|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 24. 28 October 1905 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 24, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Oketopa 23, 1905. (Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI
[PUTEA]
Te Kawanatanga o Niu Tireni.
E to Atua e noho kia matau, koi warewa-
re koi wareware kia matau,—
E rua enei kupu nunui hei whakaarotanga
ma tatau, he kupu i puta mai i roto i te reo
o tatau hoa noho-tata, a, kua hangaia hoi
corona nohoanga mo ratau me tatau hoki,
ara, ina aua kupu e rua :—
Konahaweta (Conservative,) Ripara (Liber-
al,) kai runga i enei kupa e rua e noho ana
te Kawanatanga raua ko te Apitihana. Ko-
nahaweta (Conservative) kai runga te Apiti-
hana i tenei kupu e tu ana. E toru nga
tikanga o tenei kupu o te Konahaweta.
Tuatahi, he pupuri i te mana. Tuarua,
he piri ki nga tikanga kua tu i mua atu. Tu-
toru, he whakatete ki nga tikanga hou e pa-
ta ake ana i roto i te Paremata.
Ko te-Ripara (Liberal), e toru ona tikanga
o tenei kupu.
Tuatahi, ko te ngawari ki te katoa. Tua-
rua, ko te aroha kia tukua i runga i te nga-
kau ngawari. Tuatoru, ko te whakaaro
whanui.
Me korero ake e tatau ko te kupu Konaha-
weta. E tu nei te Apitihana i runga pupuri
ai i te mana o ana Ture, me ana tikanga i
mahi ai i roto i te Paremata o te Koroni, i
nga tau maha ka hori ki muri, he pupuri i
nga Ture kua tu, e kore e whakaae kia wha-
kakorea, engari he pupuri tonu i te mana ki
a ratau anake.
Te iwi ka marama kia tatau enei kupu,
me ona ritenga katoa kua whakamaramatia
i runga ake nei, e rongo nei o tatau taringa,
e kite nei o tatau konohi, e pooti nei nga ra-
ngatira moni, rangatira hipi, rangatira Ka-
mupene Kaipuke, me era atu rangatira mo-
ni ; hei mema pupuri i tenei kupu Konaha-
weta (Conservative), e kore ratau e whakaae
mai mehemea ka mahia etahi atu Ture, hei
painga mo te hunga-iti o to ratau iwi, tae
mai hoki kia tatau, ka noho tonu ratau, ara,
te Apitihana i runga i nga Ture kua oti,
ahakoa tika ahakoa he ranei ki ta ratau titi-
ro atu. Te iwi, kai runga i tenei ahua te
take i kore ai a tatau Pitihana tinitini maha-
maha noa atu e tirohia mai i enei tau maha
ka taha nei ki muri, i te mea e tu ana nga
Kawanatanga o mua hei pupuri i a ratau
Ture i mahi ai, hei painga mo ratau anake
mo te hunga nunui, kaore e tirohia e ratau
te hunga-iti, heoi ano ta ratau titiro matapi
ake ai ki te hunga-iti, ka maka ake ma ru-
nga i te pakihiwi maui, hei whakangawari,
hei wai whakamakariri i te ngakau o te hu-
nga-iti, e kakaa ana i te pehanga a nga Tu-
re, me nga ritenga a nga rangatira moni.
Ka whakaatu matau ki te iwi i nga Kawa-
natanga o le Koroni, na ana i mahi nga Tu-
re e aue nei tatau. Timata mai i te tau o
to tatau Ariki 1856 tae noa mai ki tenei ra,
e kowhetewhete tonu nei nga morehu o nga
motu nei, e whakahehe nei, e arataki ke nei
nga kai-whakahaere o te iwi Maori kite motu o
te ora kua tukua mai nei kia tatau, e ai ki
nga korero. Otira e tino mohio ana kai-
whakahaere, nga tangata matau whakaaro
nui, ko nga rangatira moni kai muri ia ratau
e aki ana i nga whakahe, i nga korero tapu-
ke i nga konohi ki te kirikiri, kia rite ai ki
te ika nei ki te mimiha (Seal), i haere atu te
mimiha ki uta ki te kimi kai hei oranga
mona, ka kii te puku ka moe, katahi ka ta-
kua iho tona kiri hei arai i tona, ihu, e mo-
hio ana hoki te ika nei ko tona waahi tera
e tere ai tona mate. Kaati tera tetahi ta-
ngata kai te haere atu me to ona mataura-
nga, me ona boa ano ki muri i a ia e karanga
ata ana, whakaarahia kia hoki te kiri e uhi
na i tona ihu. a, kia titiro hoki nga konohi,
no ti marangatanga ake o te ika nei, mohio
tonu ake ko te moana ano he ora mona kata-
hi ka huri tona pane ki te moana, ka
timata Le pata a te toa matauranga nei, he
ringaringa ano o te ika nei hei arai i te mate
mo tona tinana ko te whai a te toa matau-
ranga nei ko te ihu o te ika nei, heoi tana
he karo ki ona ringaringa potopoto i te patu
koi hangai te patu ki toua ihu, no reira kao-
re e mate i te tangata nei, heoi katahi ka ka-
ranga atu ona hoa, tapukea nga konohi ki te
kirikiri kia pura, kia kore ai e mohio ki te
waahi e oma ai ia, katahi ka tapukea nga
konohi ki te kirikiri, i runga ano i te whaka-
hau a ona hoa e tu wehi mai ra i tawhiti o
ta ratau ika, he tika i pura ano nga konohi i
te kirikiri. Otira me pewhea hoki nga tari-
nga e rongo tonu ana i te haruru o te moana,
hei tohutohu mai ki a ia i roto i tona mata-
potanga ara tonu te moana e haruru mai ra,
me tona mohio tuturu tonu ma taua haruru
e rangona nei e ona taringa ia e arataki ki
tona whenua tuturu ki te moana hei oranga
mona. Me pewhea hoki te ihu o te ika nei,
hei hongi i te kakara o te moana-nui-a-kiwa,
hei ara atu mona e tae atu ai ki tona wai u
o tona whanautanga mai, i roto i te kapota-
nga o ona whatu i nga mahi a te toa matau-
ranga nei me ona hoa, heoi i roto i enei ma-
hi kohuru katoa, ora atu ana te ika nei, i a
ia ka ora ka tae hoki ki tona whare, katahi
ano ka tahuri ki te whakatikatika i tona ti-
nana, ki te horoi hoki i te kirikiri i roto i
ona whatu, ki te tahutahu ki te wai wera i
ona patunga. No muri i te putanga o te ika
nei, katahi ka huihui te toa nei nae ona hoa
ka kii atu te toa nei, e hoa ma mehemea ano
korua i karanga mai kia purua e au nga ta-
ringa me te ihu penei kua kore e puta ta ta-
tau ika. Katahi nga hoa ka kii atu, e hoa
he mataku atu no maua i nga niho, me ' te
nui hoki o te waha, mei tahuri pea tatau ki
te puru i nga taringa me te ihu, penei kua
riro tonu ma to ringa e kawe atu e aki te
te puru ki roto ki nga taringa me te ihu,
penei kua ngaro to haunga auahi i taua ika,
i te nunui mai o nga niho ina hoki ka ha-
mama ana te waha, he mano tangata tonu e
pau ki roto.
