|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 20. 01 September 1905 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 20, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hepetema 4, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
ETAHI TIKANGA NUNUI.
Ko te whai & tenei pakanga o tenei tuhi-
tuhinga, he whakaatu i etahi o nga tikanga
nunui, hei whakaarohanga, hei mahinga ho-
ki ma taua ma te iwi Maori i roto i o tatau
takiwa, i raro i nga tikanga o "Te Ture Ka-
unihera Maori (Marae) 1900" ara :—
Ko te whakatikatika i o tatau Marae, kai-
nga, whare ranei. Ko te hiki ake i te pai o
nga Marae, o nga kainga, me nga whare ki
runga ki nga taumata e mohiotia ana e ta-
koto ai te ora pai ki te tinana o te hunga no
ratau nga kainga me nga whare. E iti ai te
puta mai o nga mate huhua, e whakangoi-
kore nei i te tinana, e whakahohonu atu nei
hoki i etahi mate, a, kia mama ai hoki te
kai-tiaki turoro, kia iti ai nga ahuatanga hei
whakauaua i te ora hohoro o nga mate e taea
ana te arai, kia awhina ai hoki te ahua o te
kainga me nga whare, ara, te ma o nga wha-
re me nga kainga, a, kia takoto mai hoki te
hau pai, ora, hei awhina i nga rongoa, me
nga tiaki tika mo nga mate e pa mai aua ki
te tinana.
Nga whare moenga, me etahi atu hoki o
nga whare i roto i te Marae ka tika kia wha-
O
kapaia.
Kaore tenei tuhituhinga i te whai, kia
tahuri katoa o tatau tangata ki te hanga
whare papa mo ratau, engari mehemea kua
rite te oranga me te kaha o tena o tena o ta-
tau ki te whaka-ahei ia ratau ki te whakatu-
tuki, i runga i nga tikanga e ahua mama ai
tenei mahi, mo reira tenei kupu. Ko
etahi ano o taua o te iwi Maori, kei te mo-
hiotia te uaua o te whakahau penei, i runga
ano i te kite me te mohio iho, he maha nga
tangata i roto ia tatau, kaore ano i kaha ki
te whakawhaiti mai i nga taonga e taea ai
te whakatu he whare papa mo ratau. E
taea nei hoki etahi atu o nga taonga, e rite
ana mo nga whare pera, E tika ana kia kii-
a ake ki te hunga kaore nei ano kia whiwhi
oranga noa, e taea ai enei ahua whare i naia-
nei, me waiho ake mo tetahi wa e whiwhi ai
ratau i te ora i te kaha, ka whakatutuki ai
tenei hiahia, engari whakatipuria tenei hia-
hia i roto ia koutou, hei tikanga e kaha ai
te ngakau ki te mahi, ki te whakawhaiti mai
i nga taonga e rite ana hei whakataeatanga
mo tenei kupu.
He mea tika ano, kia whakaatu ake ki te :
hunga kaore nei ano kia kaha noa ki te •
whakaara i tetahi whare rakau mona, ara,
ka pai noa atu te whare raupo, toetoe, pera-
na ranei hei whare, kaati te mea nui hei
whakaarohanga nuitanga, ko tetahi marae
pai nei tuunga mo nga whare moe me nga
kauta, me etahi atu o nga whare e hanga
ana ki roto ki te marae. Ko tetahi me ha-
nga kia ahua nunui nga whare moenga, me
te whakaaro ano ki etahi matapihi tika, hei
putanga mo te hau taumaha ki waho, hei
tomokanga mai hoki mo te han pai ki roto,
kia ina tonu ai te manawa o nga tangata e
noho ana i roto, i te hau ora i te hau pai.
Ko tetahi ko te maroke o te papa whenua
hei tuunga mo te kainga me nga whare, ko
te tika o te whakararangi i te tu o nga wha-
re, a, ko te taiepa hoki mo te marae kia nui.
Mo nga whare kauta, he mea tika kia ahua
tiketike, kia nunui hoki, kia ruru, kia ma a
roto, kia ora ai nga tangata e mahi ana i ro-
to, kia maroke ai nga tangata i roto i nga
marangai nunui, kia iti ai nga mea e pangia
e nga mate, e wero nei i te tinana o te tanga-
ta, i te haringa mai a te maku me te matao.
Marae o te kainga. He mea tika kia mo-
tuhake he taiepa mo nga marae kainga. He
mea tika ano hoki kia kaua te Poaka, te Ma-
nu me etahi atu Kararehe ranei, e waiho mai
i roto i aua taiepa, e waiho mai ranei ki roto
ki te takiwa o te marae.
He mea tika kia kaua nga Kararehe e pa-
tua ana hei kai, e patua ki roto ki te taiawa
o te marae, engari me patu ki nga waahi i
waho atu o nga marae, a, e tino tika ana kia
tanumia nga kino katoa o aua Kararehe e
patua ana. Mo etahi atu ahua kino- e takoto
mai ana i roto i te marae, he mea tino tika
kia tahia i ia ra i ia ra, a. me hari atu ki te-
tahi waahi i waho atu o te marae tanu ai.
Otira he mea tino tika kia whai whakaaro
tatau ki te wakatakoto i tetahi tikanga e ta-
kato ma ai o tatau marae, i nga wai rukenga
i nga wai horoi, i nga wai o nga kai, me era
atu kino katoa e takoto mai ana i nga waahi
paru. Mo nga tikanga hanga wai-kari, pai-
pa, wai rere ranei, hei hari i nga wai kino,
ki tetahi awa wai rere, hei haringa ata ki te
awa nui, hei hariuga atu ranei ki te moana,
ko nga mea pai he paipa, ki te kore tena hei
te kirikiri mahi ki te raima, hei mahi mo te
wai-kari.
I tohungia peneitia ai enei mea. he mea
kia rere ai nga wai kino ki waho, kia kore ai
e ngotea e te oneone, kia kore ai e kumea
ake e te ra i roto i te oneone te kino, kia ko-
re ai e ngongoa ake e te manawa o te tanga-
ta, hei whakaoho ranei i etahi mate mama
hei mate taumaha. Ko te wai o te tangata,
me nga kino o te tangata tetahi, he mea tika
kia mohio tatau ki te ako i te katoa, tamariki
kaumatua, ki te hari atu ki nga waahi ma-
mao i te marae, mehemea ano ia kahore he
whare i hangaa, hei rukenga atu i nga kino
pera.
Mo nga kuri a nga tangata, he mea tika
kia hereherea ki te tiini, a, he mea tika hoki
kia whai whare nga kuri. Engari kia ahua
matara atu i nga whare moenga, me nga
kauta nga haerenga kuri. Hei pai ano mo
te marae i peneitia ai te tikanga, a, hei wha-
kaaro ano hoki ki nga kuri. Mo nga tikanga
tiaki i te ma o nga whare o nga kuri, ka mo-
hio tonu iho te tangata na ana te kuri, ki
era tiaki i ia wa i ia wa.
Nga hoa hei haere tahi i te ma o te ma-
rae, me te raa o te whare moe, whare kauta,
me etahi atu o nga whare i roto i te marae,
ma te tutuki me te rite o te tiaki i enei ahu-
atanga, e whai tikanga ai te marae ma. me
nga whare ma.
Mo nga moenga me nga kakahu moe, e
kore ai te tinana e pehia e nga taumahatanga
o te ha o nga hau kino, e whakangarahu nei
i te mahunga, e whakakawa nei i te kai a te
hunga tinana ngoikore. Ma te ma o enei e
reka tonu ai te hau o roto i te whare, hei
haanga ma te manawa o te tangata.
