![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 16. 07 July 1905 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. (No. 16, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hurae 7, 1905. (Wharangi No. 1) TE PUKE KI HIKURANGI. [PUTEA] HE PEHANGA NA TE WHAKARO. "Ka patapata iho taku whakaakoranga ano he ua, ka maturuturu iho taku kupu ano he tomairangi, me te ua punehunehu ki runga i te tipu hoou, me te ua ta-whakarere ki runga ki te tarutaru. Na ana hoki ia i whakaeke ki nga waahi tiketike o te whenua hei hoiho mona ;a, hei kai ma ana nga hua o te maa- ra. Momimomi ana ia i te Honi i roto i te Kamaka ; i te hinu hoki i roto i te Kiripaka, i te pata kau, i te wai-u hipi, i te ngako o te Reeme, i nga hipi toa i whanau ki Pahana, i nga Koati toa, i te taupa, i nga whatukuhu o te Witi. A, ka inu koe i te Waina i te toto o te Karepe; ma aku e whakamate, ma aku ano hoki e whakaora, ma aku e tukituki, ma aku ano e mea kia whakamahau " Te iwi, me nga pa-tuwatawata e 24 o te motu, o Aotearoa me te Waipounamu. Tou nui, toou roa, toou tiketike, toou mana, toou rangatiratanga, kua whakatokia nei e koe kia tipu hei rakau nui, hei rakau kaha ki runga ki nga motu e rua ; toou pa- kiaka kia kaha te hou ki raro, ou kakano kia pakari, 6u peka nunui ki a pingohe i te pehanga a ou hua, kia rere nga manu o te rangi ki te inu i nga wai o ona puawai wha- kamiharo. Te iwi 43,143 me nga iwi e uru mai a muri ake nei, taane, wahine, tamariki, tena ra koutou, i runga i te manawanui, i te kaha, me te mau tonu o te whakaaro pumau ki nga take timatanga o te mahi, tae noa ki tenei ra; kaua te whakaaro e ruarua, e hopu noa ranei ki nga tikanga maha, e haukoti ana mai i mua i te aroaro, o aua tikanga i mahia ai e koe, i roto i nga tau e rima kua parea ki muri, i huaina ai tou ingoa, he mea kotahi koe i roto i nga mea katoa. Aku rangatira, e kui ma, e koro ma, te whanau, tena ta tatau pani, me to tatau nei karangatanga, te haere atu na ki a kite i a koutou, i runga i te ngakau ngawari, i runga hoki i te hiahia nui kia kite a-tinana ia kou- tou, kia noho tahi, kia moe tahi, kia kai tahi, kia inu tahi, kia korerorero tahi, mo nga mea katoa e rite ana mo te iwi nui tonu, puta noa te motu. E aku rangatiratanga, nga powhiwhitanga o nga ra kua mahue ake nei, e kore e ahei kia whakamaharatia ano i tenei ra, he ra e- nei no te tangi, no te aroha, no te hari me te koa, ki te huihuinga tahitanga o nga mo- rehu i ora mai i roto i nga aitua maha ; kua kiia te kupu e o tatau tangata matau, kua ngaro atu ki te po i te tau 1858, ara:— Ko Tautenga-nui te mate e pa ki tenei motu, koia ra tenei e te iwi, e taute nei i ia tau, kia whiwhi nga iwi katoa i te han nui whakaharahara, whakamiharo, i roto i te- nei rau tau hou e takahi nei tatau. He kupu ano hoki i waihotia iho e o tatau tipuna i tenei ao, mo runga i ta kou- tou e mahi nei. I te tau 1863-4-5, ka mea taua kupu "ko ta aku kai tena ko motumo- tu nunui, ko ta aku kai tena ko motumotu roroa, taria e hohou te rongo kia tipu i te miha, kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro- ngotaketake." He mea whakarere iho nga whakatauki nei, me nga kupu whakarite, me nga kupu Poropiti na o tatau tipuna, hei tohutohu ia tatau i nga tamariki. Ko te tikanga o nga kupu tawhito nei, kei te tino marama tonu. I te tau 1860 ka timata te whawhai ki Waitara, i nga tau i muri mai o Lena, ka whawhai ki nga waahi katoa o te motu nei, a, i mutu te whawhai i te tau 1873. Ti- mata mai i tena tau, tae noa mai ki tenei tau 1905, ka 32 nga tau e taute ana tatau te iwi Maori ki to tatau mate, kua tutuki tena kupu a o tatau tipuna, ina ra tatau e tangi nei e aue nei, e mahi nei i te ao i te po. No te tau 1858 i Poropititia ai, a i pa- nuitia ai hoki ki nga iwi. No te taa 1863-4-5, ka Poropititia tetahi o aua kupu, kua tinana haere te ahua o nga mahi a te iwi Maori i roto i nga tau o muri mai, mo te "Tiriti O Waitangi," me te wha- kawhiti ki Ingarangi. T kii hoki te kupu o muri, "Taria e hohou te rongo, kia tipu i te miha kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro- ngotaketake." No te tau 1897 ka tutuki tena Poropititanga; ko te tau tena i haere ai a Tunuiarangi me nga tai-tama o te iwi Ma- ori ki te kawe i te Honore, me te piripono o te iwi Maori ki te Toroona o to tatau whaea atawhai o Kuini Wikitoria, i te ra o tona Taimana Tiupiri. Te whakahokinga mai ko nga Kaunihera e 24, me nga Kaunihera Whenua. Ko enei kupu e rua na Toiroa, he kauma- tua tenei no Ngaati-kahungunu ki Nukutau- rua, no te tau 1867 ka mate ia, engari ko nga kupu o ta ana Poropititanga i mau tonu mai i taua wa a tae noa mai ki tenei ra. Otira e mohiotia ana e te ngakau, he nui nga kaumatua e rongo ana i ana Poropitita- nga o mua, no tenei ra kua tutuki katoa. I mahara hoki te ngakau e kore e tutuki wawe tenei Poropititanga, kaati na te wa i whaka- atu, Koia tenei kua tutuki. I te timatanga mai o te whakahaere o te Kotahitanga, i aurara noa atu nga whaka- haere, ara, i runga ano i nga whakaaro tau- kumekume a nga iwi o te motu nei, te tuku- nga iho o tena tikanga nui, kihei i tutuki ki tona tutukitanga i whakaarotia ai e te iwi Maori. Tenei ano kai nga kai-whakahaere o te Kotahitanga, nga pukapuka katoa o te timatanga mai o taua mahi. No te 13 o nga ra o Maehe o te tau 1889, i tu ai a Ha- miora Mangakahia, ki te aroaro o nga ra ngatira katoa o Ngapuhi, o te Rarawa, o Ngaati-whatua, o te Aupouri, a, i whakaae aua iwi, i runga ano i te ata marama o ta ratau whakarongo mai ki ia take ki ia take, i tika ai kia whakakotahitia te iwi Maori. Me tona whakamarama ano ki aua iwi, ara "ahakoa tohe tatau te iwi Maori, kia puta mai he tika mo tatau i nga Ture e ma- hia ana e te Kawanatanga o te Koroni, e kore rawa tatau e whiwhi, e kote hoki e homai. Ko te take kua maketetia tenei motu katoa, e tenei Kawanatanga ki Inga- rangi, ko nga whenua Maori kei te tino nui rawa nga moni taake e utaina ana ki runga, hei whakautu i nga moni i nama ra ki Inga- rangi, ko te moni e tangohia ana i runga i te iwi Maori, tekau pauna £ 10, i roto i te rau pauna kotahi. Ko te moni e tangohia ana i runga i te iwi Pakeha, 15/-hereni i ro- to i te rau pauna kotahi. Titiro mai ra e te iwi ki te ahua o enei ti- kanga, i mahia ai i roto i nga wa kua hori ki muri, ko enei nga tino take i kore ai e kaha tenei Kawanatanga ki te whakaae kia wehe te iwi Maori ra ratau, a, kia homai ra- nei he Ture penei me a nga iwi Maori e tono nei kia whakamanaia mai. Otira e kite ana ano ratau i nga tikanga o te "Tiriti O Wai- tangi" e kii nei ''He mana motuhake to te iwi Maori" kua mea ratau, hei aha ma ratau kia titiro ki tena Tiriti, e kore te iwi Maori e kaha ki te mahi i nga hee, e mahia nei e tatau i runga i te "Tiriti O Waitangi" kaore ratau e mohio ki te whakataki i aua hoe, te- tahi, kaore a ratau moni hei mahi i enei mate o ratau. Koi mahara koutou e te iwi, he korero noa iho enei korero, kaore, be korero tuturu tonu enei. No te tau 1847, ka timata te whawhai a nga Pakeha o Niu Tireni nei, kia kore he mana o te "Tiriti O Waitangi," he nui nga rangatira i awhina i te taha ki te iwi Maori mo te "Tiriti O Waitangi" o Kiu Tireni nei. Ko Pihopa Herewini, ko Tiati Matenga, ko Terata Porena, ko Hoanihana, ko te Tiu- ku o Niu Kahera, ko Roore Tonore, me Ka- raatitone. Otira he nui atu nga Pakeha kaore au e marama ki te tuhi i nga reta o ratau ingoa ; na roto i nga korero a enei Pa- keha i whakaatu nga mea katoa, e tino rite ana ki runga ki nga tikanga i whakahaerea ai e te Kotahitanga. I kii hoki a Karaatito- ne i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi tenei o nga mea nui i roto i te ao nei ko te "Tiriti O Waitangi," he mea tika kia wha-