Katahi ka kii atu te toa nei ki ona hoa, e
ta ma he aha hoki korua i pena mai ai, na
korua nei hoki i tohutohu mai te wee hei
pakangatanga naaku, ara, ko te ihu anake
me te tapuke hoki i nga whatu ki te kirikiri,
i mahara hoki ahau kaati maku ko te paka-
nga me te tapuke, ma korua hoki e puru nga
taringa me te ihu.
Ka kii atu nga hoa, he matakutaku no
maua i nga niho me te waha e hamama mai
ra. Engari waiho me kii atu ki te Apitiha-
na ma ratau e puru nga taringa me te ihu,
ka. kii atu te toa matauranga nei, ka pewhea
ai i te mea kua ora nei hoki, e kore ano hoki-
e hoki mai. Ka karanga atu nga hoa ka ta-
ta ra te ra pooti, e tu ai koutou e hinga ai te
ariki o te ika nei, ka riro ma koutou e too
mai ano te ika i ora nei ki uta nei patu ai ki
a mate. Heoi ano te mahi ma koutou he
whakapuehu i nga marae me nga huarahi
matua-a-iwi haerenga o te iwi, ma matau e
hoatu he peeke raima kotakota, hei rai hae-
re ma koutou ki nga nohoanga tangata, me
o koutou whare korero, engari e tika ana te
Pire Poari nei na te Kuini i whakahau mai
ki ana Minita e tu nei ia i roto i te Koroni o
Niu Tireni; kia ata whakaarohia e ratau he
ora mo te iwi Maori. E tika ana ano pea
ka ora te iwi Maori i tenei Ture, engari ko
matau he matemate nui. I te tau 1886 ka pu-
ta te Ture a te Paranihi hei ora mo koutou,
ko matau i mate i tena Ture, e rua nga tau
e ora ana koutou kaore rawa te wai e puta
ana ki roto i to koutou waka, kaati ko matau
i piri tonu atu ki te hunga whakahe turaki i
tena Ture whakapuehu i nga matua-a-iwi
tika pono hei ora mo te iwi tangata whenua.
No te taa 1888 ka turakina tena ora o koutou
ka hinga, ko taua Ture i puta mai i runga i
te ngakau aroha o te Paranihi i a ia e tu
Minita ana mo te taha Maori i taua wa. Mo
nga tini mano Pitihana a te iwi Maori e
pukai ana i te marae o te whare Paremata,
mai ano i nga tini Kawanatanga o mua atu
i toua ra, katahi ka tahia atu e ia e te Para-
nihi ki roto i te waahi maru pu ai, kua ma-
ku, kua pakaru, kua kore e kitea nga reta o
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKORANGI.
etahi, a, kua wera hoki etahi waahi i te ahi,
i runga i tenei ahua, katahi ka huihuitia e
ia, ka puta tona ngakau aroha, kaati na nga
Maori ano i patu, he aha hoki kai to matau
piri atu kia koutou whakahe tahi ai, ko te
tika i riro mai mo matau, i muri mai o te
hinganga o te aroha nui o te Paranihi.
Kotahi tekau nga miriona eka o to koutou
oneone kai a matau i tera wa, ko te Hetana
e whakahoki nei i etahi eka ki nga tangata
kore whenua o koutou o te Pakeha i riro i te
Kawanatanga, engari ko nga eka o te tekau
miriona (10,000,000) i riro mai ia matau i
nga rangatira moni, a, kaore e hoki atu teta-
hi para kia koutou; hei tuara tenei mo nga
koha o te ngakau aroha, ka whakahe nei ano
koutou, ae ka piri atu ano matau hei hoa me
koutou. Engari kia mahara ano na te Kui-
ni Wikitoria wahine rangatira ngakau aroha
ki nga iwi kai raro i tona mana, ko te Kawana-
tanga me te Kawana tona ahua i nga Koroni,
hei, pupuri i ana Ture me tona mana me ana
kupu taurangi whakahau ranei, kia ata hae-
re ta koutou whakahe, ko koutou te iwi iti
rawa i taka mai i raro i te mana huihui o
Kuini Wikitoria. I te roa o matau e korero
atu nei i enei kupu, kua puta ake hoki he
aroha mo matau, i te mea kua ora hoki ta
tatau ika. Ki te mea me whawhai tonu ko-
utou, kaati kia tika kia pono ta koutou ma-
hi ki te aroaro o te hunga-iti, ko ta matau
kupu tenei kia koutou e nga toa, ki te mate
tenei ika ia koutou, ki ta matau mahara tika
pono ka motu te whai koha, kua takahia ho-
ki e koutou te whakahau a te Kuini me ana
Minita, hei tuatahi tenei mo nga mahinga
Ture nui mo koutou, i tukua ai kia tirotiro
tahi te iwi Maori, kia iti hoki nga whakahe.
