|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 1. 09 November 1904 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 1,
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
Kia mahara ra ki tou kai-hanga i nga ra o
to tai-tamarikitanga, i te mea kaore ano
kia tae noa mai nga ra o te kino, nga tau e
mea ai koe, kahore aku ahuareka ki enei tau;
I te mea kahoro ano kia pouri noa to ra, te
maramatanga, to marama, mo nga whetu, a,
kaore ano kia hoki mai nga kapua i muri i
te ua : I te ra i wiri ai nga kai tiaki o te
whare, a, ka piko iho nga tangata marohi-
rohi, ka mutu ano hoki ta nga kai huri, no-
temea he torutoru ratau.
Nga tai-tamariki me nga tai-tamaahine
titiro ki nga kupu i runga ake noi, ata wha-
kaarohia e koutou, kia marama te ngakau,
kia mau hoki i te hinengaro ; whakapiria, ki
te rau o te Kawariki, whakatototia ki te wai
o te Rengarenga. Ko koutou te rama mo
nga kaumatua me nga kuia, kua tae koutou
ki nga matauranga nunui o roto o tenei wa
haere ake nei, kua whiti mai te maramata-
nga, ki runga kia tatau, kua tanua atu to ao
tahito ki raro i o tatau takahanga e taua
maramatanga, he iwi mohio nui o koutou
tipuna kua ngaro ake noi ki te po ; ko nga
kaumatua me nga kuia, kaore o ratau ma-
tauranga, ki nga mea hou o roto o tenei wa,
ka mutu ta ratau i mohio ai ko nga mea o
mua. Ko koutou e nga tai-tamariki, me
nga tai-tamaahine kai te akona ki nga tika-
nga o roto i nga whare wananga o tatau
O O
hoa Pakeha, no reira titiro atu ki nga mahi
a o tatau hoa Pakeha, ahakoa he aha to ma-
hi e mahia ana e ratau i o tatau aroaro, e
ata titiro atu nei o tatau konohi o mahia
aua e ratau. Ko te mea tuatahi hoi whaai-
nga atu ma koutou, ko te mahi a o ratau
ringaringa e heke nei o ratau werawera ka
tuturu ki te whenua, haaunga ia a ratau ma-
hi e kite atu nei tatau ho poue e arahi ana,
ma nga mea ena o koutou kua neke atu ki
te waahi hohonu, notemea ho tokomaha i
karangatia, he ruarua i whiriwhiria, hopu-
kia i to raro kia mau ai, herea te waewae o
muri o to kau, ka riro mai ia koe te mira-
ka. E aku tamariki whakamahia o koutou
mahunga me o koutou ngakau, titiro atu ki
mua i o koutou aroaro, me te arataki pai i a
koutou parau, kaua hei titiro ki muri, kei
piko te raina o to parau. Ka hoki te rongo
kino ki te ariki o te maara, a, ka waiho koe
hei taunutanga ma te tini, ma te mano, ma
te rau e pae kaati tenei.
Nga iwi me nga rangatiratanga o runga i
te motu nei, tena koutou i raro i te maru o
to tatau Ariki ae Amine. I pa he pourita-
nga nui kia "Te Puke Ki Hikurangi" i enei
tau ka taha nei ki muri, mo te hekenga o te
tokomaha o te iwi Maori ki te kore rawa,
me tona whakapuaki tonu hoki i tona nga-
kau pouri, ki nga iwi me nga hapu o runga
i te motu nei. Ina hoki i te tau 1853, ko
te tokomaha o te iwi Maori o runga i nga
motu e rua nei me o mua motu ririki, e ri-
ma tekau maono mano e wha ran (56,400),
tae mai ki to tau 1896, ka ata kitea e tatau
kaore i piki whakarunga, engari i heke wha-
kararo. Ina hoki i te taunga i te tau 1S96,
ko te tokomaha o nga Maori tuturu e toru
tekau ma iwa mano, e waru rau, e rima te-
kau ma whitu (39,857) ; Ko ngu Awheka-
ihe e rima mano e whita rau e ono tekau
marua (5 762), ka huihuitia e wha takau
marima mano, e ono rau tekau ma iwa
(45.619), ka wahia mai nga Awhekaihe kai
te taha Maori o roto i taua kaute e (3,503),
ko nga Awhekaihe kai te taha Pakeha e
2,259 : Ahakoa he roa enei tan, timata mai
i te tau 1853 tae mai ki te tau 1898. ka 43
nga tau, kua heke rawa atu to tatau kaute ;
Ahakoa whiwhi noa tatau ki nga mea papai
katoa, ki nga kai, ki nga kakahu, ki nga
whare papai, me nga moenga papai, ki nga
rongoa, otira era atu moa papai katoa e
tipu ai te tangata Maeri ki te tokomahata-
nga, penei me te Pakeha mo te iwi nana
enei mea katoa, kua oke nei to ratau kaute
ki runga noa atu, kihai rawa to tatau kaute i
awhiwhiwhi atu ki to ratau.
Kaati me penei ake ta matau whakama-
rama, e wha enei kai e kainga nuitia ana e
tatau e te iwi Maori, he waipiro, he tupeka
he tikareti, he tii. Me korero ake matau
mo te tupeka mo te tiakareti; Ko enei kai
e kainga nuitia ana te auahi o enei kai e
tatau, e nga taane e nga wahine, e nga ta-
matiki. Ko ta te Pakeha tikanga mo enei
kai, ma nga taane kaumatua anake o kai.
kia rite rano nga tau o nga tamariki taane,
ka kai ai i te tikareti me te tupeka, kaore rawa
nga wahine Pakeha e kai ana, me nga koti-
ro hoki, ki to kitea e nga inatua o kai huna
ana, ka whina tana kotiro kia tino mamae.
Kaore hoki o kitea nga wahine Pakeha e
kai haere ana i te paipa i te tikareti i nga-
rori, i roto ranei i o ratau whare. E kii
ana hoki to iwi Pakeha, ki te kai nui te wa-
hine e hapu ana i te tapeka, ka heke te ka-
ha o taua tupeka ki roto i te kopu o te
wahiue e hapu ana, tae rawa ki te tamaiti i
roto i te kopu, pa rawa ki te ate wharowha-
ro o te tamaiti, ka waiho taua mea hei mato
mo te tamaiti ina whanau mai ki waho.
Otira e tino mohio ana ano tatau he pai-
tini taua mea te tupeka; ina hoki i te
kainga tuatahitanga o te tangata i te paipa,
ahakoa pakari te tinana o te tangata, e ma-
te ana, e haurangi ana, e ruaki ana i taua
mea i te paipa, kia waia rano te ngakau o te
tangata ki taua kai, katahi ano ka pai. Ko
nga tamariki Maori katoa e tae aua ki nga
tino takuta, ka kitea e ratau kai te ate wha-
rowharo te mate, a, he nui atu te pakeke o
te mate o tena tamaiti, mehemea ka kii te
takuta kua pau tona ate wharowharo, e kore
taua tamaiti e ora.
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 6] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Warangi 2]
tau, kia whakamutua, to kai a to iwi Maori :
to waipiro, he kai kino taua kai te waipiro
he kai patu tangata, a, kua ata kitea o tatau
he tika aua tohutohu a o tatau hoa Pakeha,
notemea ria ratau hoki tana kai, ahakoa he
mea mau mai na ratau ki tenei motu taua
wai kaha, engari kaore ratau i te ngoikore
ki te tohutohu ia tatau, me to tatau kite ho-
ki he tika aua tohutohu a o tatau hoa Pake-
ha, notemea hu inaha noa atu nga tangata o
te iwi Maori kua aitua i runga i taua, kai i te
waipiro, otira i tino kaha atu te inu a te iwi
Maori i tenei kai i to waipiro i enei tau ka
taha noi ki muri, kaati ki te whakarongo
ake a nga taringa, me to titiro hoki a nga ko-
nohi i roto i enei wa, kua ahua iti haere to
rongo me te kite o nga konohi e kai nui ana
te iwi Maori i tana kai. Heoi ra e kore e
taea to kii tauarangi noa ako, e hia mano ta-
ngata o to iwi Maori e kai ana i taua kai i
te waipiro, i te mea kaore hoki e kai tonu
ana i tana kai i nga ra katoa o te tau, penei
me to kai a te tangata i te tupeka me te ti-
kareti ho kai tonu i nga haora katoa, huri
noa te tau. No reira kaore e tino mohiotia
to nui o nga moni i pau mo te waipiro, note-
mea i etahi wiki, i etahi marama, ka nui
ata te kai a to tangata i to waipiro, a. i etahi
marama ka hoki iho, no reira kaore o taea te
whakahua noa ako, engari ma nga iwi me
nga tangata kaha ki te inu e kororo, katahi
ka tino raupapa.
Ko ta te Pakeha tikanga mo taua kai mo
te tii, whakaranu ai l;i te miraka, hei patu i
te kaha o te tii, a, ko nga Pakeha whai-wha-
kaaro rangatira hoki, ko a ratau na tii he
kookoo, he kawhi, he miraka ano hei wha-
kahanumi, ka tae ki nga tina, ka kai he wai
maori anake, a, he pia ranei, hei whakaheke
i a ratau kai, ka tae ki te kainga o te ahiahi
katahi ano ka inu tii.
Ko nga tamariki kaore e tukua ana kia
inu tii, he miraka anake ma ratau. Ko nga
tipaata o horoia ana i nga wa katoa, e kore
te Pakeha e pai kia kitea o pango ana a roto
o te tipaata, me era atu mea e uru ana he
tii ki roto, e ki ana hoki te Pakeha he paiti-
ni taua mea pango e mau nei i roto i nga
tipaata, a, i roto ranei i nga paneke, mehe-
mea ka kore e horoia taua mea pango, ka
noho taua mea hei whakatipu mate ki roto
i te tinana o te tangata, o te tamaiti ranei ;
ma nga ate pakari anake e inu taua kai te
tii ka pai.
Ka rua enei take hei titiro ma tatau, ko
te hanga mate ki roto i te tangata, ko te nui
hoki o nga moni e pau ana mo taua kai mo
te tii, ka wha enei mea rite tonu ta ratau hi-
koi, ko to tupeka, ko te tikareti, ko te waipi-
ro, ko te tii, mehemea i whakapukaitia e
tatau enei moni i paa nei ki enei mea hanga
noa iho, tona ano tatau o kito i te painga mo
o tatau tinana, me o tatau uri i muri ia tatau,
mehemea hoki ka huihuit a e tatau nga mo-
ni o nga tupeka me nga tikareti, me nga tii
hoki, ka ata kitea e tatau tona nui o nga
moni i pau i te tau kotahi, no nga tupeka
mo nga tikareti. £196,875.
No nga tii i te tau kotahi 40,G1SJ. •
Huihui katoa nga moni £237,494.
Mehemea i uta whakaputua aua moni ki
tetahi waahi pukai ai, penei tutuki rawa ako
nga tau kotahi te kau, kua eke nga moni ki
te rua miriona, e wha rau e rua tekau ma
wha mano, a iwa rau e wha tekau pauna
(i'2,-124,940).
Heoi ine hoki ako ano ta matau whaka-
marama ki te tokomaha o nga iwi e rua kei
runga i te motu nei. I te 81 o nga ra o
Tihema o te tau 1900, Ko te tokomaha o
nga tangata katoa kei runga i to koroni o
Niu Tireni, e waru rau tokau maono, e rima
rau e torn tekau maono (8lO,5HO) i hui tahi
tenei kaute ki te iwi Maori.
Engari ko te tokomaha o te iwi Maori
ake, kai roto i te kaute i ranga ake nei, o
toru tekau ma iwa mano, e waru rau o ri-
ma tekau ma wha (89,854), ka mahue iho ai
te kaute o te iwi Pakeha ake kei Niu Tireni
nei, e whitu rau e whitutekau mano, o ono
rau e waru tekau ma rua (770,682). Ko te
maha o nga tamariki kohungahunga, i Re-
hitatia, a, i Iriiria hoki i tana tau ano
(19,546), a, ko nga mea i mate o ana tama-
riki kohungahunga o roto i te kaute i runga
ake nei e (7,200), ka mahue iho ai te kaute
o nga mea i ora ake (12,346). Ko te maha
o nga tamariki e whanau mai ana i roto i te
tau (18.074), ko nga mea e mate atu ana
(IG,243); ka mahue iho ai te kaute o nga
mea e ora ana i roto i te tau, 1881. Ko to
maha o te iwi Maori kohungahunga 1,896.
I te 3O o nga ra o Hune o te tau 1904
nei, ko te tokomaha o nga iwi e rua Maori
Pakeha kei Niu Tireni nei, e waru rau e
wha tekau ma rua mano e ma rau e rua te-
kau ma rua (812,222). Kaati ko te tokoma-
ha o te iwi Maori kai roto i te kaute i runga
ake nei, e wha tekau ma toru mano, kotahi
rau e wha tekau raa torn (43,143), ka ma-
hue iho ai te kaute o te Pakeha kei Niu Ti-
reni nei, o whitu rau e iwa tekau ma iwa
mano, e whitu tekau ma iwa (799,079)' I
runga i tenei kaute kua whakahua tatatia
ake nei. ka kite tatau kua nuku ako te toko-
maha o nga tangata o tenei koroni, i te kau-
te o te tau 1900, ara, e toru tekau ma tahi
mano, e ono rau e waru tekau ma ono
(31,086) te nekenga ake i tenei tau, a, i roto
ano i te kaute o tenei tau 1904, ka kite ta-
tau kua nuka ake hoki te tokomaha o te iwi
Maori i te kaute o to tau 1900, ara, e toru
mano e rua rau e waru tekau ma iwa (3,289),
to nekenga ake o to iwi Maori i tenei tau.
Ka waiho tenei ahua hei mea whakami-
haro raa te ngakau o ia taane o ia wahine,
o ia tamariki o tataa o nga morehu o te iwi
Maori.
"Te Puke Ki Hikurangi".
HE PANUITANGA.
Ho whakamarama tenei, ki nga iwi ki nga
hapu katoa, te iti me te rahi, tawhio noa
o tatau motu e whakarapopototia nei ki roto
ki tenei ingoa to "Koroni o Niu Tireni",
ahakoa ho reo kotahi no tatau tenei, engari
he reo hou i koroki atu i roto i te patea wha-
kairo o te oha a te hunga kua wehe, koia i
tika ai kia hakiri nga iwi me nga hapu ka-
toa e runga i to moto nei, huri noa ona ta-
kutai, ki nga kupu e whakamaramatia atu
nei e LO putea whakairo o te "Puke", no rei-
ra ma koutou e titiro iho ki te whakarereke-
tanga i te ahua me nga tikanga o te "Puke".
i te mea kua tutuki te tau tuaono o te "Pu-
ke" e rere haere ana ki nga kuaha maha o
Aotearoa mo te Waipounamu. Koia ka
whakaaro te Komiti o te '"Puke" kia whanau
hou to koutou taonga, ara, koia nei te wha-
nau hou :—
1. Ka haere u te "Puke" i naianei e rua
ona reo, ho reo Pakeha he reo Maori, hei
whakaatu i nga tika i nga hee o tetahi taha
o totahi taha, me era atu ahua korero.
2. E wha putanga o te "Puke" i te ma-
rama, ara, ka puta tonu i nga wiki katoa, ko
te utu 16/-hereni i te tau
3. Kua mahue te ahua tuatahi o nga pepa
o te "Puke". Ko te ahua o nga pepa o to
"Puke" i naianei, ko nga pepa tino pai rawa
atu, ara, kua eke tenei ki runga ki te Ture
8 o te "Puke" e kii ra, mehemea ka mohio
iho te komiti, ka rito te hapai a nga iwi o
runga i le motu nei ia te "Puke" ka neke-
hia nga patanga o te "Puke" kia wha puta-
nga i te marama. Otira kia mohio ano nga
tangata kua kohi mai nei i te 10/-hereni i te
tau, ma ratau e tuku mai te 6/-hereni, hei
whakatutuki i tona moni kohi ki te 16/- he-
reni, mo runga i te whanau houtanga o to
koutou taonga i tenei wa, otira kai te tanga-
ta ano te hiahia ki te tuku mai i taua 6/-
hereni, mehemea ia, ratau ranei ka hiahia
kia kaati tonu ra he kohi mana ko taua 10 -
hereni, ka whakaritea ano nga pepa e puta
ana kia ia mo te tau, ara, e 24 nga pepa.
|
|
3 3 |
▲back to top |
NAMA 1 OTE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 3]
kotahi putanga i muri atu ka whakamutua
te pepa kia ia, a, ko nga tangata e tono pepa
mai ana i muri atu i te kitenga iho i tenei
panui, me tono ratau i te pepa mo te tau, ko
te utu 16/-hereni, a, mo te ono marama ko
te utu e 9/-hereni : mo te toru marama ko
te utu 5/-nereni; i runga ano i tenei ahua o
te "Puke" i te puta tonu i nga wiki katoa.
No reira e nga iwi i runga i nga motu nei.
kia kaha te uta mai i o koutou whakaaro ki
runga i to koutou taonga, ara, nga whakaa-
ro ano e mohiotia iho ana e te ngakau e ka-
kara ana ki te ihu o te katoa, kaua nga wha-
kaaro e kino ai e kawa ai te ngakau o te ta-
ngata, me ata peehi ake ena ki tetahi waahi
tanu ai, me te mahara ano ki te pou mo ro-
to i to koutou taonga, kia kaha ai ia ki te
whakarara haere i nga kuaha o koutou ta-
tau. Koia nei te take i whakakorea ai tenei
putanga o to koutou taonga i te 31 o Oketo-
pa nei, he whakararuraru ki runga ki nga
tikanga me nga whakahaere, rao te whana-
u houtanga o to koutou taonga i roto i tenei
wa. Ko te nama 1 o te "Puke" i puta i
mua ake nei. kua whakakorea tera nama 1,
kua timata atu i tenei putanga o te pepa te
nama 1, o te tau tuaono o te "Puke"; heoi
ra e hoa ma, ka marama mai koutou ki nga
whakahaere mo nga tikanga o to koutou ti-
onga, kaati kia kaha ta koutou tuku mai i o
koutou ingoa tango pepa, me o koutou Pou-
tapeta hoki, kia marama, hoki te tuhi i o ko-
utou ingoa me o koutou kainga me nga
Poutapeta e tata ana ki o koutou kainga.
Heoi ra kia takatu i roto i o koutou wha-
kaaro rangatira tenei panui.
"Te Puke Ki Hikurangi"
Waipawa
Oketopa 13, 1904.
