|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 12. 29 May 1905 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE EI HIKURANGI.
(No. 12, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Mei 29, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI
[PUTEA]
TIAPANA.
Ko te ingoa o te Emepara (ara kiingi) (
Tiapana ko "Motuhito," tona whakamaori
tanga "he tangata no te rangimarie. I wha
nau ia i te 3 o nga ra o Noema o te tau 1858
A, e kii ana i roto i nga kaupapa korero (
Tiapana, kaore rawa he kawai kiingi o te a<
nei, i rite ki te kawai kiingi o Tiapana te
tawhito, me te mana tuku iho i ona tipuna
mai. No reira, ko tenei kiingi e tu mai nei
i runga i te Ahurewa o Tiapana, he uri tu
turu ia no te kiingi tuatahi o Tiapana, a, ko
ia te "kotahi rau e rua tekau matahi'
"121st" o nga whakapaparanga, mai i te
kiingi tuatahi tae mai kia ia.
I whanau a Motuhito ki Kioto, ki te pi
tapu o ona tipuna, a, ko te ingoa e hoatu
ana e te iwi o Tiapana mo nga kiingi o mua
ko "Mikato," he ingoa tapu tenei, ko tona
whakamaoritanga, "ko te Tatau Honore o
nga mea teitei o te whare kiingi." He to
hunga nui hoki ia no te iwi, ko tona kainga
nohoanga, ko roto i te pa tapu o Kioto, a
ko roto hoki i nga waahi e patata ana ki ta-
ua pa tawhito.
No Pepuere te 13 o nga ra, o te tau 1867,
ka mate tona matua a Mikato, ka tu koia
hei kiingi, i te mea ka 16 ano ona tau. He
rereke noa atu te whakatu kiingi a tenei iwi
a Tiapana, kaore e pera ana menga whakatu
kiingi a era atu iwi, ara, kaore he Karauna.
kaore hoki he Hepeta, a tenei iwi a Tiapana
mo te kiingi; he tohu tikanga-kore tenei kia
ratau. Engari ko nga tohu rangatira e tu-
kua ana e ratau ki te aroaro o te kiingi, i te
wa e whakawahia ai ia hei kiingi, "he kara-
rakia whakaata te mea tuatahi; te mea tua-
rua, he Pooro Karaihe; te mea tuatoru, he
Hoari Matarua ; ka mutu nei nga taonga e
whakawhiwhia ana e te iwi o Tiapana ki
ona kiingi, mai o mua iho tae noa mai ki
naianei.
I te ra i whakakiingitia ai a Motuhito, ka-
tahi ia ka kawea ki roto i te ruuma tapu o
te whare kiingi o reira, ka tangohia mai nga
tohu kiingi kaa tuhia ake nei, i roto ia ratau
waahi takotoranga koura o mua iho, ka tu-
kua ki te kiingi. Hei tohu tenei mo tona
rangatiratanga, me tona mana whakahaere
hoki i te iwi, a, e kiia ana ko enei tohu, he
mea tuku iho i ona tipuna, i enei rau tau
maha ka hori nei ki muri.
E kii ana hoki taua iwi, ko aua tohu he
mea mau mai e o ratau tipuna i te rangi, i
te wai heke iho ai o ratau tipuna i roto i
nga kapua o te rangi, ki runga ki tetahi ma-
unga teitei, i te takiwa whenua o Hatuma,
katahi ratau ka ahu whakararo, ki te Rau-
patu i nga iwi o ronga i nga moutere e kiia
nei i naianei ko Tiapana, a, whakaturia ana
to ratau pa tuatahi ko "Nara," i muri iho i
tenei ka whakaturia ko te pa tapu o Kioto.
Ko kiingi Motuhito (ara ko te kiingi e tu
nei i naianei,) koia te kiingi tino matau atu
o nga kiingi katoa i noho ki runga i te Ahu-
rewa o Tiapana. I te wa i tu ai ia hei kiingi,
whakarereketia ana e ia nga tikanga wha-
kahaere mo tona iwi; i nga ra hoki i ona
tipuna, tae noa mai ki tona matua, kaore i
rite kia ia te pai o te whakahaere i te iwi,
ahakoa i ona tipuna te ingoa Mikato tae
noa ki tona matua, (ara te ingoa kiingi) ka-
ore i riro ia ratau nga mana whakahaere mo
te iwi, i te mea kua tapu ratau i te tapanga
ko Makato he ingoa mo ratau, a, me mahi
ratau i nga mea tapu. Ko te mana whaka-
haere mo te iwi i taua wa, i te ringa o nga
Taikona e pupuri ana, ara, i te Timuaki o
nga Ariki takiwa e toru rau o Tiapana.
No, te wa rawa i tu ai a Motuhito hei kii-
ngi, katahi ia ka oati i tenei kupu whakaari;
" Ko nga ture katoa, me nga tikanga nunui
hoki e pa ana ki te iwi, me whakaoti ano i
runga i te reo kotahi o te iwi." No konei i
tino whakakorea ai e ia, nga tikanga whaka-
haere o mua, whakaturia ana e ia he pare-
mata, me nga ritenga whakahaere Kawana-
tanga a nga iwi o Oropi hei whakahaere i to-
na iwi.
I nga wa hoki o mua atu i tenei kiingi,
kaore rawa e tukua atu nga iwi ke o waho
kia tae atu ki Tiapana, a, no te wa i tu ai
tenei kiingi, whakakorea ana e ia aua tikanga
o mua. Whakatuheratia ana e tenei kiingi
nga huarahi katoa, hei ahunga atu mo nga
iwi katoa ki reira haereere ai, a, noho ai ra-
nei.
No te tau 1869, ka marenatia ia kia Ha-
ruku, he momo kiingi ano taua wahine, a, no
taua tau ano ka whakarerea e ia a Kioto te
pa tapu o ona tipuna, ka noho ia ki Heto-
a, no te nohoanga o te Kawanatanga ki reira,
ka huaina he ingoa mo taua pa ko Tokio, ka
noho hoki te kiingi ki taua pa, ka whaka-
rerea hoki e ia nga tikanga katoa a ona tipu-
na o mua iho, tae noa ki nga kakahu kiingi o
ona tipuna o mua iho, kua whakarerea e ia.
Kua whakahaua eia kia kakaha nga tangata
katoa o tona whare kiingi, me nga Apiha hoki o
ona Manuao, tae ki nga tangata whakahaere
tikanga katoa i raro i tona Kawanatanga, i
nga kakahu o nga iwi pakeha o Oropi.