"Pai atu te manu mate i roto i te ringa i nga
manu ora e ono e rere ana i te takiwa" kao-
re nei e mohiotia tona waahi e tau ai, a, ka
riro ke atu he iwi ke ma ana e hopu ; ko te
pai hoki o te manu kotahi he waimarie, he
tupono noa mai i roto i nga po korekore, ka
korero atu nga toa ki o ratau hoa, e tika ana
a koutou kupu kai te mohio tonu iho te nga-
kau, kai te kite tonu iho nga konohi, kai te
rongo hoki nga taringa, me pewhea ia nei i
tie mea kua tangohia te ngakau e te hikaka,
a, kua mura he ahi i roto i te hihaka kai ru-
nga i nga motu nei e auahi ana, i maharatia
ake hoki ma te hui e tu ki te pito ki raro o
te motu nei e whakaoti tenei tikanga nui, ka
pai ai ki to ngakau. Kaore hoki e whakaae
ake te hinengaro, ko te hui tenei hei whaka-
oti i tenei tikanga nui i tu nei ki Papawai i
te tau 1898, no konei i ruia ai de puehu. E
tika ana te manu mate kotahi i roto i te ri-
nga, ina hoki mo tetahi wa ka hutia ai nga
huruhuru ka mahia kia tino pai, muri mai
ko te ngakau ka tangohia ka makaia, muri
mai i tena ko nga ngako ka tangohia hei
hinu, muri mai ka mahia te tinana ki runga
i ta te tangata hiahia, mehemea i tangohia
te kiri me nga huruhuru, ka hangaia e te
matauranga kia rite ki tona ahua i a ia e ora
ana, ka oti te mahi ka kawea ki roto i te
whare hei matakitaki ma te katoa mo nga
tau maha, ki te whakaaro ake katahi ka tae
atu te ora o te manu nei ki te kotahi rau tau,
e tirohia ana e te katoa ahakoa kua puta to-
na kauhou ki waho o tona tinana, ko te pu-
ehu hoki e ruia nei e matau, ko te whai i
nga manu ora e ono ki Ingarangi, koia tenei
ko te Mana-motuhake. He nui hoki nga
kai-whakahaere e korero ana ka tukua mai
tenei mana e te Kuini Wiritoria me tona Pa-
remata, kua pae te moni hei kawe i tenei ku-
pu ki Ingarangi. I tenei kupu i te mangai
ano o te toa nei, ka utua mai e ona hoa, aha-
koa he tokomaha ratau hamama katoa mai
me te karanga e hoa ma, e hoa ma, kia nui
ta koutou whakarere i tena kupu Mana-mo-
tuhake, waiho a koutou moni whakatiputipu-
tia ki runga i te waahi o to koutou oneone e
toe ana kia koutou, hei ora ano mo koutou
uri i muri ia koutou, kaua te iwi e patua ki
tena kupu ki te Mana-motuhake, ko tona ri-
te o tena kupu, ka kaha te pupuhi a te hau
ka puaawai te moana i ona ngaru tiketike,
ka mutu te pupuhi kaha a te hau ka ngaro
hoki te puaawai o te moana.
I mua tera tetahi tangata ko Mohometa te
ingoa, na ana tetahi kupu nui i whakatakoto
ki nga iwi i whai i ana ritenga me tona Ha-
ahi, he whakatete ki te Haahi a te Karaiti,
i te wa ka tata ia te mate, katahi ia ka ko-
rero ki nga Wharo, ara, ki nga kai hapai i
ana tikanga, ki te mate ia me kawe tona ka-
whena maitai ki roto i tetahi ana, kua ma-
hia e ia hei urupa mona, era te iwi e kite
i tona kawhena e tarewa ana i te takiwa o
te rangi me te whenua, e kore rawa tona ti-
nana me tona kawhena e tukua e te Atua ki
te whenua. I te matenga o te tangata nei
ka hoatu ki roto i tona kawhena rino, ka
mauria e tona iwi ka tae ki te ana i kiia ai e.
to ratau Poropiti, katahi ka amohia atu i ru-
nga i o ratau pakihiwi, te taenga atu ki roto
i te ana ka riro atu te kawhena rino nei, ka
tarewa i waenganui o te ana, he roa te wa
ki runga he roa hoki te takiwa ki te whenua,
kei waenganui tonu te kawhena nei e tarewa
ana, no te kitenga o tona iwi i te pono o te
kupu a to ratau Poropiti, katahi ka tino wha-
kaukia rawatia e ratau to ratau Whakapono.
Kaati kotahi tekau tau e tarewa ana te
kawhena nei i te takiwa ka waikura te rino,
ka iti haere te kaha o te Mekeneti ki te ha-
pai i te rino, katahi ka taka te kawhena o te
Poropiti nei ki raro; i haere noa atu ona
Minita e takoto ana i te whenua te kawhena
o to ratau Poropiti ; kaati no muri nei ka
ata tirohia be mea mahi taua ana ki te Me-
keneti, e kitea nei e tatau e hopu ana i te
rino.
Ko tetahi o ana kupu ki nga iwi e pupuri
mai nei i tona Haahi, ka hoki mai ano ia ki
te whakaora i tona iwi ki te tokotoko rino,
ko te tohu hei tiakanga mo te iwi, kia wha-
nau mai he tangata i roto i te taane, kaati
kai te whanga tonu tona iwi ki taua tohu a
to ratau Poropiti, e tino mohio tuturu nei
hoki tatau e kore rawa te taane e whanau
tamariki.
Me hoki ake ano ta matau kaupapa kore-
, ro ki nga Kawanatanga katoa i tu nei hei
naahi Ture mo tatau, me o tatau hoa, e rua
wahanga o te iwi Pakeha me o ratau turanga
rangatira moni, Hunga-iti, kai mahi.
No te 7 o nga ra o Mei o te tau 1856 ka
tu te Kawanatanga tuatahi ko te Pere-Hiwa-
ra (Bell-Sewell), no te 20 o nga ra o Mei o
te tau 1856 ka hinga ia. Ka tu ko te Poki-
ha (Fox) ka hinga ia i te 2 o nga ra o Hune
o te tau 1856. Ka tu ko te Tapeta (Stafford)
ka hinga ia i te 12 o nga ra o Hurae o te
tau 1861. Ka tu ko te Pokiha ano (Fox) ka
hinga ia i te 6 o nga ra Akuhata o te tau
1862. Ka tu ko Tomete (Tometi) ka hinga
ia i te 3O o nga ra o Oketopa o te tau 1863.
Ka tu ko Witika-Pokiha (Whitaker-Fox) ka
hinga ia i te 24 o nga ra o Noema o te tau
1864. Ka tu ko Weera (Weld) ka hinga ia
i te 16 o nga ra o Oketopa o te tau 1865.
Ka tu Ko te Tapeta (Stafford) ka hinga ia - i
te 28 o nga ra o Hune o te tau 1869. Ka
tu ko te Pokiha (Fox) ka hinga ia i te 10 o
nga ra o Hepetema o te 1872. Ka tu ko te
Tapeta (Stafford) ka hinga ia i te 11 o nga
ra o Oketopa o te 1872. Ka tu KO te Wata-
rauhi (Waterhouse) ka hinga ia i te S o nga
o Maehe 1873. Ka tu ko te Pokiha (Fox)
ka hinga i te 8 o nga ra o Aperira o te tau
1873. Ka tu ko te Pokuru (Vogel) ka hinga
ia i te 6 o nga ra o Hurae o te tau 1875.