Ki te Etita me te Komiti whakahaere i
te "Puke," tena koutou.
Te aroha o te hunga kua wehe atu i tatau.
Katahi ano ahau ka watea ki te tuhi atu
i toku whakaaro mo taku ingoa e mau ake
nei i roto i te "Puke" koia tenei.
I te wa ko au tonu te kai whakahaere o
Huia Tangata kotahi, ko ahau tonu te kai
tono-tono haere kia utua mai nga nama, pau
noa te tau kotahi, pau noa te rua tau, kore
rawa he kapa kotahi i taka mai ki taku ri-
nga. Heoi whakaekea ana e te tangata o te
Perehi ki runga tonu i au te nama o Huia,
ka utua haeretia e au te £80 pauna, ki toku
pakete ake. Ka mate au, kore rawa i taea
e te Kotahitanga te whakaora ia au i roto i
tenei mate.
I mea mai ano a Tamahau, ma ana ahau
e aroha i taua mate oku, i te mea he kai ma-
hi ahau na te Kotahitanga, na te Kotahitanga
ke te nama, ka whiua nei ko au ki te mate.
Otira kaore i tutuki te whakaro o taua
kaumatua.
Tuarua, o aku taumaha ko nga mahi kua
whakawhiwhia kia au i raro i te ture Kauni-
hera, Marae me te Kaunihera Whenna, me
nga mana bold o te Tan whakaora.
Mehemea kei runga anake i te whakaara-
nga hoou o te "Puke" ka ahu atu ki mua,
tena e taea e au, te tono i nga tangata, kia
tango i te "Puke" a ki te whatoro atu hoki
i a ratau herengi, mo nga pepa mo matau.
Otira mo te hoki whakamuri tono ai a-
hau, ko te mea tenei i poa tinitini nei taku
mahunga, a, ko ahau ano te papa. He pai
rawa he) tetahi tonu o nga kai whakahaere i
te ''Puke," te inana tonotono haere i nga
nama tawhito. Hei konei mutu ai taku
whakamarama mo taku ingoa.
Ehara i te mea he whakahe noku i te
whakaaro o te komiti. Heoi ma koutou e
whakaaro iho te ahua o aku kupu. Hei
kona ra, na to koutou whanaunga pono.
I. Hutana
HE PATAI, HE AHA TE TOTETE KI
TE TOTETE?
Tera etahi tangata tokorua i tutaki kia ra-
na, ki te taone nui e rangona nei ko Ranana,
ko tetahi i ahu mai i Parihi te taone nui o
Wiwi, ko tetahi i ahu mai i Niu Ioka te tao-
ne nui o Merika. Ko nga tangata nei he
tangata whai-whakaaro tahi raua, totahi no
tona iwi, tetahi no tona iwi, ka tutaki nei
raua ki roto o tetahi Karapu nui o Ranana,
he nui hoki nga tangata rangatira e noho
ana i taua Karapu, he tangata etahi no eru
atu iwi o Oropi, a, ko nga korero a ia tanga-
ta, a ia tangata he korero i nga mea whaka-
miharo a tona ake iwi, a tona ake iwi, a, he
nui te tau-tohetohe, a, peti iho etahi ki tona
hoa ki tona hoa.
Katahi ano ka tu ake ko te tangata o Niu
Ioka ka mea, e hoa ma ko a koutou mea e
tau-tohetohe na, ehara noaiho i te tikanga
mea, ki te korerotia e au tetahi mea whaka-
miharo i roto i toku iwi, ara, i te taone o
Niu Ioka, ka kite tonu mai koutou he kore
kore noaiho a koutou na mea whakamiharo
e tautohe na, tena i ana ata whakarongo
mai. Tera tetahi mihini whakamiharo kei
Niu Ioka, ki te purua oratia te poaka tame,
uha ranei ki roto ki taua mihini, ka puta
mai ki waho he totete, ahakoa te tinana nga
whekau nga wheua totete katoa te putanga,
ko te whekau ano o taua poaka hei putanga
totete mai ki waho, ka ngetengete katoa i
konei nga kai-whakarongo, ka mea koia ra-
wa ano, he tino mea whakamiharo tenei kua
puta ake i Niu Ioka, ka tika ano he iwi ma-
tau a Merika.
I konei ka tu ake ko te tangata o Parihi,
ka mea atu ki to Niu Ioka, e hoa ma, te hu-
nga e whakarongo mai nei e whakamiharo
to mihini e korero nei koe, ki te korerotia e
au tetahi mea whakamiharo i roto i toku iwi
i Parihi, tera koe e kite tonu iho, he kore
noa iho tau mihini e korero nei koe, tena ia
aua ata whakarongo mai.
Tera tetahi mihini whakamiharo kei Pari-
hi, ki te purua he totiti ki roto i taua mihi-
ni, ka puta tonu mai ki waho he poaka ora,
puta, ora tonu mai, haere tonu atu, katahi
ano ka umeretia, e nga boa Ka moa, katahi
ano te tangata tino mohio ki te korero teka
ko te tangata o Parihi, he mea tika kia ka-
wea nga penei ki te whare Porangi, kei pa-
ngia te tokomaha e tenei mate.
Kaati ake, ko te patai tenei. Heaha te
mihini, he aha te poaka i purua oratia nei,
puta atu ra kua totiti.
Ko te hopu tenei, ko te Hoteera te mihi-
ni ko te poaka ora i purua atu ra ki roto he
tangata tena, ko te putanga haurangitanga
atu ki waho o te Hoteera, ko to totititanga
tena, kua mate kua kore ne mahara.
Ko te patai tuarua, he aha te mihini, he
ana te totiti i purua atu va ki te mihini puta
mai ra he poaka ora, ko te whakahoki tenei.
Ko te Rakapa te mihini ko te totiti i pu-
rua atu ki roto, puta mai ra ki waho he po-
aka ora, he tangata tena, i parua haurangi-
tia, i puta ora mai ki waho o to Rakapa,
haere ora atu, kaati pea i konei, ka tutuki
hoki te waahi tua-wha o nga kupu whakari-
te, e rere nei i roto i te Matuki, No 52, ara,
mo te titakatakanga o te poaka i te paru,
otira ehara i te mea tena e puta ake ho tina-
na mea i roto i enei kupu whakarite, a, hei
hura ranei ia tatau kia takoto tahanga, i to
mea rana ano taana kuhu tuarua, tua-toru.
tua-wha noa atu, ki roto i aua mihini, no
reira ngaro noa ake te whakama i raro i te
ra e whiti ana.
Hei konei mutu ai.
Ihaia Hutana.
HE TANGI MO TAMAHAU.
Ki te Etita, o hoa he maha nga ra ka hori
nei ki muri, a kaore rawa e tae te aro ki te
tuku atu i tetahi kupu whakamihi ki to ta-
tau kaumatua rangatira kia Tamahau, a kua
tae tenei kei te wa tika e penei atu ai, haere
atu e koro haere atu, i te hanga kua oti ia
koe nga marae katoa te puruma te whariki
te whakapai, whawhao rawa a roto ki te aro-
ha mo nga tamahine o Aotearoa me te Wai-
pounamu. Haere atu koe te matua o te iti
o te rahi, te ora mo te pani me te rawakore,
kaore ana whiriwhiri ahakoa rangatira tutua
ranei, kotahi ano waahi e whangainga ai e
koe ki te kai nga iwi katoa, kiri ma kiri ma-
ngu kiri waitutu kotahi ano urunga, e takoto
ai nga upoko, upoko huruhuru nga upoko
hore i runga i te aroha me te rangimarie,
haere i runga i te whakatauaki a to tipuna a
Hopa "te tangata i whanau i te wahine ho
torutoru ona ra. ki tonu i te raruraru ano he
puawai e rere atu ana, kaore he tumautanga."
Waiata
Haere ra e koro ma i te raumati e, i te
paki ka takoto kahina ra koe, te moepou
aruua ko koe anake ia, nau i hona atu ki te
takapau e, no hine te iwaiwa ki te ara i wa-
honei, ia tangaroara, ia poutu e, ia rua to
pupuke ia mauu ruhi ra, ma rangi oti atu
mana e whakatika i te ra mo hou, ko rua te
kukakore, ko rua te parakore, ko rua te ata-
mai mate ake ki te po, au e, hopu kia iho ra
tahia mau wawe ki roto a koe, i a paki paki
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 4]
e, ia te ruruku e, ko te pu tenei, ko te weu
tena, ko tamare nuku koe, ko tamorerangi e,
ko tiaki wao ra, ko whakarongo waona, ko
karanga pooe, ko kuao pea, te tangata hei
tiaki mo te wao i topea e rata hei patu nao
matuku tango tango, to toki e koro ko hui te
rangiora, to toki e koro, te atua haemata, to
toki e koro, ko te raku raku a Tawhaki, tenei
hoki te manawa ka ne, tenei hoki te manawa
ka pore, ko taku manawa ra ka hoake mohou
te manawa nui no Rangi, ko houtiiua, ko
hou maota e, ko te ahu tu koe, ko horo te
poe, ko marua nuku, ko marua rangi, ko au
whakaturia ko tua nora ko te ao marama au
e, ko tarai arorangi, ko te hua pae ra, ko te
• rangi hopukia, ko hina huhuri tai, me ko
maru tangirua, me ko hinga auparoa, ka tu
tona whare te "Puke Ki Hikurangi" ka ti-
pu te whaihanga e koro ki Papawai, ka puta
whakautu te ture Kaunihera, ka takai raro
naka ia Ngapuhi e, ka huri ki Taranaki ka
hangai atu ra ki roto ki Poneke o pikari te-
nga e koro e.
Heoi tonu nga kupu tangi kia koe, kai
roto i te waiata kua tuhia ake nei, ara. na
nga morehu o tenei marae o te Poho-o-rawiri.
Waiata.
E whiti e te ra rore noa i te ao, kia tiro
atu au ki te pae tahuna, ka puta te au ahi
no roto ite raorao ka tuhera tonu mai te riu o
te whenua, ka maunu hoki ra te taniwha i te
rua, he tai ha aki noa te tai ki te akau, ka
ngaro hokira nga nuku tau rua nga pa wha-
kahae o roto i te ope na Kahungunu e i.
Waiata.
Hei konei tonu au kairangi atu ai ki taku
makau ra e huri atu ra, tenei au e koro kai te
moe takeka powha ka mania a rotoi ahau e,
tikina mai au i taroia iho kia marire ai it.
Hei konei noa mutu ai aku nei kupu hau-
aitu nei mou, na to poai.
Rawiri Karaha.
To Poho-o rawiri whare Kaiti
Kihipane 6/8/04.
Te Waimana.
Oketopa 15th, 1904.
Ki te Etita o "Te Pake Ki Hikurangi"
me tou Komiti whakahaere i "Te "Puke" tena
koutou, nga waihotanga ake a to tatau ma-
tua a Tamahau Mahupuku, te tangata nui o
te motu, te whaiaipo a tera iwi a tera iwi,
haere atu ra e koro, haere ki te po nui ki te
po roa ki te po i whakaau ai to moe e moe,
na te ringa kaha o te mate koe i whakamoe,
e taea te pehea i te tangata nui o te ao a aitua
ka waiho ko te kupu a uenuku i poroporoaki
ai ki tana whanau i tera taha o te moana-nui-
a-kivva, haere ra e taku whanau i te ringa-
ringa o aitua, ka waiho tena kupu hei tino
kawenata ma tatau ma te iwi Maori, koia '.
Tamahau e koro e haere ki o tipuna ki o
matua, haere atu nga rakaa whakamarumaru :
whakaruru hau o roto i te wao nui a tane,
nga manu koroki o tea, me nga manu whaka- :
araara pa, kia hiraa kia hiwaraa tera tu kia
hiwa ra tenei tuku o Aotearoa, kia hiwa
kaati te whakaraara pa taua i nga ra ona <
mata, e koro haere te nui te mana te wehi
mauria atu o mahi pai, atawhai i te pani i
te rawakore, me te hunga iti, e kore pea e
mau o mahi i o uri i o whanaunga, otira kai
te mau nga whakatauaki a o tipuna, "e hinga
ana he tetekura, e ara anahe tetekura" e kore
e hapa ena kupu, kei te pai te haere a to
mokopuna a Niniwa-i-te-rangi me Tunuia-
rangi hoki, notemea ko koe ko Kahungunu
he inaha nga wahine rangatira o mua ake
nei, kai teTairawhiti tokorua ko Hinematioro
tetahi ko Hineikoia tetahi, enei wahine he
tino rangatira, me era atu wahine rangatira,
no tenei waka no Matatua, he wahine te kai-
tau i te whakaurunga mai o Matatua waka i
te puaha o Whakataane, ka ta he wahine ki
te tau, ara, ki io karakia, ko Wairaka taua
wahine e whakatauakitia na e Tuhoe, te
whakatauaki a Wairaka, "he po i raru ai a
Wairaka" no te pakipakinga o te waka o Ma-
tatua e te ngaru i te tauranga i Whakataane
kaore nga mea taane i haore ki te whakapai
i te waka, ka haere ano ko Wairaka ka tu i
runga o te waka ka whakatauaki "e kia tu
Whakataane ake au" koia ka kiia a Whaka-
taane ko Whakataane, ko te ingoa ke o tenei
awa i mua atu ko Tamahine-mataroa, na kia
marama mai e "Te Puke" koia nei te take
i ki ai ahau taihoa ko Niniwa tonu hei tete-
kura, otira kai te haere mai nga wa me nga
taima e mohiotia ai nga hua ona mahi, heoi
aku kupu mo taku tuahine mo Niniwa, he
waiata tenei mo taku tipuna papa mo Tama-
hau.
Waiata.
Au ahi tunoa ki Wairarapa ra ka ngaro te
hoa ra i te moe ena, i hoai a pea koe ki te
tura te whiwhia te rawea te oti atu i hikitia
pea koe kia tu hikitia kia tu ha pai nga kia,
horo i te matangi hau tipi hau ko haua awa-
awa tena e riro kai te ao nei wai patiki e
maea na ko Taakitimu kai te ao nei kapua
rua a wharo ma meke e haria tutu ii-
Heoi ra nga inihi ki to tatau kaumatua
me koutou hoki me te hunga ora.
Tiopira Tamaikoha.
Otairoki Mangatuna.
Oketopa 25 1904.
He haka ara he ngari.
E hoea te waka e e hoea te waka e, e ho-
ea te waka ki runga ki te maunga e tumai
nei ka whakatakotoria ki runga ki te rango
parapara koa, e mehe tete waka, e mehe tete
waka, e mehe pitau whakarei.
"Te Puke Ki Hikurangi" tena ra koe te
matua o te pani me te whaereere o nga pu-
nua o te motu nei, whiti atu ana ki te ra mo-
tu. Heoi kia ora, kia ora nga morehu a ai-
tua e peehi kino nei ia taua i te iwi Maori,
hei utanga atu mau ki o marae e haere ai
koe, i tuhia atu ai enei kupu kai raro iho
nei e whai ake ana, ara mo te whakahe a
taku hoa a Taurito Te Kahu-ote-rangi, e
mau nei i te nama 24 o te "Puke" rarangi
4, mo taku kiinga kia Tawhiwhi i moe ia
Ahiwhakamuroa, e hoa ko te tokorua tena
o nga tangata i whakaparau hi nga korero
a konei ko Herewini o tera motu o te
Waipounamu.
E taku hoa mahara au kai au teputake i ti-
pu atu ai o taua tipuna, koi naka te mea i
whakaatu ai au kia aua tipuna, inaa ke te ha-
ngaitanga notemea ko enei tipuna i whaka
hengia mai nei e koe no roto katoa Uawa
nei kai Konei ano te maara Ahiwhakamau-
roa, waihotia iho ki taana tamaiti kia Hine-
pua, te ingoa o taua maara ko Ahirau kai
Mangaheia ki te kaha to whakahe, he ra
ta te Tai-Rawhiti nei kai Pakirikiri, a te ma-
ehe e heke i honei, ara i te 1905 te tau, he
whakaarahanga pohatu, mo Heta Tekania-
takirau, hui ata ki te Hinota topu o te Piho-
patanga o Waiapu, he inoi atu tenei kia ko-
rua ko Herewini kia tae a tinana mai
korua, ki te ra o taua hui, ki te kore korua e
tae mai a taua ra. ka wiini ko au ka ruihi ko-
rua, ka mohiotia he korero hamuhamu a
korua na korero, tena ra e hoa ma tukia mai
o korua puku nui, mo to korero i ki mai nei
kia titiro au ki te whakapapa o Kereru, e ta
kaore au e titiro ki te whakapapa pohehe,
mau i ana titiro memea kaore a Whaene i
homai hai mokopuna ma nga uri o Hinepua
ka titiro au mo te mea kaore a te Tai-Rawhi-
ti nei, i te kuare ki te whakapapa ki nga pu-
take mai o nga tipuna notemea ko Wha-
ngara te kainga, ko Paikea te tangata ia Hu-
tu, ko Pouheni ia Mahanaiterangi, ko Tara
whakatu ia Hauatekiteora, ko Nanaia ia Ro-
ngomaianiwaniwa, ko Porourangi ia Ha-
mo, ko Ueroa ia Takotoaimua, ko Tokerau
ia Ira, ko Ihuparapara to mua, ko Iwi-te-re-
rewa to muri. I noho anake enei wahine ia
Tamatea, ka puta ta Ihuparapara ki waho
ko Whaene to mua, ko Ranginui to muri; i
noho tenei i ia Kurapori, ko Whaene i noho
ia Tupata, ko Rongoiri to mua, ko Haru-
atai to muri. Na te taina na Iwi-te-rerewa,
ko Kahungunu to mua, ko Iranui to muri.
Ko Kahungunu ia Rongomaiwahine, ko
Tauhei ia Tamataipunoa. ko Tawhiwhi ia
Ahiwhakamauroa, ko Hinepua to mua, ko
Turoa to muri, na Turoa ko te Kuranui ia
Ngarengarehanganui, ko Rakaitaka-
punui ia Rongotipare, na Hauiti tenei -ta
maiti. Hei konei pea mutu ai kai hoha ra-
wa koe, kia ora e hoa e te Kahuoterangi i ra-
ro i te atawhai a to tatau Ariki, maana i te
waahi ngaro tatau e tiaki, kia ora te Etita o te
"Puke" me tona whare katoa, na to mokai.
H. T. Tohungia.
Ngaruawahia.