I roto i te tikanga o tenei peka o te tako
nei, me whakapa ake ano ki te ahua o nga
tiaki e rite ana mo te tinana, ake o te tanga-
ta. Mo nga kakahu o te tinana e kakahuria
ana e te tangata, me te ahua o nga tiaki tika
i te tinana.
He mea tika rawa mo te ora o te tinana.
te ma tonu o te tinana o te tangata i runga
i nga mahi horoi, me te ma ano o nga ka-
kahu o te tinana. He ako tika tenei kia
whakakahangia ki roto ki nga tamariki ta-
ane, wahine mai ano i te itinga. Kahore e
tika kia whakamangeretia, kia whakawehi-
ngia ranei nga tamariki, e nga kupu hii pe-
nei :— "te whakahi," i te mea i whai te ta-
maiti kia horoi ia ia i te ata i te ahiahi, hei
tautoko i tona tinana kia toitu.
Ko etahi o nga tiaki, ko te noho i roto i
nga kahu maku, me tino whakarere rawa.
Kai te mohio tonu ake, ko te hunga tamariki
o taua o te iwi Maori, te hunga kore whaka-
are ki te pupuri i tenei tu ahua o te iwi Ma-
ori, te hunga kore whakaaro ki to pupuri
i tenei tu ahua o te tiaki i te tinana. He
mea tika kia whai whakaaro nga matua ta-
ane, wahine, whanaunga ranei, ki te tohu-
tohu ki nga tamariki kia tino whakamutua
tenei ahua. Notemea koia nei tonu tetahi
o nga huarahi tere mai o te mate rumatiki
ki te tangata, a, he mea whakakaha hoki i
te maremare (rewharewha) e whakaohongia
ai etahi atu mate i roto i te tinana o te
tangata, nga waahi ngoikore ranei i roto i te
tinana ka tino patua, ka waiho hei whaka-
tipu mate, hei whakakaha ranei i nga mate
maina hei mate taumaha.
Ko tetahi o nga tiaki e rite ana hei wha-
kaarohanga i roto i nga ahua tiaki katoa i
te ora pai mo te tinana, ko te taha ki nga
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI
kai. Kahore te tinana o te tangata e pai,
mehemea ka kore nga taonga o roto i te ko-
pu e mahi tika, i te mahi ma tena wahanga
o te tinana, ma tena wahanga o te tinana.
No reira he mea tika katoa enei hei whaka-
arohanga. Ma te tangata e mohio iho, kua
kore ia e koraha (parae) i roto i nga ra e rua
e toru ranei, ka pa mai he taumahatanga ki
tona tinana, he ngaruru ki te matenga, he
kiri-ka he tunawiri ranei ki te tinana. Kaati
ko te tiaki i enei ahuatanga o te tinana, me
kai i nga rongoa tahi. Ahakoa he tinana
kaha to te tangata, ka hinga ia i nga ahua
penei.
Kai runga i enei tu ahua e pa mai ana
ki te tinana, i tika ai nga take katoa kua
tuhia ake nei, mo te ma o te marae me nga
whare katoa i roto i te marae; te ma o nga
kakahu moe ; te ma o nga kakahu o te ti-
nana, me te ma hoki o te tinana, me etahi
atu ahua e whakangaro atu nei i nga kino
katoa e takoto mai ana. Ma te reka tonu
hoki o roto i te whare, i te marae, i nga ka-
kahu me te tinana hoki, e kore ai e whaka-
hohonutia nga mate e pa mai ana, kaati
mo tenei ahua.
He pekanga kupu ake tenei, he mahara
i takoro mai ki roto ki te ngakau. He wa-
ahi pai ano tenei hei whakatakotoranga ki
te aroaro o te katoa, hei matakitaki, hei
titiro hoki ma te ngakau, a, ki te hiahia
ake o te ngakau, he pai tonu hei whaka-
matauranga ma nga hunga tamariki taane,
wahine hoki o taua o te iwi Maori. I ahau
e tuhi nei i tenei take kahore e hiahiatia
ana kia kaati tonu nei he mahi ma nga
tamariki, engari i roto i nga wa watea, he
pai tonu kia hoatu nga ringaringa Id tenei
ngaki, me te hoatu i te mahunga ki nga
akoranga o nga kura nunui o te ao. e
whakaakona mai nei kia taua e te kaha o
te ao, e te rangi e tau iho nei me ona hoa kaha
katoa o runga; e te papa-whenua hoki e
takoto nei, i roto i nga whakakorikoringa o
te oneone e te ringa tangata.
Mo nga maara putiputi te kupu nei:— Te
ao e tau iho i runga nei me ona kaha katoa
o reira, me te papa-whenua hoki e takoto
nei me ona kaha katoa ; he whare kura.
Ko etahi o nga huarahi e whakamahia
ana e ia hei whakaaturanga i tona kaha me
tona matauranga ki te tangata, e ma-roto
ana i nga putiputi me nga rakau atahua, he
taonga katoa enei i meatia hei whakaatahua
i te marae kainga e te tangata, hei whakaatu
hoki i etahi o nga mahi whakamiharo a te
kai" whakairo o te ao e takoto nei.
He taonga pai te maara putiputi, hei
whakaatahua i nga marae o nga whare o
roto i te marae, he tirohanga reka ki te ko-
nohi, he atahua no te kakara ki te ihu ta-
ngata. He mahi pai tenei hei ako ma nga
tamariki Maori, he mahi hoki e rite ana ki
etahi atu mahi e meatia ana hei mahi ma
te tangata. Me ata ako marire, kia mohio
ki te ahua o te whakatakoto, me te wawaahi
i te papa whenna hei takotoranga mo te
maara, hei tuunga mo nga putiputi me nga
rakau, te ahua me nga tikanga tika mo te
whakatakotoranga i nga purapura, te tiringa
i nga tipu me nga rakau, me nga kai-tiaki
whangai ki te wai, me etahi o nga kai e
rite ana, nga kai tiaki i te wa ka whanau
ake i roto i te oneone; te tipunga ake taea
noatia te pakaritanga. Te ahu whenua e
rite ana hei tiaki i te oneone o te maara.
Te ma o te maara i te tara, me te maha
atu o nga tiaki e pa ana ki nga tikanga
awhina i te tipa pai. kaha hoki o nga tao-
nga penei.
E rite ana ano te kupu mo nga mahi
penei, ki nga kupu mo etahi mahi atu a te
tangata, mahi a-ringa, mahi a-pene, ara,
kaore e tika kia kaiponutia te wa katoa o te
ra ki tenei anake o nga mahi, engari ko ona
wa watea me hoata ki tenei, ko etahi wa. o
te ra, me hoatu ki te kura a-pene, a-ringa
roto i o tatan kura. Mehemea he tamariki
e haere tonu ana ki te kura, a, ki etahi atu
o nga mahi tika mama o te kainga, awhina
nga matua, taina, tuakana, tungaane, wha-
naunga. Mehemea he tamariki kua mutu
te kura, kaati kia mutu nga mahi nunui o
te kainga, e awhina nei i te ora nao te ma-
nawa me te tinana.