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. / karitea katoatia, nga tikanga katoa o te "Ti riti O Waitangi," notemea he mea nui, he mea mana, he mea kaha, he mea tapu. A, ko nga kupu a Pihopa Herewini i tuhi ai ki roto ki ta ana reta ki Ingarangi ara:—"He pai rawa atu kia au, taku hoatu i taku pane kia tapahia e taku hoa e Ka- wana Kerei, i taku whakaae atu kia awhi- na ahau i a ia rue ana tikanga katoa, e kite atu nei au e hee ana, e kore hoki au e unu mai i taku whakahoatanga ki te iwi Maori, kua riro nei o ratau whenua te tango hee." A, kua tino takahia te "Tiriti O Waita- ngi" te mea mana nui. i tukua nei nga mana katoa ki teiwi Maori, o ratau whenua, me era atu mea o ratau. He nui nga wha- katepe mo tenei tuhituhinga, e kore e taea to tuhi ki tenei. Na e nga iwi me nga rangatiratanga, kua tuturu toka ngakau katoa me taku kupu, otira mai ano o te mahinga kia tu he Kotahitanga mo te iwi Maori, koia i huaina ai he ingoa mo tenei Kotahitanga, i taua wa, ko te whakakotahitanga o te iwi Maori, o Aotearoa me te Waipounama, nga motu e kiia nei ko Niu Tireni, ki raro ki te "Tiriti O Waitangi" o te 6 o nga ra o Pepuere o te tau 1840; me te mana o te rarangi 71 o te ture nui o Niu Tireni, o te 80 o nga ra o Hune o te tau 1852. Ko enei ture Kua paahitia e te Kuini, oti rawa hei pupuri i te inana, i te ranga- tiratanga, me te paanga o te iwi Maori ki o ratau whenna, me o ratau taonga, hei tiaki i te iwi Maori, kai patua ture koretia, kai tangohia ture koretia o ratau whenua. Enei mate katoa o tatau e kite nei tatau, kua mahia e te kawanatanga o Niu Tireni, ki te patu ia tatau, ki te tango i o tatau whenua, he hara katoa enei; ma te hunga i mate i aua hara e kawe kia whakawakia ara ma tatau. Ki te kore tatau e hari i enei hara kia whakawkia, heoi ano he wiinii tena no te hunga i mahi i te hara, ehara i te mea ko nga ture nei kua kore, kua mana kore ranei, kua tawhito ranei, kua patua ranei e tetahi atu mea, kaore, kaore rawa. Ko te kaha, ko te mana, ko te ora, ko te nui, ko te tapu, ko te wehi o enei Ture, kai te ora katoa, me te mea nei ano, no te 10 o nga haora o te ata nei i paahitia ai e te Ku- ini enei Ture, mo te iwi Maori me o ratau whenua. Otira tera ano etahi kupu o nga huihui- nga o mua, e kii ana:— tokotoru nga ta- ngata e ta ana i Ingarangi, i Airana, i Kota- rani, ko Roore Tonore, ko Anatama, ko Ta- kuta Porana, ko nga tangata tenei kaere ra- wa i whakaae ki nga whawhai, me nga mu- ru i nga whenua o te iwi Maori. Kaati i te rongonga o Pihopa Herewini, kaore e tae ana ki Ingarangi nga tikanga e murua nei nga whenua o nga Maori o Niu Tireni, ka- tahi ka tukua e ia te ripoata mo aua mahi katoa a te Kawanatanga, katahi ka tukua mai te patai ki te Kawanatanga o Niu Tireni, mehemea he tika aua mahi kino kua mahia nei ki Niu Tireni, heoi kaore . rawa he whakautu a te Kawanatanga, e no reira hoki i puta ai te kupu a Pihopa Herewini "He mea pai rawa kia i tapatapahia ia e tona hoa e Kawana Kerei". , I korero ano tetahi tangata rangatira o Niu Kahera, he mea nui, he mea pai rawa te . Tiriti, a, kia kaua rawa e takatakahia taua . Tiriti. Kaati me titiro ano tatau ki tenei, ko tenei whiriwhiringa, kaore rawa he Ma- ori i uru ki roto, na ratau anake i whiriwhiri nga tikanga i waenganui i nga iwi e rua, (Pakeha, Maori) i runga i te "Tiriti O Wai- tangi," ara, i runga i te whakapumautanga , ko te Kuini ki tetahi taha, ko nga Maori ki tetahi taha. No te tau 1867, katahi ano ka oti te Ture whakauru i nga Maori, hei mema mo te Paremata, no te tau 1866,1867 ka timata te rereke haere o nga tikanga i waenganui ia tatau, i timata mai i aua tau te "Tiota Temana" me te "Tiota Kamana," no kona i timata mai ai te ura o nga tangata kotahi tekau (10) ki roto ki te Karaati, ata tirohia ana i muri mai e ratau ano, kitea ana kai te huakina haeretia nga Karaati koia i kii ai etahi matauranga i reira, ka pakaru te Tiriti me te kotahitanga i runga i tera whakahaere, Kaore a Ngapuhi i whakaae ki tenei Tiriti, na te Waaka Nene i kii atu kaore i tika, na tatau ke i tono tenei Tiriti kia kawea mai kia tatau, i runga ano i a tatau pukapuka tono ; no te hokinga o te Kawana ki runga i toona Manuao, ka mahia mai ko te Tiriti tuarua. No te 6 o nga ra o Pepuere, ka haere mai te Kawana ki uta, ka panuitia te Tiriti, he nui atu te whawhai mo tenei kupu mo te inana, a, i tonoa a te Manene kia haere mai ki te whakaatu, i tetahi kupu e hoki iho ana i te mana, te taenga mai i runga i te Manu- ao, ka uia me kore ia e mohio ki tetahi kupu Maori e hoki iho ana i te mana, ka tirohia e te Manene, kaore he kupu ke atu hei riiwhi mo-taua kupu, notemea he mea ke ano te rangatira, he mea ke ano te mana, koia i tu- turu tonu ai te noho o taua kupu o te mana i roto i te Tiriti, me te rangatiratanga hoki. Ko tenei mohiotanga e korero nei etahi tangata i naianei mo te Tiriti, na nga hui Kotahitanga nei i whakaako, heoi ano hoki ta te tangata e mohio ana ki te korero, ko te "Tiriti noa iho o Waitangi." ehara i te mea e mohio ana ia ki te whakahaerenga o nga take, me nga tikanga o roto i te Tiriti, e pu- ta ai he ora ki te iwi Maori; ko te korero hoki a nga tangata, e korero ana i te waahi. kotahi anake, engari he mohiotanga, kaore. Ko Wairau te tuatahi o nga pakanga, kitea ana i roto i tena pakanga, ko te Pakeha te mea i hee. Mo te pakanga kia Ngapuhi, e wha nga take i tipu ai tera raruraru ; tuata- hi, mo te motunga o te ringa o te wahine i te naihi a te Pakeha ; tuarua, mo te tarona- tanga i tetahi Maori; tuatoru, mo te Haki ki Maiki; tuawha, mo nga Haika ; e £5 pa- una mo te Haika kotahi. I mua i te takiwa e tango ana nga Maori i te moni, ka tango- hia e nga Pakeha nga moni a nga Maori, hei utu mo aua Haika; koia te take o nga raru- raru i paoho ai kia Ngapuhi. Ko enei tika- nga katoa e tautoko katoa ana i ia take o te iwi Maori i roto i te "Tiriti O Waitangi." No