Ko tona ingoa tawhito, ara, Mikato, kua
whakakahoretia e ia, ko tona ingoa i naia-
nei, ko te "Emepara o Tiapana." No runga
i te matauranga o tenei Kiingi, tu ana ko
Tiapana tetahi o nga mana nui, me nga ma-
na toa o te ao whanui. I tangohia mai e ia
he matauranga mona i nga iwi o waho, ara,
he mea ata tono ano e ia, kia haere mai nga
tangata matauranga nui o era atu iwi, ki te
whakaako i tona iwi ki nga tikanga o te ma-
tauranga, a, ko nga Apiha hoia, hei whakaa-
ko i tona iwi ki nga mahi hoia. Kaati i na-
ianei na ana etahi hoia tino toa atu kai te ao
e haere ana.
I tonoa hoki e ia kia haere mai etahi tanga-
ta tino matau ki te whakako i tona iwi ki nga.
mahi o waho o te moana, katahi ka tahuri
ki te hanga Manuao mo ratau, a, oti ana ia
ratau aua whakaaro katoa te hanga, katahi
ka tahuri ia ki te whakahaere i nga
mahi o te tua-whenua ara, ki te hanga
Poutapeta, me nga waea kawe korero, me
nga tikanga Kura a era atu iwi, otira he
maha noa atu nga tikanga nunui a tenei
kiingi i whakahaere ai, hei painga mo tona
iwi, me tona rangatiratanga, no reira hoki i
whakatauaki ai tona iwi; "Ko te wa tenei o
te whakamaramatanga i te rangimarire."
Ko nga tamariki a tenei kiingi tekau ma-
rua, tekau matahi kua mate, kotahi ano kai
te ora i naianei, ara, ko Piriniha ''Hohi Hi-
to Haru Nomaia." Ko te te whakamaori-
tanga o taua ingoa o taua tamaiti a te kiingi
i runga ake nei, " ko te tangata atahua o te
Temepara o te wa Raumate" no te 31 o nga
ra o Akuhata o te tau 1879 ia i whanau
ai.
I te mea ka tipu haere ia hei tangata, ka
whakaakona e tona matua ki nga tikanga
katoa, e pai ai tona whakahaere i te iwi i ru-
nga i nga mahi pai rangimarie, apiti atu ho-
ki ki te whakaako a nga matauranga maha o
nga iwi o waho, A, i naianei ko ia tetahi
tai-tama matau atu kai roto i te kiingitanga
o Tiapana e tu ana i naianei, ara, te kiingi
mo Tiapana a enei ra e haere ake nei.
Ko Tiapana he iwi hoou tonu ki te hapai
i nga tikanga o te Whakapono Karaitiana, a,
he nui atu to ratau kakama ki te hapai i te
Whakapono. Koia nei te punga o ana mahi
pai me ana whakahaere katoa, i tu ai ana ti-
kanga nunui i roto i tona kingitanga. A,
koia nei hoki te take i kore ai ia e pai, kia
pehia noatanga iho tona mana rangatira e
Ruhia.
Ahakoa kua tino mohio ia, tae noa ki nga
pito o te ao te mohiotanga he iwi tokomaha
a Ruhia, ara, ko Ruhia te tuatoru o nga ma-
na nui kai te ao nei, ko tona tokomaha kota-
hi rau e rua tekau mawaru miriona, e ono
rau e ono tekau matahi mano, e ono rau ma-
rima(128,661,605). A, ko te kaha o te ho-
rapatanga o tona mana ki runga ki nga motu
o te ao, e waru miriona, e ono rau e ono
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI.
tekau mano, e toru rau e iwa tekau mawha
koea maero (8,660,391 square miles), nuku
atu ranei.
Otira ahakoa te maha o tenei kaute o Ruhia
kua tuhia i runga ake nei, kihei rawa te kii-
ngi o Tiapana me tona iwi katoa i wehi mai,
i runga ano i ta ana kupu i ki ai; "Pai ke atu
te maringi o ona toto ki runga ki tona whe-
nua ake, i te maringi ki te koraha o etahi
whenua ke." No reira i mamae ai te ngakau
o Tiapana, ki te whakakahore atu i te mana
taikaha o Ruhia, i ona waahi i te Rawhiti,
koia te putake o ta raua pakanga, e pakanga
mai nei i naianei.
Kihei rawa te puku o Ruhia i ngata i nga
waahi nunui o te ao, kua horomia nei e tona
mana, katahi ia ka tawhai rawa mai ki te
tango i nga waahi whenua me nga wahapu o
nga iwi e noho ana i te pito whakaterawhiti
o te ao.
Otira he mohio no Kuhia, he maha nga
mana nunui kei te taha whakatehauauru o
Ahia me Oropi, a, e kore rawa e puta toua
ngakau apo i aua mana; katahi ia ka hikoi
ki te Rawhiti-whakatetonga, ka puta nei ki
Manakuria tae atu ki Koria, a, na runga i to-
na wehi i nga mana nunui i kore ai hoki e
tahuri ki te whakatanuku ia Haina. Ko
tetahi whakaaro i roto ia Ruhia e kunatu
ana, he kawe i te rohe o tona mana ki te raki
o Inia, a, hei reira ia tahuri ai ki te raupatu
i Inia, kaati kihei i puta taua whakaaro ona
ia Ingarangi. Otira i wehi era atu mana ia
Ruhia., i mahara nga mana nunui, he mana
tino kaha rawa a Ruhia. Kaati na Tiapani
i whakaatu ki te ao katea, "ehara" ko te a-
nga kau anake, kaore he kai o roto. Ina ho-
ki kihei rawa i taau te ra e riri ana raua, kua
hurori noa a Ruhia ia Tiapani, a, ki te toitu
tonu te kaha i roto ia Tiapani i roto i enei ra,
ko Ruhia te mea o raua e hinga.
He nui nga take e hinga ai a Ruhia. Tua-
tahi he tino mamao rawa mai no te pakanga
i te matapuna o Ruhia, a, kotahi ano te hua-
rahi hei" tikanga mai ki te waahi ote pakanga
ara he rereke anake, ko te mamao e rima
mano maero (5000 miles). No reira kaore
e taea ia te hari mai, kia tino nui rawa he
tana ma ana, ki te waahi e pakanga mai nei
he kore kaore e taea e ia te whangai ki
te kai.
Tuarua kaore i te tino mamae rawa nga
ngakau o nga hoia o Ruhia mo runga i tenei
pakanga, hei aha noa iho ma ratau, te riro
noa atu ai te whenua i te hoa-riri, notemea
ehara i te mea hei painga mo ratau, engari
mo te kiingi anake ka mutu. Ehara hoki
i te penei me te kiingitanga o Ingarangi, e
riro ana ma te Kawanatanga e hanga nga
Ture, e reti hoki nga whenua, e whakatako-
to nga tikanga tea ke, tae noa ki nga takoha,
a, heoi taana he whakamana.