Kai whea atu he taonga atahua, pai hoki
ki te tangata na ana te maara, ina oho ake
ia te moe i te ata. ka puta atu ia ki waho o
tona whare, ka titiro atu ia ki ta ana maara
putiputi, kua whakangaro te oneone, kua ta-
koto mai ki maa He konohi he moana puti-
puti, e pioi ana e tungou ana i te hau, e
whakautu ana i te atahuatanga o nga ata
maha o ona puaawai; ana hikohiko nga ahua
kowai, ki roto ki nga ata uranga whero, me
nga atu o nga putiputi o te momo pukepoto,
me te pehanga o nga ata ngangana e te ata
whakamahaki kakariki e whiua atu ana e nga
rau matomato o ratau hoa tuatahi, ano he
aniwaniwa e haehae nei i ona ata atahua
maha i roto i te rangi.
He mea pai he mea tika katoa hoki enei
hei whakaarohanga, hei kauhautanga, hei
whakakahanga ma nga Komiti wahine me
nga komiti taane, tae no ki nga matua taane
wahine o nga tini tamariki. He take pai
katoa enei hei korerotanga ma aua ropu i re-
to i o ratau huihuinga, i roto ranei i o ratau
nohoanga noatanga, ahakoa he aha te ahua
o te huihuinga.
Heoi, ana ano te huarahi e taea ai te
whakatipu nga tikanga hou ki toto ki te hi-
nengaro, ki te manawa ranei o te iti o te ra-
hi, i waenganui i o tatau iwi. He mea tika
i roto i te mahinga o nga tikanga penei me
enei e takina ake nei e tenei tahituhinga, a,
e takoto nei i roto i "Te Ture Kaunihera
Maori 1900," kua hoatu nei te mana wha-
kakorikori i nga naana e taea ai te whakahau
enei mahi, kia mahia ki roto ki nga marae
kainga, ki o taua whare ; ma nga Kaunihera
marae, ma nga Komiti marae i roto i o tatau
takiwa e whakahaere.
Ko ratau nga ropu hei whaka-tinana i te
mahinga o enei ngaki. I penei ake ai tenei
kupu, he mea kia whakatakotoria atu ki o
koutou aroaro, ara, ki o te iwi. Ko te wha-
kaaro ake, kaua taua te iwi e tatari rawa ma
te reo o te Kaunihera, o nga Komiti marae
ranei taua e whakakorikori ki nga nga kinei,
engari ma taua ake e timata. Engari tona
tikanga ia, ma tatau katoa e awhina o tatau
Kaunihera marae, me nga Komiti marae i
runga i nga mahi, me etahi atu o nga awhi-
na e ngawari ai te haere o a ratau tohutohu,
e oti ai hoki te mahi. '
Kana taua e tango i te turanga whakatete
i runga i te ngoikore, i runga ranei i te rere-
nga-ketanga o nga whakaaro me nga tikanga
o etahi o tatau, i nga tikanga ma tatau. He
mahi ano hoki enei Lei painga mo te hunga
i nga kainga. He awhina nui tenei ma ta-
tau i o tatau Kaunihera marae, Komiti ma-
rae ; mehemea ka mahia e tatau enei mahi,
a, kaua e tatari atu Kia whakahaua mai.
Ko etahi o nga tikanga nunui hei whakaa-
rohanga ma nga iwi. hapu, whanau tangata
ranei, nona no ratan ranei tetahi marae, ko
te tiaki me te pupuri i te rangimarie, me te
pai o nga tikanga mo roto i te marae. Mo
nga maai raweke, tutu, haurangi, me era atu
mahi kino katoa; ko te okiokinga o tenei
tiaki, ka noho ki runga ki nga Komiti ma-
me ; otiia i roto i tenei tuhituhinga, e hia-
hia ana te ngakau ki te whakaatu, me awhi-
na te iwi i nga Komiti marae, i runga i enei
tiaki, kia ngawari ai, kia taea paitia ai hoki
nga mahi me nga tiaki, i runga i te kore
raruraru.
Heoi.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Hui mema mo te Taihauauru.
Ki te Etita o te "Puke." E hoa tukua
atu nga kupu i raro iho nei, hei titiro ma
nga hoa i era atu marae huihuinga tangata.
I te 12 o te marama nei ka tu te hui ki
Putiki, he tokomaha nga tangata i tana hui,
i te mutunga o nga mahi a te haahi o Inga-
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 3
rangi, be nui hoki te pai, ara, nga himene,
nga korero pukapuka, me era atu ritenga o
te karakia a te Rev. Wiremu raua ko Rev.
Mokai Kereru. Ka timatatia te korero mo
tetahi tangata hei mema mo te Paremata o
te Koroni.
Ka tu ko Erueti Taraua, kakaranga :—E
Heu e ko te Weraroa hei mema, ko te mata-
pihi tenei a o tipuna, kaore ia i konei, engari
kai ona hapu e huihui mai ra i uta o Wha-
nganui, heoi ano te kupu me o pooti
mo te Weraroa. Ka tu a Tohi ki te tautoko.
Ka tu a, te Heuheu, ka mea:— 1 haere
mai ahau i te ritenga whakaiti rawa i toku
tinana, ki o koutou aroaro titiro ai i te kota-
hitanga o to kupu e Whanganui, notemea i
mua he reo mana to reo, mo tenei hanga
mo te pooti mema, he ahakoa ngaro atu a te
Weraroa, engari ko koutou ko ona kai hapai
kai konei, me te Kahu hoki kai konei. No
reira he wa tika tenei hei korerotanga mo
tatau i tenei take i te mema mo tatau, ko ta-
ku hiahia kia tu he tangata mo tatau, pai ra-
wa mehemea ka kotahi ka rua ranei.
Hiraka te Rango, ka mea :— Kua puta a
matau panui i te Aperira i mahue ake nei,
ko te Kahu ta matau tangata, koia taku hia-
hia kia kotahi he mema -hei pootitanga ma
tatau, a. ko taku tino hiahia kia riro ia tatau
te tuuru o Henare Kaihau, kaati ki te waiho
hei tikanga tautohetohe, kawai te wha ?
Ka tu ake a te Murunga, ka mea:— Wha-
karongo mai e nga iwi e pae nei, ko ahau te
kai hapai o Ngarangi Katitia i nga tau kua
mahue ake nei, heoi kua rongo au kua kore
ia e whakaingoa i tenei tau ; no reira i te
taenga ake o te Weraroa ki Taranaki, ka ko-
rero i tona matenga i ona whenua, na te Ka-
hu i tinihanga i roto i nga Kooti Whenua,
heoi riro atu ana ia te Kahu aua whenua, ko
tona take tera i hiahia ai ia kia pootia ia, na
ka kii ake au nei ko au hei hapai i to pooti,
mehemea ka tuturu te tuku a Ngarangi ki
raro.
Ka tu ko Ruka, ka whakaatu i te whakaa-
ro o nga tangata o Kawhia, o te Paeroa, me
era atu waahi, ko te Kahu ta ratau tangata,
tenei nga reta kua tae mai. No reira he pai
rawa me tuku a te Heuheu raua ko te Wera-
roa ki raro, mo te Kahu nga pooti.
Ka tu mai ko te Kahu, ka mea:— Wha-
karongo mai e Heu, kaore i te kotahi te wha-
karo o Whanganui, ehara i naianei te wehe-
wehe o Whanganui. Otiia no te wa ano e
ora ana to koutou tipuna, ko matau nei ano
nga tangata tutetute i nga whakaaro o te iwi,
kua rongo ake taua he take mauahara te ta-
ke a te Weraroa, e tohe nei kia tu ia hei me-
ma, he iwi korero tito a Whanganui mo te
pooti mema.