Ka tu ko te Porena (Pollen) ka hinga ia i te
15 o nga ra o Pepuere o te tau 1876. Ka tu
ko te Pokuru (Vogel) ka hinga ia i te 1 o nga
o Hepetema, o te 1876 Ka tu ko Akitiniha-
na (Atkinson) ka hinga i te 13 o nga ra o
Hepetema o te tau 1876. Ka tu ko Akitini-
hana ano (Atkinson "reconstituted") ka hi-
nga ia i te 13 o nga ra o Oketopa o te tau
1877. Ka tu ko Ta Hoori Kerei (Sir Geo-
ge Grey) ka hinga ia i te 8 o nga ra o, Oke,-
topa o te tau 1879. Ka tu ko Hooro' (Hall)
ka hinga ia i te 21 o nga ra o Aperira o te
tau 1882. Ka tu ko Witika (Whitaker) ka
hinga ia i te 25 o nga ra o Hepetema..o te
tau 1883. Ka tu ko Akitinihana (Atkinson)
ka hinga ia i te 16 o nga ra o Akuhata o te
tau 1884. Ka tu ko te Taute me te Pokuru
(Stout-Vogel) ka hinga i te 28 o nga o Aku-
hata o te tau 1884. Ka tu ko Akitinihana
ka hinga ia i te 8 o nga ra o Hepetema o te
tau 1884. Ka tu ko te Taute me te Pokuru
(Stout-Vogel) ka hinga i te 8 o nga ra o Oke-
topa o te tau .1887. Ka tu ko Akitinihana
(Atkinson) ka hinga ia i te 24 o nga ra o
Hanuere o te tau 1892.
Ka tu ko te Paranihi (Ballance) ka 'wha-
torotia e tenei Kawanatanga nga tikanga o
te Kawanatanga o Hori Kerei, i whakatako-
to ai hei painga mo te Hunga iti, me nga
Rangatira moni, kia rite tahi te mana ki to
Hunga iti, me nga Ture e piki ai te Hunga
iti ki te turanga rangatira moni, e tipu ai
hoki te Koroni ki runga i tona ora, ka hapa-
ingia tenei Ingoa Ripara (Liberal,) kua wha-
kamaramatia tona tikanga o tenei kupu i
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 3
runga ake nei te kupu Konahaweta (Con-
servative.) kua marama ona ritenga o enei
kupu e rua i runga ake nei, ka mate a te Pa-
ranihi (Ballance,) i te 27 o nga ra o Aperira
1893, ka tu ko te Hetana, hei whakakapi mo
te turanga o te Paranihi (Ballance,) tae noa
mai ki tenei ra, ka 12 nga tau tuturu o te
Hetana e tu ana, e takahi ana tenei ki te
13 o nga tau, apiti atu ki te toru tau o te
Paranihi (Ballance.) ka 16 tau, e takahi ana
ki te 17 tau, me tino kimi tatau i te ahua
me te kaha i tu roa ai tenei Kawanatanga,
i runga i te Torona Whakarite-whakawa mo
tenei Koroni, e rua enei kupu hei whakaaro-
tanga ma tatau, ko enei kupu he kino ranei
no nga Ture a tenei Kawanatanga i tukua
ai mo te hunga iti, he pai ranei he ora no
te hunga iti, titiro hoki ki nga Kawanatanga
kua whakaatutia e matau i runga ake nei,
timata mai i te tau 1856 tae mai ki te 24 o
o nga ra o Hanuere 1891 e 25 nga Kawana-
tanga, ko te mea nui me titiro ki nga Ture
me nga ritenga a era Kawanatanga i hanga
ai mo tatau tinana me o tatau oneone, tena
uia e nga tangata matau nga Ture me nga
mahi a era Kawanatanga, mehemea na te
hea Kawanatanga nga mahi pai a nga Ka-
wanatanga o mua e tu nei to ratau ahua KO
te Apitihana, kia kaha koutou ki te whakaaro
i tenei kupu no te 24 o Hanuere 1891 ka tu
mai a te Paranihi (Ballance,) no te 1 o nga
ra o Mei 1893 ka tu a te Hetana, ka 27 nga
Kawanatanga katoa o tenei Koroni, kai ru-
nga enei Pirimia i te hunga iti e tu ana, ko
wai koia te Kawanatanga o mua atu i tenei
Kawanatanga, i tuku ki te Iwi Maori, te ata
whakahaere i tetahi Ture nui mo te Iwi Ma-
ori, me ona whenua me nga tikanga kua oti,
kaore he Kawanatanga i whakaae kia tuhi
te Kawana i tona Ingoa ki nga tono kia te
Kuini, i runga i nga hiahia o te Iwi Maori,
ko tenei Kawanatanga anake, e mohio nei
hold etahi o te Iwi, kua whakaotia o ratau
hiahia, a ratau Pitihana me te haere ki roto
i nga hui Maori o nga Motu nei, whakapua-
ki ai i nga tikanga, hei painga mo nga Iwi e
rua, me te hiahia o tenei Kawanatanga kia
akona nga tamariki Maori, ki nga mahi a-
ringa, hei ora mo ratau tinana hei pai mo te
Iwi, kai muri ake nei ka panuitia atu nga
Kawanatanga, nana i mahi nga Ture, mo te
Iwi Maori e riri nei tatau, whakahokia mai
to matau pouritanga-ngakau ki te marama-
tanga o nga Kanohi matakite.
"Te Puke Ki Hikurangi."
"Tena te toetoe-mata a Hine-
temoa e rere atu na" ki nga
marae ote Tairawhiti.
Ki nga iwi, ki nga hapu, ki oku hoa ta-
ane, wahine, e whakahakiri mai ra i te rohe
pooti mema mo te Tai-rawhiti.
E hoa ma tena koutou. Kua tae tenei ki
tewa e whakatutuki ai i nga hiahia o nga hoa
me o koutou hapu, e mea mai nei kia tu
ahau ki te turanga pooti mema mo te Pare-
mata nui o te Koroni e heke iho nei.
No reira he mea tika kia horahia atu oku
hiahia me oku whakaaro ki mua i a koutou
e te iwi, taane, wahine e mana nei koutou
ki te pooti mema mo te Paremata, me te hu-
nga tautoko i nga tikanga nunui, e puta ai
he painga mo te iwi nui tonu, kia marama
ai ta koutou tuku mai i o koutou pooti moku.
Ina hoki, te rite o te Ture kei te tai e pa-
ri mai ana ia tau ia tau, a ma te Ture ano
e taea ai te waihanga i tetahi waara kohatu
e taea ai te whakaahuru te huri mai o te tai
kaore hoki tatau e tikangatia ina peke ki
waho o te Ture ka whawhai atu ai i runga
i te toa whaka-tangata.
1. No reira e mohiotia ana he tangata
uaua ahau ki te pupuri i nga tika-
nga Kaunihera i paahitia mo tatau
i te tau 1900. He tikanga maro i
waingohia hei koha ki nga uri me
o ratau whakatipuranga, he tika-
nga hoki kua kawenatatia kia ta-
tau i raro i te Tiriti O Waitangi.
Ina! ka rima tau e aue ana te iwi
Pakeha.
2. Ka arahi tonu au i nga mahara wha-
kahe a te iwi mo runga i nga ma-
hinga Ture a te Whare me nga
putake tawhito kaore nei ano i
whakatutukitia ona kupu. Ko a-
hau hei whakaoho i a koutou kia
oho ki te mahi, i raro ano i nga
tikanga e tau ana ki toku kaha ki
to koutou kaha, e taea ai e kore ai
ranei e taea.