Kaati ko te kiingitanga o Ruhia he rere-
ke. He manamotuhake tona, ara. ma ana e
hanga nga Ture, ma ana hoki e reti nga whe-
nua ki te tangata, maana ano e whakatakoto
nga takoha, i runga ano i nga tohutohu atu
a ona kai whakahaere tikanga, kaati kaore
he hamumutanga o te iwi mo runga i enei
tikanga katoa, ahakoa pai ahakoa kino,
heoi ta te iwi he tangi-puku i roto i tona
ngakau i tona ngakau. Ahakoa no te ta-
ngata ake tona whenua, engari e whakahu-
atia ana I runga i te reo kotahi, no te kiingi
katoa te whenua, tuturu atu nona. A, ki te
kii ake taua tangata, kaore, noku ano taku
whenua, ka whiua taua tangata ki te here-
here mo nga tau maha, a, ka taronatia ra-
nei. No reira i runga i te nui o nga takoha,
e whiua ana ki runga ki te iwi he nui atu te
mate o te hunga-iti, heoi he nui atu te kino
o te iwi ki te Kawanatanga, ko ta ratau whai
kia whakahoutia te Kawanatanga, a, kia
whakaritea hoki ki te Kawanatanga o Inga-
rangi nga whakahaere katoa, he nui nga tanga-
ta o te i \\vi e kaupare ana i enei kino o te Kawa-
natanga, a, e whiua ana ratau ki te herehere
i ia tau i ia tau. No reira hoki i tahuri ai
te iwi ara te hunga-iti, ki te kohuru i nga
tangata nunui o te Kawanatanga o Ruhia,
ka tokorua kua mace, ko nga tangata nunui
tonu o Rahia, a, kai te whaia i naianei ko
te kiingi tonu o Ruhia kia whakamatea, a-
ra, ko Nikora . He tangata pai taua ki-
ingi o Ruhia, he tangata ngohengohe, he
tangata whakapono hoki, engari na te ahua
o tona Kawanatanga ia i whakaporaruraru.
Hei Iramutu ia ki te hoa wahine o to ta-
tau Kiingi, (Eruera VII) he tama na tona
taina. He iwi kaha a Kuhia ki te hapai i
te whakapono, o te Haahi Kariki, otira aha-
koa nui noa tona kaha ki te karakia, me te
hapai i. nga tikanga o te Whakapono, e puta
tonu mai ana i roto i taua kaha ona ki te
Whakapono, nga mahi tino whakahaehae atu
kai raro i te ra. Ara, kai te rongo te ao ka-
tea i te kino o Ruhia ki te kohuru i nga Hu-
rai, taane, wahine, tamariki, e makamakaia
iho ana taua hunga i runga o nga Puroa o
nga whare, ki nga tiriti pukai haere ai, a, he
maha atu taua hunga, e mate ana i ia ra i
ia ra.
Kaati kaore rawa he ture a te Kawanata-
nga o Ruhia, hei whiu mo nga hara penei,
heoi ano te mea nui i a ratau he hari he koa.
E kore nei e whakaaetia e nga whakapono
katoa kai i te ao era tu mahi kino, kia raua
whakatangata ano. Otira ko te tino kohuru
kino rawa a Ruhia kai te ao e haere aua, ko
tona kohurutanga, i te iwi o Haina, taane,
wahine, tamariki, i tata pea taua hunga ki
te rima mano (5000) nuku atu hoki iho
ranei.
I te wa i paoho ai te pakanga a Haina ki
tetahi wahanga ano o ratau, ara, ki nga
Pokiha, ka wehi a Ruhia mo tetahi taone e
tata ana ki nga robe o Manakuria, katahi
ka puta te whakahau a te Kawana o Ruhia,
kia maunu katoa nga Hainamana e noho
ana i roto i taua taone, a, kia whakawhiti
ratau i te awa o E moa (Amoor) i roto i nga
haora e rua tekau mawha (24 hours). Kaati
i whakaae tonu nga Hainamana, engari i
tono ratau ki te Kawana kia hoatu he poti,
hei whakawhiu i nga wahine i nga tamariki
ki tetahi taha o te awa, i te mea e kore hoki
e oti he poti hei whakawhiti i a ratau i roto
i taua 24 haora, i te poto rawa o te taima.
Heoi kihei rawa taua Kawana i whakarongo
mai ki taua inoi a nga Hainamana. No te
• tutukitanga o tana 24 haora, katahi ka wha-
kahaua e te Kawana nga hoia, kia haere ki
te whiu i nga Hainamana ki te awa, katahi
ka whiua kahuitia, ka tae ki te awa, ka wha-
katakatakaia atu ki roto ki is wai mate atu.
Ka mate tera kahui, ka whiua mai ano he
kahui ke, ka pera haere tonu te mahi a Ru-
hia i a Hama, a, pau noa taua rima mano
(5000) tangata o Haina ki te mate, pau rawa
ake hoki, kua kii tonu taua awa i te tupa-
paku.
Kaati hei konei tatau ata titiro ai ki te
ahua o tenei mahi kino a Ruhia. Kaore
rawa he kohuru kai te ao, hei rite mo tenei
kohuru te kino, ahakoa te reo aue o te wa-
hine o te tamariki, kore rawa i tirohia e
Ruhia, heoi ta ana i whai ai he taoro tonu
kia mate katoa. No reira te kai-tuhi ka
mea :— "Ko enei kino katoa o Ruhia kua
tuhia i runga ake nei, hei runga katoa i to-
na matenga peehi ai, a, koi ra tonu hei kuru
i ona kaue, a, pari atu tona ihu ia Tiapani."
Kaati tena.
Ko tetahi mate nui o Ruhia, kaore ona
wahapu e puta ai ona kaipuke whawhai ki te
moana nui, no reira ko te nuinga o ona kai-
puke whawhai kai te Poroti ki moana (Baltic
sea) i te Hauauru o Ahia, engari ko te puta-
nga ki te moana nui he iwi ke nona.
Ko te moana pango nona ano, engari
ko te putanga ki te moana nui no Takee,
no reira hoki ia i mea ai, ki te patu ia Takee
i te tau 1856, kia riro ai i a ia te ngutuawa
o taua waahi, hei putanga mo ona kaipuke
ki te moana nui, aranga tonu iho tena mate-
nga o ona ko te "Karaimia." Heoi na
runga hoki i te kore o Ruhia e whiwhi ki
etahi tauranga hei whakaunga kaipuke mona,
i tawhai ai tona waewae ki te Rawhiti, ka
puta ki te takutai o te Rawhiti, ka hangaia
he wahapu hei unga mo ona kaipuke ko
ko Woratiwotoka. Kaati ko taua wahapu
hei nga Hotoke, ka papanga e te huka, ka-
ore e puta nga kaipuke ki te moana nui. Na
runga 1 te uaua o tenei wahapu, i tahuri ai a
Ruhia ki te tango i Poota Aata. Ko tera
wahapu hoki ko Poota Aata, kua riro noa atu
ia Tiapani, i mua atu ano i ta raua pakanga
ko Haina, kaati na runga i te ahua puhaehae o
Tiamani raua ko Wiwi, ka peia a Tiapani,
ka tangohia nei a Poota Aata e Ruhia, heoi
kaore rawa i whai kupu aua mana kia Ruhia
mo runga i tenei take kua tuhia ake nei, no
reira te kai-tuhi i mea ai, he wehi no Tia-
mani raua ko Wiwi ia Ruhia, i kore ai raua
e whai kupu kia Ruhia.