te tau 1858, ka whakaturia te Kiingi, a, ko tena tikanga e tautoko katoa ana i te "Tiriti O Waitangi" kua oti noa atu tenei tikanga i mua, tae noa mai ki te tau 1889, koia te tikanga o te Kotahitanga, ehara i te mea he pokanoa tenei tikanga, engari e rapu ana i te ora hei painga mo te iwi nu; tonu, kaati tena. I te tau 1822 ka haere a Heke ki Ingara- ngi, he haere ta ana he mau mai i nga mea o Ingarangi mo Niu Tireni nei, a, tukua ana e ia ta ana panui, ka kite tetahi tangata no Nuhiwa, ko te ingoa o taua tangata ko Hoa- re Parena Te Teira, ko te ingoa o taua iwi he Makuihi, te kitenga o taua tangata i te pa- nui a Heke, ka tipu tona hiahia kia haere mai ia ki Niu Tireni nei, whakatu ai i toona Kiingitanga, ka kite a Hoori i taua panui, e haere mai ana ia ki konei, ka kite hoki a te Poihipi, katahi ka haere ki nga Maori korero ai. kai te haere mai tetahi Kiingi ki te tango i to koutou mana, ka ui atu nga Maori ki a ia, me pewhea e kore ai e riro to matau ma- na ? Ka kiia mai e te Poihipi, me tuku ki te Kiingitanga o Ingarangi, koia i whakapu- taia ai tetahi pukapuka, ko te ingoa o taua pukapuka, "ko te Whakaputanga i te ranga- tiratanga o Niu Tireni," i tukua ma runga i a te Poihipi Pakeha, te tukunga i taua pukapuka. Ko te whakautu o te pukapuka a te Poi- hipi i panuitia ai e te Kiingi o Ingarangi, "kua riro i a ia te mana o Niu Tireni." Kaati i taua wa, e haere mai ana te Kii- ngi i kiia ra e riro ana i a ia a Niu Tireni, no tona kitenga i te panui a te Kiingi o I- ngarangi, hoki ana ia ki tona whenua, oti atu. Heoi ra e nga iwi, i hurahuratia ake ai enei kupu, hei whakamaharatanga mo nga wa kua hori ki muri, i pau ai te uauatanga me te matauranga nui o nga kaumatua, ki te rapu i te ora mo te iti mo te rahi o te iwi Maori, e kupapa nei i raro i nga tikanga inaha o roto i tenei wa. Ko tenei kia mau kia u ki te whakahaere i te mea i whaka- whiwhia ki to ringa, he whakatauaki ano toua, "ko te manu i roto i te ringa, pai atu i nga manu e rua e tora ranei, i roto i te nga- here." (Bird in band good is two or three in the Bush,) no reira, hopukia i te manu kotahi kia mau, ka whai atu ai koe ki etahi atu, Koi hao to ngakau kia mau e rua e toru ra- nei i to hopukanga kotahi, ka rere katoa nga manu, kaore he mea e mau ia koe. Ko te- nei kia mau ki te whakahaere i nga tikanga pai, hei matua tiaki i te iwi mo ake tonu atu, ahakoa pewhea nga kupu, nga tikanga, nga mate ranei, kia mau, kia toitu te hine- ngaro ki. te rapu i te tika me te Honore, kia noho enei kupu hei kohatu whakamutunga ki o koutou manawa, kia ora koutou katoa te iti Le rahi, ko te Atua to tatau piringa me to tatau kaha, he hoa e tino tata ana i nga
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3 wa o te hee Amine. "Te Puke Ki Hikurangi." Huihuinga i tu ki Poneke. Poneke. Ki te Etita, He whakaatu tenei naku kia koe i tu tetahi hui na nga rangatira o Nga- ti Kahungunu ki Poneke nei i te 24 o nga ra o Mei nei, a i puta etahi kupu tautoko a nga rangatira i taua hui mo te Kaunihera. Ko Nireaha Tamaki te kaumatua i whai kupu i te tuatahi, i mea, he nui te koa o tona ngakau mo te pai o nga mahi a tenei tao- nga nui a te Kaunihera. Katahi ano ka rarua nga tangata whakahaere whenua, na tenei taonga nui na te Kaunihera, ara, a Pareiha ma, me etahi atu kai-wha- kahaere whenua. Mehemea pea i oti te- nei tikanga i mua. kua riro ma tatou ano e whakahaere, ara, e whakawa o tatou whe- nua. He ki atu naku kia kaha koutou nga kai tautoko ki te whakatikatika i tenei ta- onga nui, a, waiho ma nga iwi o waho te turaki. Ko tetahi o aku kupu kia hanga tikanga koutou hei painga mo koutou, ara mo to koutou takiwa ake, kaua e tangohia mai i waho he painga mo koutou, ara mo te robe Kaunihera o Rongokako raua ko Tamatea. Ka mutu nga kupu a taua kau- matua, katahi ka mea a Tunuiarangi, ka nui te pai b kupu i roto o tenei hui nui, e koro. Kua ngaro nga tangata o Heretau- nga,o Taranaki, me Wairarapa, a, ko koe te tangata e ora nei. Kaati ano te mea hei mahi i nga whenua i enei ra, ko te Kau- nihera. Ma tenei taonga katahi ka pai te takoto o nga whenua? I konei katahi ka mea a Mohi Te Atahi- koia, he nui te mihi o toku ngakau mo nga kupu a te morehu o nga kaumatua nei. Ko ahau anake te tangata" hei korerota- nga mau, i runga i te mea ko ahau te ta- ngata i tahuri ki te whakahe i tenei mea i te Kaunihera. He nui nga reta a nga iwi nei kua tae mai kia ahau, otira i te kore e marama o aua whakahe, kua wha- kahokia atu ano e ahau a ratau whakahe ma ratau ano e mahi. Ko tenei mea ko te Kaunihera na Apirana na te Heuheu naku i paahi i oti ai. Na i enei ra ka mahue ake nei, tino kaha rawa atu ahau ki te turaki i te Kaunihera, otira no tenei ra, noku kua tino whakahaere nei i nga mahi o te Ka- unihera, katahi ano ahau ka kite he tino taonga te mea e turakina nei e ahau. Ka- ati ko nga mate e pa ana ki Whanganui ma i tenei Kaunihera, me ata whakatikatika e na e te Paremata. E mea ana ano ahau ma nga tangata katoa no ratou te whenua e tuku te whenua, katahi ka pai Kei te ko- tahi tonu tatou mo tenei mea nui mo te Kaunihera. He nui te koa o toku ngakau mo to tatou huinga mai. No konei ka mea a Ihaia Hutana, kua ea ia Mohi nga kupu a te kaumatua nei. Heoi ano taku kupu he whakaatu i te koa o toku ngakau, i te rironga ma tatou ano e mahi o tatou mate. Kua riro ma te Kau- nihera e whakaae te ora nae te mate mo te motu. He tautoko taku i nga mahi o te Kaunihera E mea ana ahau kia kotahi tatau. Koi nei pea te nohoanga whakamu- tunga mo matau be ahakoa, na matau i mahi tuatahi tenei mahi te Kaunihera. I mea a Rupuha Te Hianga ka nui te pai o kupu. Ko Mohi i whakahe ia ki te Kaunihera i nga ra kua mahue ake nei otira no tenei ra kua kite ia he mea pai rawa te- nei taonga te Kaunihera. I whai kupu ano etahi atu rangatira otira i tautoko katoara- tau i te Kaunihera. Kia ora koe ara koutou katoa na to hoa Na Paaka He aitua, me era atu korero ahuareka. Parinui. Hune 24 1905 Ki te Etita e boa tena koe, te whaka- maunga, atu o nga mihi a te motu katoa, mo o ratau tangata nunui kua ngaro atu nei i runga i o ratau taumata, e korokii ai ratau i te >va e ora ana ratau, e houkura ana te tangata me nga whakaaro, e hoa e te Eti- ta kia ora tonu koe, kia tino ora rawa, mou i manawanui ki te whakahaere i te taonga o te hanga mate, o te hunga ora. E hoa ko te waahi iti o te waiata nei hei mea ake maku, mo o tatau tangata nunui kua ngaro atu nei i te tirohanga konohi, koia ra te- nei ;— Kai whiri nga mate kii, nga mo-moo rangatira, ka kawa nga ware kaa, wai ko hee rikitiaa, ka kai he pua ke kaa, raui-rii. ki te po ee i haa. E hoa tena koe, te ahuatanga o nga iwi e uhia mai ra e te ao pango, e kaukau mai ra i roto i te puna o te toto, ara, o taua wha- naunga a Ruhia raua ko Tiapani, heoi me mutu iho i