Ko te 14 o Hepetema, he ra nui na maua
na Waikato, kote ra hoki tena i whakakiingi-
tia ai a Mahuta ki te Torona o tana matua o
Tawhiao, ki te whare Kauhanganui i Mau-
ngakawa, koia tenei taua ra ko te 14 o He-
petema i te tau 1894.
I hui katoa mai nga rohe o Waikato, me
Hauraki, me NgaaiTerangi, me Maniapoto,
i te 14 kua mahue ake nei, hui katoa nga
tangata i taua ra e 910, ko te tohu hei pu-
ruuwhu i te tika o te kaute i runga ake nei,
kei taua ra ka kohi te tangata i te hereni
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 1 O TE TAU 6.] . TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 5
kotahi ma te tangata, ko te moni i kohia i
taua ra e £45 10. He tikanga tuturu tenei
mo ia tau mo ia tan.
I hopungia tetahi tohunga, ko Te Whitu
te ingoa, e te Pirihimana ki te whare-here-
here, ara, ehara i te Pirihimana, na nga
Maori ano i whakahau kia hopungia, te wha-
kawakanga, puta ana te tohunga kaore i man,
ko tenei tohunga no Waikato ake, ara. no
Ngaati Haua. I puta te kupu a te kai-
whakawa, kia mutu rawa tana mahi tohanga
ki roto ki nga rohe o Waikato.
Tahuna Herangi.
KO MURI
Ko muri teni o te reta mihi a Himiona
Wirihana mo Tamahau Mahupuku, i puta ra\\
i tenei putanga o te "Puke" ka hori nei, ko
nga kupu mihi anake mo Tamahau i puta
i roto i tera pepa, kaati ko nga waiata tangi
mona i ata waiho mo tenei wa puta ai koia
tenei:—
Waiata.
1. Tenei ka noho ite whare raurangi
parara kite uru to whare Otaane, te whare
tena i whakaratoa atu ki runga te rakau te
koukou ote iwi ii e i.
2. E iri e papa i runga rangi totohu ki
noa mai koe i runga rangi, kekero nga wha-
kauru mate koia te motu ahi ii e i.
3. Harakeke toea te waha otupa nui koto
ngahae ote rangi, te waka ote kahu i whiti,
unuhia nga puru ka totohu kiraro ra, ka ra-
we ite ingoa o kopuawai mate mai ai e i ru-
nga o whiti te marama ii e i.
4. Ruma kite rama ko ruru te atu rama
hei ngaki ite mate no tu whakararo, i piki
ako ai te uru o manono, taria nga toa te pia-
nga ote whare te hono o rua whitu ii e i.
o. Kihei koe i tomo ki hui to rangi ra, i
a te whare o whakatau turia mai roto to tau
whakataranga hanu i tona whakatapatapa,
hukarere ka whiria nga, toa, koia ko whiri
to ii e i.
6. Ehara taku hoa ite toroa arum he to-
roa tatahi note whangai putoe, he huia tu
rae no runga o whaitiri papa he pahuki nga
iho tona rangi hinga nui ii e i.
7. Ka rangonanui tia mei awa iho koe na
onehunga hunga i runga tapuarau tapa ki
kona to ingoa mana, koia ko Whiritoa te ko-
pekope tana i takiri poutahi te pou hei ki ka
maunu koia ko pariri ki roto o pukeko ii e i.
8. Maringanui ra mato papa mana e ho-
atu te niho ote taniwha ki tau rua tia te awe
ote kahika me rangi rangi atu ite mura ote
ahi toe nga hoki hoe o kaukau awai ii e i.
9. Tera taku hoa kaite whawhai tara
nga nohanga nui: roto ote aroha ki korero ta-
hi ete whanga i tuara kai whea e hura te
atua e ngaro kariro ra e te puke pepeha kai
he rahunga te whatu manawa nui ra ii e i.
Me huri ake aku mihi ki nga poueru, tena
korua te kanohi o to korua tipuna, kia mau
te pupuri i te aroha, i te oha a to korua ma-
tua i waiho ki te ao. E kore e nui nga mihi
kia korua, i te mea kua pau nga mihi a nga
rangatiia, kua hipa te wa tika mo te tuku
aroha atu, na reira, e mua kaikai e muri kai
huare, e mua ata haere e muri tata kino.
Himiona Wirihan.
HE NGAKAU MARAMA.
Tenei te hari ta koa me io maaha, te pana
nei i te ngakau pouri ki waho o te hinengaro,
te tuku nei i te manawareka hei kaupapa hi-
koinga mo te hunga tamariki, ma ratau nei
e takahi atu te matua-a-iwi o te 70 me te
80 tau, e tu mai nei i mua i o ratau aroaro.
Hikurangi
RARANGI INGOA O NGA TANGATA.
July 1st. Rupuha Te Hianga. £2. s
" * " Nikora Te Peeti. 1. O
" " Ngawhiro Marakaia. 1. O
" Nireaha Tamaki. 1. O
" " Haora Tatere. 1. O
'• " Tamihana Huata. 1. 16.
Nov. Te Amo Ihakara. 1. O
July 1st. Ratana Ngahina. 10 -
" " " Taurito Te Kahu. ... 10,-
" IG T. Karari. ... ... 5/.
1st. Hiria Raharuhi. ... 10/-
/
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi G
" " Ngaere Heemi. ... ... 5/-
'• " Tahuna Herangi. ... 10/-
" Taiawhio Matehe. ... 10/-
" 1st. Whareaitu. ... 10,-
'• Kohaia Te Hoata. ... 10-
Petera Te Pukuatua ... 10,'-
"• Merehira Paerau. ... 10/-
Aug 30th. Charley Koroneho. ... 10-
July 1st. H. T. Rangitakaiwaho. 10/-
Hurinui Apanui. ... 10 -
Koroneho Arona. ... 10.
" Turuhira Paraone. ... 10 -
" Kohea Tahana. ... 10-
'• Hira Paea. ... 10/-
'• " Hinei-whariki-rangi. ... 10 -
•; •• C. B. Barlett ... 10/-
'• - Hirini Whaanga. ... 10 -
" H. K. Taiaroa M.L.C. 10 -
" Iraia Te Whaiti... 10/-
'• Ihaka Kuaha. ... 10,-
Kahu Tutura. ... 10 -
" Arapata Piripi. ... 10/-
Haeta Marere. ... 10,-
" Kingi Ngatuere. ... 10'-
Manahi Paewai. ... 10;'-
Aug 6th. Harepata Maioro. ... 5/-
Sept 17- Hakopa Te Ahunga. 10/-
Te Rina Kereru. ... 10-
Haira Paora. ... 10/-
" Rangi Rautahi. ... 10/-
" Paraneha Hoori. ... 10/-
" Hohua J. W. Down. 10/-
20 Himiona Haratiera. ... 10 -
" Rora Tohu. ... 10/-
July 1st. Mohi Ihaka. ... 10-
- ' •• Toi Te Huatahi. ... 10-
" Rangi Puataata. ... 10 -
'• Tamahau Aporo. ... 10-
i; Himiona Wirihana. ... 10-
Henry M. Stowell. ... 10-
" T. M. Tuhua ... 10-
" Wi Pere M.H.R. ... 10 -
•• Renata Paora. ... 10-
Nov 9 Arapeta Hoenga Pokai
Kani Pere. ... 10 -
Moana Pere. ... 10/-
July 1st. Kiniwa-ite rangi. ... 10 -
Arete Mahupuku. ... 10 -
Raukura Tamahau. ... 10'-
Turuhira Paraone. ... 10/-
RUHIA ME INGARANGI.
MAHI KOHURU A RUHIA.
Ho nui te pouri me te tumatatenga o nga
iwi o te ao, mo runga i te mahi kohuru a te
ropu Manuao o Ruhia, i nga Kaipuke mahi
Ika o te Ingarihi, i te moana whakateraki o
Ingarangi. Otira ehara tenei mahi i te ma-
hi hou na Ruhia, ki te kohuru i nga Tima o
te Ingarihi, me era atu mahi whakatara ana,
engari he mahi tuturu tonu nana taua mahi
no mua iho; ina hold i mua ake nei, ara. i te
wa ano e pakanga nei raua ko Tiapani, ka
tukitukia e nga Manuao o Ruhia a te "Naiti
Kamaana" he tima harihari taonga no Inga-
rangi, a, totohu atu ana taua tima ki te mo-
ana whero me ona taonga katoa o runga, i
muri ko te "Maraaka" he tima harihari tao-
nga ano no Ingarangi, hereheretia iho e Ru-
hia nga tangata o runga, a, haria atu ana taua
tima mo ana mahi ake. Kaati i mura ano
te riri ia Ingarangi mo taua mahi a Ruhia,
a, puta ana ia Ingarangi etahi kupu tauma-
ha i tana wa kia Ruhia, na runga i te utunga
a Ruhia i ana mahi kino ana, me te whaka-
patipati hoki me te kii hoki a nga kai wha-
kahaere o Ruhia ka whakamutua rawatia e
ia aua mahi kino koia i tau ai to rangimari-
re ki runga i tena raruraru. Hooi ra kihei
a Ruhia i mahara ake, ki aua kupu Oati ana,
katahi ka mahia nei ano o ia tetahi mahi ki-
no atu hoki i o te tuatahi, ho moa nui tenei
hei tirohanga hei whakaarotanga hoki ma
Ingarangi, ara, me kaati te waiho i a ia kia
whakamokaikaitia ana e Ruhia, ehara hoki
i te mea he tika to kii a nga kai whakahaere
o Ruhia he pohehe no taua ropu Manuao o
Ruhia
Hoori Mete
Hohepa Mete
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 7]
tera tetahi tangata mahi paamu ko Pootawi-
ki tona ingoa, ko Karaihemia tona kainga
waahi o Nikau. I te 3O o nga ra o Akuhata
ka taha nei, ka whanau tetahi o ana kau,
he puuru tona kuao, he nui te ora me te
pakari hoki o taua kuao puuru, ko te hakui
o tana kuao he nui atu te ora, me te pai
hoki o te rere mai o te Miraka i ona ii i nga
ra katoa, ka kotahi wiki tona kuao puure ra-
ki waho, ka whanau mai ano tetahi kuao a
taua kau, i te Turei te 6 o nga ra o Hepete-
ma, ko te ra ano hoki tera i whanau ai tona
kuao tuatahi, he uha tenei o ana kuao, a,
pera ano te ora me te pakari o tenei o ana
kuao, me te mea tuatahi, pera hoki te hakui
o aua kuao, he nui te ora mo to pakari, me
to rito tonu hoki o te rere o nga miraka, ma
ona kuao, mu tona ariki hoki, a, koro rawa
e kitea he rereketanga o tana kau, mai i tona
kuao tuatahi tao noa ki tona kuao tuarua,
engari he rite tonu tona ahua, me tona pa-
kari, me te rite tonu hoki o tana tuku i te
miraka hei oranga mo ana kuao, a, hei
oranga hoki mo tona ariki, me tona whare
katoa.
NGA TIIHI O NIU TIRENI.
(New Zealand Cheese)
I te 30 o nga ra o Hune o te tau 100!
nei, ka tae nga Tiihi o Niu Tireni nei ki
Ingarangi, ko te nui o nga Tiihi o Niu Ti-
reni nei i riro ki Ingarangi e-1,111 tana, a,
koia nei hoki te rironga nui atu o nga Tiihi
o Niu Tireni nei ki Ingrangi, i roto i tenei
kotahi tekau tau ka hori noi. Ia Hanuere
i tenei tau 1904, ko te nui o nga Tiihi o
Niu Tireni i tae ki Ingarangi, e £06 tana ;
ia Pepuere, e 010 tana ; ia Maehe, e 728 ta-
na; ia Aperira, e 800 tana; ia Mei, e 435 ta-
na ; ia Hune, e 825 tana.
I tenei tau ka hori nei, ho nui atu te pai
o nga Tiihi o Niu Tireni noi. o tae atu ana
ki Ingarangi, a, i tenei tau ka ata kitea kui
te piki haere tonu to pai o nga Tiihi o Nui
Tireni. Engari mehemea nga kui mahi
Tiihi o Niu Tireni nei, e mahi ana i a ra-
tau Tiihi i te timatanga, o te wa mahi pora,
kaua hei tino maro rawa, penei me a ratau
Tiihi e mahi nei i naianei, penei katahi ka
tino pai atu, a, katahi hoki ka tino piki atu
te utu o nga Tiihi o Niu Tireni.
Ia Hurae i te tau 1903, ka heke iho te
utu o nga Tiihi o Niu Tireni, i te 64/ hereni
ki te 56/- hereni, a, tutaki non. te wa mahi
Tiihi o taua tau. I te tuheratanga o te wa
mahi Tiihi o taua tau, ka hoki te utu o nga
Tiihi o Niu Tireni, i te makete o Ranana ki
te 52/- hereni, a, ia Hanuere ka piki ake te
utu ki te 53/- hereni, ia Pepuere ka hoki iho
ano te utu o te Tiihi ki te 49/- hereni, ia
Maehe ka piki ano te utu ki te 51 hereni,
ia Aperira ka heke iho ano te utu ki te 45/-
hereni, ia Mei ka heke iho ano te utu ki te
43/- hereni, a, tae rawa atu ki waenganui o
taua marama, katahi ka tino heke rawa atu
te utu o te Tiihi ki te -40- hereni, ko raro
hoki tenei o te utu wo taua kai mo te Tiihi,
engari tao rawa atu ki nga ra whakamutu-
nga o taua marama, ka piki ake te utu o
4/- hereni te nekenga ake, kaati ahakoa te
hokinga, iho o te utu o te Tiihi i etahi mara-
ma, me to pikinga ake o te utu i etahi mara-
ma, engari ko is utu topu (average) mo te
Tiihi tutuki noa taua taa e -19/- hereni, mo
te rau weeti (per cwt), kaati ko to utu mo te
Tiihi i to tau o mua atu e G7/8 hereni o
8 kapa.
Kaiti ko tenei tepara o whai ake i raro
iho noi, e whakaatu ana i te inaha o nga
tana Tiihi o Niu Tireni me Kenata, o riro
ana ki Ingarangi i roto i nga tau kotahi te-
TOHUNGA MAORI.
(HE MEA TANGO MAI I ROTO I TE AKARANA
WIKIRI NUPEPA).
I whakawakia tetahi tohunga ki Ngarua-
wahia, i te 20 o nga ra o Hepetema ka taha
noi, ko Wiremu Te Whitu to ingoa, mo ru-
nga i ona mahi tinihanga, pinono, ki nga iwi.
o Waikato, a, i waiho e ia he mahi tohunga
he kaupapa mo aua mahi ana. Kaati i te
whakawakanga puta ana taua tohunga.
Engari i kii a Rooka Pirihimana o Hana-
tere, ko tenei mahi tohunga a te Whitu kua
mahia noatanga ata ki roto i te takiwa o
Hanatere i enei marama ka taha nei ki muri,
me te tino whakapono hoki o nga Maori o
roto i taua takiwa, he tika tana mahi mana
whakaora a te Whitu, ka ora i a ia nga mate
katoa ahakoa he aha te mate.
I tu hoki a Keri Toki Teahu (tetahi o nga
kai-whaaki korero mo runga i taua Keehi) i
mea ia, i enei marama e toru ka taha noi,
e noho ana a Te Whitu i runga i taua mahi
i te mahi tohunga, engari i timata mai ano
tona mahi i roto ano i o ona hapu, (ia Nga-
ati-haua me Ngaati-poroki) kaati i runga i
te kitenga o aua hapu, kaora i te pono tana
mahi whakaora ana, katahi ia ka peia atu e
aua hapu. Heoi katahi ia ka haore ki te ra-
pu i etahi atu hapu, maana e tautoko taua
mahi tohunga ana, a, noho ana ia i Takapu
e tata ana ki Rangiriri, ka timata ano taua
mahi ana i reira, me tona korero ano hoki
ki nga iwi o reira, kai a ia te mana-whaka-
ora a to Atua kaha rawa.
Ko Rev Nikora Tautau
Te Whitu
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 8]
ano, te mea pai atu me tuku nga turoro ki
te Ohipera, kaati i runga i te tino whakapo-
no o nga tangata he tika taua mana a Te
Whitu, no reira he noaiho aua kupu ana.
Hohepa Tikana (he Awhekaihe) i mea ia,
e mohio ana ia kia Te Whitu, i roto i enei
marama e ono ka hori nei, me te mohio hoki
ona he rata Maori ia, engari i rongo ia i te
panuitanga a Kere Toke, i te reta mai a Ma-
huta kia Te Whitu, e mea mai ana taua reta
kia whakamutua e Te Whitu taua mahi to-
hunga ana, kaati ko te whakautu a Te Whi-
tu, e kore e mutu tana mahi, i te mea he
nui nga Maori e tautoko ana i a ia, me tona
mahi tohunga hoki,
Purekupu Taonui (he wahine tai-tamaa-
hine) i korero ia, i enei wiki e toru ka hori
nei, ka haramai ia ki Rangiriri, kia mahia
tona mate e Te Whitu, katahi a Te Whitu
ka ki ata ki a ia, mehemea ia e whakaae ana
hei wahine maana katahi ia ka whakaae
atu (ko tona ora tonu tona whai), heoi kata-
hi ia ka mahia e Te Whitu, ko tona mate i
tona u, mahara noa ia era e ora tona mate
ia Te Whitu, i te ohonga ake i te ata hoki
atu ana ia, i runga i te ahua rereke o te ma-
hi a Te Whitu i tona mamao.
Nga Turoro i Ora.
Wera Rawini no runga o te awa o Wha-
nganui, he wahine pakari hauora hoki tona
ahua, ko tona taumaha 14 toone, i ki ia, he
inaha nga Rata Pakeha, e mahi ana i tona
mate Herepoho Huango hoki, kore rawa e
ora, tae rawa atu kia Te Whitu ka ora ia,
he mea whakakaukau ia ki roto i te wai we-
ra, akina ai he tote a be totepita hoki ki
roto i te wai wera, katahi ia ka kaukau, me
Te Whitu ano ki reira matakitaki ai ki a ia
e kaukau ana.
Katarina Te Morehu (he wahine tai-tama-
ahine) i ki ia, i ora ia i a Te Whitu, he mea
whakakaukau ano ia ki roto i te wai wera,
rae te karakia mai ano o Te Whitu, engari
kaore ia e mohio ki nga kupu, a, pa ana ta-
ua mamae ona ki tona tinana katoa, i muri
iho ka ngawari. Otira i ki ano a Te Whitu
ko ana karakia e karakia nei ia i nga turo-
ro he karakia Hauhau.