Kaati na Tiapani ano i whakaatu kia raua,
ehara noa iho a Ruhia i "taputapu" ina e
kurua mai nei ona kauae e Tiapani. A, kua
riro mai ano ia Tiapani toona wahapu a
Poota Aata, i tangohia pohehe noatanga atu.
nei e Ruhia i nga ra o mua, kaati i roto i e-
nei ra, kei te whakatata haerea Tiapani ki
te wahapu o Ruhia i Woratiwotoka, a, mea
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 3
ake nei ka tangohia taua wahapu e Tiapani
ia Kuhia, ko reira kahore atu ai tona mana i
te rawhiti. Kaati iho i konei aku pitopito,
hei whakamarama mo runga i te pakanga a
Kuhia raua ko Tiapani.
Kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Te Hui ki te Parapara.
Wharepu.
Kia T. Renata, e hoa tena koe me o hoa
whakahaere o te "Puke" kia ora koutou i ro-
to i te aroha o tatau kia tatau e ora nei; kua
waiho nei tatau hei morehu ma aitua i te ao
nei; kia ora kia ora koutou i roto i te aroha
o to tatau Atua me to tatau Ariki o Ihu Ka-
raiti, e riringi nei i nga manaakitanga kia
tatau, i te ao i te po, heoi hei kona ra koutou
me te iwi i o tatau okiokinga i roto i tooku
aroha atu kia koutou.
E te Etita, mau e tuku atu ena kupu ki
roto ia te "Puke." I tu te hui ki te Para-
para waahi o te Awaiti o te takiwa o Wha-
nganui, i te 23 o Aperira te tau 1905. Ko
nga iwi i tae mai ki tenei hui, koia tenei:—
Ko N'Poutama ki Whanganui, N'Ruakaa,
N'Rangi ki Murimotu, Ngawairiki kia N'Apa,
ko Ngapuhi, ko te Iharaira ki Parikino, ko
nga iwi nana ake te hui i tu nei ki te Para-
para koia tenei:—
Ngapoutama, ko N'Rangi ano ki Manga-
whero, ko N'Tama, ko N'Hinetera, ko N'-
Tinirau, ko N'Waikarapu, ka mutu nga hapu
nana tenei hui.
Ka hui katoa mai nga iwi, me nga hapu i
kiia ake nei ki te Parapara i te 28 i te 29 i
te 80, tae noa ki te 1 o Mei e haere ana te
mahi a te tangata.
I te 1 o nga ra o Mei, ka whakatuwheratia
nga take korero ki nga iwi ki nga hapu ki
nga tangata katoa ake o te marae tae atu ki
nga iwi ki nga hapu whakaeke mai ki te
marae. Ka tu a H. T. Whatahoro ka mea.
E koa ana toku wairua me toku ngakau
katoa e nga iwi, e nga hapu katoa, mo kou-
tou ka tae mai nei ki tenei marae o koutou,
ki te whakarite i te 1 o nga ra o Mei, o te
tau o to tatau Ariki o Ihu Karaiti 1905.
Haere mai me te ahua o tatau tangata
rangatira, matau, kua wehe atu nei i roto i
tona iwi i tona hapu, me o ratau mana katoa;
mahue ake ko nga morehu o nga iwi o nga
hapu ki te ao nei; kua tino tuturu tenei
ingoa ki o tatau iwi, ki o tatau hapu, ki nga
tangata hoki, he morehu, no konei e nga
morehu a aitua e pae nei i tenei marae, he
nui toku pouri, mo tenei ingoa kua waiho
nei hei ingoa mo tatau, nga morehu a aitua .
na whakarongo mai e nga iwi e nga hapu e
nga tangata, kua tae mai nei koutou ki te ra
i karangatia ai koutou e nga iwi, e nga hapu
o koutou i noho ki tenei marae o koutou, kia
hui mai ki konei tatau; he aba te take o ta-
tau i hui mai ai ki konei ? he mate, he pouri
he aroha, kia tatau ki nga morehu o nga iwi,
o nga hapu, o te iwi Maori o Aotearoa o te
Waipounamu, me te morehu whenua i toe 1
eke kia tatau. Haere mai ki konei tatau mi-
hi ake ai ki o tatau tangata rangatira, kua
wehe ake nei ia tatau, e kore e taea e-tatau
te ki ake i naianei, me mutu tatau te mihi ki
o tatau tangata rangatira kua wehe ata nei
ia tatau, ko te take, he rangatira katahi, he
matauranga ka rua, he mana no ratau ki te
whakahaere i o ratau iwi, i o ratau hapu, i o
ratau whenua ka toru, koia i kore ai e taea e
tatau te ki ake i naianei, me mutu ta tatau
tangi, mihi, aroha kia ratau. Na, e nga iwi
e nga hapu, haere mai tatau ki konei noho
ai, whakaaro ai, i runga i te rangimarie i te
aroha o tatau kia tatau, me pewhea tatau i
naianei, i tenei tauhou kua whiwhi nei tatau,
na, e koa ana an kia tu mai etahi o tatau ki
runga whakaatu mai ai i etahi take marama,
pai, rangimarie, e puta mai ai he pai, he ora
he rangimarie kia tatau me o tatau whenua.
Na tenei ka whakaatu ake ahau kia koutou
i aku i whakaaro ake ai, ki o koutou aroaro,
hei whakaaro ma koutou, he pai ranei, kao-
re ranei.
1. Kua paahitia e nga honore mema o te
Paremata o te Koroni tenei ture, kia uta ta-
tau i te puru Reiti, me te taake whenua i
naianei.
2. Kua paahitia e nga Honore mema o te Pa-
remata o te Koroni tenei ture, ka taea e ratau
e te Kawanatanga rue ana ropu whakahaere
katoa i raro i ona inana, te muru o tatau
whenua, e whakaaro ana ratau kia peratia.
3. Kua whakaaro nga iwi me nga hapu
o te marae ake o roto o te Awaiti nei, kia
kotahi he mema hei pootinga ma ratau, hei
mangai mo te iwi o roto o te rohe pooti me-
ma o te Tai-hauauru nei, a, ko Eruera Ha-
tarahi te Kahu to ratau hiahia, ki te whakaa-
etia e te Kahu to ratau hiahia.
4. Ko te raruraru o Eruwini te Wiki raua ko
tona wahine ko Hinemoa kia whakahaerea,
e nga iwi e nga hapu, e tau nei i tenei marae.