konei nga mihi. E hoa e te Etita, utaina atu nga mea whakamiharo i kitea e au o tenei tau, ki runga ki te tuara o te whakatoatoa nei o te ''Puke Ki Hikurangi.".ina ana e mau atu ki nga waahi e turia ana e opa waewae, ara, tuatahi. Tenei tetahi kaumatua no ma- tau ano kua mate, i enei ra tata ka mahue ake nei, ko te ingoa o taua kaumatua ko Te Whitu Paengaroa, ko tenei kaumatua i uru te kaute o ona tau ki te kaute o nga whakatupuranga, a, ko te kaumatua nei i kite ano ia i tana mokopuna tuatoru, E penei ana:— Na Te Whitu Paengaroa. Ko Mihipeka. Na Mihipeka, Ko Makirangi. Na Makirangi, Ko Te Hemoata. Na Te Hemoata, Ko Te Kehu. Koia tenei te toru o ana mokopuna, ka- tahi ano ia ka moe ki te urupa o ona tupuna, ko te kaute o nga wairua i puta mai i roto i te hope o tenei kaumatua, e 68, ko nga mea kei te ora o roto i taua 68 nei, e 41, ko tenei 6S mete 41 e ora nei, kaore rawa he kiri maa i whakaranu mai ki roto, engari ko nga kiri mai ano o tatau tipuna, me o tatau kuia i haere mai nei i Hawaiki ki tenei moutere, kaati mo tenei waahi. Tuarua. Tera etahi tangata i haere ki te mahi miere ara noni, i te Hanuere ka hori ake nei, ko nga ingoa o nga tangata nei, ko Tahuaio me tana tamaiti whangai, kaati ia raua e haere ana i roto i te ngaherehere, ka kite raua i te manu nei e hou ana ki roto i te rua o te rakau, katahi ka karanga atu te tamaiti, papa he manu, katahi ka ki atu a papa, e tama noho puku me whakamatau e taua, mehemea e kore e mau ia taua, katahi ka whakamokihi te haere atu a te tangata, nei. nawai ra i mamao, kua tata, katahi ano. ka rere atu te tangata nei, ehara kua man, no te unuhanga mai, na he Kaka te manu nei, titiro atu ai te tangata nei ki roto i te puare o te rakau ra, ko nga heeki e pukai mai ana i roto i te rua, katahi ka whawha- tia atu e te tangata ra, katahi raua ko tana tamaiti ka hoki ki te kainga, no to raua tao- nga ki te kainga, ka patua te Kaka nei e te tangata ra, ko nga heeki ka whakaawhitia. kite Heihei, e rua wiki, e awhi ana ka pao- pao nga kuao Kaka nei, kotahi marama te tangta ra, e tupato ana i ana kuao Kaka, no tetahi rangi ka wareware te tangata nei, ka- tahi ano ka mokohiti mai te nanakia nei te ngera, e ka raru ra hoki nga kuao Kaka a te tangata ra, no te hokinga mai o te tangata ra, ka kite i te katua e tangi haere noa iho ana, kua kore nga kuao, mohio tonu te ta- ngata ra, kua pau i ona ngeru ana kuao Ka- ka, katahi ka puhipuhia e te tangata ra ana ngeru, kore kia kotahi he mea i waiho, kia ora ana e te tangata nei. Kaati mo tenei waahi. Tuatoru. E mohio ana te tangata me he mea ki te tangi te Riroriro, kua tata te raumati, kua ahuru te whenua kua takatu te whakaaro o te Kuia rana ko te Koroheke, ki te rahurahu i te whenua, hei tupunga kai ma raua, kaati i te timatanga mai o te tau nei, katahi nga wahine nei ka tou i a raua kai, ko Mihi tetahi ko Terehina tetahi, ko ta Mihi i tou ai he torori, ko ta Terehina i tou ai he kamokamo, ara, he hue; kotahi ano te rangi i rukea ai a raua kai ki te whe- nua, engari ko a raua maara he maara wehewehe, e rua tonu nga ra, ka kitekite nga wahine nei ia raua, katahi ka ui atu a Terehina ki a Mihi, e hoa kei te pehea to, torori i te kino o te ngau iho o te ra, katahi ka ki atu a Mihi, e hoa ko taku torori e 6 putu te roroa o nga rau i naianei, mehe- mea ki te meatia hei rau whare e kore rawa e tuturu i te ua o te rangi, katahi ano te- tahi o nga wahine ra ka ki atu e hoa, be haeana anake te mea i rongo ai au e uhia ana hei rau whare, a, i tae hoki ki te 6 putu te roroa, ka taka tenei ki to torori e 6
![]() |
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI. putu rawa te roroa, kaore hoki i pena te roa o te Maeroero i patua nei e Tukia o. Heoi katakata ana nga Kuia nei kia raua, i muri tata iho ka ui atu heki a Mihi kia Terehina e hoa, kei te pehea to kamokamo i te kino iho o te ngau o te ra, ka ki atu a Terehina, e hoa i te ahiahi ka haere au ki te titiro i taku kamokamo, toku taenga atu katahi ano au ka titiro, kua toro ngakawai o taku hue, ki roto i te rarauhe, 12 putu te toronga o nga kawai, katahi ano au ka ti- tiro atu, na. ko te hue e mau ana i te kawai, ka puta ake he whakaaro i au kia taiepatia te hue nei hei kakano maku, i te mea he hue tuatahi hoki ki te noho mai, katahi ano ka hanga, e au te taiepa, he mea herehere rawa naku ki te kareao, no te otinga, hoki mai ana au ki te moe, no te ata nei ka mara- nga au ka haere ki te titiro i taku hue, tae rawa atu au kua pakara taku taiepa i taku hue, i te tere rawa o tona nui, katahi ano Ietahi o nga wahine ra ka kii atu, e hoa ka- tahi ano au ka rongo kia koe, he mea kaha hoki te hue ki te wahi i te taiepa, heoi te men i rongo ai au he mea kaha ki tu waahi ta- repa, he puuru kau, ki toku mohio he ri- nga ringa ano o to hue, ma hoki te mohio ki te pakaru i to taiepa. Heoi katakata ana nga Kuia ra kia raua. Heoi ra kei kiki kau te taonga o te motu. Na to hou pononga iti. Teweri Haeretuterangi Whakaarahanga Kohatu. Kia "Te Puke" e tama tenara koe, te po- tiki whakarakaraka a taiao te tangata ka nga- ro nei kai te po, ehara koa, he putanga noa •' ake no te mahara kia hoatu he taonga ma to tamaiti na, koia tenei ka tukua atu nei, ki te pai ano ia kia tukua atu enei korero, ki roto i to kanukanu horo takai ai, ki to kore me hoki mai te whakama ki to poupou, ka- ati pea tenei inihi. Ehara koa e te "Puke" he kitenga ake i tetahi mahara pai, hei whakaatutanga atu mahaku kia te "Puke," no reira au ka mea me whakaatu ano tenei mahi pai ki roto ki te pepa, koia tenei. I te taite i te 15 ka hori ake nei, ka tu tetahi hui ki Anaura, ara, ko taua hui he whakaaratanga kohatu tu- papaku, i hui ai nga tangata o tenei whenna ki reira, kihai rawa i tokonui nga tangata, kai te kotahi rau noa pea i raro iho ranei, kaati ko te mea whakamiharo i tuhia ake ai tenei hui ko te kohatu, he matauranga no te tangata naana i mahi, te roa o tenei pohatu 16 putu, te whanui o te putake e 4 putu ara, o tona, tuuru, no te wahi i whaongia ai te mapere ki roto e 8 putu mihi, te tiketike o te tuuru, e 8 putu, ka whaongia ki roto te mapere, ko te roa o te mapere e 4 patu, he mea tapawha katoa te hanganga o tenei. kohatu, ka kino te haere o te matauranga i puta ki tenei Maori, mo tona kaha ki te hanga kohatu mo tona hoa wahine ko taua wahine he momo rangatira tonu no ona tipuna, hei muri ake nei whakaaturia ai ki ona whakapapa, ia ngatimaua i hui ai reira, po iho i te mutunga o tekarakia, ka tu te tangata whenua ki te roihi ki nga whaka- eke, tangata tuatahi ko Wi Kooro Puaa, hae- re mai e nga whakaeke o tenei ra, ki te whakaaro mo te pohatu o Noema, i runga i te kaha o taana tane ki te hanga i tenei taonga nui, ka ara nei kai runga, na te kaha tenei o Hoone Paera raua ko te Whaerere kia hakaritia te pohatu o