Ko Wairua Herewini me era atu i ki i ro-
to i te whakawa, he mea ata tono a Te Whi-
tu na te wahine a Mahuta kia tae mai ki
Waahi.
I korero ano a Te Whitu, kaore tahi ona
rongoa ke atu, ka muta tana rongoa he wai
wera anake, a, i naianei ka whakamutua e
ia tana mahi tohunga, me tona inoi ano ki
te kai-whakawa kia mama te mahi a te ture
mona. Me tona whakaatu ano, i mau ia ki
te herehere mo nga rae 7, i te Puuru waahi o
Rangitikei. A i mau ano ia ki te herehere
i te Awamutu mo nga ra 14. I muri mai
ka mau ano ia ki te herehere i Kemureti mo
nga marama e 3, i enei maunga katoatanga
ona ki te whare herehere, he tahae te take.
Katahi ka whakataua e te kai-whakawa
tana keehi ka mea ia:—
Ko te whakatau tuatahi a te Kooti mou
mo runga i tenei keehi, kotahi marama mou
ki te herehere me te mahi taumaha ano.
Engari me hoki ano koe ki o hapu i ru-
nga i tenei whakatau a te Kooti, a, me to
noho i runga i te rangimarie, rae te ngakau
ngohengohe, me te Kore hoki e hoki atu ano
ki taua mahi tohunga an mahi ai. Me te ki
ato ano a te kai-whakawa, kia mohio ano
koe, ki te mahi tohunga ano koe i muri atu
i tenei, ka tae mai ai ki te aroaro o te Kooti,
katahi ka taumaha ata te whiu mou, ara,
kaore he whakawa, ka mauria noatanga atu
koe ki te whare herehere mo nga marama e
3 me te mahi taumaha. I te tereina o te
po ka hoki a Te Whitu ki tona iwi.
PIRINIHA KARAITIANA WIKITA.
I te 9 o nga ra o Hepetema ka u a Pirini-
hehe Karaitiana raua ko tona tamahine ko
Wikitoria ki Keipitaone waahi o Awherika,
ko ta raua haere ki reira, he haere kia kite i
te urupa o tona hoa taane, o Piriniha Karai-
tiana Wikita i Piritoria. Kaati i te 22 o nga
ra, ka kitea e nga kai-whakahaere o Piritoria
kua oti te kari e te tahae te urupa, o taua Pi-
niha, engari kihei i riro te kawhena me te
tupapaku hoki o roto, kaati ki te whakaaro
iho a nga kaiwhakahaere, i oho pea i te ta-
ngata ana kai tahae, koia i kore ai e riro
taua Piriniha. Kua whakahaua i naianei
kia kawea hunatia taua Piriniha ki tetahi
maunga e tata ana ki Piritoria tanu ai. E
kii ana te Teiri Ekeperehi Nupepa. tokotoru
nga tangata no Ahitereiria, e rua nga wha-
kamatautaunga ki te tahae i te kawhena o
taua Piriniha, kaati i naianei kai te tiakina
tonutia te urupa o taua Piriniha.
Ko Piriniha Karaitiana Wikita, no te wa i
paoho ai te pakanga i waenganui i te Ingari-
hi me te Poa, i te pito whakatetonga, ka
haramai ia me ana ropu ki reira ki te wha-
whai, kihei i roa ia e whawhai ana, ka pa-
ngia ia e te mate Piwa, ka takoto ia i roto i
te Ohipera i Piritoria, i te 29 o nga ra o
Oketopa o te tau 1900. ka mate ia, ko ona
tau e 32, he tama ia na Piriniha Karaitiana
o Herewiki Horoteina (Prince Christian of
Sehleswig Holstein.) I te pakanga ki Ha-
nati (Ashanti Wav) i reira ano ia e whawhai
ana, a, i runga i etahi mahi toa ana i roto i
taua whawhai, ka nekehia ia hei Meiha mo
nga ropa hoia a te Ingarihi, pumau tonu ia
ki runga i taua turanga a mate noa nei ia.
WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE
"PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, rae te rongomau, e kii
ana te kapa a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama.
ko te utu 16/- hereni i te tau.
TUKE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- i te putanga tua-
tahi tuarua ranei.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o Te Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o to
"Puke" ina tutuki te tau e puta atu ana te
pepa kia ia, ka pata atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i nauri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina koro
e tae mai he whakaatu inana.
TURE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o to
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
takua mai. TURE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TURE 8.
Mehemea ka mohio iho te komiti o te
"Puke" ka rite te hapai a nga iwi o te motu
nei ia te "Puke," ka nekehia nga putanga ote
"Puke" kia wha putanga i te marama, ara,
kia puta tonu i nga wiki katoa.
TURE 9.
Ko nga tangata kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa.
Mo era atu takiwa o runga i te motu nei,
ma nga Tiamana o nga Kaunihera e tono
nga tangata e nama ana kia "Te Puke"
TURE 10.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Printed and Published by T- Renata.
Under the Authority of NINIWA-I-TE-RANGI.
ARETE MAHUPUKU. RAUKURA TAMAHAU.
TURUHIRA PARAONE, at their Registered
Office. Main-street Greytown North.
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
Ki nga hoa aroha katoa.
Kia ora.
Ho whakatikatika i te panuitanga kei te Wharangi 2 o to reo Maori o te "Puke\_
e mau ana, te waahi tuatahi. Otira ma koutou ma nga kai-titiro e kite iho. I whai
hoki te whakaaro kia timataia tonutanga atu i a Noema nei te whanau hou o to kou-
tou taonga, ara, tona haere reo rua i runga i o tatau motu. Kaati na runga i totahi
whakaaro i puta ake i muri iho i te Perehitanga o te Pepa i mea, kia ata waiho mari-
re kia tutuki ienei tau, a, kia timata atu ki te tau hoou, ara, ki te Hanuere e neke iho
noi, katahi ka haere to koutou taonga i runga i te tikanga o taua panuitanga kua kiia
akenei, e wha hoki patanga i roto i le maranui.
Mo te taha ki to utu mo te pepa, kua whakakorea to utu 16,- hereni i te tau. e
mau na i roto i te rarangi 3, o tana panuitanga. Engari ko te utu tuturu mo te
"Puke" & te wa e haere ai ia, i te Hanuere o heko iho nei, tekau marua hereni (12 6}
mo te tau. Engari mehemea ma roto i te Poohi te tukunga ata ki ia tangata ki ia
tangata o te pepa, ko te utu tekau marima hereni (15;-). Heoi ra o hoa ma, ko tenei
ahua o te "Puke iu Hikurangi" ka tukua atu nei kia koutou, hei whakaatu hoi wha-
kamohio hoki kia koutou i runga i te motu nei. koia nei tona ahua a te Hanuere e
heke iho nei, ka mahue tona kakahu tuatahi te Pakee, te kakahu o tatau tipuna, ka-
mau ia ki te hutu, ki te potae, ki te unu, ki te waiti haate, me nga reo hoki e rua. a
te wa kua kiia ako nei. Engari mo onoi putanga o to pepa, atu inaianei ki nga ra
whakamutunga o Tihema, ko tona ahua tawhito ano tona ahua, ara, ko ona pepa ta-
whito ano, kaati mo etahi whakaaro nunui e whakahaerea ana mo te taha ki te reo
Pakeha me te reo Maori o to koutou taonga, me ahu iho te titiro ki raro nei:—
He maha nga Nupepa Maori i perehitia i enei tau kua hori ake nei, hei utanga
atu 5 nga aureretanga, me nga poroporoakitanga, me nga haringa ngakau o to lwi
Maori, mo te awhina haere ia ratau, me kore e tupono te whiwhi ki te ora me te ma-
tauranga. Otira, mai ano i te tahuritanga o ta Waka Maori Nupepa, o perehitia ana
aua Nupepa ki te reo Maori me te reo Pakeha hoki.
I tenei wa, ka ono tau o hapai ana a "Te Puke Ki Hikurangi" i te Iwi Maori.
me te tohutohu, me te tuka i te maramatanga ki roto ki nga waahi pouri kerekere,
na te ngakau aroha nui o to tatau mataa o Tamahau tenei painga. A, i to moa kua,
mate ia, e kore e tika kia tukua tenei taonga, te ohaki a to tatau hoa ki raro, na reira
ka mahara a Niniwa-i-te-rangi, me etahi tangata e ahu nui mai ana ki to tatau taha
Maori, me whakahou, me whakakaha to tatau Nupepa. Engari, i te mea o perehitia
ana a "To Pake" ki te reo Maori anake, kahore o tatau hoa Pakeha e kite marama
ana i to tatau ahua ki o tatau mate, me a tatau hiahia, na reira i tino tipu ai te wha-
kaaro, me whakapakari te mahi mo "Te Puke" i naianei, me pereki hoki ki nga reo e
rua. Ehara i te mea me rite tonu te kape Maori ki to kape Pakeha, kaore. Ma te
Etita Maori e whakamarama, e apiti ranei ki te reo Maori nga korero o to taha Pake-
ha, waihoki ma to Etita Pakeha e whakamarama e tohutohu, e apiti i te taha ki a. ia.
kia rongo tahi ai, kia whiwhi tahi ai hoki nga lwi e rua ki ona painga. E tino
mohiotia aua hoki na ona tini Nupepa i tipu pai ai to Iwi Pakeha, me te whiwhi nui
ki nga painga o te ao, na reira e tino tika ana kia whakaaro nui tatau ki tenei tako,
he nui hoki nga Pakeha hei tautoko ia tatau, mehemea o kite ana, kei to whai te Iwi
Maori ki to ratau matauranga. Ko te whai o to ngakau i naiauei, kia wha putanga o
"Te Puke Ki Hikurangi" i to Marama, a, mea ake pea tae ai ki tena ahua. Ko te
whakaaro nui e penei ana. Kia whui takotoranga mo o tatau mate, kia whai ranui
hoki, e kore ai e tapepa to waewae te hikoi, kia whakaemia nga korero o nehe ra, nga
mea miharo, atahua, a o tatau tipuna e ngaro haore noi, a mea ake ka kore, me te ka-
we pai i nga ritenga e ora ai tatau, me te mau toua o te noho tahi me o tatau noa
Pakeha ki Aotearoa.
Ko te kape tuatahi o "Te Puke" ka puta i to 9 o Noema, a, kei roto i te taha
Pakeha totahi korero penei, "1 uhu mai le Lwi Maori i whea, a, me pehea e tupono ai
ki te ora me te matauranga '?" Ko aua korero, he moa rapu nui e tetahi Pakeha o
Niu Tireni, a he mea ahuareka ano tenei.
Ko te mahara ia me puta te pepa i nga Paraire. Me toru kapa mo te kapo kota-
hi, me 12/6 mo te tau, me 15/- hereni ranei mehemea ma roto i te Poohi. Kua tukua
nga panui whakamarama ki nga waahi katoa o te motu i naianei, e tona ana ki nga.
Iwi e rua kia awhinatia ta tatau Nupepa, i te mea e tino mohiotia ana, kei te noho
matapo, kei te noho pohehe tatau, kaore i te rangona a tatau auetanga mo o tatau ma-
te, kaore i te kitea te koanga ngakau o te hunga e hari ana.
Ko tenei, kia ora koutou Katoa.
TE PUKE.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 1, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Pepuere 20, 1905 (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
Mate kupu ngawari e kaupare ata te wha-
katakariri, ma te kupu whakapouri ano e
whakaoho te riri, he pai ta te arero o te hu-
nga whakaronui, hewhakahaerei te mataura-
nga ki runga ki te iwi.
Nga-mahi o tenei waa, he ngawari katoa
kite whakaaro a te ngakau, notemea kua eke
mai nga iwi nunui o runga i nga moutere o
waho i te moana, ki runga ki Aotearoa me te
Waipounamu. Kiri ma, kiri wai-tutu, kiri
manga, me o ratau matauranga, e hipoki nei
i runga i enei motu e rua.
Rokohanga mai te iwi Maori e noho ana i
roto i te Kuaretanga, ki nga matauranga onga
iwi nunui o waho i te moana.
Ko o ratau matauranga i heke mai nei i o
ratau Tipuna, kua kauparea ake e ratau, he
ahakoa he waahi paku nei hei whatoro ako.
Te rauhi whakaora whakatopu, rauhi i nga
mahi aringa a nga Tipuna, kua ngaro haere
nei i tenei ao, hei pupuri mai ki te wahi ko-
tahi, hei taiepa ki runga i nga moana, hei
whakahoki i te ngakau o te iwi ki te pena-
pena, ki te tohu, ki te tupato, ki te mohio,
ki te mataara o nga Tipuna, me nga matua,
koa moe atu ki te koopu o to ratau matua
o Papatuanuku, hei whakatitiro i nga kanohi
kua kapotia, hei whakakaha i nga uaua kua
mangeretia, hei toko i nga ringaringa me
nga koikara kia whawha ai, hei whakaako i te
hinengaro ngoikore ki te kaha, ki te tupato,
me te mohio, hei whakamahara i te ngakau
kua wareware, ki te hoenga mai o te papaa-
tere o nga Tipuna.
I-tawhiti-nui,i tawhiti-roa, i tawhiti-pama-
mao, i te hono-i- wairua, i runga i nga ngaru
tiketike, i nga Tuaatea o nga moana, i te
kaha o nga hau kino, me te ua taa whaka-
rere i roto i nga tupuhi nunui, e kore nei e
taea ete ngakau ngoikore o tenei waa, te pi-
ki taua huarahi whakawehiwehi, i runga i
tenei kaupapa rere moana, waka tiwai, waka
pitau, waka whakarei papatahi, waka wha-
karei-unua, waka mokihi, paihere to ratau
ora, ko te kaha i roto i nga ringaringa ki te
hoe, ko te mohio i roto i nga kanohi ki nga
tohu o te rangi, hei tohutohu ki te Aio pi-
ropiro me te tupuhi, ko te tupato ki roto io
ratau ngakau, kite whakarite i te kaha me
te mohio o to ratau kai arahi, kei te waahi
ngaro o runga nei ia, whakatutuki mai ai ki
tenei whenua atahua hei tangata whenua,
ki nga manuhiri o muri nei, ina taea te waa
e rite ai tana mahi tohu tangata.
Kiri ma, kiri-matua-iti, kiri pango kotahi
te toto rite katoa, kua tutuki katoa tana ma-
hi tohu, kinga iwi i raro i te ra.
Me ahu ake tenei waahi kinga toki i tarai
tia ai nga waka, ko aua toki be pounamu, e
kore e mohiotia e enei whakatipuranga, e
whia nga marama, e whia nga tau, ka oti ai
te waka ko nua toki ano hei whakairo inga
waka whakarei, ko aua toki ano ka tahuri ki
te tarai rakau, ka whakaarahia ka tu he wha-
re, whakairo rawa nga poupou o roto ka oti,
tapa rawa he ingoa, te urungatapu o te ta-
ngata rangatira i roto i aua whare whakairo,
kei raro iho o te matapihi, ka noho te tanga-
ta ki reira he tangata rangatira, kaore e mo-
hiotia e tenei whakatipuranga, pawhea te roa
e mahi ana ki enei toki ka oti ai te whare,
notemea ko nga hohou he akatea, he ha-
rakeke, ko nga rau he raupo he kakaho, he
kiri totara, pukiore rawa a roto.
Me ahu ake tenei waahi ki nga ope haere,
haere tonu ai te tangata i te waewae, ahakoa
te roa o to whenua ka haerea e nga Tipuna,
to ratau tapuae he mea karakia e ratau ki to
ratau atua ano, kaore e roa ka tae ki te kai-
nga e maharatia ana e ratau, ki te hoe ki
waho ki te moana, ka rokohanga, e te tupu-
hi ki waho ki te moana, ka kawhakina nga
waka ki waho o te hau, ka karangatia e ratau
kia Rongomai, kia te Wehengakauki, ko to
ratau atua tera kei waho i te moana, ko te
ahua he Pakeha, ma reira e mau te waka
ki uta.
Na, ko ratau ano e tino mohio ana ki te
titiro 1d nga tohu o te rangi pai, o te rangi
kino, ki nga tohu o te tau pai o te tau kino,
ki nga tohu o te mate o te ora, te moe a te ta-
ngata rangatira i te wahine i taua wa inga
Tipuna, e moea ana tokorua, tokotoru, toko-
wha, neke atu ki te tekau, ki te rua tekau,
ko te take ko te mahi hoki a nga wahine, he
whatu kakahu, konga paraikete, ko nga hooro,
ko nga kaone, tera e mahia ra e nga wahine
ki te whakairo, i te waa o uaua nga koti ua
he pakee, he pokeka, ko enei mahi e ahu mai
ana i te harakeke i te kiekie, o ratau peeti he
wea mahi ki te harakeke, ki te kiekie, ki te
raupo, ki etahi atu ahua whariki, ki le oti
ana i nga wahine a te tangata kotahi, nga
mahi kua tuhia ake nei, ka koa te ngakau, ki
te kore e mohio i aua wahine te whaihanga
ka mate i te whakamaa ta ratau taane, ko
nga take tenei i kiia ai te moe pera a te ta-
ngata i te wahine, he punarua.