5. Ko nga ture i oti mai i te Paremata, me
nga Paewe-roo i mahia mai mo nga Kauni-
hera, me o ratau komiti Kaunihera marae,
me nga ture Paewe-roo, i whakaaro ai tenei
komiti Kaunihera marae, hei ture whakahaere
peehi i nga raruraru e tipu ake ana i waenga-
nui i nga iwi i nga hapu me nga tangata o
roto o ratau rohe i Otoko ki Oruakukuru o
te takiwa ki te Awaiti nei. Kia whakaha-
erea, kia whakariteritea, kia pai kia mahaki,
kia rangi marie, te whakahaere a te komiti
Kaunihera marae.
6. Ko nga ture mo te whakatu toa ropu
tangata hokohoko taonga ; ka tu nei ki te
takiwa o te Awaiti waahi o Whanganui, hei
painga mo nga iwi me nga hapu Maori ake.
Kaore e whakaetia te iwi Pakeha kia tango
hea i roto.
7. Ko nga keehi a nga tangata kei te aro-
aro o tenei komiti e 9, hei whakawatanga ma
;e komiti Kaunihera marae. E rua o aua
keehi he keehi na te Pakeha ake, i tukua
mai ma tenei komiti e whakawa.
8. Ko tetahi kohikohi moni, hei tuara i
nga mahi a tenei komiti Kaunihera marae;
tei painga mo te iwi me nga hapu ake o roto
o te robe o te Awaiti nei.
9- Kia tahuri tetahi ropu tangata, e
kowhiria ana i roto i te iwi me nga hapu o
te rohe o te Awaiti nei, ki te kani rakau
whare-papa, mo nga tangata kore whare, hei
Kauta whare taka kai, mo nga marae tuunga
hui o roto o te rohe o te Awaiti nei, hei wha-
karite i nga ture a te Tari whakaora, a, Ta-
kuta Maui Pomare.
Heoi nga take ka whaka ia kotoria atu e au
ki o koutou aroaro i naianei, a ki te mea he
take kei tetahi tangata e pai ana e marama
ana, hei, whakatakoto ki te aroaro o tenei
hui, mana e whakatakoto mai.
I whakamaramatia ano e te Whatahoro, i
mea ia ki te hui:—
1. Take tuatahi, kaua tatau hei whakahe
ki tenei, engari me tuku Pitihana tatau, ma
tu to tatau mema e hiahia nei tatau, hei pi-
kau i a tatau take ki te Paremata ; ata inoi
atu kia kaua taua ture Puru-reiti me te ture
Taake, e whakaeketia ki runga ki nga whe-
nua e takoto puihi ana, ara, kore Reti ana,
ki nga whenua hoki kaore nei he painga, ki
nga tangata, ki nga iwi, ki nga hapu, nona
aua whenua titohea. Pera me nga whenua
pungapunga kino, me nga whenua maunga
kino, e kore nei e taea te whakanoho ki te
Kau ki te Hipi. Engari nga whenua e taea
ana te Reti, te whakanoho ranei ki te Kara-
rehe, te mahi ki nga mahi whakatipu Witi,
Oti, me era atu mahi e tika ana, me nga
whenua kua tukua atu ki te Kaunihera whe-
nua, me eke taua ture aua ture ranei. I pa-
hitia e nga iwi e nga hapu tenei take kia
penei te ahua.
2. Take tuarua Muru whenua o te iwi
Maori, he nui te pouri mo tenei ture a te
Kawanatanga kua paahitia mai nei, kia eke
tenei aitua mana o te ture ki runga i o tataa
toenga whenua, e nga iwi e nga Hapu e ka-
ha ake ana te ngakau whakahe ki tenei ture
a to tatau Kawanatanga ratau ko o tatau me-
ma i paahitia ai. Kaati me ki penei ake e
au tenei ture. He ture kino rawa atu tenei,
mehemea, e kotahi ana te whakaaro o nga
iwi o nga motu nei; ki te tuku Pitihana tu-
raki mo tenei nake pai rawa atu, a, kia kota-
hi hoki te whakaaro o tatau mema o nga
whare e rua ki te hapai i tenei take pai rawa
atu; he maha era atu take i korerotia, hei
whakamarama i tenei take, a, paahitia ana
ka tukua te Pitihana ina tu te mema e tau-
toko ana i enei take katoa.
3. Take tuatoru. Kua tuturu te wha-
kaaro a nga Hapu o te marae ake, tae atu
kia N'Rangi i Murimotu ko Eruera te Hata-
rani te Kahu he mema, hei pootitanga ma
ratau mehemea; ka whakaae mai a te Kahu
ki enei take katoa ka whai ake nei:—
1. Me tuku e Eruera Hatarani te Kahu,
ki roto i te "Puke Ki Hikurangi" e whaka-
ae ana ia kia tu hei mema, ma te iwi katoa
o roto o te rohe pooti mema o te Tai-haua-
uru, a, maana e pikau nga hiahia katoa o
nga iwi o nga hapu o roto o taua rohe.
2. Me kowhiri ko nga Timuaki Komiti
Kaunihera, o roto o tona rohe ake hei Ko-
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
miti hoa whakahaere mona ki Poneke.
3. Me tuku e te Kahu te hawhe o tona
oranga ina tu ia hei mema mo te Paremata,
hei oranga mo nga mema o tona Komiti
whakahaere, ko tetahi hawhe o to ratau ora-
nga, ma ia mema ake ano e whakaaro me
O
nga iwi o roto o te rohe pooti.
4. Me tae mai a te Kahu ki waenganui
i ona iwi i ona hapu o te rohe pooti media,
whakaatu ai i nga whakahaere o te Pare-
mata, ina mutu mai te Paremata o ia tau o
ia tau. ki te kohikohi hoki i nga hiahia o
nga iwi o nga hapu. I paahitia enei take e
te iwi katoa.
o. Ko te raruraru o Eruwini te Wiki me
tona wahine me Hinemoa, kua oti pai i te
Komiti, kua hangaia te whakaoati 5 waenga-
nui i a raua ;' ko te moni here i a raua e
rua tekau pauna, Ł20—O—0. ma te mea o
raua e takahi ana i nga kupu o taua whaka-
oati, heoi kua haina raua, kua whakaturia
ko H. T. Whatahoro, ko Arama Tinirau, hei
kai-tiaki hei kai-tohutohu i a raua, mo te
tau kotahi.
G. Ko nga ture Komiti Kaunihera Ma-
rae, mo te Komiti o te Awaiti nei: kua oti
te paahi e te Komiti Kaunihera, e te iwi nui
tonu, a ko aua ture tera e tukua atu ki te
"Puke" ina oti te ata tuhituhi, ko nga ture
i paahitia mai i te tau 1900, tae mai ki nga
ture o muri mai e te Paremata, hei mahi,
hei whakahaere ma te Kaunihera, mo ona
Komiti, Kaunihera Marae, kua paahitia e
nga iwi e nga hapu me tenei Komiti Kauni-
hera Marae o te Awaiti nei, ka mahia ka .
whakahaerea o iaua Komiti Kaunihera Ma- '.
rae.