Ka tu ko Takarangi Mete-kingi, he mihi
anake kia te Heuheu me nga iwi i hui ki te
marae. Ka tu ano ko Hiraka te Rango, ka
mea :— Ka nui toku awangawanga rao te
korero a te Murunga e ki nei, kua riro ia te
Kahu nga whenua o te Weraroa, he mea
mahi tinihanga e te Kahu i riro ai, no reira
ko taku hiahia, me tu a te Kahu ki te korero,
i tenei whakapae, mehemea he tika i tiniha-
ngatia e te Kahu nga hea me nga whenua o te
Weraroa, heoi me ata tuku ia ki raro, kai
haria hoki tatau ki Poneke tinihangatia ai.
Ko Tohi, koia na tonu te korero a te We-
raroa.
Ka tu a te Kahu :— Whakarongo mai e
nga iwi, ko tenei korero i korerotia ano e te
Weraroa i te hui ki Karatia, i utua e an ki
tona kanohi, i te aroaro o nga rangatira o
nga iwi maha. Otiia he tokomaha nga ta-
ngata e puhaehae ana mo tooku ahua, kaati
me utu e au te patai a te Hiraka, koia tenei.
Ka tata a te Kahu pakeke te mate, ka po-
roporoaki ake ki au me era atu. I muri nei
kia aroha ki te tangata, kia atawhai i o ta-
mariki me o tuahine me te iwi, kaati tena.
No te wa o nga Kooti whenua papatupu,
naku nga whenna i ruuri i whakahaere i te
Kooti, i korero hoki nga take tupuna, me
nga paanga, me te utonga hoki i nga Keehi
ki te Kooti, me oku ruihi ano hoki, me nga
whenua i wehewehea, ko au ano te kai-korero
me te kai-whakahaere, me te utu i te Kooti
ia ra ia ra. Timata atu nga whenua i Ma-
ngamahu, tae noa ki Maungakaretu, neke atu
pea i te 40,000 eka, tukua katoatia e au kia
te Weraroa me nga matua, hokona atu ki te
Kawanatanga, kore rawa he kapa kotahi i
au, mo aku ruihitanga, kore rawa.
I muri mai o ena ko era whenua papatupu
ko te Pohonuiataane, ko Ngaurukehu, naku
ano i whakahaere, he ahakoa ko aku matua
aku hoa whawhai mo ana whenua, kore rawa
au i ngakau rua, riro mai ana ia matau ko
Rauangina ko Peihana me te Weraroa, ko
nga whenua ena i aroha mai ai a Peihana
raua ko Rauangina ki au, ka uru tahi matau,
heoi hokohokona atu e te Weraroa. I muri
mai o ena ko te Kooti wehewhe o te Ruanui,
naku ano i korero, naku ano i whakahaere,
ka riro mai te 5000 eka ia matau. Otiia ko
tenei whenua no te wa ano ia Ipokura e ora
ana ka Kootitia, ka kiia e taua kuia, me wa-
iho tona ingoa i waho, engari me tuku ko te
Weraroa me te taina ki roto i te rarangi,
kaati kotahi ano tena hia. Otiia ko te hia-
hia o te Weraroa kia 2 nga hia, kaati kaore
au i pai kia ora ko te kotahi kia mate te to-
komaha, otiia, ki taku kia rite tonu. I muri
mai i tena ko Raketapauma, ka wehe matau,
heoi raruraru ana ratau mo tena whenua.
kaati i muri mai ko Rangiwaea te whenua,
naku i whakahaere, e 75,000 eka, oti pai ana
kore rawa he kapa kotahi i te kaimahi nei,
hokohokona atu e ratau, heoi ano taku wha-
kautu i te korero a te Hiraka i tono nei, heoi
ka hiki te korero, kia tae mai a te Weraroa.
No te ata o te Turei, ka tae mai a te Weraroa
ki te marae, ka whaikorero kia te Heuheu
ka mutu, ka tono kia te Kahu ki a hoatu
nga pooti ki a ia, ka whakautua e te Kahu,
kaore ahau i te mohio kai au a Whanganui,
heoi no te tononga mai katahi au ka mohio
kai au ke te iwi, na whakarongo mai, ina to
putake i hiahia ai koe kia tu koe hei mema,
ko to kino mo taku tinana mo o whenua
tinihangatia e au, i mahara au i korerotia e ta-
ua i te ra e whiti ana, i te aroaro o te iwi ka mu-
tu atu pea; heoi tenei ano kua kawea e koe ki
te tihi o Taranaki kauhou ai, koi ana to
take i hiahia ai koe kia tu koe hei mema,
na ehara au i te hoa riri mou, engari ko
Henare Kaihau to hoa riri, ko te tangata
nona te nohonga, ko te Ture Pakeha to
hoa riri, otira e tau ki raro kaati te whaka-
pohehe i a koe, ehara au i te make kia
tahuri ake ka tapahi ana i tona kaki. Ka
tu mai a te Weraroa ka mea:— Ae, i haere
atu te make rokohanga atu te tamaiti
a tetahi wahine, tangohia atu ana, whai
kau te whaea kaore te maki i mau, ka tu ko
Taitoko ka mea:— Whakarongo mai e Ka-
hu, ka nui te taimaha o kupu ki runga i
to tama, i mahara au kia ngawari koe. wa-
iho i a ia te pakeke, ka nui taku pouri mo
tenei mahi, ka tu atu ko te Kaha ka mea:—
E tai, ko koe tonu a Whanganui katoa, kai
a koe te kupu a te iwi, pai rawa atu me
whakaatu koe i to kupu ko wai te tangata,
he whakautu korero taku, engari kaore ano au
i korero ki a koe, kia wai ranei kia homai
te pooti mooku, kaore ano au i korero ki-
no mo te tangata, kaore ano au i korero he
tangata tahae tinihanga ranei to tama.
Ko Takarangi-Mete-kingi ka mea:— Hei
aha koia mau e Kahu nga korero a te We-
me ngawari noa iho koe, whakarerea ake
nga whetewhetengutu, ka tu ko Hori Kerei
ka mea:— Whakarongo mai e nga iwi, kua
pa ki a au te mate a te muru whenua, ko to
matau whenua, ko Onetere kua riro i te muru
a te Ture Pakeha, e korero ake ana au kia titi-
ro mai koutou, heoi ano taaku, ko te Heuheu
ka mea:— Kua mohio au kaore e oti he
korero ma tatau, heoi, e hoki ana au ki
Poneke, hei konei koutou, kati ena korero.
Tenei ano etahi korero hei titiro, i korero
ano a te Kahu i etahi wai ona mahara mo te
iwi Maori, me nga whenua, kia kore ai e riro
i te muru, nae wehewehe kiia tangata kiia
whanau ranei, ka mahi hei paamu, ka
riihi etahi waahi, kauaka e waiho kia takoto
noa iho, engari mahia kia kitea nga hua,
hei painga mo tou tinana me o tamariki,
kia ea ai o Keiti me o Taake, kia whakano-
honohoia ki te tangata, kia puare ai nga Rori,
hei painga mo te katoa, me te motu.
Kia ora e nga iwi kia ora na to koutou
hoa na te.
Whareaitu.
Na e nga hapu e nga iwi titiro iho ki
to koutou whanaunga ki a te Kahu, kaore
ana mauahara kaore ana ngautuara, kei
te titiro ke ia ko te mate o te motu nei,
ara, o tatau o te iwi Maori, ki taaku titiro
hoki mehemea he hiahia toona ki te mema
hei painga moona, heoi ka ahei noa atu
ia ki te whakaingoa i a ia ki te taha Pa-
keha.