3. Ko nga take Pitihana a te hapu, wha-
unga ki te whanaunga kei waenga-
nui ahau. E kore ahau e whangai
i oku hiahia ki nga mahi rawaho
hei take e moumou ai te taima o
te hunga hapai Pitihana ki te noho
noa iho i Poneke.
4. Ko te whakaakoranga tino tika mo te
Maori ko te kura mahi-a-ringa kei te
mau i roto i nga kupu tuku whenua
kura. Kua nuku atu i te rima te-
kau tau e kaiponuhia ana tenei
whakaakoranga. Tena ahau e
whakapau i toku kaha kia hohorotia-
te whakatutuki i taua whakaa-
koranga mahi-a-ringa.
5. Ko nga Ropu takiwa Kaunihera Pa-
keha anake kei te whakarite utu
Keiti mo runga i nga whenua Ma-
ori e utu Reiti nei tatau. He mea
tika ki toku whakaaro kia tonoa
atu ki te Whare kia tukua atu hoki
etahi Maori ki roto i aua tu Ropu
Pakeha.
6. Kua kitea nuitia he iwi pai te wahine
ki te mahi wuuru i nga Teihana hi-
pi, taku hiahia kia riro ma te Ture e
whakarite he utu mo nga Wahine
me nga taane, e utua nei ki te
moni iti rawa i te ra, i raro ano
i nga tikanga e mana nei nga ra-
ngatira Teihana.
7. I runga i te ahua o nga mahi o te Wha-
re i naianei tera e kitea kua kore
he Apitihana; kua kotahi tonu te
taha o te Apitihana me te Kawa-
natanga ki te turaki i te iwi Maori,
kia hinga tuara ki roto ki te poka
torere o te Pakehatanga, ara:—
(a) Kia rite tonu te Maori ki te
Pakeha.
(e) Kia murua nga whenua Maori.
(i) Kia horoia atu nga mema Maori
(o) Kia puare nga te hoko i whenua
Maori.
(u) Kia pooti te Maori i nga me-
ma Pakeha i runga i te ahua
o te Paremata mo runga i
enei take, kahore he taha e
piri ai ahau. Heoi ano toku
kaha ko te whakahinga i oku
mahara ki raro i nga mema
Maori me nga mema Pakeha,
mehemea e taea te whaka-
kotahi nga whakaaro kia
taea ai e tatau te arahi i to
tatau mate me to tatau tika,
i raro i nga tikanga taimaha
e whakaekea mai ana, me
nga mana o te Tiriti e mea-
tia nei e te iwi Pakeha kia
horoia atu, kia taea ai te ka-
we atu ki waho atu i Niu
Tireni. -
s. Ko nga Rewa Poari anake kei te wha-
kahaere i nga tikanga mo nga awa
me nga awa keri, e whai paanga
nei nga Maori.
He mea tika ki toku whakaaro kia
tonoa atu ki te Whare, kia whaka-
urua atu etahi Maori ki roto i aua
tu Ropu.
5). Kei te whakaae ahau ki nga tikanga
whakanohonoho whenua, i raro
ano i nga tikanga whakahaere
whenua kua Kawenatatia kia tatau i
te tau 1900, ara, o to tatau Kauni-
hera Whenua e whai-mana nei
inaianei, engari kaore au e whakae
kia taka ki raro i nga tikanga wha-
kanohonoho i nga whenua Pakeha
e mana nei inaianei.
10. E mohiotia ana kei te mana tonu te
te Tiriti O Waitangi, a he peka
no taua Tiriti nga Kaunihera Ma-
ori e turakina nei e te iwi Pakeha,
mai ano i te tau 1900 taea noatia
mai te tau 1905, engari mo te
whai ki tua atu i te peka o te
Tiriti i mawhaki mai nei kia tatau,
e kore tatau e tikangatia ki te hao
te ngakau ki tua atu, i runga i te
whakahua a te ngutu i te ingoa
noa o te Tiriti, engari ma tetahi
kaupapa tino hou rawa i nuku atu
tona kaha i te kaupapa a Hirini
Taiwhanga, ranei i ta Tawhiao ra-
nei, i ta te Kotahitanga ranei, ara,
i te Mana Motuhake i tonoa nei
e Hone Heke ki te Paremata i te
tau 1893-94.
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
E aku hoa taane, wahine e whakatuara
mai ra ki a au i nga rohe o te Tai-rawhiti.
tahuri mai ra ki to koutou hoa he aroaro ki
te aroaro, i runga i taku kaupapa kua wha-
kamaramatia, i runga i te tinana me te ko-
nohi tangata, ko to koutou hoa ano ahau e
rangona nei e mohiotia nei e koutou i nga
ra o mua e ora ana oku hoa, o koutou wha-
naunga me o koutou matua.
He ahakoa te tapatu Timata, (o te Hua-
ta) e rere ana i mua o te aroaro o te hoa-riri-
No te iwi ano te maru i puta ai te toa ki
te okooko i te manuka, i pekea ake a: e te-
tahi i muri ko te Ika i te Ati.
Heoi, hei konei mutu ai. Kia ora tonu
koutou i roto i to Ariki.
Ihaia Hutana.
[He mea tuku mai kia perehitia e te
"Puke Ki Hikurangi."]
He Whakautu.
K hoa e te R. Kahui tena koe, he nui
to aroha, me te koingo o te ngakau ki te
aronga o te tangi o nga kupu o tau panui.
i puta i roto i te Matuhi, o te 4 o nga ra o
Hepetema ka hori ako nei. E hoa tena koe.
kia ora koe i to tu Atua Atawhai, kaati ene:
mihi. E te hoa rangatira, he nui toku
pouri mo to korenga o tohutohu i o taua
hupu, i te wa e toitu ana nga oinga remu
o taua tipuna, otira kai te mau ano, aha-
koa kotahi eka he whenua tena, kaati tenei
kupu. E te hoa rangatira, he nui te hiahia
o toku ngakau kia whakatikatikatia e koe
o kupu tohutohu ki te takotoranga totika.
ara. me whakatika ki te hautu i to taua
Waka, ka hipoki nei ki to mate, i runga i
nga kuaretanga maha, me nga pohehetanga.
o enei ra ka hori ake nei, tae mai ki tenei n:
i a taua e korero nei. ara, i a koe e tohutohu.
pohehe nei, e hoa kia mohio koe ki toku
whakaaro, kai te hee te haere o te tangata,
Maori ki te kai mahi haere, tona he aha oti
koe i haere ai ki te piriho, ki te rorapu, ki
ena tu mahi katoa? ina hoki ko te whe-
nua te putake o ena mahi, nou nei hoki te
whenua no te Maori, no runga o taua, nei kua-
retanga, a, ka whai noa atu ki te 7 hereni me
te S hereni a tera tangata i mohio ra ki te
whakahaere i tona whenua, e le hoa ranga-
tira, kai pohehe koe na nga piriho, me nga
kai rorapu kai katikati ranei, i nui ai te utu
o te wuuru o tenei tau, kaore he mate i
ki era motu, na te ra i tahu te whenua, mate
otaota, mate kararehe, mate tangata, apiti
atu ki nga whawhai e whawhai mai nei.
mate tangata, mate kararehe, kaati e hoa,
ko te take tenei i nui ai te utu o te wuuru,
me te tinana hoki o te hipi, heoi enei kupu,
he kupu ke tenei.