7. Ko etahi ture Paewe-roo, he mea
uta whiriwhiri mai i roto i nga ture nui o te :
Hupirimi Kooti, o nga Kooti Takiwa, hei
ture whakahaere, tohutohu, whakaako, pe-
ehi i nga raruraru e tipu ako ana i roto i .
nga iwi i nga hapu o te rohe ake o Otoko ki <
Oruakukuru anake, kua paahitia e nga iwi ;
e nga hapu e te Komiti Kaunihera hei ture,
a ka mahia ka whakahaerea aua ture e tenei <
Komiti Kaunihera Marae, i runga i te rangi- !
marie, i te pai, i te aroha, heoi enei take.
Tuaono o nga take, tuatahi:— 3
Ko nga ture mo te Toa hokohoko taonga ]
i mahia, i whakahaerea, i panuitia ki te aro-
aro o nga iwi o nga hapu i hui mai ki te i
marae. I paahitia i runga i te pai, i te ra-
ngimarie, e nga iwi me te Komiti Kaunihera
Marae, koia ra hei ture. -
7. Ko nga take whakawa hara katoa kua
puta nga whakatau mo etahi o aua keehi,
e 3 o aua keehi i nekehia mo tetahi nohoa-
nga o te Komiti Kaunihera Marae, whaka- I
otia ai, a ko reira puta ai te whakatau mo
ana take e 3 i kiia ake nei.
S. He kohikohi moni hei tuara mo nga
hiahia o te Komiti Kaunihera Marae o te
Awaiti nei. Na, kei te takoto te ture Pare-
mata mo tenei ki Le kohikohi tatau i te pa-
una ma te tangata kotahi o roto i to tatau
rohe ake, ka homai e te Kawanatanga ko-
tahi pauna hoki mo ia pauna a tatau i kohi !
ai. Heoi i nekehia tenei take mo tetahi
tuanga o te Komiti Kaunihera Marae paahi
ai.
9. I kowhiria nga tangata o roto o nga
iwi me nga hapu ake o roto o te rohe o te
Awaiti, hei kani rakau whare, kauta mo nga
marae kainga tuunga hui, hei whare hoki
mo nga mea kaore ano i whiwhi whare noa,
ka pae te mahi ka waiho kia pae ana, kia
mutu mai nga mahi katikati hipi a nga ta-
mariki, ka tu ai te ropu kamura o nga ta-
mariki ake o enei iwi hapu, ki te whakaara
i aua whare. Kauti ko nga Poutama ko
Ngaati Waikarapu i marama te whakaae-
tanga, kaati ka mea a te Whatahoro, i nana
nga kani e rua waapu nei. me ona mea katoa
e tango mai, a paahitia ana tenei take.
I konei ka mutu nga ia ke o tenei hui, me
ona whakamarama katoa, ino te paahitanga
a nga iwi me nga hapu me te Komiti. Na
ko nga minita o te Hunga tapu o Ihu Karaiti
o muri nei, i tae mai ki te hui nei. Ko Ru-
ihi Poene, ko Hoori Marena, ko Henare
Pere, enei e rua o muri o, te tuatahi nei, he
kaumatua Maori no te iwi o Ngapuhi.
Nga minita o te Ringatu i konei ko te
Ture Poutama, ko Rehe Hawira, ko Hawira
Ngoo, ko Haimona Teki, i enei nga karakia
o tenei hui katoa, me nga kauwhau a mutu
noa te hui i te 10 o Mei nei.
Nga tangata i uru mai ki roto i te Haahi
tapu o Ihu Karaiti o nga ra o muri nei, koia
tenei: Hoori Tauri Turi, ko Maata Tauri,
ko Ani Maata, ko Ngapera Hoori Turama,
ko Eruwini te Wiki, ko Hinemoa te Wiki,
ko Kehe te Pikikotuku, ko Peti Karanga, ko
Mene te Wiki, ko te Pipi-ote-rangi, 10 katoa
ratau i iriiria i konei hei pononga ma te Ka-
raiti i tenei ao.
Na i te mutunga o te hui ka tu mai a te
Whataaoro, ka poroporoaki kia Pekamu, kia
Rangihaereroa, me era atu o N'Rangi, me
era atu o nga iwi o nga hapu i tae mai ki te
marae o te hui.
Nau mai e nga iwi e nga hapu e hoki ki
o koutou okiokinga kia mataara, ki nga ma-
hi katoa kua homai nei ki a tatau ; hei ma-
hi hei whakahaere ma tatau ma te iwi Mao-
ri, ara te ture Atua te tuatahi, ko te ture
Kiingi te tuarua, tenei ka poua e au te tua-
tahi o Mei ia tau ia tau, hei ra hui mo tatau
i nga tau katoa e whai ake nei i a tatau, hei
ra hoki e tae mai ai to tatau mema ki wae-
nganui i a tatau whakapuaki mai ai i nga
mahi o te Paremata, hei tapaetanga atu hoki
ma tatau i a tatau ake i hiahia ai ki a ia.
Na tetahi o aku kupu atu ki a koutou te
kupu poroporoaki a to tatau Minita Maori
kia tatau, koia tenei, Tahuri ki te whaka-
haere i nga toenga whenua ki roto i te Kau-
nihera, ka mutu te ora mo o koutou whenua,
ko te turanga e tu nei au he turanga pahe-
keheke, ko wai i hua ai, ko wai ka tohu, e
tu tonu i tenei pootitanga e tu mai nei.
Na koia ahau ka mea atu ki a koutou,
kaua hei mangere ki te whakahaere i o kou-
tou whenua i naianei kia wawe te taka mai
ki roto i te Kaunihera whenua takoto ai,
kia tu rawa ake he Kawanatanga hou, ku
pai te takoto o koutou whenua, katahi ano
au ka korero i tenei korero ki a koutou, i te
mea kua pai i a maua ko te Minita Maori
nga ture nga whakahaere mo Ohotu Poraka
NO 1. e 57 nei mano eka whenua o nga
Poutama. Haere kia mau ki nga taonga i
homai e to tatau Kawanatanga, ara, te Kau-
nihera whenua te Kaunihera Marae me. ona
ture, kaua hei mangere, kia takatu ki te
mahi, a kia tika hoki te mahi te whakahaere
kia ngawari kia pai kia pono, ki te paheno
tenei i a koutou ; ka riro tatau ki raro i te
mana o te ture Hupirimi Kooti, Kooti Ta-
kiwa hara, utu ai i nga tino utu tuturu, me
te whare herehere, rae te utu ano me te here-
here me te whakamahi kaha.
Ko o tatau whenna ka aia atu ki roto i te
ture o te Kai-tiaki o te katoa, tatau whaka-
haerea ai, utu ai hoki i te rima pauna i roto
i te rau pauna, hei utu mo ana mahi.