Koia au e tono atu nei ki o koutou pooti
kia tukua mai ki raro ia te Kahu, mehemea
hoki ka kitea e tatau tetahi he o te Kahu,
ma tatau ano ia e tuku iho i roto i nga tau
e toru nei, heoi ake nga kupu a o koutou
hoa, kia ora.
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
Whareaitu. Tamihana Moerau. Whero
Hohua. Tuihu te Wakaiti.
Etahi take nui hei tirohanga.
Wharepu.
Akuhata 24th, 1905.
Ki te "Puke Ki Hikurangi."
Ki te Etita tena koe, me o hoa mahi i te
oha a to tatau matua, kua wehe atu nei ia i
a tatau, kia ora koutou i kona. Mau e tuku
atu ena kupu ki te "Puke."
I te 14 o Hurae 1905 i haere ai ahau, a
Eruwini Te Wiki, a Tiemi Te Wiki ki Po--
neke, nga take o ta matau haere koia tenei:—
1. He tono na matau ki te Minita Maori
me te Kawanatanga, kia whakatuwheratia he
huarahi mokete moni ki te iwi Maori, mo
nga whakapai whenua, mahi taiepa, rui ka,-
raihe. hanga whare, hoko kararehe, kau, hipi,
hei whakanoho ki runga £ nga whenua
Maori.
2. Ko nga whenua i whakaaria e matau
e tika ana kia tau hei punga moni, ko nga
whenua i tangohia mai i runga i te ture reti
i te Kaunihera Maori, ko nga whenua kua
puta he ota, a te Kooti whakawa whenua Ma-
ori ki nga tangata Maori, ko nga whenua i
tangohia mai e nga tangata Maori i te Ka-
wanatanga i runga i te ture reti, ko nga
whenua i hokoa mai i te Kawanatanga ki
nga Maori ake, a nga Pakeha noa iho ranei
ki te Maori, nga whenna rahui ranei a nga
Maori ake, whenua whakahoki mai ranei na
te Kawanatanga nao nga Maori ake.
3. Ma te Kawanatanga e tuku atu nga
tono moni a ia tangata Maori, a nga tangata
ranei ki roto i te Kahiti, kia uiuia te ahua o
taua tono, o aua tono ranei, te maha o nga
moni, te take, nga take ranei, hei mahinga i
ana moni e tonoa ra, kia marama rawa, ka
tuku ai te whakatau a te Kaunihera whenua
ki te Kawanatanga, i runga i te ripoata wha-
kamarama, ma te Kawanatanga, ma taana
apiha ranei e whakatau te moni tika, hei tu-
ku i runga i taua tono moni mokete.
4. Ko nga moni katoa e whakaputaia
ana i runga i te ture mokete ki nga Maori
tono moni pera, me takoto ki roto i te ringa
o te Kaunihera whenua Maori, o te takiwa,
o nga takiwa ranei nana aua tono moni, ma
taua Kaunihera e whakaputa i te wa i rite ai,
kia utua nga mahi nga whakahaere i whaka-
taua ai e te Kaunihera, kia whakaputaia he
moni whakatutuki i aua hiahia o nga kai to-
no moni mokete. -
o. Ko nga takoha me timata atu i te
£5,,0,,0 pauna, mo te £100,,0,,0 panua, tae
ki te £500,,0,,0 pauna, i te £600,,0,,0 pauna,
ki te mano £ 1000,,0,,0 pauna, kia £ 4,,0,,0
te takoha; i te £1100 pauna, ki te £1500
pauna kia £3,,10,,0 te takoha; i te £1600,,0,,0
pauna, ki te £2000 pauna,, kia £3,,0,.0
pauna te takoha, haere atu ki te mutunga
mai o te hiahia tono Mokete.
6. Na me tan nga moni e tonoa ana i
runga i te Ture Mokete, penei me tenei kua.
kiia ake nei, ki runga ki te whenua e whaka-
aria ana kia whakapaia, kia mahia, kia
whakanohoia ki te kararehe kau, hipi, me
ana pukapuka whai mana katoa, apiti atu
ki nga kararehe katoa e whakahaerea ana
ki runga ki taua whenua, i whakahaerea ai
aua moni Mokete.
7. Ma te apiha Kaunihera a te Kawa-
natanga, ma tetahi apiha i whakaturia e te
Kawanatanga, e tirotiro nga whakapaunga
o aua moni, me nga kararehe e haere ana
i runga i taua whenua i whakamahia ai
aua moni, a, ko nga moni tuatahi e hua
mai ana i runga i nga whakahaere o taua
whenua, kia kotahi wahanga e utu ki te
utu kaute, i tangohia mai ai aua moni,
hei whakahoki i nga takoha, hei whaka-
hoki iho i te rahi o te moni tinana, i tonoa
ai hei moni Mokete, ko tetahi wahanga o
taua moni, me takoto ki te tangata, ki nga
tangata ranei nana i tono te moni Mokete.
8. Ki te kore e pai te whakahaere a nga
kai tono moni Mokete, i nga mahi me nga
whakahaere i whakapaua ai aua mom Mo-
kete; ka whakapaua kuaretia, ka whakapaua
ranei mo etahi mahi ke noa atu, kaore nei
i uru ki roto i te whakatau, i te Ripoata
ranei a te Kaunihera whenua Maori, i tukua
ra ki te kawanatanga, e tika ana kia tango-
hia e te Kawanatanga. Kia hoatu ki roto i
te ringa whakahaere o tetahi apiha, e
whakaturia ana ko taua mahi penei, mana-
e whakahaere, a, ea noa nga moni Mokete i
pungaia ki runga i nga mahi o taua whenua,
apiti atu ki nga kararehe.
9. Heoi i whakatakotoria e matau tenei
take ki te aroaro o te Minita Maori, o Hone
Heke hoki, a. kua whakaarotia nuitia taua
take kia peratia, ara, kia whakaputaia he
huarahi moni Mokete ki nga tangata tono
moni, i runga i nga take whakapai whenua,
whakatipu kararehe hoki, e te Kawanata-
nga i tenei Paremata.
10. Ko te hoko mo Pakaraka, e 40 eka
Eruwini te Wiki ma i reira ki tetahi Pa-
keha, kua whakatakotoria utu e matau ki
te aroaro o te Minita Maori, kia whakaaetia
kia hokona mo runga i nga mahi whakapai
whenua, whakatipu kararehe hoki ki Ohotu,
ki te Korora wahi o te Parapara.
(1.) Kia mau nga tangata o Wairarapa
ki te whakapono ki te Atua kia Karaiti Ihu,
hei whare mo te pani mene nga morehu o
Wairarapa katoa, paahitia ana tenei take.
(2.) Kia mau ki te Patuwatawata mo te
toenga whenua, me te morehu tangata o
Wairarapa, paahitia ana tenei.
(3.) Kia mau ki te Kaunihera Marae, hei
Patuwatawata mo nga pani, me nga poueru,
me nga morehu tangata, me nga mana o te
iwi, me o ratau marae nae nga whakahaere
e tipu ai te iwi Maori o Wairarapa, enei Pa-
tuwatawata e rua, me nga iwi, me nga hapu
me nga tangata taane, wahine, tamariki, ko
te Rongopai o Ihu Karaiti he whare, paahi-
tia ana enei take katoa e taua hui.
