritenga o nga kupu o tona panui, na reira e kore e tika ma taua  e whakahua, engari ma ana ano.    No reira he mea tika ano kia unuunuhia e korua tahi ko Retini nga waahi niho tunga o roto i  a  korua panui, kia marama ai maua ko taku hoa ko te Matuhi te panui i a korua panui.    I te hoki kua unuhia e au te waahi ki a au i runga i te rangimarie, i tonoa  mai nei e  koe kia unuhia, kaati tena.    No reira, taku hiahia nui kia penei mai hoki   korua  me au i ngawari atu nei ki te unu i te taha ki a au. Mo tetahi o kupu e kii nei  koe,  mo  taku takahi i te rarangi 7 o nga Ture o te "Puke" he tika ; engari he nui to mohio ki te tikaro mai i tena rarangi i roto  i  nga Ture o  te "Puke," i timata iho nei hoki to korero i   te Ture tahi, tae noa ki te Tua e whitu ki tau e whakahua nei.    Kaore hoki koe i ata  titiro iho ki te rarangi 5 o aua Ture ano, e kii ra ;

TE PUKE KI HIKURANGI.

WHOREHETA AMA
HOTEERA.

(FORESTERS ARMS HOTEL.)

I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a,  he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
—— Ara. ——
Nga Wehike,  nga Tiini,  nga Parani, nga
Kama, nga Waina, me nga  Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.


He nui hoki te papai o nga  kai,  me  nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
— Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.

T. P. ROHIPI.

(D. P. LOASBY.)

He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni.    He  nui nga ahua kai katoa
kei au.
— Ara —
Paraoa, Huka, Tii,  Pata, Raihi, Tiamu,
me era ata ta ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka,   me  era
atu tu ahua o era tu taonga.
— A —
He nui nga Puutu, me nga  Huu,  a,   he
ngawari hoki te atu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai,  nga  Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.

A. TEONE.

(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.

E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro  o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata,  he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa,  Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau,  ko ahau  to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei
Tiriti  Nui.
A. Teone.
Kereitaone.

AREKA. MARE.

(ALEX.   MURRAY.)

Rangatira toa kakahu, i te taha  whakate-
raki o te Parihi Hooro o Kereitaone.
Eai au nga tino kakahu o ia ahua o ia  a-
hua, mo te  taane,  mo  te  wahine,  mo  te
tamariki hoki.

Mo te taane : —
Koti  nui arai- ua,  Hutu,   Haate  wuuru,
Waiti Haate me nga karu, Potae, Paranene,
Poraka, Toroihe,   Tokena, Neketai,   me  era
atu kakahu mo te taane.    A, ina hiahia te
tangata ki te Hutu meiha, ka taea  e  au  te
hanga he Hutu meiha,  i  taau  ahua  ano  i
hiahia ai.

Mo te wahine: —
Koti wahine arai-ua, tiakete hiraka, piihi
hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone,
tokena, nga kakahu o roto, me era atu kaka-
hu papai mo tenei hanga mo te wahine.
Mo te tamariki : —
Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu
mo te tamariki.

Haere mai !    Ko nga po tenei o te  Taku-
rua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia
whiwhi ai koe ki tahi i hiahia ai.
Tiriti  Nui.
Areka. Mare.
Kereitaone.

PANUI WHAKAMARAMA.

He  whakamarama  te   waahi tuatahi   ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i  nga taha
tika o Aotearoa me te   Waipounamu,   tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau   Ariki
1905.
I puta  ta  matau  panui  whakatikatika i
roto i te wharangi  apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904.    I mea taua   panui i
roto i te taha  ti te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo  Maori ko te   utu mo te
pepa  o  te "Puke" i te  tau  12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu   i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-,   ko tenei wha-
karitenga i te  utu tau  mo te "Puke" ehara
i te mea he mea   whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari  he   mea  hanga
rawaho atu i te komiti, ua te Etita o te taha
Maori, me te   Etita hoki o te taha   Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka   perehitia  te   panui  whakatikatika i
roto i te wharangi  apiti o  te "Puke" e kite
iho na koutou.    No te  huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra  o  Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take  ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera, ta te komiti i wha-

kaatu ai, ko te panui   i  roto  i te   wharangi
2 o te reo Maori o te "Puke".
No reira e nga iwi, e nga hapu   katoa, ka
whakaotia te utu mo  to   koutou taonga  ki
runga i ta te komiti i whakatau  ai,  ara,  ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
e    9/-    hereni,    mo ' te    8     marama     e
5/- hereni.    E wha hoka putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i  tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha,  kia
puta mai ona korero mo te taha ki  te  reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te  mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
nae te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te taha Pakeha.   Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea  katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro  na  te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai  nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te kai-tuhi ka whakaaro,  e  kore
rawa e taea e matau te whanga atu  ano,  ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha.    Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga,  e
kore hoki e taea te whakawhaiti  kia topu
ano te kahui.    No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te pata atu
ki runga i te motu nei.    Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu  ana,  a tona wa pea  e
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia   koutou.   Engari  ko  to
mea ma koutou,   he uta  pikaunga  mai  ki
runga   i  to   koutou   taonga    i   te   mea
kua    mohio   iho   koutou   ki     nga   kau-
papa hei wahanga ma te  "Puke"  ara,   koia
tenei : —
(1.)    Ka whakatuwheratia a te   "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma  koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia  koutou
ki nga morehu a aitua ) mahue ake i te ao
nei,  a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to  tatau taonga,   ka tukua atu   na  kia
koutou.

(2.)    Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi   katoa, hei tohutohu,  hei ako,
hei whakatupato,   i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.       
(3.)    Ea manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e  whiwhi  ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga,  e puta  mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata  noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.)    Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te

TE PUKE KI HIKURANGI.



WHAKAMARAMA I NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."





Arete Mahupuku 

Raukura Tamahau

Greytown North



Wairarapa



T. RENATA