No konei kia mau, kia kaha tatau ki te
pupuri i te mana Kaunihera whenua, Kau-
nihera Marae, me ona ture; e nga iwi e nga.
hapu kaua hei ngoikore, kia takatu te wha-
kaaro ki te mahi, ki te whakahaere i o tatau
taonga.
Na kia kaha koutou e nga iwi e nga hapu
ki te titiro i nga Karaipiture, e rua ano nga
ture o te ao, ko te ture Atua, ko te ture Kii-
ngi, enei e rua, koia nei te huarahi mo tatau
i te ao nei, ki te whiwhi tatau ki te tika ki
te ora o enei ture e rua, ka ora tatau i tenei
ao tae atu ki te ao hoou, mea ake puta mai
ki a tatau. No konei kia mau ki enei tao-
nga e rua, me ona hua pai e ora ai tatau, ko
enei tau e whaia ake nei e a ratau tamariki
he tau whakatikatika i nga ture e rua, he
whakatopu i te tangata kia hangai te tu te
haere i runga i te ture Atua, i te ture Kiingi.
Heoi aku kupu ake ki a koutou kia ora
koutou i roto i te aroha o tatau ki a tatau,
i roto i te aroha o to tatau Ariki o Ihu Ka-
raiti. Kia ora te Kiingi Tuawhitu, me tona
whanau katea, mo ona mana Kawanatanga
i raro i a ia.
Na Hawira Rehe te Uwira.
Me Arama Tinirau.
Whakamarama.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
tena koe, me o hoa e mahi maina koutou i
te taonga a te hunga mate. Tenei kupu ku
tukua atu nei kia panuitia, he whakamarama.
naku i aku kupu i korero ai au i Rotorua, i
muri i te kauhou a Timi Kara, me tana
whakatuturutanga i te waahi hei tuunga
ara hei nohoanga tuturu mo nga Kaunihera,
i te mutunga o tona korero, ka tu atu ahau
ki runga taku kupu timatanga ; Ko ahau ka
tu ake nei, no roto i te Kaunihera o Rongo-
kako, taku kupu ; Kahore a Rongokako ana
tuhi pitihana taraki i nga take a te Kawana-
tanga, engari te whakatikatika te whakama-
ma, penei; ki te tu to waewae i te neera o
to puutu, kawea ano ki te humeke kia tango-
hia te neera, ki te mamae to tinana haere ki
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5 Papawai Tunuiarangi Ngahui Parata Raureti Mokonuiarangi Rotorua Arawa Timi Kara Aotea H. T. Rangitakaiwaho Hui Tangihanga Ngaati-kahungunu Wi Whatakorari Arapata Heemi N'Moe Apihai Turei N'Kahungunu Tauria Paraone Turuhira Paraone Tamahau Pahoro Paraone Ngaati-moe Te Aomataura Tutohe Ngarangi Raukura Haeata Henare Taiawhio Maaka Morehu Hoori Te Huki te Waipounamu
|
|
6 6 |
▲back to top |
ff TE PUKE KI HIKURANGI.
kei tua i taku tuara, ko tetahi kei roto i te
whare e kori ana. I karanga mai nei koutou
haere mai ia tangata, haere mai ia tangata
karanga, ki nga mate tika, karanga ki nga
mate he, ehara i te korero ake e taku tamahine
ka mate tetangata i te po, e taku tamahine kei
ki koe he ngau tuara enei kupu, kaore, he ta-
ke ke, kei Aotea te whare, kei Hikurangi te
whare, a e kore rawa e tatu te riri ake, ake.
Na Tamahau te iwi i tuku ki te po, ehara i
Le ngau tuara naku, a kei kata mai koe ki a
au. Engari ko nga kupa i waihotia e to
matua, me kawe atu ki Aotea, kaati e wha-
kapai ana ahau mo to mihi e mihi mai nei,
ka waiata ia i ana waiata, a kanui te rawe
o tena reo ki te waiata, a ki te taki ano hoki,
ka mutu te waiata ka ki ia. Tenei ka tutuki
ki runga i taau karanga.
Te Ao Anaru. "Karanga mai i runga i
te aroha a o koutou matua," ka waiata ka
mutu ka ki ia:—"Hoea te waka i runga i te
rangimarie, ara, koia tenei te kupu a Ngaa-
ti-kahungunu, a te Kawanatanga, me te ka-
umatua ra. Koi nei tana patai kaore ano
kiu taea te whakautu:—
Kei te tahataha tetahi, kei Le huarahi te-
tahi, a, kei roto ano tetahi i te whare e noho
mai ana." A, hei ra hurihuri tenei i o ta-
tau aitua.
Niniwa-ite-rangi:—'-Tenei ka tu atu ano,
kaati e penei ana te kupu, ko nga mea e pu-
kai nei, me waiho aua mea mo apopo. Te
kupu tuarua; kaati ta Ngaati-kahungunu,
me takoto koutou mo apopo, me waiho tenei
ra mo nga mihi, apopo te ahua o Tamahau
ka tae mai ki konei."
Heperi:—'-Karanga mai, karanga mai ai-
tua, haere i te huarahi ehara i te mea na
tatau i hanga te huarahi, engari nana i ha-
nga te huarahi, na te mea nana i hanga nga
mea katoa. Karanga, mai, karanga mui,
tenei te iwi te haere nei, a, tae atu hoki ki
te Hika-o-Papauma.,, Ka waiata ia, a, ka
mutu kii mihi ano.
Hori Te Huki:—"Mauria atu nga taonga
o pokai nei ki roto i te whare nei ki reira
takoto ai, a, kaua e kiia ki konei etahi, ki
Papawai etahi, engari ki konei katoa."
1 tenei wa Ua tangi te pere mo te tina, ka
haere etahi ki te kai, a, ka tu mai ano etahi
ki te mihi.
Ka mutu te kai ka haere a Ngaati kahu-
ngunu ki te haereere, a, ka piki ki runga
ki nga hiwi, ki te matakitaki ki nga whenua
o tenei takiwa.
Mei te 2 o nga ra. No tenei ra katahi a
Ngaati-kahungunu me nga tangata whenua
ka tu ki te korero i nga tino korero. A, tae
rawa atu ahau kua mutu noa atu ta take a
Tanguru Tuhua, me te korero a Puraka Ma-
ika. Ka tae atu au kua ta ko Ratima Ro-
piha :—"Nga hapu katoa puta atu ki te
kauru, ki nga waahi katoa ano hoki, kotahi
tonu te kupu i toe—pikautia mai a Ngati-
kahungunu me ona rohe katoa, nga wairua .
o te hunga mate, ka eke ki runga kia koutou
katoa. Haere ruai, kawea mai nga mate o
Te Otene kia mihi wairua atu, a, haere mai
•
tatau ki konei taute ai. Kawea mai te ahua
o Te Hapuku ki te marae nei. "Waiata."