Kaati me hoki atu te korero, ki te haere-
nga mai o nga Tipuna i waho i te moana,
kua tuhia ake nei, e tika ana te uaua o te
haerenga mai i runga i nga waka, ko te utu
o tera mahi uaua a o tatau Tipuna, ko nga
taonga o nga iwi nunui, i haere mai nei i
waho i te moana, e rire nei nga tima, nga
manuao, me nga kaipuke, kua kore e pa mai
te wehi ki nga ngaru nunui, ki nga tuatea o
te moana, kua tika tenei kupu, he tohu ta-
ngata te hanga atahua, nga mahi i nga kau-
matua, he mahi uaua katoa, kaore he mahi
ngawari, nga mahi whare o tenei waa, e
whakarapopototia nei e te iwi pakeha, te
whakaara whare kaore e roa kua oti, nga
whatu kakaha kaore e roa kua kakahu i te
kahu, te haere i te waewae, kua haere i ru-
nga i te hau i naianei, te karere tuku korero
kua riro ma te hau e, mau i naianeia, te wa-
ka o tend taiwa, kua riro ma te ahi e mahi
kia hiere i runga i nga moana i runga i te
tua-whenua, ko nga toki Pounamu i taraia ai
nga waka o nga tipuna, kua riro ma te ahi
ano e mahi, tu ana he Mira kani rakau, kao-
re e roa haupu aua i te waahi kotahi tona
tini tona mano, mano iho te haupuranga,
i tena takiwa katahi ka haere ko te taonga
nei ko te Wekena he noiho te kai too, kotahi
te tangata hei arataki i nga hoiho, katahi
ka haere ki te pikau i nga rakau Kua tuhia
ake ra, ki te mau atu ki nga taone, kia tae
ki reira katahi ka whakatika mai nga tanga-
ta kua rite mo tera mahi, katahi ano ka
whatoro ki ana toki tona tioi tona mano, ko
nga niata he mea whakakoi ki tetahi ahua
kohatu, ka mohio te kai-whakoi kua tino ni-
nihi rawa nga niata o ana toki, katahi ka
tahuri ki te mahi i nga papa-rakau kia mae-
neene te ahua kaore e roa te mahinga tu
ana mai i waho i te moana ko nga Tima
nunui, ko nga Tima ririki, ko nga Kaipuke
nunui, ko nga Kaipuke ririki, ko nga Manu-
ao nunui, ko nga Manuao ririki, ko nga Poti
nunui, ko Poti nga ririki, hei whakaahuareka
haere ma te iwi matau, ki te haere i waho i
te moana, hoki mai ki te tua-whenua ko aua
papa-rakau ano me aua toki ano, ka mahia
kua ara ki runga, tu ana mai ko nga whare
nunui, ko nga whare ririki, ko nga whare
teitei, ko nga whare hakahaka, me te nui noa
iho o nga mahi, e oti ana i enei toki i roto i
nga ra katoa o te marama, tutuki noa ki te
tau, kaore he mutunga mai. E kore rawa e
kitea atu e te konohi e hokari ana nga wae-
wae ki te takahi, e whana ana ranei nga
ringaringa, pera me ta nga tipuna i whaka-
tere mai ra i o ratau Waka i waho i te moa-
na. E kore rawa e taea te whiriwhiri ko
te whea te mea kino ko te whea te mea pai,
heoi ano he pai katoa ki te titiro atu. Otira
ki te tupono ki te aitua, kaore he kino i tua
atu i nga Waka haere moana, ki nga Waka
haere i te tua-whenua, ki nga whare nunui,
ki nga whare ririki, tona tini tona mano o te
tangata e heke ana ki te po, otira ko te mea
whakamiharo a te hinengaro mo tenei iwi mo
te Pakeha, he tini ki te mate he tini hoki ki
te haere mai hei whakaapi i te turanga o nga
mea kua mate. Kaati ko te waahi tenei hei
titiro ma te ngakau, he aha te take i heke ai
te iwi Maori i piki haere ai te iwi-Pakeha ?
Mehemea ko te kaha i o tatau tipuna kua ri-
ro atu i te iwi Pakeha ena e tika, whakatika
rawa atu pea ki te aiahi, kua huiki nga uaua
o te tinana, no reira pea tenei mate te ruma-
tiki e maa nei i a tatau i te iwi Maori, koia
tenei tetahi waahi o te mate e pa nei ki te
iwi. Te rua, me titiro ki nga kakahu o te
|
|
11 11 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI. iwi Pakeha e kakahutia nei, kaore i te rite ki te kakahu a te iwi nona tenei taonga, he ne- ke noa atu no te kahu e kakahutia ana i ta te Pakeha kakahu, notemea e whakaritea ana ano te ahua kahu mo te makariri, ko aua kahu he kahu mahana rawa atu, e kore e tika kia waiho mo te raumati, ki te kore e rite te whakahaere i aua kahu ki runga i te tinana o te tangata, ka waiho hei ara mate, pera ano te ahua o nga kakahu mo te rau- mati, ha mea ata whakarite ano ki to te raumati tona ahua, ara, he kahu angiangi noa iho, kia tangi te hau ki roto, no reira pai ana te whakarongo a te tinana, ki te kore e tika te kakahu i aua kahu, ka waiho hei ara mate ki te tinana. Tetahi mate kei nga puutu, ki te mau tonu te puutu i nga waewae ko te putanga ki waho o te huu, ka waiho hei ara mate ki te tinana, engari me waiho tonu kia mau ana kia rite ano ki te taima e mau ai ka unu i te wa e haere ai ki te moe katahi ka ahua pai, tena ki te unuhia i te awatea he omaoma te mahi, he haere ranei i te waahi konatu, e kore rawa e kaha ki te haere, ka waiho ano hei rumatiki, hei mite whakapupuhi waewae, kua tuhia ake ra teta- hi waahi, i te, kore e kaha ki te mahi a ka huiki nga uaua, tera noatu nga mate kei te pa ki te tinana. I mua i nga tipuna kaore he kahu, kaore he puutu, kaere he potae, to- itu tonu te ora i roto i te tinana, kaati tena. Mo nga whare o tenei wa, he whare papai katoa kaore he auahi, kua wehea ano te waahi mo te ahi, kua wehea ano te numia moenga, kua wehea ano te ruuma noho, kua wehea ano te ruuma taka kai, kua wehea ano te ruuma kainga, kua wehea ano te ruuma mo te makamaka atu i nga taonga o roto i te tinana ki waho, kaati me hoki atu tenei waahi. Ko te ruuma moenga ko te ingoa o tera waahi he peeti ruuma, kei reira ano una oko horoi, me te oko mo te wai o roto i te tinana, e tu ana, te kai mahi kua oti noa atu te whakarite hei mau atu ki te ruuma mutu- nga o ena mahi, ki te kore e mahia enei ma- hi me te whakapai katoa i te whare, ka waiho hei ara mate ki te tinana, kaati tena. Mo te moenga, ko te peeti he tino ngawari rawa, me nga pera, pera ano me nga paraike- te e rua e toru ranei, nuku atu ranei iti iho ranei, ka waiho hei ahua mate ki te tinana, ko te ahua mehemea ka oho ake i te ata ka ngoikore noa iho te tinana kaore he kaha, ko te take, ko nga toto kei te kaha rawa te wera me haere rawa ki roto i te wai matao katahi ka pai, mo te raumati tenei. Mo te makariri he wai werawera, te unga mai ki tahaki pai una te ahua, ka kore enei e mahia heoi ka waiho hei ara mate ki te tinana kaati tenei, mo te whare me huahuaki tonu nga wini kia tangi te hau pai ki roto, ki te kore e huakina ka waiho ano hei ara mate ki te tinana, tenei ahua he moa whakaaro na te ngakau ki te kaha o te mate o te iwi, me ahu atu tenei kaupapa korero ki nga kai e kainga ana e te iwi, te upoko o nga kai katoa a te Pakeha, be waipiro, ko te kai whakarihariha tenei kei raro i te ra, ko te kai tenei kua puta nga whakahee a te Takuta i nga tau maha kua hori ki muri, tuarua me titiro ano ki tenei kai ki te miiti he kupu taumaha ano ta te Takuta kei runga i enei kai i te kau i te poa- ka, mo etahi ahua kai tenei mo te Tii, mo te Huka me te Matete me te Winika he kupu ano ta te Takuta, e kii ana he mate kei roto i enei kai katoa, kaati, me te mohio tonu ake ena e tika tenei mate e ngungu nei i te iwi Maori, tenei ano tetahi ki te pangia te tangata e te mate, ka tikina te Takuta ka tae mai ka titiro i te mate ka homai ho ro- ngoa, whakatutu rawa he ture, kia kaua te tupapaku e kai i nga kai kua tuhia ake nei, tetahi waahi o te mate kei nga Takuta ano, kaore ana mahara ki te tinana mate o te tangata, ko tana moni tonu te mea nui kiu ia, koia ano te rangatira o tana mahi, ki te pai ia kia tere te ora o te tupapaku tere tonu te ora, ki te hiahia ia kia roa te mate o te tupapaku ka kumea kia roa noa atu te mate kia rahi ai tona moni mo tona pakete, ma te whanaunga o te tupapaku, te mahara noa ka whakamutu i tera Takata, ka haere atu ki tetahi Takuta ke atu cere tonu te ora o etahi, ko etahi mate tonu atu, ka nui nga. mate e ahu mai ana i nga Takuta, ko te whakaroa i te mato o te tupapaku, kua mo- hio te Takuta e koro e ora i a ia ka puea ta- na kupu, e kore e ora tenei tangata, hei te mea o nga ra ka mate, he takuta ano ka po- no taua korero, he takuta ano ka korero parau ki te tupapaku, hoi te kawenga atu ki tetahi Takuta ora tonu mai taua tangata, ko te putake tenei o nga mate e ahu ana mai i te iwi Pakeha, kua whakaatu a te "Puke" i nga tau kua hori ki muri i tenei kai i te tupeka i te tikareti he mate kei roto, kaati tena; mo nga mahi a-ringa ten&i te ti- matanga o te matauranga o te iwi Pakeha., ko te haere o ana tamariki ki te kura, ia ratau ano e tamariki ana, kia tekau nga tau o te pakeke o te tamaiti ka haere ki te kura, a, tutuki noa ona tau ki te rua tekau ma ta- hi, ko te mahi ma nga tamariki he tuhituhi ki te kura tepara ki nga reo katea o nga, iwi o te ao, ki te takoto o nga mahi o nga mou- tere katoa o te ao, mehemea ka kite te Kura Mahita i te tamaiti kua puta i nga karaihe o taua kura, ka tukua e ia taua tamaiti kia whakkmatautia e te Kawana, tona mo- hiotanga mehemea ia ka puta i taua wha- kamatautauranga kua mutu tana hoki ki tera kura, kua pataitia te tamaiti mehemea he aha tana mahi e pirangi ana hei mahi mana, kei reira ka whakaatu te tangata a te Kawa- na i nga ingoa o nga mahi koia tenei:—Kei waho i te moana he mahi Manuao, he mahi Tima, he mahi Kaipuke, he mahi Poti, kei te Tua-whenua, mahi tiaki Paamu, he mahi Ruuri-whenua, he,mahi tiaki toa, be mahi Kura-maitai, he mahi tahu Iniana Tereina, he mahi Whare, he mahi Kohatu, he mahi puhipuhi, he mahi Purei hoiho, he mahi Wati, he mahi Katikati mahunga, he mahi whakatangitangi Peene, Piana, Hamonia, Whira, he mahi Roia, he mahi Takuta, he mahi Minita, be mahi Tuhituhi, he mahi Perehi Nupepa kaati, i konei tera atu ano te nuinga o nga mahi, katahi ka pataitia te tamaiti nga tamariki ranei, ko te whea o enei mahi e pirangitia ana e koe e koutou ranei, katahi ano te tamaiti nga tamaaiki ranei ka ki atu ko taaku mahi e pai ana he haere i waho i te moana, he ako ki te mahi Manuao, katahi ka tukua e te Kawana ki runga i te Manuao, ka haere te tamaiti i muri o tena o tena, Ka patai ano te Kawana ki tetahi o nga tamariki, he aha taau mahi e pai ana. ka kii atu te tamaiti he tiaki Paa- mu, heoi ka tukua ki te kura o tera mahi, ka patai tonu ia ki nga tamariki ki nga ma- hi e pai ana ratau, ka karanga atu tenei ta- maiti he mahi Roia taaku e pai ana, ka -tukua ia ki te Tari mahi Roia, ka peratia te mani mo nga tamariki e te Kawana, a, mutu katoa nga mahi i tuhia ake nei, ki te mohio ratau ki aua mahi heoi ano kua mahi oranga ia moona mo ratau ranei, tera atu te nuinga o nga mahi hei konei mutu ai, te whaka- marama. Ho tetahi waahi o nga mahi, te taonga nui whakaharahara o te iwi Pakeha e tu nei i raro i te ra he moni, timata ake i raro i te parenga, te parenga ki te heipene, te heipene ki te kapa, te kapa ki te toru ka- pa, te toru kapa ki te hikipene, te hikipene ki te hereni, te hereni ki te rupi te rupi ki te awhekaraone, te awhekaraone ki te kara- una, te karauna ki te tekau hereni koura, te tekau hereni koura ki te pauna koura, ko te hua tenei o nga mahi kua tuhia ake nei, ki te manawanui te tangata ki te pupuri i tenei moni i te parenga, ka piki atu a tutuki noa ki te pauna, ka eke ki te pauna taua moni, heoi kua ora taua tangata, titiro ki te iwi Tainamana, he kapiti, he kareti, he pahine- pa, he taewa, he aniani, he rupapa, me etahi ahua o nga kai ririki a te Pakeha, e tango- hia ana e taua iwi i te kapa, ko te iwi tenei kei te tango i te moni o te Koroni ka tuku ki tono Moutere, i piki ake i te parenga ki te kapa ka noho i reira pupuri ai, ko te utu mo te kapiti he kapa, i runga i te manawa- nui o taua iwi, kua tutu o ratau toa nunui ki nga waahi katoa, ahakoa kei whea nga taone e tu ana kei reira e tu ana o ratau whare hokohoko hoa rakau, kapiti me te ti- ni noaiho o nga kai ririki e mahia ana e ta- ua iwi, kaati tena. Mo te mahi paamu, kua kitea te uaua o te mahi miraka kau, kaore e okioki te tangata i nga ra katoa o te wiki, o te marama, o te tau, kaore he Ratapu, nga ture o taua mahi kanui te uaua, kia rite ka- toa nga mahi katahi ka pai, kanui nga Pa- kaha kua mau ki te herehere, i runga i te mahi tahae kia ana miraka, mehemea ka hokohoko i ana miraka, riringi ai he \\vai ki roto i tana miraka he mea kia nui ai ana miraka, tetahi Pakeha riringi ai i tetahi A- hiniki ki roto i tana miraka ko taua mea hei paiti ki, kua mau enei tangata ki te herehe- re, kaati mo te tuku i te kau ki te parae ha- ere ai, engari tera kei te pai, tuarua, mo te hipi, ko te moni tere tera ki tona rangati- ra, notemea e rua nga ara moni. kei runga i a ia, mo te hoiho ko te hoa aroha tera o te
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_3\_
tangata, he nui noa atu nga ara moni kei
runga i a ia, nga mahi a te tangata ko ana
hoiho tona hoa 1d te mahi, ahakoa taumaha,
ahakoa mama, ahakoa whakapaipai te haere,
ko reira ano hei hoa haere, he tini nga mea
pai e puta mai i te hoiho ki tona rangatira,
te mahi parau whenua, he hoiho tona hoa
hei mahi i aua mahi katoa ka oti ai, kaati
tena, mo te mahi whakatipu manu, poaka,
he mahi ngawari enei, kaati tena, mo te
mahi taiepa, ko tetahi mahi pai tena mo nga
kararehe, ki te pirangi te tangata ki te mahi
paamu, mahia ko te taiepa i te tuatahi, ka
oti ka tuku i nga kararehe ki roto, ka tae teta-
ngata ki tenei huarahi kua rangatira tana
noho, kaati tena, kei mahara te tangata ki
enei mahi kua tuhia ake nei, koia nei katoa
nga mahi a te Pakeha, kaore tera noa atu
tona tini tona mano o te mahi e whiwhi ai
tenei iwi i te moni, tenei ake hei ngu putu-
nga, o te "Puke" i muri o tenei putanga ka
whakakaupapatia te huanui o tena mahi, o te-
. na mahi, kia marama ai koutou ki te titiro,
te ava o te moni ki te iwi Maori ko-
tahi tonu i roto i tenei taonga ia moni ko
to ratau whaea anake ko Papatuanuku hei
whakarite i nga taonga o te iwi Pakeha, e
rere mai nei i nga moutere o waho o te mo-
ana, ko to tatau mate tenei, ko nga uri a
nga tangata, rangatira i tahuri noi ki te ho-
kohoko i o ratau whenua, kua mate aua ta-
mariki, i muri i o ratau matua, kua kore o
mohiotia kowai te matua i naianei, heoi ano
hei tau tangata, noaiho ratau, me hoki rano
ki te tauranga o te iwi nei o te Tainamana
pea tu mai ai, katahi ka ora, ho kupu kino
tenei otira o taea hoki te aha, ehara i nga
tamariki tenei mate, kaati ko taua mare kua
horapa katoa ki runga i nga tamariki o mu-
ri mai i era tamariki, no wai te hee, me pe-
nei ake no nga matua tenei hee, ehara i nga
Tamariki, kaati he kaupapa roa tenei hei titi-
ro, kua tuhia ake nei te ara ki te moni, ko-
tahi tonu ko Papatuanuku, tona ko nga iwi
o te ao he nui noa atu nga ara moni kia ra-
tau, te manawa o te Pakeha nui atu tu kaha
ki te pupuri i ana mahi kia mau, Kia tipu
haere, kia toitu te kaha i. roto i ana mahi,
kua takoto noa atu te taima mo te timata-
nga, mo tana mahi, tae noa ki te mutunga i
nga haora o te ra. tae noa, ki te ahiahi, tu
mahi nui o nga mahi a nga Pakeha kei te
ao nei e tu ana, he Nupepa, ma te Nupepa e
whakaatu nga mahi a nga iwi o nga mou-
tere nunui, o nga moutere ririki, ko te Nu-
pepa te kai whakaatu i nga hau pai i nga
hau kino, i nga whatitiri, i ngu uira, i nga
moana kino, i nga moana pai, i nga whenua
pai i nga whenua kino, ko te Nupepa te kai
whakaatu i nga whakaaro o te tangata, he
tangata ano kanui te pai o ana mahi, he ta-
ngata ano kanui te kino o ana mahi, te wha-
whai rangatira ki te hoa riri, he kanohi he
kanohi, tena ko te whawhai a tetangata kino,-
he kohuru ka waiho tena hei mea whakari-
hariha ki te tangata pai ona whakaaro, kaati
ko te urupa mo aua tangata mahi i te kino
ka wehea atu ki tetahi waahi e kore e kitea
e te tini e te mano, ma te Nupepa enei kore-
ro e pikau ki nga waahi mokemokeo nga ta
kiwa, me te tinitini noaiho o nga mahi kei
raro i te ra ma te Nupepa o man ki nga wa-
ahi katoa o te ao, koia tenei te kanohi o te
ngakau o te tangata ko te Nupepa, ehara te
Nupepa i te taonga no to tangata kotahi, ko
tenei taonga no te iwi karoa, no reira ka rite
tonu tana haere i te ra, i te ra, i te wiki, i re
wiki, i te marama, i te marama, huri noa to
taa, huri noa te tau, kaore ona mutunga
mai, koia i tika ai tera kupu i tuhia ako ra.
"Te Puke Ki Hikurangi.
WHAKAUTU I NGA MlHI MO
TAMAHAU MAHUPUKU.