tarau tamaiti, no konei a ngtimana i hai ai ki konei, koutou me matau, tera ake te roanga o ana korero, te mea o mua ake i taua kaumatua, ko Ra- niera Pewhairangi, he pera ano ana korero, ara nuku atu te maha o nga korero, te mea i tuhia ake ai enei korero, ko te kaha o tenei tangata ki te hanga i tenei mea nui, te nui o te kai kaore i rikarika, kai Maori kai Paka- ha, miti poaka, hipi, kau, nga kai o te mo- ana, paua, koura, ika, pupu, ka kino te haere. I te paraire i te 16 ka hui ki te urupa, ara, ki te wahi i tu ai te pohatu, i te 11 o nga haora i te awatea, ka tae mai a te Wiremu Waikahua Kenata, ka riro na ana i tihore te uhi o te pohatu, ka timatatia te karakia, ko H. T. Tohungia te kai whakaako, i ti ina- ta ria ki te himene, ka mutu ka riro ia H. Paerata te kauhau, ara, he whakaatu na ana i te kaha o taku hunaonga, ki te whakaara i tana pohatu, tona kotahi anake ki ta ana whakaaro, tera atu te roanga o ana korero. heoi ka whakamutua ki te himene, muri iho ka Inoi, ka mutu ka hoki maua ki te whare, ka hora te teepu, ka kitea tena hanga a te kai kua korerotia ake ra e kai ana te teepu, o tukua ana te tahua kai i te marae, auahi hua ta te Maori pai hoki, e kore taea te waka- tepe nga korero o tenei hui, kai kapi tonu a te "Puke," me timata ake i te whakapapa o ;e tupapaku :— Ko. Paikea. " Pouheni. " Tarawhakatu. " Nanaia. " Porourangi. " Hau. " Rakaipo. '• Manutangirua. " Hingaangaroa. " Hauiti. " Kahukuranui. >; Tautini. Tuterangikatipu. " Wa karara. ; Akakuru. •' Hurumangiangi Rangitekehua. I •' Matahere. i Ua mutu. " Ahunuku. I " Hirini. " Ahunuku. Awherata. Ahunuku. " Noema Waru. Tenei wahine 2-1 ano ona tau. kahere ano a pakeketia, engari kai te wairakau tonu. ;i kia ora te oha a te hunga kua mate me kou- tou hoki. H. T. Tohungia. Nga Korero mo Hoori Paama Waahi II. \_ I te mea kua riro atu nga hoia i tika rua te takutai, katahi ka wkakatika atu ma uta te ropu i roto a Hoori Paama, ka mau i ia hoia i ia hoia, he kai maana he kai maana, ara, kotahi te rohi me te miiti iti nei ma ia tangata o ratau. Ko to ratau tokomaha kotahi rau e rima tekau (150), ka piki ratau ma runga i nga hiwi, ka heke i roto i nga koawaawa, ka kuhu hoki i roto i nga nga- here ururua. Ko ta ratau haere, kotahi ki mua, kotahi ki muri ami, kotahi ki muri ake, a, whakahemo noa ratau, ka mamao nga mea o ratau i mua, ka noho mai ki te whanga ki o muri kia tae atu ka haere ai, pena haere tonu ta ratau haere a po noa, po rawa ake hoki ka pau a ratau kai, kaore he kai ma ratau. I te kitenga o to ratau Ka- pene (Capt. Donogh) kua pau a ratau kai, katahi ia ka mea ki ona hoia, i te mea kua pau nei a tatau kai, ko te whea te mea e hiahia ana koutou, ko te hoki ranei ki te waahi i haere mai nei tatau, ko te haere to- nu ranei ki te whakatutuki i ta tatau haere ? Kaiahi ratau nga hoia ka mea, me haere tonu ratau nga hoia ki te whakatutuki i te mea i haeretia mai ai e ratau. Ka moe ra- tau i reira i taua po, i te ohonga ake i te ata, ka puta te marangai, nui atu te ua, heoi ka- tahi ratau ka haere, ka eke ratau ki runga i te hiwi, ka kitea atu e ratau te pa a te Ra- ngahaeata e tu ana mai i runga i tetahi hiwi i tua atu, ka mohio atu hold ratau he pa tino kaha atu taua pa, ko te hanganga i ta- ua pa. i koea, ko te teitei o te taiepa 12 pa- tu, ko te ngutu o taua pa, kaa kurupaepae- tia ki te rakau. Kaati ki te kii a Paama. mehemea he tangata i roto i taua pa, e kore rawa he mea kotahi o ratau e ora. Ko nga tangata katoa o roto i taua pa, kua riroriro katoa ki te whakangau poaka, a, ko te pa anake tera e tu ana. Heoi katahi ratau ka haere atu i runga i te ngakau wehi, me to ratau mahara atu hoki kei roto tonu nga Maori i taua pa, e tauwhanga mai ana kia ratau, ko ta ratau haere, konihi haere ai ma umri i nga rakau, ko nga rakau i tawhiti atu ia ratau, ka tapapa haere ratau i te whenua, me te ngooki haere atu ka tae ai ki te rakau. Heoi ia ratau e mahi pera ana, ka tupono ratau ki tetahi Maori, ka hopukia hei herehere ma ratau, ka wehea a Paama raua ko tetahi atu ano, ki te tiaki i taua Maori, e rua e toru ranei nga ca i muri iho ka taronatia taua Maori, mo runga ano i etahi mahi kino i mahia e ia i mua ake. No te urunga o nga hoia ki roto ki te pa ka kitea kaore tahi be tangata o roto i te pa, kua riro katoa ki te whakangau poaka, heoi ka riro i nga Pakeha te pa. I te ata ka tae te rongo kia Hoori Kerei
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5 Poneke, ka whakatika mai a Kawana Kerei. Otira i mua atu ano o te taenga atu o Ka- wana Kerei, ka heke iho a Kapene Maketone me te Kooti (Scott) kai-whakamaori, kia te Rangihaeata i raro o te hiwi, he haere atu ta taua Kapene me tona kai-whakamaori, kia whakariterite raua ko te Rangihaeata, mo runga i te rironga o te pa ia ratau. Ka- ati i te kitenga atu o te Rangihaeata ia raua, ka mura te riri ia te Rangihaeata ki aua Pakeha, ka karanga mai a te Rangihaeata, "e kore e ao te ra ka riro ano i a ia tona pa.'' Heoi korero tonu atu raua i te take o ta raua haere atu, kaore hoki i arongia mai a, raua korero e te Rangihaeata, ko te hoha- tanga o te Rangihaeata hia raua korero kua mau ki tona pu, kua ki: atu kia raua, "ki te kore e tere ta raua haere atu ka puhia rawa- tia nei raua e ia," ko te wa tenei i huri ai o raua aroaro. I taua wa ko te puni o nga hoia i Pare- mata, ara, i tetahi waahi e tata ana ki te piriti o te Rerewe e tu nei i naianei, a, ko to ratau Paraki kua waiho e Heemi Waaka hei peene hipi maana i naianei. I te ata ano o tetahi rangi ka tae ata a Kawana Kerei ki reira, ka hoea atu e nga poti i runga i te Manuao ki uta, me a ratau purepo ano, i te mea ka hangai atu to ratau poti ki te pa, ka takoto katoa nga kai-hoe me te Kawana hoki ki roto ki te riu o te po- ti, he tupato no ratau pea kai roto tonu i te pa te hoa-riri, ia ratau e pera haere ana ka whakatangihia te piukara. ka rongo nga hoia i roto i te pa i te tangi o te Piukara, ka piki- piki ki runga ki nga taepa o te pa, ka kite mai nga hoia i te Kawana me etahi atu, ka- tahi ka umere iho, katahi ano ka tukutuku nga tangata o runga i nga poti ki uta. Heoi ka huihui Katoa atu nga hoia ki reira, ka mihi te Kawana ki nga hoia, mo runga i to ratau kaha i riro ai i a ratau taua pa, me tona kii mai hoki, ka tukua mai e ia nga hoia o Paremata, hei whakauru mo ratau. Kaati ko nga hoia i taua wa, kaore rawa e pai ana te tiaki a nga kai-whakahaere, no te taenga mai o nga hoia o Paremata, katahi ano ka whiwhi kai ma ratau. Engari kaore rawa he paneke kotahi nei a nga hoia, a, kaore hoki he mea hei taka kai ma ratau, he paraikete ranei. Ko te riringa tenei o nga hoia ki o ratau rangatira, katahi ka kii atu nga hoia kia Kapene Niunama (Capt. Newn- ham) ki to ratau kai-whakahaere, "e hoki katoa ana ratau ki te Hata, kaore he