Ki nga Maori hihiko ki te mahi Pakeha,
i nga mahi e mahi ana ratau, kia pai, kiu
whakaaro i nga whakaaro tangata totika,
notemea he nui te iwi Pakeha hei kai
maai, he iti noa te utu mo te wiki, 12 ki te
15 hereni mo te wiki, ka tae ana kite £l,,0,,0
mo te wiki he tino tangata nona tenei
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_5\_
titiro, kai konei te bee o nga mea maha ;
heoi e hoa ma hei kupu mutunga ake maku,
moumou tuku tatau i o tatau uri ki te kura,
ko te tikanga Maori kai te a atu i to ratau
matauranga ki waho i o ratau mahunga.
kore noa iho he painga o tenei mahi, heoi
tenei. A, he whakahau tenei na tatau kia
tatau tamaiki, kai reira te ora mo tatau, a,
kua mahi etahi ko etahi kua riro ki te hui,
he nui hoki te ngahau o reira i a te Maori
ana mahi, a, ko nga mea i noho iho nei ki
te mahi, kaore he iwi kaore he aha, i to ra-
tau mohio nui atu te ngahau o te hui, kaati
tenei. Ko te Kaunihera tenei, he taonga nui
tenei ki te titiro atu, heoi kua oti ke nga Tu-
re mo te tangata me te whenua, engari he
piroiroi ke te mahi ma nga Kaunihera i kitea
ake ai e au nei, kaore kau e mohiotia me pe-
whea e oti a: nga mahi ma te tangata, ka
rite ki te kupu nei, "ko te kaata kai mua ko
te hoiho kai muri," heoi tenei. Ko o tatau
mema tenei, ma te pooti ka oti ai te kupu,
heoi tokowha tonu ratau te oti hoki ki ta
ratau, ietahi he Ture ke mo te Pakeha ona
taonga me ona whenua, ko te Ture mo nga
whenua Maori takoto ke, enei take nunui
katoa kai te parori katea, heoi te mahi ma
koutou ma uri rangatira, he whakatikatika
kia takoto marama enei putake, no konei ka
penei ake au nei, kaore he painga e whiwhi
mai kia tatau i o tatau mema Maori, ina ho-
ki o whea mai nei i kakari ai tatau ki tenei
mahi ki te pooti mema, kaore he aba. Heoi
tonu te mea nui he aue tonu i tena tan i te-
na tau, kaati he aha te hee ki te kai ake me
whakahua he Pakeha mo enei tuunga e wha,
e kiia nei he mema hei whakahangai kia tika
te haere o nga mea katoa, hei reira pea ma-
rama ai ki nga mea o tatau e tau ana hei
mema. I tenei wa kaore au i te kite kowai
tetahi tangata Maori e rite ana hei mema,
ahakoa kowai te tangata Maori, kaore kia
kotahi kore rawa atu, ko nga tangata katoa
e hiahia nei kia tu ratau hei mema, he penei
ano me enei e tu nei, kai muri ra ano a ratau
nei tikanga, ko te tangata e tika ana hei
whakarapopoto i nga mea katoa kia rice ki o
naianei tikanga, ko ia te tangata e tika ana,
no konei ahau i kii ai he Pakeha he mema
mo tatau, hei waere i te huanui ki marama,
hei muri ra pea tatau whaiwhai atu ai, heoi
ki te kore e peneitia, kaati waiho a Wi Pere
kia noho ana i tona nohoanga, hei ahuata-
nga mo tatau, ara, ratau katoa e tu nei wai-
ho kia noho ana, hei ahuatanga mo te iwi
Maori ki roto ki te Paremata.
Heoi ra e hua ma kia ora tatau katoa, nga
morehu a aitua i tena waahi i tena waahi.
Iraia Te Whaiti, (ara Te Amaoterangi.)
He Powhiri.
E nga hapu katoa o enei tamariki o te
Ruihi Tamairangi, o Tukotahi Karaitiana,
kia ora koutou katoa.
Kua rongo pea koutou kua marenatia enei
tamariki hei wahine hei taane, i runga i te
tikanga, ara, no te 19 o Hepetema nei i ma-
renatia ai ki Tahoraiti, a, no te 21 o nga
ra ka hoki mai a Tunuiarangi ratau ko ana
tamariki me ana mokopuna, a, ka peka mai
kia kite i taana tama ia Te Ama-ote-rangi,
a, ka waiho iho te Keeke o ana mokopuna,
kia Te Ama-ote-rangi me ona tuahine me
ona matua i konei i Kereitaone nei, a, ma
ratau kia matau, ki nga morehu o enei o
nga hapu o nga mokopuna nei, kaati no ko-
nei ka tangi te ngakau, nae te hoki o nga
mahara ki te ahua i te wa e toitu ana te
iwi. Heoi ra e nga hapu katoa o nga mo-
kopuna nei, me huihui mai tatau i te Kiri-
himete ki Papawai nei, kia noho tahi tatau
nga tipuna, nga matua, nga mokopuna, nga
tuakana, nga taina, ka pau katoa pea i enei
kupu, ae ra e te iwi, kia kai tahi me te inu
tahi i te Keeke o a tatau mokopuna, o kou.
tou taina tuakana, a, me tae mai hoki aua
mokopuna ki kenei i tauara, me o raua ma-
tua, ara, nga morehu katoa aitua.
Karaitiana, Te Kahu Maori, haramai me a
korua tamariki me o korua matua ti-
puna, haere mai! haere mai! haere mai! ki
Papawai nei tatau, i te ra o te Ariki i te 25
o Tihema.
Tunuiarangi, Tahua, Tamaiwhakakitea,
Te Kohea Tahana, Kiingi Ngatuere, Ani
Hiko, Kahu Tutura, Te Hamaiwaho, Pura-
kau Maika, Hohepa Aporo, Paratene Mate-
nga, Te Pu-kitetonga, Niniwa-kite-rangi,
Te Angaanga Tapu me etahi atu, e kiia nei
he pakeke, ko ta tatau ra tenei e panuitia
nei e an, haere mai kia kai tahi kia inu tahi,
me a tatau tamariki mokopuna, haere mai!
haere mail me te kupu korero kai tena, kai
tena, taane wahine, kai a Maehe te ra o te
Hui Topu a nga Kaunihera, haere mai me
te kupu mo te iwi, heoi ra kia ora tatau ka-
toa, na nga morehu Hoani Rangitakaiwaho
Henare Parata, otira ina nga whakapapa o
nga tamariki nei, etahi anake, kai kapi te
pepa, ara:—
Ko Tamatea ia Ihuparapara.