(4.) E kore etahi atu whakahaere e wha-
kaaetia, kia whakahaerea ki roto i te rohe o
Wairarapa, i waho atu i enei take kua kiia
ake nei.
13. Ko te pooti a nga tangata o Waira-
rapa mo te turanga Mema Paremata e heke
iho nei; ka ringi Pooti, ki te tangata kotahi
i pai ai ratau.
14. Ka wehea nga Awhekaihe o Waira-
rapa, me nga Awhekaihe e noho ana i reira,
taane, nae nga wahine, kia kotahi ta ratau
riingi Pooti ki te Meina Pakeha e pai ana
ratau, era nei e tuara i nga take tika, mo te
taha Maori o te Koroni o Niu Tireni, hei
. awhina i nga Mema Maori, me te Kawanata-
nga me ana mahi tika.
15. I whakaaria ki te hui, ka whakahae-
rea a Wairarapa moana, ki te aroaro o te
minita Maori o te Honore Timi Kara ki Po-
neke, a ko nga mema mo te Komiti kua
whakaaria e te minita Maori ko H. P. Tu-
nuiarangi, H. T. Whatahoro, ko nga hoa
mo raua, kia tokorua atu, ma tenei hui e Po-
ti aua tangata, a, Pootitia ana ko Taiawhio
Te Tau, ko te Ama Te Whaiti hei hoa, hui
katoa tokowha ratau, a, ma aua mema e wha-
kahaere nga take katoa, e tika ana kia wha-
kahaerea e ratau i te aroaro o te minita
Maori i Poneke, a, ko te waahi e rite ana ma
te iwi, me whakahoki mai ki Wairarapa nei
whakaoti ai.
16. I te 19 o Akuhata 1905 nei, ka noho
to matau Komiti whakahaere o te moana o
Wairarapa ki te Tari o te minita Maori i te
Paremata, koia tenei matau i noho, H. P.
Tunuiarangi, H. T. Whatahoro, Taiawhio
Te Tau, Te Ama Te Whaiti, Hohepa Te
Maari-ote rangi, te minita Maori, te Matiha-
na Timuaki o nga ruuri Kawanatanga, ka
whakahaerea a Wairarapa moana i konei, a,
neke ana mo tetahi ra, nga take i neke ai:—
(1.) Kiu whakaturia he Poari Maori tiaki
i nga whakahaere katoa mo Wairarapa
moana.
(2.) Kia whakahaerea nga Rahui o nga
tahataha o Wairarapa moana, e tika ana kia
Rahuitia mo nga tangata totika.
(3.) Kia mahia he Ture ki tenei Parema-
ta, hei whakapumau i te mana o aua Rahui,
me ona rori e puta ai ki te rori o te katoa.
(4.) Te ahua o te Ture e whakahaerea ai
nga Kahui o taua meana.
17. Koia nei nga take i nekehia ai ta ma-
tau hui.
18. I hui matau i kiia ake nei, ki te wha-
kaaroaro i nga take kua kiia ake nei e matau.
(1,) Ko nga mema mo te Poari o Waira-
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE Ki HIKORANGI. 5
rapa moana, koia tenei :— H. P. Tunuia-
rang, H. T. Whatahoro. Te Ama Te Whaiti,
Taiawhio Te Tau. Hohepa Aporo Te Maari.
Taare Hohepa Turi, Eruha Te Maari. Hui
katoa toko 7 nga mema o te Poari o Waira-
rapa moana, a, paahitia ana tenei.
(2.) Ko nga Rahui kua whakaaria mai
i naianei, tae atu ki nga waahi e maroke ha-
ere atu ai te wai, me taka mai ki raro i te
inana o nga Rahui me ona Ture o naianei ia
wa ia wa, paahitia ana tenei.
(3.) Hei Ture arai i te Ture hoko o enei
Rahui me era atu, me here kia kore rawa e
taea te hoko e nga whakatipuranga, i roto i
nga tau 999, engari te reti ia wa ia wa, paa-
hitia ana tenei.
(4.) Me takoto mai he rori i te rori o te
katoa, kia eke ki nga waahi i takoto ai nga
Rahui totika o tenei moana, paahitia ana
tenei.
19. I konei ka tuhia o matau ingoa ki te
Ripoata i whakahaua mai kia mahia e ma-
tau. I te Wenerei 23 o Akuhata nei, ka
hoatu ki te Honore Minita Maori, e maua ko
Tunuiarangi. Heoi koia enei nga take i oti
ia matau, mo te oha a o koutou tipuna i
waiho ake ai, ko te whakahaerenga i nga
Rahui, me te wawahanga ki ia ropu ki ia
ropu, ka ata waiho tenei ma te iwi e ata
whakahaere i te aroara o te Poari, ina oti te
Ture e Wairarapa moana. Heoi enei.
20. Ko te Pire muru whenua a te Apiti-
hana ratau ko te Kawanatanga, kei te mahi
mai nga mahi me taua Pire mura whenua,
koia tenei:— ...
(1.) He muru whenua mo nga tangata
i pohara i runga i te Ture a te Kooti whenna
Maori.
(2.) He muru whenna mo nga tangata
i pohara i runga i te Ture Raupatu.
(3.) He muru whenua mo nga tangata i
pohara i runga i te Ture hoko whenua.
(-1.) He muru whenua mo nga tangata i
pohara i te kore whenua Maori, Pakeha o
nga iwi o te ao.
Na, koia tenei nga take o taua Pire muru
whenua nei.
21. Na, e nga iwi, e nga hapu, e nga ta-
ngata, kia mataara koutou i naianei, i te mea
kua tae mai te rongo, tenei te raiona te ta-
ngi haere nei, e kimi aua i te tangata i te
whenua, hei horomanga maana, kotahi tonu
te kupu atu kia koutou, e uta ki runga ki te
waka Kaunihera whenua Maori, kia whai
morehu ai koutou, a, tangata whai whenua
ma, ko nga tangata e mate i roto i tenei Tu-
re, ko nga 500 me nga mano eka ma, ko
raro iho e kore e pangia e taua mate
muru whenua.
Heoi enei kupu, na ta koutou mokai.
H. T. Whatahoro.
Te ahua o nga mema.
Ki te "Etita" o te "Puke" tena koe, te
oha a nga mea kua heke atu ki te wahangu
tanga, kia ora.
Panuitia atu "E Puke" nga whakaaro o
te ngakau o to mokai i kite ai, mo te ahua o
tatau mema, i te Paremata.
I au e titiro ana i nga whaikorero a o ta-
tau mema Maori, me nga whaikorero a nga
mema Pakeha, i roto i te puruu pepa, ka
kito au kai te puhaehae, kai te wehewehe to
ratau ahua, a, i etahi taima ka kotahi to
ratau ahua, ki runga ki te take kotahi hau-
hake ai.
Ina hoki, i nga korerotanga tuatahi, i te
pire Reiti kua paahi nei, he nai te pai me te
kaha o nga kupu a T. Parata, a H. Heke,
a Wi Pere, me Kaihau, ara; nga kupu turaki
i te puuru Reiti, no te Pootitanga, ka ma-
hue kotahi tonu o ratau, ki runga ia ratau
kupu pai, kupu kaha takoto wharoro ai, ko
Kaihau anake.
Tera tetahi ahua o nga mema Maori nei i
kitea iho e au, ko tetahi o ratau e ki ana, ko
ona hoa i rite ki te pou tekoteko whakairo,
koia te mea i nuku atu te matauranga.