painga o te noho i konei mate ai i te kai, a, mate ai hoki i te makariri." Ka kii atu nga Apiha, "kaore koutou e kaha, e kore hoki koutou e tukua e matau," ka kii atu- ratau ki nga A- piha, "kaore rawa hemea hei taapu ia matau. notemea he pu kai a koutou, he pu hoki kai a matau ; he peneti ranei he pera ano hoki kai & matau." I konei ka kopi nga mangai o nga Apiha. I taua po ano, ka haere nga hoia ki te awa, ki te tiki wai mo ratau i roto i nga ta- haa o roto i te pa, ka kite ratau i tetahi Ma- ori e Heteri haere ana, me tona pu ano. Ka kuranga mai tetahi o ratau, kaua hei turituri kia whakamomokatia e ia taua Maori, tona tatanga atu ki taua Maori, katahi ano ka re- re atu taua Pakeha, ka mau taua Maori, ka kawea mai ki roto i te whare herehere i Po- neke, a, mate iho taua Maori ki roto ki te herehere- I muri mai i tena, ka whakahaua ratau kia whaia a te Rangihaeata, ma roto i te ko- awaawa o te Korokiwi. katahi ratau ka haere. Ko tetahi o ratau e haere nei, ko te Kapene o tetahi o nga Manuao, ko nga hoia katoa ka haere i raro i te whakahaere a Kapene Okonara, i te mea ka pouriuri te whenua, ka eke ratau ki runga o tetahi o nga ropu a te Rangihaeata, e tuahi whare ana mo ratau mo taua po, ka omaoma nga Maori ka mahue te whare mo ratau, ka kitea e ratau etahi o nga taonga i tahaetia mai ra e nga Maori i te Hata, tae noa ki te Piukara a etahi o nga hoia i patua ra e nga Maori i te Hata, ka kitea i reira. I te ata ka haere ano ratau, ka piki i runga i nga hiwi, ka ahu atu ki te takiwa ki Pae- kakariki. Tera kua oti noa mai ia te Rangihaeata te hanga he pa mona ki taua takiwa, he mea tua nga rakau nunui katahi ka wha- kapipitia, huri noa tena pa; kaore e uru he mataa ki roto. To ratau tatanga atu, ka- tahi ka waiputia e ratau taua pa, koi ra ano hoki te whanga a te Rangihaeata, kia riro ma nga hoia te waipu tuatahi. Kaati ko Meiha Hawea me tetahi ropu, e para ana i nga manuka, kia pai ai ta ratau pu- puhi atu, katahi ka waiputia mai e nga Maori i roto i te pa, ka hinga kotahi te Apiha me nga hoia 15 i taua waipu kotahi. Ko Hoori Paama i roto ano i tetahi o ana ropu e pupuhi ra, i a ia e puru ana i tona pu, ka ohorere te pakutanga o tona pu, ka tu tona ringa, rere rawa, ka mate ia i konei, ka mauria ia ki te waahi e pukai ana ent atu tua-kiri, ki reira takoto ai, i muri mai i tena katahi ia me ona hoa ka mauria ki te Ohipera o Paremata takoto ai, tekau mawha ona ra e takoto ana, ka mauria mai ia ki Poneke nei, ma runga i tetahi o nga tima o te Kawanatanga ara ia te Mana. I tona oranga ake i tona mate, ka puta ia ki waho o te mahi Hoia, katahi a Hoori Paama ka haere ki te mahi wea i Horikiwi, me te wea hoki i te rori o Remutaka, i raro i te whakahaere a te Timuaki o nga kai wea, ara ia Whititiarara (Fitzgerald) e ono marama ona e mahi ana, ko te utu mona kotahi pauana i te wiki (£1), a, ma ano ia e whaina, i te tutukitanga o taua ono marama, ka mutu tona mahi, ka hoki mai ia ki tona kainga i te Hata nei noho ai raua ko tona ruruhi. I te tau 1860, ka hoki ano ia ki te mahi hoia, tekau nga tau e noho ana ia i roto i nga mahi Hoia, a, i pau i a ia nga turanga katoa o tenei hanga o te Hoia. No te tau 1871, ka mutu rawa atu tona mahi hoia. Ka homai e tona ropu tetahi wati hei aroha ma ratau ki a ia, he mea whakairo rawa a roto o te kaupapa o tana wati, ko nga tuhituhi o runga e penei ana. "He aroha tenei kia Kapene G. Paama, na nga Apiha me nga mema katoa o roto i te ropu No. 1 o te Hata Raiwhara Waranatia, Akuhata 14 1871." No taua tau ano ka mahue ia Paama a to Hata, ka haere ki Hetana noho ai, kotahi tekau ona tau e noho ana i reira, ka tu ia hei mema mo te Komiti whakahaere i nga mahi o Pamutana Noota. I muri i tena ka tu ia hei Tiamana mo te "Manawatu Haiwe Poari" he maha atu nga tau e noho ana ia i runga i taua tuunga ona, kaati no naianei kua koroua ia, kua unu ia i a ia ki waho o nga tika- nga whakahaere hei ora mo te katoa. I naianei kua noho noaiho ia, i roto i nga ra o tona kau- mauatanga, heoi ano tana he whanga ki te ha- ora e motu ai te here o tona waka, e rere ai i runga i nga ia ki roto ki nga rire whakamata- ku o te ao. Ko te mutunga tenei- Nga Mahi kohuru a Ruhia. He nui nga mahi kohuru e mahia ana o nga tangata ki nga taone nunui o Ruhia, ara, ehara i te mea ko nga iwi o waho e mahi nei i taua mahi kohuru, kaore, engari ko nga hapu tonu o roto o te Kiingitanga o Ruhia, e mahi nei ki te kohuru ia ratau ano, ara, ko te hunga e tamia ana e nga tikanga taikaha a te Kawanatanga o Ruhia. I te 21 o nga ra o Hune ka hori nei, ka haere tetahi ropu o te iwi (e 50,000 mano te maha) i te tiriti nui o te taone, me te mau haere i a ratau Haki Whero, me te umere haere, te hangaitanga o tana hunga ki tetahi tiriti e hangai ana ki te tiriti nui, katahi ka waiputia mai e nga ropu hoia i taua tiriti, ka, mate i konei te 18 nga ta- ngata, a, 100 rau nga mea i tua-kiri. Otira kihei i mutu ta ratau umere haere i te taone, ko ta ratau tino take hoki e umere haere ra i taone, he karanga haere "kia whakahoutia te Kawanatanga me ona tika- nga katoa". Ko tetahi mahi nui i reira ho kohuru inga Pirihimana, a, he mate tonu te mahi a nga Pirihimana i nga ra katoa, kaore e mohiotia nawai i kohuru, no reira he nui atu nga tangata kore hara, kaore i mahi kohuru, e taronatia ana i ia ra i ia ra. 1 tetahi waahi ano o Ruhia ara i Porana, e mahi ana tetahi ropu tangata i tetahi tu- ranga mo ratau ki tetahi takiwa o te taone, katahi ka Waiputia mai e nga hoia taua hu- nga, ka mate i reira e 50 nga tangata, ko nga mea i tu-akiri e 200 rau, ko nga hoia i mate e 8 nga hoia e 2 nga Apiha i mate ra- wa, he maha hoki nga mea i taotu. Kotahi tetahi kotiro ano o taua waahi 13 ona tau, i puhia e ia e rua nga hoia ki te puhurihuri, i muri mai katahi ka makaia e ia, e rua nga anga paura ki roto ki te Paraki o nga hoia, no te papatanga o aua anga pau- ra, ka mate i reira e 20 nga hoia, he maha hoki i taotu. He maha hoki nga tangata i runga i nga whare, e kurukuru ana i nga
![]() |