" Ranginui.
" Tautu.
" Tutohia.
" Pua-te-rangi.
" Maruhoua
" Kurinui a Maruhoua.
" Rongomatua.
" Whakaroroa Te Po.
" Tuhokamuku.
" Tuhokairangi.
" Rangitara.
" Tonganui.
" Tuoru.
" Tu Taotahi.
" Tuhakeke.
" Hinekaitangi ia Te Rangihakahaka
" Te Momoariki tomua.
" Tutawhanga to muri me etahi atu.
Na Te Momoariki ia Motuhia.
Ko Te Ahi.
" Nuku Tamaroro.
" Karotaha ia Te Waiorirangi.
" Te Whiwhiro to mua.
" Hine Aroaro Mohau to muri.
Na Te Whiwhiro.
Ko Te Rangipuauri kaati.
No muri ia Te Whiwhiro.
Ko Hine Aroaro Mohau i moe ia Te
Rangikahoro.
" Te Rangihakahaka Te Whaiti.
" Hoani Te Whaiti.
" Te Ruihi Tamairangi.
Heoi tenei, ara, ko Ngaati Te-anga-rakau
tenei, ko Ngaati Te Kiri-kohatu.
Heoi me ki poto ake tenei kupu, ko te
Rangipuauri tenei te kupu mo tenei tangata
mo te Rangipuauri, maana e piki atu a Ta-
rarua mo nga kai te tikanga, ma Te Rangi-
rurupuni e piki mai tera taha o Tararua,
mo nga kai te tikanga, mo nga kai e mahia
ana e nga tangata o tera taha o te maunga
nei, e tenei taha o te maunga nei, ara, ma
raua e kai tuatahi nga paka whakamokai
o runga i nga taha, i nga patua ranei.
Kaati ko Tamairangi ratau ko ona tuaka-
na me o ratau tungaane nga uri o tenei o nga
tangata nei, ki to raua ahua o era wa heoi.
No muri ia te Momoariki.
Ko Tutawhanga ia Kiriwai.
" Hikarahui.
" Te Ope-kai to mua.
" Marama to muri.
Na Te Ope-kai.
Ko Tiro.
" Ngahoka.
" Potau.
" Ataneta Te Wharekiri.
" Mako.
" Karaitiana.
" Tukotahi Karaitiana heoi tenei.
No muri ia Te Ope-kai.
Ko Marama.
" Pomatangatanga to mua.
" Hine-kite-rangi to muri.
Na Pomatangatanga.
Ko Tamai-awea.
" Tuhokairangi.
" Anaru.
" Raharuhi.
" Angiangi Te Rangi.
" Tukotahi Karaitiana heoi tenei.
No muri ia Pomatangatanga.
Ko Hine-kite-rangi.
" Tamai-werohia to mua.
" Purakau to muri.
Na Tamai-werohia.
Ko Takoto.
" Maata Waiata.
" Raharuhi.
" Angiangi Te Rangi.
" Tukotahi Karaitiana heoi tenei.
No muri ia Tamai-werohia.
Ko Purakau tianara o te rangimarie.
" Heneiwhakaruhiaiterangi.
" Hine-kite-rangi.
" Hoani Te Whaiti.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. " Tamairangi heoi tenei. No muri ia Hineiwhakaruhiaiterangi Ko Maika Meha. " Hiria Raharuhi. " Angiangi Te Rangi. " Tukotahi Karaitiana. Heoi tenei ara, o nga tamariki nei. Ko Ngaati Hikarahui tenei karangatanga, me Ngaati Hine-kite-rangi otira ko nga hapu maha. Ko Tamatea ia Iwipupu. " Kahungunu. " Kahukuranui. " Rakaihikuroa. " Hine Raumoa. " Raumatanui. " Tineia. " Ruakete. " Hine-te-rangi. " Wharekotore. " Te Rangituaiwa. " Hikamataki. " Hinewaka. " Te Ariki i noho ia Matakupenga. " Kumuwhero to mua. " Tokotoko tona taina. Na Kumuwhero. Ko Ngarangitopetopea. " Titaha. " Te Rangikahoro ia Hine-aroaro. " Te Rangihakahaka Te Whaiti. " Hoani Te Whaiti. " Tamairangi heoi tenei. No muri ia Hikamataki. Ko Te Rangihouao ia Tuteahunga. " Te Rangitipuanuku i moe ia Awhitanga-ite rangi, (wahine 1.) " Waingongoro ia Ranginuikatika. " Ngapu-ote-rangi to mua, " Te Umurangi to muri heoi tenei. Ko Whatanui ia Tautoki. " Whatonga. " Tara. " Wakanui. " Turia ia Hinematua. " Te Aohaeretahi me ona taina. Na Te Aohaeretahi. Ko Kahukuramango. " Humarie. " Tataiaho. " Tuwairau. " Rakaitekura ia Te Ikaraeroa. " Tumapuhiarangi. " Rongomaiaia ia Te Rangituaiwa. " Hikamataki to mua. " Te Rangi Houao to muri. Na Hikamataki. Ko Hinewaka ia Tamaitohikura. " Ngaokoiterangi ia Hinekiri. " Ngaranginui-katika. " Ngapuoterangi. " Te Kiri Patito. " Te Rangikahoro. " Te Rangihakahaka Te Whaiti. " Hoani Te Whaiti. Tamairangi. Heoi tenei, ara, ko te hapu matua tenei o tenei karangatanga ko Ngaati Hinewaka. No muri ia Kumuwhero. Ko Tokotoko. " Arahe. " Angiangiterangi. " Pahura. " Maata. " Raharuhi Tuhokairangi. " Angiangiterangi. " Tukotahi Karaitiana. Heoi tenei, ara, o nga tamariki nei. Ko te Hapu iti tenei o Ngaati Hinewaka. Ko Paikea ia Mahana. " Whatuira Takamarae. " Uetekoroheke. " Tahu. " Ira. " Ueroa. " Tahito-tarere. " Rakainui. " Te Ao Matarahi ia Kuharoa. " Rakaipaka. " Rakairangi. " Te Ao Matarahi kuao. " Te Popoki. " Kapo. " Te Wai-inanga to mua. " Tira Mehameha to muri. Na Te Wai-inanga. Ko Takoto. " Maata Waiata. " Raharuhi. " Angiangiterangi. " Tukotahi Karaitiana heoi tenei. No muri ia Te Wai-inanga. Ko Tira Mehameha. " Hinei-whakaruhia-ite-rangi. " Hine-kite-rangi. " Hoani Te Whaiti. " Tamairangi. Heoi tenei, ara, o nga tamariki nei. Ko Ngaati Rakairangi tenei karangatanga. Ko Ngaitahu tena karangatanga. No muri ia Hineterangi. Ko Rakaiwerohia ia Fine Tauira. " Te Rangitawhanga. " Te Umutahi. " Te Mahaki Kainga. " Te Hiha Kiingi tianara. " Te Weranga. " Hinei Tarewa. " Titaha. " Te Rangikahoro. " Te Rangihakahaka Te Whaiti. " Hoani Te Whaiti. " Tamairangi heoi tenei. Ko Ngaati Te Hiha tenei Karangatanga. Ko Ngaati Te Rangitawhanga tena karangatanga. Ko Kakai whakai ri katoa. Ko Kahukuranui ia Tuteihonga. " Rakaipaka. " Kaukohea. " Tutekanao. " Kaunohanga. " Kahutapoa. " Te Ruataumata ia Tapuae. " Te Matakaia ia Purua Aute. " Te Kahuoterangi. " Whareatua ia Ngapuoterangi. " Kiripatito. ", " Te Rangikahoro. " Te Rangihakahaka Te Whaiti. " Hoani Te Whaiti. " Tamairangi heoi tenei. Ko Ngaati Te Kahuoterangi. E. PEREERA KAMUPENE. (E. Playle & Co.) Ko ahau ko E. Pereera Kamupene, Tee-ra tui kahu o Kereitaone, kua tae mai aku taonga tino papai, ara, nga ahua tawhe katoa, e hiahiatia ana ete tangata mo tenei wa, a, mo etahi atu wa ranei. TWEEDS, WORSTEDS, SERGES, AND VICUNAS. I ahu moi enei taonga, i nga whare mahi taonga nunui o era motu. Era e hari te hunga e haere mai ana kia au, mo te pai o nga taonga e whakawhiwhia kia ratau. Notemea ko nga taonga tino papai anake, e puritia ana e matau. Otira ma runga i a matau mahi o nga wa kua hori ki muri, e whakaatu kia Koutou tona, pai. ' Ko nga tawhe Puru, Pango ranei, kai a matau katoa, he mea pai ano kia ata kite koutou. He maha ano hoki o matau taonga Kai te haere mai, a tera tuunga o te tima ka tae mai. He nui hoki nga ahua Koti nunui kai a matau, e tau ana mo tenei takiwa o te tau E. PEREERA KAMUPENE. Kai tawahi atu o te Karapu Hoteera, i te Tiriti Nui o Kereitaone. C. EIMIHI. (C. AMOS) Puutu. Puutu. Puutu. Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai, haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu kia koutou nga pu utu papai, mama, huatau hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu 12/6, tae atu ki te 30/-. Mo nga wahine, ko taua ahua ano te papai me te iti hoki o te utu. Kaore e whakaaetia te nama. Ko taku whare kei tetahi taha ake o te Kemihi o Hene Hoori. Tiriti Nui. C. Eimiha. Kereitaone