Tenei ano totahi ahua o aua mema, ko
tetahi e ki ana no tona takiwa nga tino ra-
ngatira, i heke tikei iho i nga tipuna, ka ki e
tahi o aua mema, kaore matau e mohio ki
tena, he rangatira, ano toku, tena rangatira,
tena rangatira, ki tona iwi. ki tona iwi.
Tenei ano tetahi ahua o aua mema, ka
ki ietahi katahi nei te tino mate kino mote
iwi Maori, ko te Ture Kaunihera o te tau
1900. Ka ki etahi o aua wema, kaore he
kino, katahi ano te Ture pai mo nga Maori.
Tenei ano tetahi ahua o aua mema, hei nga
wa pea etata ai te Pooti i nga take e tautohe
tia ana, ka whakangarongaro, he mea wha-
kaaro tenei naaku, ma hoki, ka nui nga po-
otitanga to ko 2 ano i nooti, a he pootitanga
ano toko o rawa e ngaro, he pootitanga ano
kaore e ngaro tetahi o ratau, kaati nga mea
e tuhi e au, tenei ake te nuinga o a ratau
mahi.
Na i runga i tenei ahua o nga mahi a o
tatau mema, ka tahi ahau ka penei, ehara
rawa i te mea pai ki toku whakaaro kia we-
hewehe, kia whakamanamana, kia whakara-
ngatira, kia whakamau-a-hara tetahi ki te
tetahi; a kuanei ka whana te tahi, ka kiki te
tahi, ka tuki te tahi, ka meke te tahi, pai
atu kia rite te ahua o tatau mema toko 4,
ki nga ringaringa e 2, me nga waewae e 2 o
te tangata kotahi,hei kupu whakarite tenei
maaku, ki te mea he naihi kei te ringa maui
e mau ana, he ahatanga ranei ka pahika,
ka makere ranei taua naihi, kua motu, kua
tu ranei tetahi o ratau, me ki ko" te ringa
katau i motu, i tu ranei.
I te motunga i te tuunga ra nei o te ringa
katau, kaore rawa taua ringaringa me nga
waewae e 2, i tahuri ki te wero ia ringa-
ringa maui, kaore he ngakau wehewehe,
mau-a-hara i roto ia ratau, notemea e mohio
ana ratau he waahi ratau toko 4, no te ingoa
kotahi.
Waihoki me o tatau mema toko 4, he waahi
no te ingoa kotahi, ara he Maori, kaati tenei.
E hoa ma enga iwi o te Waipounamu,
me Aotearoa, whakarongo mai, kaore he
oranga mo te iwi i nga kororo pou tekoteko
whakairo a T. Parata, wkakamanamana
hoki i tona ake matauranga, pai atu ma te-
tahi atu e hiki tona matauranga, aua mana
ake.
Kaore he oranga mo te iwi i nga kupu
whakaputaputa, i nga rangatira o mua meo
naianei, a Henare Kaihau ara a ratau tahi.
Ehara hoki nga rangatira i te whakawe-
hi nao nga mahi pai, engari mo nga mahi
kino, Roma 13—3, a, na nga rangatira o
tatau whenua, i riro ai i nga raupatu, i nga
hoko topu, mo te moni korekore noaiho,
me era atu mahi a tenei hanga a te ranga-
tira, na konei i whakapania ai tatau, nga uri
whakatipu i muri ia ratau.
kaore he ora mo te iwi, i runga i nga kupu
whakahe hou o naianei a H. Kaihau, mo
nga Kaunihera, notemea na ratau tahi i
whakaae aua Kaunihera, ina te whakatauki
a oku tipuna:—"E angara koe e hone, e
whana, i whea koe i Tuarangi ka motoa
iho".
Kaore he ora mo te iwi ki te pooti i nga
mema mo nga take he, hei nga, take tika
ka whakangarongaro ki waho ki nga Hotee-
ra, ki nga ruuma Piriota, me era atu take i
waho atu i ta te iwi i pooti ai, i a ratau hei
mema ki te Paremata, kaati tenei.
He moemoea tenei waahi, ara, he rekanga
kanohi, "moe iho ahau i te po o te Wenerei,
i to 2 o Akuhata nei 1905, ko tetahi kauma-
tua, he ahua rite te ahua kia te Kooti, e ki
mui ana kaore he painga, ki te pooti mema
hou nao te Paremata, me waiho tonu i nga
mema, kua pukengatia ki taua whare, enga-
ri ma te iwi e hoatu nga take ma ratau, ki te
kore ratau e aro mai, whakakorea atu."
Ka mutu te moe nei, he pao:—Paputeera
taku no te po te uaratanga riroki te ao waiho
noa hei tumanako ma te ngakau e e i.
E hara ahau i te Poropiti, mo tenei mea
mo te moemoea, engari ki te whakaporopi-
titia mai ahau ka rawe i tenei ingoa nui.
Ki taku whakaaro mehemea ehara tenei
i te tau mate kai, tera tonu ahau e kaha ki
te ki, ma nga rangatira o nga motu e 2 nei,
e whakarite tetahi hui nui, ki te wahi kotahi
hei huinga mo te hunga whakaaro, i mua
mai o te ra pootitanga io tatau mema, me
mema hou ranei, ko aua mema tahwito ra-
nei, engari kia aau, ko aua mema tawhito
tonu he mema, otira kei a ratau vvhakaaro,
me nga whakaaro & nga mema hua-hou te
tikanga, a ma koutou ma te hunga whaka-
iro, e hoatu etahi o nga take, hei mauranga
ma ratau ki te whare, me a ata whakaaro
marire koutou ki nga take tika, kia ahei ai
ratau te mohio pono, tera te Maori e whi-
whi tahi, i nga painga e whiwhi nei te iwi
Pakeha.
Tena koutou nga morehu aitua, i tena
waahi i tena waahi, kia ora, i te ora whaka-
te tinana.
Nepia Te Atu.
Te Arai, Gisborne 8/8/05.
|
|
6 6 |
▲back to top |
6\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI.
He Mhakahoki.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Tena koe me te Komiti, e whakahaere
mai na i te Taonga a te katoa, kia ora, ma
te kaha i runga e manaaki a koutou mahi.
K hoa panuitia atu ena kupu aku, mo nga
korero a Heta Matua o Porangahau, e
takoto nei i te "Puke Ki Hikurangi," No 6.
wharangi 4, waahi 3, Maehe 27th 1905.
E whakaae ana au ki enei kupu a Hota,
o kii nei ia e kore e whaiti nga korero Ti-
puna, me te kupu a Heta me kaha me
whakariterite rawa nga whakapapa o tatau
Tipuna, me o ratau Waka, he mea uaua rawa
tenei mea, i waenganui ia tatau i te iwi
Maori, te whakahehe ia tatau ano, ina
kia Heta Matua, e toru ano nga Waka i
haere mai ai o tatau Tipuna i Hawaiki.
Ko Tainui.
" Te Arawa.
" Takitimu.
Ko te rua o nga ingoa o Takitimu kia
Heta, ko Horouta, tana he tere ki te hara-
mai me te rauna haere i te motu nei, kaore
au i te whakaae ki tenei Waka, o te korero
a Heta.