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI. hoia ki te kohatu ki te maitai me era atu mea, i te wa e Waiputia ana te iwi e nga hoia, a, e rua rau nga tangata i matemate i taotu hoki. I te taenga o nga kai mahi o Woahoa (Warsaw) hei whakauru mo nga tangata o Roota (Lodz) ' katahi ka tukua e ratau ta ratau panui. "I te mea kua hui nei matau ki o matau tuakana i Roota, ko ta matau tino kupu, e tino whakahe ana ma- tau ki nga mahi kohuru a te Kawana- tanga i te iwi, apiti tahi ki nga tangata i ra- ro i a ia. No reira ko nga tangata katoa e noho ana, a, e mahi ana ranei i nga mahi nunui o Wohoa, me mutu rawa te mahi, kaua rawa hei whawha te ringa ki tetahi mahi kotahi, ahakoa heahate mahi. Ko nga whare mahi i nga mahi nunui, kaua rawa hei tuhera tetahi mea kotahi, tae noa ki nga Peeke, ki nga Tari, me nga toa hokohoko taonga me kati katoa, ko nga waka harihari taonga me mutu te wahi, ko te mahi nui ma te hunga iti, he huti i nga Haki wero kia rere ana i nga tiriti o te taone." He tohu toua e tino whakarihariha ana te iwi ki te Kawanatanga me ana tikanga katoa. I runga i te kore e whakarangona nga ta- ke o ta ratau panui e te Kawanatanga, ka- tahi ka tahutahuna, nga paamu katoa, Witi, Ooti, me era atu mea e tiria ana ki te whe- nua. No runga i te mahi pera a te iwi, ka- tahi ka tukua mai nga ropu hoia o Wohoa ki taua waahi, i io taenga o nga hoia ki re- ira, kihei i whanga kiu puta te whakahau Uia ratau, ka timata ai te pupuhi. Heoi i te taenga tonutanga atu o nga hoia ka waipu- tia te iwi, ka mate i kona 18 nga tangata e •12 i tua-kiri, i taua wa ano ka timata te ho- rapa o taua mahi kino ki nga takiwa katoa o Porana, a, be nui atu te tangata e mate ana i tena ra i tena ra. Tokorima etahi tangata e tatari ana i te taha o te tiriti ki te Tianara o nga hoia o Ruhia, ara. he inoi atu ki te Tianara kia tiakina ratau kei patua ratau e ona hoia. Otira kihei i taea nga hoia te taapu e te Tianara, patua iho aua tangata e nga hoia mate atu. Kaati kihei i ngata te puku o nga hoia i era tangata kua mate ra ia ratau, engari i tahuri tonu ratau ki te kohuru haere i nga tangata, e haereere noa ana i nga tiriti o te taone, ia ratau e mahi pera haere ana, ka tupono ratau ki te Hekeretari a tetahi Mirionea (M. Rosenblatts the Millionaire) e kawe ana i nga moni a tona ra ngati: a ki te Peeke, patua iho e nga hoia taua tangata haria atu hoki nga moni, ko te maha o nga moni 1,000 Ropara (1.000 roubles.) ara, e rite ana ki te £]588,,8,,0 pauna. Otira i pu- ta ano te kupu a te Tianara o nga hoia i muri mai, ka whiua nga hoia na ana taua hara i mahi. I muri mai i tena, e haere ana te Keepa ki te kawe i te whanau toko- rima a tetahi Hurai ki te teihana o te Re- rewe, ka puhipuhia e nga hoia, matemate katoa taua whanau, me to ratau taraiwa ho- hi. E toru tekau marima nga whare tuu- nga taonga o te Kawanatanga, i tahuna e , nga tangata ki te ahi, haria atu hoki nga , moni me nga Pane Kiingi e nga kai pahua. Tekau marua mano nga tangata o roto i te taone o Roota (Lodz) kua omaoma ki nga , maunga, me era atu waahi, I te po o te Pa- raire, ka tahuri nga hoia ki te pikau i nga tupapaku ki te urupa, ma runga i nga kaata me nga wekena, no te ahiahi rawa o tetahi rangi katahi ano ka mutu te tanu i nga tu- papaku, a, ko te nuinga o nga tupapaku he Hurai anake. I runga i nga mahi kohuru i mahia ai ki te taone o Roota, ko nga tangata i mate 1000, a, he maha atu nga mea i tua- kiri, ko nga tangata katoa e mate ana i nga hoia te patu, e pahuatia ana a ratau moni me a ratau wati, me era atu taonga utu nui. Ko nga Ohipera katoa o nga taone nunui me nga taone ririki hoki o Ruhia, kua kikii tonu i te turoro, he maha hoki era atu turo- ro kaore e uru ki roto ki nga Ohipera, heoi kei te whanga noa iho era e takoto ana. I whakamatau ano etahi tangata ki te tabu i te Tari o te Kawanatanga ki te ahi, heoi ki- hei i tutuki taua whakaaro o aua tangata, i t3 hahua o nga kai tiaki o taua Tari, engari i tahuri ratau i muri mai ki te makamaka anga paura ki roto i te Paraki o nga hoia a te Kawanatanga, a, 14 nga hoia i mate, te 16 i tua-kiri. Kaati ko te maha o nga tangata mahi i nga mahi nunui o Ruhia i te taone o Awa- nowo, e ono tekau mano (60,000) kua wha- karerea a ratau mahi, ara, kua Taraiki. Keehi uaua Kotahi tetahi tangata ko Wiremu Paoa, i whakawakia ia ki Otautahi (Christchurch), i te 2I o nga ra o Hune nei. Mo runga i to- na tahuritanga ki te moe kohura i tetahi ko- tiro i te 10 o nga ra o Hune, ka iwa ano nga tau te pakeke, kaati i whakatuheratia taua Keehi i te 21, nekehia ana mo te 28 o nga ra whakahaere ai. Otira i patai ano te kai- whakawa, mehemea he kai peere ano mo ta- ua tangata, ka tu ake tona roia ae; katahi ka tu ake te timuaki o nga Pirihi ka mea:— Kaore ia e whakaae, kia peeretia nga tangata e pa ana ki nga hara penei te kino, ko te ta- ke ko tenei Keehi he Keehi tino kino atu i nga Keehi katoa, e whakahaerea ana i roto i nga whakawa; mai o tona timatatanga mai kite noho i roto i te ropu Pirihi o ienei Ko- roni tae noa mai ki naianei, notemea ko ta- ua kotiro i hanga kinotia nei e ia, kai roto i te Ohipera e takoto kino ana, a, kaore e mo- hiotia te painga te pewheatanga ranei. No muri iho, katahi ka inoi ano tetahi taha, kia whakaetia te peere mo taua tanga- ta, me te whakamarama ano i nga take o taua inoi, ara, ko te tangata e whakapaea nei, he tangata moe wahine, he tamariki ho- ki ana, a, be tangata hoki be mahi nui ta ana, ehara i te mea hei buna i tona hara i hiahiatia ai kia peeretia ia, engari he wha- kaaro ki tona wahine me a raua tamariki, tae noa ki ta ana mahi ake. Heoi whakaae- tia ana te peere mo taua tangata e £200 rau . pauna, e rua nga tangata i pungaia ai taua moni, he rau pauna ma te mea kotahi. Kaore i tino nui rawa nga rongo korero o roto i enei ra, mo te pakanga a Ruhia raua ko Tiapani. Engari taihoa ake nei tatau ka rongo i tetahi pakanga nui, ina tutakitaki raua kia raua ki te tua-whenua. HE PANUITANGA. He kanikani ka tu ki Aotearoa whare hui. e tu ana ki Papawai, a te Taite te 20 o nga ra o Hurae 1905. Hei whakapiki mo runga i te whakaara- hanga i te (Pata-watawata) ara, i nga rakau whakairo mo te pa ka tu nei ki Papawai. Pahira Anaru. Tiamana o te Komiti, HE PANUI. Ki nga wahine tapahi harakeke Ko te kainga o aku taane kei te Nama 16 13 o Papawai, ko nga harakeke o runga o iaua waahi, he mea ata rahui marie, ahakoa hokona katoatia nga harakeke o etahi poraka o taua waahi, ko te rahui nei kaore i pa he naihi a te Pakeha, i rongo korero noa ahau kei te mahia nga harakeke o taua waahi, ka- tahi au ka haere ki te titiro. Ko te mea tuatahi i kitea e au, ko te tiraha harakeke e takoto ana, kua maroke noa atu, ka ahu atu an ki nga putake harakeke, ka kite au i tenei tu tapahi harakeke, poro tonu ai i nga kamatamata o nga harakeke, ka waiho ano te waahi nui kia tu ana, tenei mahi me mu- tu, me mutu hoki te haere ki reira mahi ha- rakeke ai, ki te kitea e au te tangata, taane, wahine, tamariki ranei, e haere ana ki reira tapahi harakeke ai, ka painatia e au ki te moni e £5 pauna. Horiana Takana Kiingi. G. EIMIHA. (C. AMOS) Puutu. Puutu. Puutu. Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai. haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu kia koutou nga puutu papai, maina, huatau hoia mo tenei hanga mo te taane, ko te utu 12/6, tae atu ki te 30/-. Mo nga wahine, ka taua ahua ano te pa- pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka- aetia te nama. Ko taku whare kei tetahi taha ake o te Kemihi o Hene Hoori. Tiriti Nui. C. Eimiha. Kereitaone.