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. WHOREHETA AMA HOTEERA. (FORESTERS ARMS HOTEL.) I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone. HE WHARE HOU. He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha. KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU. —— Ara. —— Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga Kama, nga Waina, me nga Pia tino pai hoki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa. He nui hoki te papai o nga kai, me nga moenga, tae noa ki te Piriote ruuma. — Me— Te Tepara Hoiho. Iwa Ropata (Eva Robert's. Kereitaone Noota. T. P. ROHIPI. (D. P. LOASBY.) He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa kei au. — Ara — Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu, me era ata ta ahua kai katoa. He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era atu tu ahua o era tu taonga. — A — He nui nga Puutu, me nga Huu, a, he ngawari hoki te atu. Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe whakamahana hoki. Engari kaore e riro i runga i te nama. Toa o nga taonga katoa T. P. Rohipi. Tiriti Nui Kereitaone. A. TEONE. (A. JONE'S.) Kai tunu Rohi, Keeke. E tino mohio ana nga Maori ki taku Peka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o Kereitaone. Me te tino mohio hoki o nga tangata, he tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke, me era atu tu ahua kai pera katoa. Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papawai Maori Pakeha. No reira haere mai ki ahau, ko ahau to koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau maha e tu mai nei Tiriti Nui. A. Teone. Kereitaone. AREKA. MARE. (ALEX. MURRAY.) Rangatira toa kakahu, i te taha whakate-raki o te Parihi Hooro o Kereitaone. Eai au nga tino kakahu o ia ahua o ia a-hua, mo te taane, mo te wahine, mo te tamariki hoki. Mo te taane : — Koti nui arai- ua, Hutu, Haate wuuru, Waiti Haate me nga karu, Potae, Paranene, Poraka, Toroihe, Tokena, Neketai, me era atu kakahu mo te taane. A, ina hiahia te tangata ki te Hutu meiha, ka taea e au te hanga he Hutu meiha, i taau ahua ano i hiahia ai. Mo te wahine: — Koti wahine arai-ua, tiakete hiraka, piihi hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone, tokena, nga kakahu o roto, me era atu kakahu papai mo tenei hanga mo te wahine. Mo te tamariki : — Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu mo te tamariki. Haere mai ! Ko nga po tenei o te Takurua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia whiwhi ai koe ki tahi i hiahia ai. Tiriti Nui. Areka. Mare. Kereitaone. PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika o Aotearoa me te Waipounamu, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I puta ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ti te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei whakaritenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te runanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, ua te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokotoru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou. No te huihuinga whakamutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Tihema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketanga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-o mua atu, ara, koia tera, ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te "Puke". No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama e 9/- hereni, mo ' te 8 marama e 5/- hereni. E wha hoka putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, nae te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pakeha, koia te take i whanga tona ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e kore rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga haere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te kahui ki runga i nga tihi o nga maunga, e kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakahaere i te taha kia matau, kia wawe te pata atu ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pakeha kia ata takatu ana, a tona wa pea e rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko to mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kaupapa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei : — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata taane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e haere ana ki te whakamanawa haere kia koutou ki nga morehu a aitua ) mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu katoa o nga motu e rua nei. (8.) Ea manaakitia e te "Puke" nga taonga o nga tangata matau ki nga whakahaere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ea manaakitia e te "Puke" nga taonga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
a E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
e iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
a marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
i mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
eTURE 1.
E wha putanga o te "Poke" i te marama,
- ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
a marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
- 5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
i me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
i tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 8.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
: i nga moni Oota Poutapeta, (ara Posta)
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TUBE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o to
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai una kia panuitia ete "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
tukua mai.TURE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke'
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke."TUBE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TUBE 8.
Ko te tangata kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.