Ki enei o koutou Tipuna, he Waka ke a
Takitimu, he Waka ke a Horouta, he ta-
ngata ke o tetahi, o tetahi. Ko Horouta,
ko te Waka tena o Toi i haere ai ki te tiki
i to Kumara i Hawaiki, i te wa i tae mai
ai a Kahukura raua ko Rangoiamo ki tenei
motu, kaore hoki a Takitimu i tenei motu
i tana wa, kua tae noa atu pea ki Raroto-
nga, ko Toi he tangata no runga i a Ta-
kitimu. E tama ko nga korero a enei o
koutou Tipuna Matua, ka ngaro nei ki te
po. He maha noa atu nga Waka i hara-
mai ai ratau.
Ko Tainui.
" Te Arawa.
'• Takitimu.
" Matatua.
" Kurahaupo.
" Tokomaru.
Aotea.
" Nukutere.
Ko tenei te Waka o muri rawa i tae mai
ai, ko nga tangata o runga i tenei Waka he
Tohunga katoa, he tapu, he urukehu katoa,
na tenei Waka i ako te kai torouka, i te
paua, i te hanea, me era atu kai o te moana.
he tika te kupu a Heta e mea nei, kia kaua
e whawhai ki te whakawhaaiti. He awhina
hoki i te kupu a Puketapu o Waikare Mo-
ana, e mea nei, kia Herewini Ira o Moeraki,
kia whakariterite. Ko Kahungunu katoa,
ko Porourangi katoa.
E Heta tena koe, nga morehu a te mate.
Na tou hoa pononga i roto i te rumatiki, e
atawhaitia nei e te Runga Rawa. He
kupu ano tenei ma to kupu, na te rumatiki
koe i kore ai e tae ki te hui whakapapa.
Ko te rongoa mou he parareka, me kohua
i te ahiahi ko te wai me tatari ki roto i te
panikena, hei te ata ka inu ai, kaua he miiti,
he tote ranei, o hoatu ki te kohua, me kai
nga parareka i nga ata katoa kia rere te ra
ko nga parareka mata e 2 ki roto ki to koti,
kotahi ki tetahi peeke, kotahi ki tetahi pe-
eke, ka moe ai, me waiho i te waahi e mamae
ana.
Kahukura Teina.
Port Awanui Waiapu.
Paora Haenga.
HE MAUNGAARONGO.
He Rongo Pai no te whenna ' tawhiti rite
tonu ki ta te wai matao ki Wairua mate wai.
He rongo tenei kua paku ki te au whanui, ara,
kua mau te rongo i waenganui ia Ruhia
num ko Tiapani; he mea ata whakariterite
e o raua mangai (ara kai-whakahaere) i te
ra e whiti ana, i waenganui i nga mana nu-
nui o waho, ko te Timuaki o Merika to raua
takawaenga. No reira me hoatu te Honore
me te Kororia ki te Timuaki o Merika, mo
runga i tona manawanui me tona kaha ki te
whakahaere i tenei maungarongo, i tatu pai
ai i runga i te rangimarie ki nga taha e rua.
No reira kia ora te kai hohou-rongo, me ta-
tau hoki me nga iwi kei tenei taha o nga
moana whanui. \_\_\_ \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
E. PEREERA KAMUPENE.
(E. Playle & Co.)
——
Ko ahau ko E. Pereera Kamupene, Tee-
ra tui kahu o Kereitaone, kaa tae mai aku
taonga tino papai, ara, nga ahua tawhe ka-
toa, e hiahiatia ana o te tangata nu tenei
wa, a, mo etahi atu wa ranei.
TWEEDS, WORSTEDS, SERGES, AND
VICUNAS.
I ahu mai enei taonga, i nga wharo ma-
hi taonga nunui o era motu. Era e hari te
hunga o haere mai ana kia au, mo te pai o
nga taonga e whakawhiwhia kia ratau. Note-
mea ko nga. taonga tino papai anake, e puri-
tia ana e matau. Otira ma runga i a matau
mahi o nga wa kua hori ki muri, e whakaatu
kia Koutou tona pai.
Ko nga tawhe Puru, Pango ranei, kai a
matiu katoa, he mea pai ano kia ata kite
koutou. He maha ano hoki o matau taonga
Kai te haere mai, a tera tuunga o te tima ka
tae mai.
He nui hoki nga ahua Koti nunui kai a
matau, e tau ana mo tenei takiwa o te tau.
E. PEREERA KAMUPENE
Kai tawahi atu o te Karapu Hoteera, i te
Tiriti Kui o Kereitaone.
HAATA IURI.
(HART UDY.)
(I tawaahi atu o te Peeke o Niu Tireni.) .
Tiriti Nui Kereitaone.
Parakimete Hu-hoiho, hanga waka, Mihi-
ni, me nga taonga mahi paamu katoa.
Ko ahau te Parakimete kua maha oku tau
• ki konei.
Ka nui toku tupato mo nga mahi Paraki-
mete katoa.
He panui atu tenei ki nga tangata katoa o
Wairarapa, mehemea e hiahia ana tetahi, a,
etahi ranei o koutou ki tetahi taonga ma ko-
utou, penei me enei kua tuhia i runga ake
nei, me whakahau mai ma aku e tango mai,
engari me whakatakoto te moni.
Mehemea ranei e hiahia aua tetahi etahi
ranei o koutou kia hungia o koutou hoiho, a
kia mahia ranei etahi atu mahi Parakimete,
me mau mai ma aku e mahi; ka tino pai
atu taku mahi i aua mea katoa.
HAATA IURI.
PARAKIMETE.
KEREITAONE.
G. EIMIH.
(C. AMOS)
Puutu. Puutu. Puutu.
Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mama, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
12 G, tae atu ki te 30/,
Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
Ko taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
Tiriti Nui.
C.Eimiha.
Kereitaone.
Panuitanga.
Ki te Etita o te "Puke" e hoa tena ra
koutou, e mahi maina i te taonga a to ko-
utou matua, i mahue ake ai i a ratau ko ona
tuakana ki te ao nei. Kaati kia ora ko-
utou.
Panuitia ata taku panui mo taku Huru,
i riro i roto o te Tepara o te Poreta Hotera
i Kereitaone, i te 22 o nga ra o Aku-
hata 1905.
Kaati mehemea ki te pohehe i tetahi Ma-
ori, a, ka kitea iho e ia kaore i a ia taua
Huru, me whakahoki mai e ia 1d a au.
Notemea kaore taua Huru e ngaro i a
au, engari ko tetahi hee i kitea iho o au
no te kai tiaki o te Tepara. Ko taua Huru
i runga tonu i to maua Kiki, ka hori maua
ki te Kooti, hoki rawa mai kua kore tahi
i runga i to maua Kiki. No te uinga atu
ki te rangatira, kii mai ana kai nga tangata;
Ki atu ana au kaore pea-
Heoi kia ora te "Puke"
Takana Kingi.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
——Ara.——
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
\_\_Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
\_ \_
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te rangi.
He Panuitanga.
Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I pata ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te ''Puke".
No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko to
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta ma
ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka, manaakitia e te "Pake" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, me
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana, he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu mo aua tu panui, ara, ho 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/- he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapa, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
ne nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
ho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" ngi
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana
o tatau aitua, me o tatau marenatanga,
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga cake penei me enei kua tu
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
rua e haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou 8 nga iwi, e nga, hapa,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai. e pai ana he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou mikai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wi kore utanga o te "Puke."
Kia ora tatau katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMAI NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
a E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
e iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
. i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
i mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
3 TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" I te marama,
. ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
- 5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
i me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Ta Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te peps, be tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaara mana.
TURE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
takua mai. TUKE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke""
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
-Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TURE 8.
Ko te tangata kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te robe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published For the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N. Z.