![]() |
7 7 |
▲back to top |
• TE PUKE KI HIKURANGI. 7 WHOREHETA AMA HOTEERA. (FORESTERS ARMS HOTEL.) i tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone. HE WHARE HOU. He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha. KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU. ——Ara.—— Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga Kama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho- ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa. —A— He nui hoki te papai o nga kai, me nga moenga, tae noa ki te Piriote ruuma. —Me- Te Tepara Hoiho. Iwa Ropata (Eva Robert's. Kereitaone Noota. T. P. ROHIPI. (D. P. LOASBY.) He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa kei au. —Ara— Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu, me era atu tu ahua, kai katoa. He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era atu tu ahua o era tu taonga. —A— He nui nga Puutu, me nga Huu, a, he ngawari hoki te utu. Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe whakamahana hoki. Engari kaore e riro i runga i te nama. Toa o nga taonga katoa T. P. Rohipi. Tiriti Nui Kereitaone. A. TEONE. (A. JONE'S.) Kai tunu Rohi, Keeke. E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe- ;a, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o kereitaone. Me te tino mohio hoki o nga tangata, he angata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke, ae era atu tu ahua kai pera katoa. Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe ohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa- rai Maori Pakeha. No reira haere mai ki ahau, ko ahau to outou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau haha e tu mai nei Tiriti Nui. A. Teone. : Kereitaone. < AREKA. MARE. (ALEX. MURRAY.) Rangatira toa kakahu, i te taha whakate- raki o te Parihi Hooro o Kereitaone. Kai au nga tino kakahu o ia ahua o ia a- hua, mo te taane, mo te wahine, mo te tamariki hoki. Mo te taane:— Koti nui arai-ua, Hutu, Haate wuuru, Waiti Haate me nga kara, Potae, Paranene, Poraka, Toroihe, Tokena, Neketai, me era atu kakahu mo te taane. A, ina hiahia te tangata ki te Hutu meiha, ka taea e au te hanga he Hutu meiha, i taau ahua ano i hiahia ai. Mo te wahine:— Koti wahine arai-ua, tiakete hiraka, piihi hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone, tokena, nga kakahu o roto, me era ata kaka- hu papai mo tenei hanga mo te wahine. Mo te tamariki:— Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu mo te tamariki. Haere mai! Ko nga po tenei o te Taku- rua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia whiwhi ai koe ki tahi i hiahia ai. Tiriti Nui. Areka. Mare. Kereitaone. PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika o Aotearoa me te Waipounamu, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I puta ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Pake" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha- karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te ru- nanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto- ru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou. No te huihuinga whaka- mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti- hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketa- nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te "Puke". No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama e 9/- hereni, mo te 3 marama e 5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "'Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero too te taha Pakeha. Kaati i te rupe- ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga, korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa- keha, koia te take i whanga tonu ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e kore rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha- ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka- hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakaha- ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu ki runga, i te motu nei. Waiho te taha Pa- keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko te mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kau- papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei: — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata ta- ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae- re ana ki te whakamanawa haere kia koutou ki nga morehu a aitua mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka- toa o nga motu e rua nei. (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki nga whakaha- ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki te tohutohu,, ki te
![]() |
8 8 |
▲back to top |
8 TE POKE KI HIKORANGI. whakamarama i nga ahuatanga e puta ma ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi a tatau tamariki, me a tatau mokopuna tenei ao. (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana enga tangata matau hei pai- nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o nga motu e roa nei, i roto i nga mahi, me nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei. (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta onga e homai ana e nga tangata matau, ma rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate katoa. (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo- tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me ngi hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o ia ture, me tona pai me tona kino, me nga mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua ture. (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata whakatipu- tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete, mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti), Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki, Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu- ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga hapu ranei. Engari me te mohio ano kou- tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua, hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,) he utu mo aua tu panui, ara, he 2/6 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he- reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao- re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora nei. (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau ki te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake- ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi, me nga hapa Pakeha o te ao, e puta mai ai he matauranga kia tataa ki te iwi Maori. (10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o nga whare Wananga Maori o * nga tipuna iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha- waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia ai tatau, hei whakaako hei tohatoha ki nga e mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he e matauranga kia tatau, me o tataa uri katoa i (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga tuku mai a nga tangata e pa ana o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me nga whanautanga tamariki, me nga mahue o tanga taane wahine ranei, me nga weteka e nga ture marena, me era atu tu korero katoa e pa ana ki nga take penei me enei kua tu hia ake nei. (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou taonga, i roto i te tan hou o to tatau Ariki e 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi e ia hapu, me te whakamanawa haere hoki e kia koutou, ki nga taane, Ki nga wahine me nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta- . tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e 5 titiro whakamuri si te whakaaro ki te piki- tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me . te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi , pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki nga mahi kiho i mahia e ia i roto i te tau tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka- mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga , mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko- re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa roa e haerea nei e tatau. No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga- hau haere nei he kimikimi haere i enei tu ahuatanga o te whakaaro, hei atanga mo ru- nga i to koutou maunga tapu, te waahi i puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata- pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua. No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma- unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me nga maharatanga a te ngakau i runga i te rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu, me nga tangata katoa, ki te homai utanga hei pikautanga maaku ki o koutou marae. Kia kaha hold te whangai i au, ina tae ata au ki o koutou marae, kia kaha ai au te waha haere i nga utanga e whakaekea ana ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he porangi ta koutou mokai, e pai ana he wha- katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata haere" koia ta koutou makai ka kohikohi haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te- nei i nga wa kore utanga o te "Puke." Kia ora tatau katoa. "Te Pake Ki Hikurangi." WHAKAMARAMAI NGA TURE O "TE PUKE KI HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene. a E nga iwi o runga i nga mota nei, titiro 3 iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga . i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu i ruai ana ki to koutou taonga, koia tenei: — 3 TURE 1. E wha putanga o te "Puke" i te marama, • ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono marama e 9/- hereni; mo te toru marama e • 5/ hereni. TUBE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona, ! me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here- ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te tikanga. TUBE 3. Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta- ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal Note or Post Office Order ranei) me tuku mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta- mahau c/o "Te Puke" Greytown North. TURE 4. Kia mohio ano nga kai tango pepa o te "Puke" ina tutaki te wa e puta atu ana te pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te takai o waho o te pepa, he tohu tena kua tutuki te tau kia ia, a, kotahi patanga i muri iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore e tae mai he whakaatu raana. TURE 5. E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha- kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia tupato ano koutou, kaua nga korero kino e tukua mai. TUBE 6. Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke" kia, nama te tangata nga tangata ranei ki te "Puke." . TURE 7. Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga korero whakakino ingoa tangata, kaore e whakaaetia. TUBE 8. Ko te tangata kua whakaturia e te ko- miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke" ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo- kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru- nga i te motu nei, koia aoake hei whakaha- ere mai i tera taha. TUBE 9. Ki te tono mai te tangata he pepa mona, me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha nga korero ka maha atu hoki nga wharangi, ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi. Printed and Published for the Proprietors by T. RENATA at their Registered Printing Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.