Niu Tireni
Ko te waahi tuatahi ho mihi he tangi
roimata ki te hunga kua wehe, ahakoa kua
hori te wa tika hei mihinga ki te hunga
mate, he ahakoa, he hauhaketanga ano to te
matamua, he hauhaketanga ano to te tohau,
a, he maara ano i whai hua, he maara ano
kihei i whai hun, no reira, ahakoa roa te aro-
ha ki roto i te ngakau koromaki ai, he wa
kai tua hei maturutanga iho mo te roimata
ki runga ki te hunga mate. Nga aitua hu-
hua i roto i o tatau rohe takiwa, o runga i
nga motu nei haere atu, i runga i te matua-
a-iwi o nga Rangatiratanga maha o te ao.
Haere i te huarahi o nga Kiingi o nga Ku-
ini, me nga Kawanatanga o te ao, he mea i
ata tauiratia mai i nga Whakapaparanga
maha o te Orokohanganga mai rano, be hua-
rahi kua tuhera hei hikoinga atu mo te
hunga e heke atu ana ki te pouriuri ki te
potangotango, a, e kore e hokia mai ano te
ao-turoa, heoi ano te mea hei whakatatu iho
i te ngakau pokaikaha, o tatau o te hunga e
oke ana i tenei ao, ko nga tikanga pai e
whakahaerea ana e ratau mo te iwi, i roto i
nga tau maha o to ratau oranga i tenei ao.
Otira ko te mea nui ia ma tatau he hapai i a
ratau tikanga i runga i te ngakau aroha, i te
ngakau rangimarie hei taonga tuturu, hei
kauhau hoki ma tatau ki roto ki nga huihui-
nga, ki nga whakaminenga me nga nohoanga
tangata, me kore e uru enei kupu ki rotu ki
nga ngakau o te hunga e noho ana i roto i to
pouri, me te atarangi o te mato, tae noa ki
nga Whakatipuranga maha o heke mai ana
ki tenei ao. Kia kore ai nga Whakatipura-
nga e haere mai ana, e hopu ki nga kupu
whakapouri o roto i te ngakau o te tangata,
a, ka waiho hei whakatipu mate ma te ta-
ngata ki tona hapu me tona iwi.
Koia i tika ai kia whakatepea. ake enei tu
ahua o te ngakau nga tikanga whakapouri ata
kauparea ake ki tetahi waahi tanu ai, engari
nga tikanga e haere ana i runga i te rangi-
marie me te ngakau aroha, hapainga ena kia
tairanga ki runga, hei kaupapa hikoinga atu
mo to hunga ma ratau nei o takahi atu to
matua-a-iwi o tenei rau tau hou, i to mea
kua mutu ta nga kaumatua rau tau. a, kua
okioki hoki ratau ki te uma o to ratau tipuna
o Aperahama. He pai ano nga mahi a te
kiri-ma, ki te whakamahi i te matauranga
me te whakaaro nui, hei hapai i toria tinana
kia whiti i nga moana whanui, ki te whaka-
whaiti i nga ahuatangata katoa ki roto ai te
A tua-tanga o Aperahama, a, mahue ake i
nga iwi maha te maharatanga ki nga Atua
o ratau matua, tangohia ana e ratau te atua-
tanga o Aperahama hei Atua mo ratau, puta
noa nga motu o to moana, me nga tua-whe-
nua ki raro i to Atua o Aperahama; hei
whakaritenga mo te kupu i korero a-wahatia
atu e te Atua ki nga taringa tonu o Aperaha-
ma, "ka manaaki ano ahau i te hunga e
manaaki ana ia koe, ka kanga hoki i te ta-
ngata e kanga ana kia koe, a, mau ka mana-
kitia ai nga hapu katea o te whenua." Kua
tutaki tenei kupu ki tona tika me tona hono-
re, kia whakapaingia te Atua o Aperahama,
Amene.
Nga iwi katoa kua rupeke mai nei a koutou
mihi mo Tamahau, katahi ano ahau ka ma-
hara kua mene katoa mai a koutou mihi ki
runga i te koutou matua, ara, kua taka tenei
te tau e mihi ana koutou, i te 14 o nga ra o
Hanuere i to tau a to tatau Ariki, o kotahi
mano e iwa rau marima (1905.) Koia ka
whai takiwa ahau ki te whakautu atu i a ko-
utou maioha ki to koutou whanaunga, ahakoa
i oti, kore o rite a koutou mihi mona, i enei
ka tuhia iho nei, i te hanga ano e whakataua
aua nga mihi mo to koutou inatua.
Ka hoki wakamuri atu te mihi ki nga iwi
me nga wehewehenga hapu katoa i roto ia
koutou, tena koutou katoa te iti me te rahi,
nga pu korero me nga putea mahara, he mi-
hi anake te taonga nui, i hokia ake ai ano te
kupu nei, "Tena koutou, tena koutou, tena
ra koutou, katoa, katoa, katoa." Ahakoa he
|
|
13 13 |
▲back to top |
4\_ \_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI.
reo no te Kotuku kotahi, i koroki mai i te
rerenga mai o te ra, me te toonga hoki, he
taha tika i papatahi ki nga iwi o nga takutai
o Aotearoa, huri noa te Waipounamu. I
taiapotia ake ai e te mahara enei kupu, no
koutou katoa te reo kua tae mai nei ki enei
marae kauhau haere ai; he kawe mai i te
aroha, na ana nei i maturu iho ai te roimata,
i tatu iho ai ko nga kupu korero e mihi mai nei,
e poroporoaki mai nei, ki to koutou matua
kia Tamahau Mahupuku, ka oti nei ia te
here e nga taura kaha o te po, i kawea mai
nei e tona kai whakatutuki e Aitua.
E nga iwi me nga hapu katoa o runga
i te motu, tena to koutou matua te rere
ranaki atu na i roto i nga pukohu o te
ata-tu, te whakangaro na i waenganui
o te anu matao o Aotearoa, e whai atu ana
kia moe ngatahi i te moenga, i tiraha ai ona
hoa rangatira, ka tutuki atu ai te aroha ki
ona hoa e takoto tiraha mai ra i nga kuaha
o te reinga, e whai atu ana kia takoto nga-
tahi, i runga i te moenga te taea te whaka-
ara ake i te urunga, te taka mo ake tonu
atu. Kua topu atu ratau ki Paerau, kei rei-
ra e hautu ana i nga whakatinanatanga o
ratau waka, e pakia waitaratia nei e tatau, i
to aoturoa. Mehemea kei tetahi waahi e
Hamenetia nei i te ao marama, kei reira ano
ratau e kauhau ana i nga tikanga o te Ro-
ngopai o te rangimarie: hui katoa bold ratau
he kai hapai katoa i nga tikanga e rua, ara,
mo te taha ki te tinana, me te taha ki te
wairua, i a ratau e takatu aua i waenganui o
nga iwi, i waiho pani ake nei e ratau kia ta-
ngi tikapa ana i tenei ao mamae roa, koia i
kiia ake ai e te whakaaro, e rite ranei nga
tikanga me nga kupu i waiho ake nei e ratau
ki nga un nei, e pewhea ranei? No reira i
tika ai tenei kupu, kia takatu i muri ia ratau,
mo nga tikanga kua oti nei te here ki runga-
ia tataa, mai o te "Tiriti O Waitangi" o te
tau 1810, ki te Tiriti o te tau 1901, i whaka-
tutukitia mai nei, e te tama mokopuna a to
tatau Kuini, e te Tiuku o Iooka ki Rotorua.
No reira kia kaha ngatahi tatau, matau i
konei, me koutou hoki i ena pito o te motu,
ki to tautoko i nga tikanga i mahue iho nei
ia ratau.
Ko tenei hei kona ra koutou noho mai ai,
e taea hoki te pewhea to tangata nui o te ao,
a aitua, te tangata mana e noho te kororia-
tanga o te aoturoa, nana nei hoki i homai he
mamaetanga kia tatau i enei ra haere ake
nei, kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I puta ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"'
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke," ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha,
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia matau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho no koutou. No te huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia tana take ki
ki waenganui i to komiti' ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i to huihui-
o mua atu. ara, koia tera ta te komiti i wha-
katau ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te "Puke".
No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
whakaotia to utu mo to koutou taonga ki
runga i ta to komiti i whakatau ai. ara. ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
e 9/- hereni mo te 8 marama o
5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" o puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo to taha ki te reo
Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona
te kahanga ki le kukume kia rua nga reo mo
te "Puke.-," heoi ta matau he Amine atu. a,
obi pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whunga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e kore
rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko te
mea ma koutou he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei:—
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi, ki nga hapu, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o to pai o to aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu ua kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga Pihopa e nga Mini-
ta o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hoi whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(o.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
are, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai, te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki to
whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
a he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki he ora mo to iwi, me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau hei pai-
nga, hei oranga mo nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, mo
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenu-
a, Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(G.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, o
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, mo nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mato
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, mo
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture me tona pai me tona kino, me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mani Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tanga-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui o puta mai ana he hua,
hei oranga me te tangata, (ara. e kiia ana e
te Pakeha ana tu panui he (Advertisement,)
he utu mo aua tu panui, ara, he 26
hereni me te hikipene, tae atu ki te 8/- he-
reni me to inihi kotahi, e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_\_5\_
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o to ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki to iwi Maori.
(10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaata ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho, o Tawhiti-nui o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono-i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai ho
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to taiau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei. he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au, Ahakoa, ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana, he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
hiere" koia ta koutou mokai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
Kia ora tataa katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE RETA MAI NO MERIKA.
(HE MIHI HE TANGI KIA TAMAHAU.)
Ki nga whanaunga taane aroha, mo ngu
tuahine aroha ano hoki, e noho maira i Wai-
rarapa me ona wahi katoa, e kore ma, e kui
ma tena ra koutou, me a tatau tamariki, me
a tatau mokopuna, me nga morehu o te iwi,
i toe iho i te waha o aitua ki te ao nei, po-
rangirangi noa ai. ki nga maa kua haere atu
ki tua o te arai, ki te waahi e kore nei e hoki
mai, engari ko enei e haere atu ki reira.
Tena koutou e koro ma, e kui ma o tama
ma e hine ma. tena koutou tena koutou, e
noho maina i roto i te whare mate, i te wha-
re pouri, i te aue, i te mamae, i te tangi, te-
na ra koutou i te mate o Tamahau, ara i o
tatau aitua tinitini noa iho. i te upoko o te
ika a to koutou tipuna a Maui puta noa ki
te hiku.
E hika ma e pai ana kia tangihia nuitia a
Tamahau, te kai hautu o tena waahi o ta-
tau, e hika ma tena ra koutou e noho maina
i runga i o tatau aitua pouri ai, tangi ai, ina
hoki au te mea kai tawhiti ke nei e noho
ana, kai te pouri kai te mamae kai te aue,
me te tangi noa atu i konei ki o tatau aitua,
kaati e nga whanaunga me nga tuahine, me
nga uri tata o Tamahau, me nga tamariki i
puta mai i tona hope, tenei taaku tangi mo
to koutou whanaunga tungane, papa, tipuna.
otira ehara i a au taua tangi, engari naku i
hiahia hei tangi maka ki a, ia, koia tenei:—
Takoto mai ra e hau i roto i te whare kino
i to pouri, heuea ake ra ka he to manawa,
ka titiro ki waho ra, ki te waka hoehoe kai
Wairarapa e, ka puta te paraki ka pa kai to
ihu, nau i moe po no muri mate ai, i tukuna
mai nei ko te tonga huruhuru, ko te tonga
hawi, ko te tonga taupuru, ka pupuru te atua
ki roto kia koe, ka whai atu na koe kia te Ao-
matangi, kia katakata ra kia weheruru e, kia
kiwaraia nana nei te moana, nana nei ngaru
nui nana nei ngaru roa ka wawae i te peka kia
marangai e, kia tiko whare ra kia honuhonu
e, kia kekerepo ka taka mai ki waho ra, heia u-
tu tangi e heia utu pawa ra, ka mamao ki te
rangi ko taku rangipea, ka tau kiwaho ra, ki
wai aniura, ki kokoa riki he wharekatu mai kai
to tipuna ra e hika kaia rongomaiwahine, na
ana to papa me to koka, ka mutua koe
hika e e i.
Haere haere atu ra tou tira kokoe anake,
haere, ma tou tini mano e noho mai ra i tua
o paera u a koe e powhiri mai, otira e he ana
taku poroporoaki kia koe, engari mo penei
atu e au, hoatu, hoatu, kotahi noa hoki te
ra e tu nei ka mutu tone: ora, kua rite te ko-
rero a te Kaikauhau, kua wiri ke nga kai tiaki
o te whare, kua piko iho nga tangata maro-
hirohi, kua mutu ke nga kai huri, a, kua
pouri nga mea e titiro mai nei i roto i nga
matapihi.
No reira i pena atu ai hoatu hoatu, e mo-
hio ana hoki au he tamariki ano koe ia au,
no to tau 1837 a koe i whanau ai, korua ko
te Maari, ka iwa pea aku tau ka whanau ko-
rua, ina hoki no te tau 1828 ahau i whanau
ai, ko te tau tenei i awhitia ai Okurarenga e
te taua a Waikato, na ka mate nga tangata i
te kai, katahi ka kai i te Uku, no reira ka
huaina he ingoa mo taua pa ko Kaiuku, i ro-
te ahau i te kopu e toku whaea, i taua tau
ra hurae ka whanau ahau, maua nei ko Wi-
remu Katene mema o Ngapuhi, kua mate
ia, no reira i penei ai aa he tamariki koe, he
pakeke ahau, kaati noa te whakataki o enei
korero.
Ko enei whakapapa kaore e taea te wha-
kahe, ehara hoki i te mea be mahita
kotahi nana tatau i kura, ina hoki toka ma-
hita nana i ako o konei tangata ki te wha-
papa, ko Tuataki te ingoa, ko te Whare Wa-
nanga ko Ngaheru, ko te wahi i tu ai tenei
whare ko Waikawa, tuku iho nga korero kia
te Rakato kia wherekai, kia Ihaka Whaanga,
kia Paora Tunge, kua mate katoa, ko Paora
anake kai te ora, ko au ehara i te tangata
mohio ki te whakapapa, ahakoa te ako a
toku papa ia au hi taua mahi, kaore rawa an
e whakarongo atu no reira ka kore mohio, no
tona matenga ka poari ahau, na e noho mo-
hio kore nei ahau ki taua mahi, kaati kai to
pai nga whakapapa nei. me nga whakamo-
emoetanga ki te taane, ki te wahine, ki te
matauranga o nga tangata o te Mahia, i moe
a Tawhiwhi ia Ahiwhakamauroa.
Kaati i roto i te whakapapa imoe a Tawhi-
whi ia Ruawahine, pai tonu tena, ko te rua
pea tenei o nga ingoa o Ahiwhakamauroa,
e pai ana, i penei ano te whakatakinga mai:—
Ko Tamataipunoa ia Tauhei-kuri.
" Tawhiwhi ia Ahiwhakamauroa.
" Hinepua ia Tamakonohi.
" Karakiarau ia Tutapakau.
" Hikairo ia Terangingaehekura.
" Te Hiakaiora.
" Tuehi.
" Terangiwaho ia Ngarangikaruia.
" Ngarangipouri ia Raupiu.
" Teinuheke ia Kahu.
" Ko Paku ia Terakato.
" Ko Tenaka ia Ihaka Whaanga.
Na Ngarangipouri ano.
Ko Tekohanga.
" Te Matekoroingo.
" Tekemara.
" Marara.
Ko Rawhira kai kona e moe wahine aua,
hei tamaiti maku tena, kaati i roto ia Tama-
|
|
15 15 |
▲back to top |
6\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI.
tea hirau, kai konei katea: —
Ko Tamateahirau.
" Kaunohanga ia Tuariterangi.
" Kahutapoa ia îamahikawai.
" Teruataumata ia Tapuae.
" Tematakainga ia Puruaaute.
'; Mataitai ia Te Wharekuka.
" Te Mimitioterangi ia Waioira.
" Terataau ia Ripeka.
" Ihaka ia Tenaka.
I roto ia Mamangu me Maaro, ko
tenei mamangu:—
Na Mamangu.
Ko Te Atepuru ia Hineteahonga.
" Te Maunga-ote-rangi.
" Te Kourawerau ia Mataitai ate Huki.
" Hinewehi ia Terakato.
" Te Wharekuka ia Matatai Apurua.
" Te Mimiti-ote-rangi ia Waioira.
" Terataau ia Ripeka.
" Ihaka Whaanga ia Tehaka.
E nga whanaunga me nga tuahine, 5 pena
tia atu ai o au te whakaputaputanga o nga
whakapapa, e takoto ake nei iroto ia "Te Pu-
ke," kin mohio ai kai roto katoa tatau i enei
whakapapa, a ko Taakitimu, ko Kurahaupo
hoki, nga waka o tatau nei tipuna i whanatu
ai i Hawaiki nei, e tika ana hoki enei tipu-
na e korerotia nei e ''Te Puke," a Kupe ra-
ua ko Ngako, he maha a raua tohu ina hoki
te kanikani mo Kupe.
Ka tito au, ka tito an, ka tito au kia Kupe
te tangata nana i heehoe te moana, tuke a
Kapiti, tuke Maua, tauke Aropaoa, ko nga
tohu tena a taku tipuna a Kupe, i whaka
tome ti tapua, ka toreke ia au te whenua e.
Kaati e hika ma he tohu ano na Kupe kai
te takiwa o te Mahia, ara kai Tahaenui, e
tata tonu ana, ki te waahi i whakaatutia,
mai G Tureia kia Manawa raua ko tona tai-
na ko Kohaki, i penei te whakaatu a Tureia
kiu raua, haere hei te wai pakaua konia no-
ko ai, ho wai pono i ana taua wai, ko tenei
wai paka ko Opoho, kia taka rawa ake to po-
kai ta niwhaniwha na, taka ki roto o te ko-
kohu, kai roto o Tahaenui tenei waahi, ko te
pokai taniwhaniwha na. mo te makutu, kai
reira tana tohu a Kupe kai te taha tonu o te
waka a Iramawake, ho ahi taua tohu, na, ka
whakahuatia e au te tikanga o taua tohu,
koia tenei:—
Pinepine te kura hau te kura whanake to
kura i raro i Awarua, ko te kura nui ko te
kura roa ko te kura tawhiti na tu hae poo,
tenei te tira hoou tenei haramai nei, na te
Umurangi na te Whatuiapiti, nau mai e ta-
ma ki te tai ao nei, kia whakangungua koe
ki to Kahikatoa, ki tei Tumatakuru ki te Ta-
ra-ongaonga, nga tairo ra na hau e Kupe i
waiho ite ao nei. Piki ako kake ako i te tai
huarewa, te ara o Tawhaki i piki ai ki runga,
i rokohina tura Maikuku Makaka, hapai
he mauri, ho waha i pa mai, taku wahine
purotu taku taane purotu, korua ko te
tahu e i. Whakakake e hika i te kinga oto
waha, no runga rawa koe no te tahu nui o
rangi e tu nei, na rangi tu koe, na rangi roa,
na taane rawa koe, na hapaia koe, nate Apa-
rangi i hihi, na te Aparangi i rarapa, tuki ai
Wharerangi te. ngaruru mairangi, te mata e
Tohikura, ko Maru ko Apai te ihonga maana
ra koe, kaore nei e hika ko te wananga ia
taua nei, tenei i waiho ki o kai ihika ra, nga
pure tawhiti te kaunoti hikahika.
E koro ma, e kui ma, e hine ma, e tama ma,
ma koutou e whakamutu atu, he tangi tonu
ena naku ki to tatau aitua, ehara i te mea
kia whaongia ki roto ki te "Puke Ki Hiku-
rangi" ka tuku ki nga marae o Aotearoa, ka-
ere, kia koutou tonu ki nga uri tata o te ai-
tua, koi tuka noa atu kaore pea i te tika e
na korero, me ena mihi me nga whakataki-
nga o nga whakapapa tetahi be nui rawa ka
hoha te Etita ki te mahi, otira ki te kitea
iho e koutou e tika ana, a, ka hiahia te Etita
ki te tuku ki nga marae o Aotearoa, me te
Waipounamu e pai ana, otira maku ke e ki
atu ki te Etita kia tukua ki nga marae o ta-
tau motu e rua katahi ka tukua ai, a, tukua
atu maku hoki e whakaaro ta koutou taonga,
ara te taonga a to koutou hoa, o to koutou
tungane, papa, tipuna, i waiho ki te ao nei
hei taonga ma koutou, hei tiki atu i nga ma-
taurangi maha, me era mahi nunui o te ao,
a, ka waiho ki runga ki a ia, ka tuku kiare-
re ki nga waahi e tika ana hei taunga mona,
ina hoki kua tau mai kai konei kai tenei
whenua tawhiti, e whakaatu mai nei i o ta-
tau atua ia Tamahau ia Tomoana, me taana
tamaiti me Terehunga, aue taukuri e hika
ma, he tino parekura nui tena na aitua kua
takoto ki waenganui ia koutou, a, kua tae
mai hold to rongo, ko Karanema Hapuku
. kua whai atu i muri ia ratau, katahi ra tu-
hera kau ana te riu o Wairarapa, tuhera kau
ana te riu o Heretaunga, ka ngaro nga ma-
nu pu-korero o roto i te pokai, waiho ana te
pokai i mud nei porangirangi noa ai, haere
haere haere atu ra e ngo. aitua, waiho te iwi
i muri nei maana e mae noa, waiata:—
E hika ma e kai te haurangi au, he kai no-
ku i te ao e rere, koe ao paraki e riringi mai
nei, i haramai ra koe i runga o ahuriri, i aku
tumanako e whakarau noa nei i.
Kaati noa e nga morehu tangata o Waira-
rapa, kia kaha te pupuri i nga Ohaki a to
koutou whanaunga, papa, tipuna, kia tipu
te pai i waenganui i a koutou, kia mau ki
te aroha, puritia e koutou ana tikanga i wai-
ho ai kia koutou, kia rite ki te whatu pango o
te konohi, tuhituhi rawa ki roto ki o koutou
ngakau, koi ana be takototanga ko ana to-
hutohu, hei tiaki ia koutou kia noho i ainga
i te aroha tetahi ki tetahi, me te u ano ki te
Whakapono, mehemea au kai te kainga na
ka tae a tinana atu au kia kite i o tatau ma-
te ko tenei tae wairua atu ana ahau ki kona,
o hika ma te roa o te taenga atu o toku aroha
ki to tatau aitua, ho marama ke i mate ai,
he marama ke i tae atu ai te aroha, otira ko
te tungi mo ena tu tangata, ahakoa roa,
tipungia a runga o te taru whenua rua, toru,
wha tekau noatu tini, haere tonu te aroha.
me te tangi, e kore rawa e mutu.
E nga whanaunga me nga tuahine tama-
- riki, mokopuna hei konei mutu ai aku korero,
i e kore e kapi tena waahi o te pepa na i te
) korero, mate Atua koutou i kona me matau
hoki i konei e manaaki, e tiaki, e whakaora
i enei wa e haere ake nei, heoi kia ora kou-
tou nga morehu o te iwi kua ngaro ki te po.
Heoi na to koutou papa tipuna whanau-
, nga aroha nui kia koutou.
Hirini Whaanga
Kia Aporo tena ra koe, korua ko toou hoa,
me ena tamariki mokopuna hoki a tatau,
tena koutou e nga morehu a aitua, e noho
mai na i runga i nga oinga remu, o tatau
tipuna kua ngaro ki te po, tena ra koutou e
hika ma, he nui tenei mea te aroha kai roto
i tooku ngakau e mau ana kia koutou, i nga
wa katoa, tena koutou e koro ma, e kui ma,
e tama ma. e hine ma, e noho mai na i roto
i te whare mate pouri ai, mamao ai, aue ai,
tangi ai, ma hoki au to mea i tawhiti nei, e
pouri atu nei e tangi noa atu nei i konei, ki
te momo o te tangata ka mene atu ki te po:—
E raru ia au tirotiro noa ana. kai whea ra
te momo o te tangata ka ngaro nei, tena ka
riro ka manaia ia i te rango houhou, i ona
whatu pura ki te titiro ki te mate, kia wehe
ia. i te ao turou e i.
E nga whanaunga me nga tuahine, tama-
riki, mokopuna tena koutou e hika ma, kao-
re ki ta te tangata riri e hika ma, he ngaki-
nga mate ano tona, tena ko ta te kehua ko ta-
ana riri mo pewhea e. ea ai te mato, heoi
ano ko te huupe kau kia heke ka mutu, ka-
ore ki te turo a o tatau tipuna, ka karanga-
tia ko mea ka- mate, tahuri tata tonu ako,
ana, takoto ana, he pena te mahi a o tatau
tangata, matua, i roto i o ratau na ra, rite
ana to honohonoa, tena ko te nei ta hurihuri
kau ana, koi whai tikanga, koi aha.
Tena koutou i o tatau aitua, e taea hoki
te pewhea ia mate, te tangata nui o to ao,
kaati e ta Aporo kia u, kia kaha koutou te
hunga tapu, ki te pupuri i nga tikanga o te
Rongopai, ki te whakarite hoki i okoutou ka-
rangatanga, i karangatia nei tatau hei hunga
tapu pono ma te Atua, i roto i taana Rongo-
pai, koi titiro atu koutou ki nga mahi ahua,
reka, e mahia ana e nga tangata porangi, a
ka rere atu ki roto, e whakaatutia mai nei
kua kapi nga waahi katoa o Aotearoa i nga mahi
tohunga maori, e nga hunga tapu, kia tahata-
ha nunui koutou i aua tu mahi, ko nga hua
tena o nga mahi ate rewera, he kumekume
utu nana i a te Atua tamariki, kia ngaro ki
roto ki taana kupenga, kia tukua atu ai e ia,
Ui roto ki te whakangaromanga, e kore hoki
ia e whai waahi ki ana tamariki i te ra nui, i te
ra whakawa whakamataku, mea ake nei
puta mui ki te ao, ka tukua noatia atu ki te
mate, e whakaatu nei Arami 10—60 me era,
kupa maha o te pukapuka momona, me te
Paipera hoki, no reira e te hunga tapu, kia
tupato whakaharahara tatau ki aua mahi
kuare, wairangi, pohehe, a, he mate toona
mutunga, iho, kaati e te hunga tapu kia u kia
kaha ki to whakarite i ta te Atua i pai ai, kia
mahia, e tatau i runga te whenua, kia rito
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
rawa ki to te rangi, e oku whanaunga, taane,
me nga tuahine, tamariki, mokopuna, i roto
i te Rongopai mau tonu, whakaora o to tatau
Ariki o Ihu Karaiti, kia whai kaha tatau i
roto i te Ariki, i te mana ano hoki o toona
kaha, Epeha G 10, ki te pena tatau, ka, wha-
kataua iho e te Atua ana manaakitanga ki
runga kia tatau, i te mea e u ana tatau ki
te pupuri, me te whakarite tonu i ana whaka-
haunga i nga wa katoa, kia ora, kia ora Uia
whakanuia ki roto kia koutou te wairua o
te aroha, tetahi ki tetahi, na to koutou hoa
papa tipuna aroha.
Hirini Whaanga.
%
TE MAHARA NUI KIA MAU.
E te iti e te rahi e nga tai-tamariki kou-
tou katoa, kia mau kia mau, kia u ki te ti-
kanga, he whakaaro kia koutou
me o koutou whakatipuranga, ka aua atu
te po kia koutou ka tata te ao. kua whaka-
pae te ika o te rangi, kua takitahi nga wha-
tu, kua tumanako te ngakau ki to aonga o
te ra. kei roto koutou i te pa e tu aua, i to
tihi o te maunga, kia tupato ki nga pehipehi
a te hoa riri me nga takawaenga, he more-
hu tatau na nga mohiotanga me nga matau-
ranga maha, me nga Poropititanga i runga
i tenei motu, mate whenua mate tangata,
titiro atu ki nga wa kua pahemo me ona
mea, kia anga ai te ngakau ki te whaka-
aro, te hunga i roto i te pa kei whaia te riri
ki waho, kia manawanui ki nga whakawai
a te hunga i raro i te Ture, kia manawanui
kia whai whakaaro kia tupato, he reo rangi
rua te reo e pao mai ra i te Hauauru, wha-
katawai ana, me te mea ko te ra e heke
ana i runga o Taranaki maunga, whaiwhai
kau ana te kanohi me te taringa ki to wha-
karongo ka maoa te hinengaro, kowai hoki
ua koutou na e manawanui, kei te Tai-ra-
whiti e rere ana nga "Pitihana, he tukituki
i te Ture, he mea whakamiharo rawa ki au
nei kia waiho ma koutou me o kou-
tou whakatipuranga e tukituki te Ture ina
whiwhi koutou ki te kaha, i roto i te mohio
me te matauranga, e whaia atu nei o koutou
hei oranga mo koutou me a koutou tamariki
kaati ake tenei waahi i konei.
Me huri ake tenei waahi ki te reo e pao
mai ra i te Hauauru, e rere nei i runga i
nga rau wha o te Matuhi No 62, e tohutohu
mai ana kia mohio te tau-hou ki nga tika-
nga o nga iwi i raro i te Ture Rahui o te
Hauauru, me nga tikanga hoki e pai ai e
ora ai te iwi Maori, no reira.
E kui e Ngatata katahi ano ahau ka wa-
tea ki te tuhi iho i aku kupu mihi mo to
mohiotanga, me toku matapotanga ki nga
tikanga o te Tai-hauauru i raro i te kai Tia-
ki mo te katoa, kua pa mai nei taua mate ki
Poukaawa, i runga i te maha me te roanga
o kupu, ka kite iho ahau kei te rapa tonu
koe i te kaupapa mo tou tika, me tou ora i
kite ai, i raro i te Ture Rahui o te Tai-hau-
auru, mei maranga to kaupapa, penei tena
pea ahau e riro atu ki ta au, ko toku tuma-
nako hoki tena kia pono mai kia tatau teta-
hi kaupapa tino hou tino marama, hoki, kaa-
ti i te mea kei te ngaro to kaupapa, me
whakatupapaku tatau nga matua ki raro i te
Ture, waiho roa nga tamariki me o ratau
uri e tukituki te Ture, kei o kupu whaka-
mutunga e patu ana i o whakamarama ma-
ha, i roto i to korero, e mea ana te waahi
tuatahi, o tino kupu.
Kua tae nga Pitihana a nga Pakeha e
noho Riihi ana i nga whenua i raro i te
Ture Rahui o te Hauauru kia hokona e ra-
tau aua whenua mo ratau.
Tuarua i te whakamutunga rawatanga,
ko to kupu whakarite e mea ana.
Pai ke te tangata kia whiwhi i tona ake
koti, i tona ake koti, mo te pakaru rawa ake
e pakaru ana i a ia ano, kaore he tikanga.
Na enei kupu au i tino whakamarama, ko
to kaupapa he hoko whenua, he kai tautoko
koe no nga Pitihana a nga Pakeha, ina he
kai tukituki ano koe i te Ture, kia rite ai te
hiahia o nga kai Pitihana Pakeha o taea ai
te hoko to whenua, na to kupu whakarite i
tino whakamarama rawa, ara, na tenei, mo
te pakaru ake ana o tona koti e pakaru ana
i a ia ake ano kaore be tikanga.
He pono ano pea to kupu ko ahau he ma-
tapo, no reira i riro ai ma te hinengaro, ma
te ringa e whawha to tino hiahia, kitea ka
kitea, ko te reo no Hakopa, ko nga ringari-
nga ia no Ehau, kaati ake tenei waahi i
konei.
I tenei waahi kua whakatirohia aku kano-
hi, kia kite, ina hoki i te tau 1862, ka taka-
hia e oku rangatira kaumatua nga marae o
Waikato te kupu, tukua a Waitara ki te Tu-
re kia whakawakia, te whakahoki, ma te
runanga ma te aha, ma te whakawa ma te
aha i te kaha ake o roto ki te keukeu e hina-
awa, te rua, na wai i ki ma au e puru oku
toto.
I taua tau ano ka takahia nga marae o
Taranaki, ko Tai-paro-whenui te wharo, ka
whakatakotoria e oku rangatira ko taua ku-
pa ano. te whakautu, 1d te takahi te tanga-
ta i oku tapu ka mate, mate rawa, ka rua
nga kupu na ana i patu te tono whakawa
mo Waitara, ka hoki mai oku rangatira ki
te kainga, ka Whakatututia ena kupu koia
tena, toku matapotanga ko taua kupu ra
ano a oku rangatira e kiia ake nei e ahau,
takoto i raro i te Ture, ma nga tamariki a
Taranaki e noho te wa roa, ma ratau hoki
e tukituki te Ture, kaati tenei waahi.
No te tau 1865-66, ko te Ture tenei, ka
wehea i konei te tangata rahi me tona tao-
nga ka tu te pakanga i konei a te tangata
iti, ki te tangata rahi taea noatia tenei ra,
ka tukitukia i konei te whenua na ia tanga-
ta rahi i tukituki tona paanga, na ia tangata
iti i tukituki tona, ka ngaro te whenua i
konei, ko nga morehu oneone e mau nei i
naianei, ko nga waahi i raro i te here a te
Ture, me nga waahi i Rahuitia, mei kore te
Rahuitia mo te here a te Ture, ka tino nga-
ro rawa atu.
E Kii ana ahau, kei te pohehe pea koe na
te Raupatu anake te mate o te motu nei, e-
hara ia tangata ia tangata, ake ano, na reira
koe ka mea, he pai rawa ma ia tangata ma
ia tangata te tikanga, kia pakaru ake ana i
pakaru i a ia ake ano.
Tenei hoki tetahi, toku hiahia kia mohio
ki tetahi whenua Rahui, kua hokona e te
Kai-Tiaki o te katoa i raro i tona mana, a.
kia mohio hoki ki te rarangi o te Ture e
whakamarama ana ia ki te hoko i taua whe-
nua, e kii ana ahau i konei, ma nga tamari-
ki o Poukaawa e noho te wa roa, kua mate
nga Pakeke na aua i Rahui a Poukaawa, he
whakaaro ki nga un i metia ai tena Rahui,
na nga uri hoki i whakapumau ka tino pu-
mau, hei mutunga iho mo taaku korero,
mou anake me nga tangata whai-whakaaro
te pai o tau tikanga, engari ko te iwi tonu
me o ratau uri he mate kau mo rata u.
Ki te takirihia nga Ture e tiaki nei i te
iwi Maori, ko toona ra ano tena e poroporo-
aki ai ki te ao turoa, ara, ki te waiu o to ta-
ngata, ki te whaea oneone.
He tinana to aku kupu e whakaata nei
ahau, kua whai waewae, kua whai ringari-
nga, he taringa, he kanohi, ehara i te kite a
te hinengaro.
I ki hoki ahau i te waahi tuatahi o aku
kupu whakahoki kia Ngatata, kua rere atu
ra i te "Puke", i mea hoki ahau i reira kao-
re kau ona kaupapa, heoi kau he tukituki i
te Ture Rahui a te Tai-hauauru, kia tutuki
ai nga hiahia o nga Pakeha, e takaro ana ki
te hoko i aua whenua, me te hunga hoki no
ona ana whenua, kei te kite ano ahau i to.
hee o nga whakahaere i raro i te Ture Ra-
hui o to Hauauru, otira ko te tukituki i te
Ture taku i mea ai waiho ma nga uri e tuki-
tuki, heoi ma tatau he whakatikatika i te
Ture, be huri ranei ki raro i tetahi aronga
Ture hei riiwhi ano i te Ture, kei te tino
marama tatau na nga Ture here me nga,
Ture Rahui i maumau ai te whenua, ehara
i te kaha i te whai-whakaaro, me te tohu
taonga o te tangata Maori, kowai hoki i roto
i te iwi hei ki ake kia tatau, no nga tangata
matauranga anake te wha miriona whenua e
toe nei i naianei, a, ko te ono tekau miriona
ka pau nei no nga tangata whakaaro kore,
otira kei te marama koutou kei runga te Tu-
re i te wha miriona nei e hipoki ana, ka po-
hehe tatau i konei na te hunga whai-whaka-
aro i aau ai tenei wha miriona kia tatau,
kaore ia ua te Ture.
Tenei ranei tatau kei te matakitaki ki nga
hua a te whakaaronui o roto o te ono tekau
miriona kua pau, a, mehemea kaore he hua
me pewhea tatau e kite ai i nga hua i mari-
ngi mai ki te tangata whai-whakaaro o roto
o tenei wha miriona e toe nei kia tatau, na
tenei ahua ka whakatirohia toku ngakau ki
te mate nui, mo a tatau tamariki i raro i to
Ture kore.
HE KAUPAPA.
I te mutunga o aku kupu whakahoki, e
|
|
17 17 |
▲back to top |
8 \_ TE PUKE KI HIKURANGI. \_
tika ana me whakamutu ki taku kaupapa, i
whakaaro ai mo nga whenua i raro i te mana
o te Kai-Tiaki mo te katoa, koia tenei:—
(1.) I raro i nga whakahaere a te Kai-
Tiaki ano o te katoa, e tino tai-maha ana ki
runga ki nga Maori. No reira, he moa tika
kia whakaturia etahi Maori whai-paanga ki
aua whenua, hei komiti whakahaere tahi i
nga tikanga e whakaroa ana e te Kai-Tiaki
mo aua whenua.
(2.) Ranei me whakatakahuri ki raro i te
Turo Kaunihera whenua, me kore atu te
raana o te Ture Rahui, me te Kai-Tiaki,
me tohe enei tikanga i roto i nga Paremata,
i whakamahara ano ahau i enei tikanga ki
te hunga i ura ki te Rahui o Poukaawa.
I te wa i tukua mai ai te whakakaupapata-
nga o te Ture, hei titiro hei whiriwhiri hoki
ma ratau, otira kaore ratau i ngakau nui
mai ki tenei kaupapa i taua wa, he ahakoa
ko tooku ngakau nui ko ta ratau whakaunga
i te Rahuitanga a to ratau matua, a to ratau
tipuna hei oranga mo ratau i muri i a ia.
E kii ana ahau ma enei tamariki e noho
te wa roa, taea noatia te wa e tutuki ai te
Ture o a ratau tamariki, e nga tamariki ra-
nei a ratau tamariki, ina puta mai ia ratau
nga hua o te matauranga, e rite tahi ai nga
iwi e rua i tenei motu.
Ihaia Hutana.
HE POROPOROAKI KIA TE
OTENE ROPIHA.
Ki te Etita o te ''Puke" tena koutou ko o
tamariki, e mahi na i te oha a to koutou
matua, kia ora koutou katoa i roto i te tau
hoou.
Utaina atu aku kupu mihi me aku poro-
poroaki. mo taku tamaiti hunaonga mo te
Otene Kopiha, kua moe nei ia i te moenga o
ona inatua, o ona tipuna, ara, o te hunga
katoa kua moe ki te kopu o te whenua, i
roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905.
No reira haere atu ru e hika, koutou ko o
matua, ko o tipuna, ko o tuakana ko o taina
me o tuahine, me a koutou tamariki. Hau-
pu atu ra koutou ki te waahi e kiia nei, kao-
re he tangi kaore he ane ; haere ki te waahi
e kore ai e whakamamaetia te tinana, aha-
koa kaore au i kite i te moenga o konohi. •
engari i hongi werawera ano au kia koe, i
mua atu i te moenga o konohi. Hua noa te
ngakau, he ra koe e tu ana mai, hei tango i
nga tuunga whakahirahira o matua o tipu-
na, ka mahue iho nei ki muri nei, hei tupu-
nga ma te tumatakuru me te taraongaonga,
haere ki toou tini ki toou mano i te po maa-
na koe e pohiri mai, haere i runga i te aho •
tukutuku Pungawerewere, i nga hau ta
whenua me nga rire whakamataku o te ao
tu-roa, waiho matau i muri nei oke noa iho
ai, i roto i te pouri me te atarangi o te ma-
te, he po rua noa hoki e kamokamo ana nga
konohi i te ao, a, ka whai atu ano i muri ia
koutou ko o matua. Aue e ' hika ki au e,
kowai ra to mata i haere ai koe ki te po, ko
Turanga-wahine, ko Turanga-taane ko te
mata tena o tipuna o te Awariki i te manu
tukutuku.
He Waiata tangi.
E pan e te tai o te akau ra ia, whakahuka
ana mai te rae ki Parimahu, kai roto mai e
O he kiri tau-awhi na a te tau, nuku mai e
hika ka moe taua, kaore koe i mohio ki. te
hurihanga taau, ko te wa tena e kite ai taua
na-a-i
Kaati kia koe.
Nga matua me nga tuahine o te Otene tae
noa ki toona hoa wahine, me a raua tama-
riki, otira te hunga katoa i roto i te whare
potae, i mahue pani iho nei i to koutou tu-
ngaane ki muri nei pokai kaha noa ai, e hi-
ka tena ra koutou te konohi ora o to koutou
tungaane me to koutou matua, kua wehe atu
nei raua i tatau, ko tona potiki no nanahi,
ko to koutou matua no tenei ra, koia i tika
ai kia kotahi he mihinga maku kia raua,
ahakoa kei tawhiti nei ahau e mihi atu ana
kia koutou, me o tatau aitua, engari e rite
tahi ana te hipoki o te kapua pango i roto i
te hinengaro mo raua kua mawehe atu nei i
tenei ao. Haere atu ra e koro koutou ko o
tuakana me o taaina, me ta koutou whanau,
me o koutou mokopuma, haere i runga i te
rangimarie me tou honore, e taea hoki e ko-
ro te pewhea tenei hanga te mate, te kakahu
a te Kai-hanga i uhi ai ki runga i nga tinana.
o nga iwi katoa i raro i te ra, haere whaia
atu nga tapuae o to potiki o te Otene, kaore
ano kia mataotao noa nga tapuae, i runga i
nga tihi o nga maunga o roto o te riu o
Heretaunga, haere me kore e mau ia koe to
potiki, ki te akau o te matamata ki te Poro-
poro, e huri ai to aroaro ki te ao o te tonga,
ki enei matamata mataotao o koutou, e ko-
kirikiri nei ki waho o nga takutai moana o
Aotearoa, ka whakamau atu ai to titiro, ki
te matamata ki te Kawakawa, e huri wha-
kawaho ai to tira ma runga i nga kare o nga
wai, e maro ai ki te toonga o te ra, kai reira
nei tou tini me tou mano hei powhiri mai ia
koe, ka wehe koe e koro e ei. Kaati nga
mihi kia koe.
E nga iwi e nga hapu me nga whanaunga,
tata hoki o tatau aitua, tena ra koutou te
noho mai na i roto i te whare mate ki te
hunga kua wehe, e taea hoki te pewhea, "Na
Ihowo i homai, na Ihowa i tango atu, kia
whakapaingia te ingoa o Ihowa." Tenei ka
ka tukua atu e au nga whakapapa, o Te Ote-
ne Ropiha, mehemea e hee ana, a. e kara-
whiti ana ranei, ma koutou e whakatikatika
Koia tenei:-- •
Whakapapa.
Ko Matatua te Waka i haere mai ai i Ha-
waiki, ko Toroa te tangata o runga.
Ko Toroa.
" Ruaihonga.
" Te Tahinga.
" Awanuiarangi.
" Rongotangiawa.
" Irapeke.
" Awatope.
" Ira.
" Ahukawa.
" Tamataipunoa.
" Tawhiwhi.
" Hinepua.
" Tamateaahirau.
" Tureia.
" Te Huki.
" Hineraru.
" Homata.
" Te Kukanga.
" Whakamarino.
" Te Ropiha.
" Paora.
" Te Otene.
" Te Rangikapurotu.
Ko Mataahorua te Waka i ha
Hawaiki, ko Kupe raua ko Nga
ta o runga.
Ko Kupe.
" Haunuiaparangi.
" Popoto.
•' Hau.
" Uehangaia.
" Kahukuraepa.
••' Tamangenge.
" Kauhataroa.
•' Tuwairau.
'; Te Angiangi.
" Kahutapere.
'; Rangiapungangana.
" Te Rautangata.
" Awhiawhi.
" Te Wharenui.
i; Te Kukanga.
" Whakamarino.
" Te Ropiha.
'' Paora.
" Te Otene.
" Te Rangikapurotu.
Ko Takitimu te Waka ko
tangata.
;' Tamatea.
" Kahungunu.
" Kahukuranui.
" Rakaihikuroa.
Hineteraraku.
" Rangimatakoha.
" Rakaimoari.
" Kuhukuramango.
" Humarire.
'•' Tataiaho.
" Tuwairau.
" Te Angiangi.
-' " Kahutapere.
" Wharekotore.
" Rangituaiwa.
" Hikamataki.
" Pakiua.
" Te Wharenui.
" Te Kukanga.
" Whakamarino.
" To Ropiha.
" Paora.
" Te Otene.
" Te Rangikapurotu.
Heoi ano na.
Taurito Te Kahu
|
|
18 18 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 9
NGARUAWAHIA.
Ki te Etita e hoa kia ora i te tau hoou.
Mehemea ko Hanuere hei timatanga mo
te ture hoou o te pepa, mo tuku mai, ara,
me whakarite ko au tetahi mo roto i te ti-
matanga hoou i te pepa tuatahi, me tuku
mai te whakaatu mo te moni e rite ana hei
tukunga atu maku, kia ora koe me to wha-
nau.
E hoa tenei tetahi mea e whakaarohia ana
e au, ara, mehemea ka rite i ou whakaaro,
ko a tatau waiata Maeri kia whakakawenata-
tia, tera pea e puta he painga ki te Perehi,
tera ano hoki nga tamariki reo reka e hia-
hia nui ki te tango, tera hoki pea e taea e
MU te tuku atu te kotahi rau waiata me etahi
Patere, mehemea ka tae ki te 20 ki te 3O
ranei nga tangata hei tukutuku mai kaore
he pukapuka hei takotoranga, engari ko te
mea tika pea me whakakaupapa ki nga ko-
rero whawhai o mua, a tetahi Hapu ki tetahi
Hapu, me a ratau whakatauaki, me tuku atu
ranei ki Hawaiki he timatanga.
Heoi ano he whakaaro noa iho me kore e
whiwhi te Perehi, ko koe e mohio ana.
Tahuna Herangi.
HE WHAKAUTU.
Naku na te Etita o te "Puke Ki Hikura-
ngi" kia koe e Tahuna Herangi, e noho ana
ki Ngaruawahia, waahi o Aotearoa te Ika-
roa-a-maui Tikitiki-o-taranga. Tena koe
me te iwi, e noho mai na i roto i nga tini
auetanga o roto o tenei ao raruraru, me te
mau ano te maharatanga ki to tatau matua
i te rangi, na ana nei tatau i hapai ake i ro-
to i te poka whakamataku, me te paru tau-
oruoru ki runga i te waahi tairanga, e ma-
takitaki atu ai nga konohi, ki te mataura-
nga me te whakaaro nui, kua hoatu ki ana
pononga hei tauira kia tatau, mo te mate
me te ora, me te maroke hua-kore, ka pirau
nei te purapura i whakatokia ra. Ki te mea
kua takoto te whakaaro, me te ngakau hihi-
ko me whakaoti, kia mama ai o tatau hi-
nengaro ki te rapu i etahi whakaaro i tua
atu. Ko te mea. hoki tena e hiahia nuitia
una e toku ngakau poraruraru, kia tahuri
koutou nga iwi mohio o runga i te motu
nei, kite whakakaupapa mai i nga waiata, me
nga Apakara, me nga Patere, me nga paka-
nga a tetahi iwi ki tetahi iwi, tae noa ki nga
whakatauaki, me o tatau whakapapa, me te
hekenga mai o tatau waka i Hawaiki, me
nga aitua i pa ki aua waka i te kauanga mai
i te moana-nui-a-kiwa.
He kaupapa tino whakamiharo rawa te-
nei ki tooku whakaaro hei wkakahaerenga
ma taua, me era atu hoki e aro-nui mai ana
te whakaaro ki runga i tenei huarahi. He
taonga nui tenei hei whakaarotanga ma nga
iwi o runga i te mota nei, i te mea. mea ake
kua kahore enei mea katoa i waenganui ia
tatau i te iwi Maori. Koia i tika ai to wha-
kaaro kia whakakawenatatia enei mea katoa,
ki roto i etahi pukapuka motuhake me kore
e puta he painga ki to koutou taonga.
Tuarua, hei whakamaharatanga ma nga
whakatipuranga e puta mai a muri, ki nga
taonga a nga kaumatua i mahue iho ki mu-
ri nei. No reira e tino whakaae tuturu ana
toku ngakau me toku hinengaro, kia wha-
kahaerea tenei take i tenei wa tata ano.
Heoi ra kia takatu i roto i nga whakaare
rangatira o nga iwi o runga i te motu nei
enei kupu kua tuhia ake nei.
Kia ora koe.
Etita o "Te Puke"
Whakapuaki i ona whakaaro.
Porangahau.
Ki te Etita o "Te Pake" tena koe me tou
boa, nae nga morehu katoa i mahue ake i to
tatau matua. Kua haere atu ia ki te kainga
tuturu i te 14 o nga ra o Hanueri 1904. Kua
mahue iho tatau i muri nei pupuri ai i tona
ahuatanga i te ao nei. Heoi kia ora tatau-
i roto i te tau hou, ma te Ariki tatau katoa
e tiaki, heoi te mihi.
1. Kia "Te Puke" e koro tena koe me ou
rangatira, e whakahaere mai-na ia koe, kia
kaha ki te kimi oranga mou, ma te whai pou
hoki mo roto ka tu ai nga waewae ki te hae-
re, kua mate toou matua nana koe i kite hei
taonga mo nga tangata whai whakaaro, me
nga rangatira, ae, ma matau koe e manaaki
hei taonga. E aku hoa i runga i nga motu
e rua nei, manaakitia mai ta tatau mokai &
"Te Pake" whangaitia kia kite ai tatau i ona
taonga.
2. E koro e "Puke" tenei kua kite iho
ahau i toou awhekaihetanga me au whaka-
maramatanga penei, ma te rua o nga reo ka
rongona ai e te ao a tatau whakaaro me a
tatau auetanga. He pai, nau i kite ma te
rua o reo e whiwhi ai tatau ki nga painga a
enei ra e haere mai nei, e koro kuhu noa atu
ia koe, me kore koe e whiwhi, mou anake te
painga o tenei wa, mo a matau whakaaro
me nga auetanga kaore e taea, kua roa kai
muri kua poto kai mua, kua mutu te ao, kai
te hoe noa i naianei, ka u ki whea, ki te tau-
ranga pai ranei, kaore pea, engari ki runga i
nga toka kohatu, ki reira akina ai e te ngaru
a pakaru noa kaore he oranga, ko te ahua-
tanga tenei mo a tatau whakaaro.
E koro e "Puke" kua heke nga rangatira
nga tangata matau, me te Iwi nui ki te po, e
mea nei to kupa, ma nga kohungahu-
nga enei ra e toe nei, kaore taua e mohio
ka ora ratau, i te meť kai te heke katoa nga
matua me nga tamariki i te huarahi whanui,
a, kaa neke rawa ata te heke ki te po kaore
e taea te here. No reira kaua taua e ki ma
ratau nga ra e toe mai nei, kaore taua e
mohio, ko to whakatupato me to whakama-
rama i te huarahi i heke ai to tatau kaate ki
raro i runga i toou mohio noa. Tuatahi he
kai nui i te Waipiro, tuarua he Tupeka, he
Tikareti, tuatoru he Tii, kai te pai, na toa
whakaaro i kite.
3. Tenei ka tapiritia atu taku whakaaro
i mohio ai. E rua nga tino paitini e peehi
nei i te Iwi Maori. Tuatahi ko te Ture, tu-
arua ko nga Rongoa, ka whakamaramatia.
Tuatahi, i rongo ano tatau i mua e kiia
ana e rua nga mahi a te Ture, he whakaora
he whakamate, e kite ana tatau e haere tonu
nei te raupatu a te Ture i nga taa katoa,
a nana mate whenua, mate tangata,kaite kimi
te whakaaro o nga hoa he aha ra te mate ta-
ngata, e hoa ma ata titiro i ana tatau ki te
timatanga o te Ture tae noa mai ki tenei wa,
kaore i te haere ngaro, kai te waahi marama.
noa e haere ana, e kata ana ki to tatau kuare-
tanga, me te whakahoki mai i tenei haka kia
tatau.
4. Ka tuatahi whakarauoratanga ka tua-
rua tunua waiho tunua kite ahi tapu aturoa-
touretehe rapua tokao kainga auera.
5. Tuarua mo nga rongoa a nga Takuta,
he paitini kai roto, me a ratau whakatupato
ano, kia rite tonu te meiha o te rongoa me
nga kainga i ia ra i ia po a ora noa, ki te ko-
re e rite taua tohutohu ka mate te tangata.
kaati kua mohio tatau he paitini kai roto ia
ratau rongoa, ka whakamaramatia.
6. I nga wa o te timatatanga mai kaore
i nui nga Takuta Pakeha, i nui atu ko nga
Takuta Maori, me a ratau Wai-rakau, me te
mau ano te ora, kaore i heke te kaute mau
tonu, no enei tau kua mahue tata ake nei,
tae noa mai ki naianei, kua kore nga Takuta
Maori me a ratau Wai-rakau, kaa kotahi to-
nu te whakahaere ko nga rongoa anake a nga
Takuta Pakeha, tae noa mai ki tenei wa, kua
mohio tatau kua tino hoki rawa to tatau ka-
ute ki te kore rawa, be aha ra te take?
7. Maku noa e tito ake. Kai nga rongoa
a nga Takuta, he paitini katoa kai roto, ko
te Iwi nui kua ngaro nei ki te po, he tangata
ano e rua e toru ranei ona Takuta ka mate
ano, he rangatira he tangata whai rawa ranei
ka nuku atu ona Takuta ki te rima ki te te-
kau ranei, ka mate ano ratau me o ratau ta-
onga ano, ki te kai te tangata i te rongoa
ka ora, ko te paitini ka noho tonu i roto i
ona kiko me ona toto, ka tuarua ka tuatoru
ranei ona kainga rongoa ka nukuake te paitini
ki roto i ona kiko whakapiria ai, te paanga
mai o tetahi mate hauarea noa, tere tona te
mate, e penei ana taku mohio, otira kai te
korero etahi Pakeha, he kino te kai nui i te
rongoa a nga Takuta, kia iti te kai he paiti-
ni kai roto.
8. E koro e "Puke" nau i panui ka ma-
naakitia e koe nga whakaaro mohio a te
tangata, ana be taonga mou kaua hei rukea,
tukua kia haere, ahakoa taimaha ena kupu
ki to mohio, kaua e herea kai te pai noatu,
kaati tena.
9. Kia Arete Mahupuku me Haukura Ta-
mahau, e hine ma tena korua me o korua
tungaane me a koutou tamariki, me te ahua-
tanga o to tatau matua, e kore nei e ware-
waretia toona ahuatanga me ana rauhitanga
ia tatau. Heoi kia ora koutou i roto i enei
tau hoou, ma te Ariki tatau katoa e tiaki, he
|
|
19 19 |
▲back to top |
|
|
20 20 |
▲back to top |