Haere mai ki runga i nga morehu.
Kuku Karaitiana:—"Haere mai, haere
mai e Ngaati-moe, haere mai ki te kawe mai
ia Ngaati-kahungunu, kaati kia koutou.
Haere mai e Ngaai-tahu; haere mai e
Ngaati-kahunguhu me etahi atu, me etahi
atu, me etahi atu. E Te Hika-o-Papauna,
haere mai, kawea mai nga mate o Kaipoho.
haere mai. I kiia e Te Kooti he hau to kai
mo tenei whare, a, titiro atu nei au he ta-
ngata kei roto. "Waiata." Haeremai, tu-
pono atu ki nga mea i mate i muri ia koutou
i haere mai nei, ko au tenei, kua mate a
Morehu, ko Tuhua kei te ora, ko au tenei."
[Ka horo te kata.]
Niniwa-ite-rangi. "Kotahi ano te kupu
kei te marae nei, a, taihoa tenei kupu e kore-
ro. "E koro e haere mai, haere mai ra, a-a-a,
haeremai. Haere wairua mai ki runga ki
tenei marae. Haere mai mauria mai, a,
wahaia mai hoki nga aitua o te ao nei.
Haore mai e Ngaati-kahungunu, haeremai
i runga i te powhiri a ia koutou tamaiti.
Haere mai ki te marae, haere mai te hono-
re ai koe ki te wahine, hei paahi i au take,
ina hoki i haere mai nei Koe i roto i te riu
o Heretaunga. Haere mai, tenei a Manaia
kei konei e takoto ana. kei konei a Ngapiri-
ki, kei konei e takoto ana. E tu mai ra te
pohatu, kei konei a te Rongomate, a, kei ko-
nei a te Karepe. Kei konei a Tamahau.
[hiahia.] Haere mai, wahaia mai nga
mate o te riu o Heretaunga.
Haore wairua mai ki runga ki enei marae
o tipuna, haere mai i te wa e ora ana, to
tipuna, koia hei powhiri atu.
"E Te Wharemako e-e-e haere mai, haere
mai, haere wairua mai, ahakoa i Poneke au,
ka tae mai te waea moku e pai ana."
"E taka tamaiti, Teneti e e-e, haere mai,
haere wairua mai, ahakoa G hika e kore e
kitea i runga i te ora. He ahakoa kei au te
whare Wananga, kaore he tangata hei mihi
kia koutou, kaore, engari ko te whare anake
e tu nei. Ko te whare i whakaturia e nga
tangata o Wairarapa mo nga mahi poropiti.
Haere mai, kaati aku mihi kia koutou."
Purakau. Haere mai ki konei me nga
tamariki, me nga mokopuna, he aha n te he
kia haere mai koutou ki konei ki te mihi i
runga i te aroha ?
Kawea mai nga mate o Nepe. Haere mai,
haere mai i runga, i te powhiri a te tamaiti e
powhiri atu nei.
Te tamaiti e powhiri atu nei nona nga
mate e mauria mai nei, no reira ka whakaa-
ro te ngakau kia kotahi wiki e noho ana i
konei ka hoki ai, kia rua wiki ranei, kia ko-
tahi wiki ka ru ai, a, kia kotahi wiki ka ho-
ngi ai. Tenei te karanga a Hineariki haere
ma-a-ai, haere mai, kua mate a Piripi Te A-
patu, ko Piripi kei runga, ko Piripi kei raro,
oreore kau ana. I timata atu i tenei pito
nga huarahi o te tamaiti na.
"Te powhiri a te tamaiti nei ehara i te
powhiri he, engari he powhiri tika, ko tenei
haere mai haere mai i runga i te aroha, [hia
hia] i hangaia e o tatau matua, a, me penei
te mahi a tatau tamariki, ka mate o tatau
matua, koia tenei te mahi ma tatau."
"E Ngaati-Te-Wharenui, kawea mai o ta-
tau mate." E Rapihana e-e-e, haere mai,
haere mai. Ka tutaki te aroha ki te aroha.
ko te kite atu ko te kite mai te mea nui, e
tu nei tenei ture nui i runga ia tatau. Eha-
ra te marae nei i te mea naku i hanga, kaore
engari no te hokinga mai o te mahara koi
nei te whare, ko te whare e tu nei, haere
mai ki te marae i waihotia ake ai hei ma-
rae. E ta he kupu kino tenei ? Kaore a
maua tamariki i tipu. Ina te maunga e tu
nei, e kiia nei ko nga Waka-a-Kupe, koia nei
te whare e tu nei, a, koia nei te marae, ki
taku ki koia tenei te whaea e Aotea, o Te
Waipounamu, a, o Hikurangi. Kua rongo
ahau i a koutou kupu, e ki nei koutou, me
hoki atu a Ngaati-kahuugunu i Papawai, ha-
ere mai kia tae mai koutou ki te marae nei,
he oranga ngakau noku tenei. Tenei au to
whakarongo atu nei a, tenei mehemea ka i
hoki ata koa i Papawai ka he koe i au, ki te
kii a Te Kooti he hau te kai mo roto i te
whare nei, a, kua kite atu nei ahau ko kou-
tou kei roto, a, he whakahe taku i enei kupu,
kua mate hoki a morehu, a, he turaki tako i
tenei kupu, ina hoki ka tomo koe ki roto i
te whare i kiia nei he hau te kai mo roto.
(Me Kaati iho i kouei, taihoa te roanga.)
Kai-tuhi mo te "Puke."
RUHIA ME TIAPANA.
I whakaatutia e matau i tera putanga o te
"Puke," e tata ana tatau te rongo i tetahi
pakanga nui i waenganui ia Ruhia raua ko
Tiapani, ina tutaki a raua taua o te maona o
o te tua-whenua hoki. Kaati i naianei kua
tutaki raua kia raua i te moana, a, kua hinga
a Ruhia, ara, ina te hinga :—13 nga Manu-
ao o Ruhia kua totohu ia Atimera Toko ki te
moana nui, a, e 6 hoki era atu Manuao o Ru-
hia i riro herehere, huihui katoa nga Manu-
ao o Ruhia i totohu, a, i riro herehere hoki
19, ko nga tangata i riro herehere e 3 mano
me to ratau Atimera hoki, ko to ratau tino
Tianara nui i puta whakauaua, a, kai te wha-
ia e Toko i naianei.
G. EIMIHA.
(C. AMOS)
Puutu. Puutu. Puutu.
Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mama, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
12/6, tae atu ki te 30/-.
Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
Ko taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
Tiriti Nui.
C. Eimiha.
Kereitaone.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
——Ara.——
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
\_\_Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
\_ \_
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te rangi.
He Panuitanga.
Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I pata ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te ''Puke".
No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko to
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki to
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki heora mo te iwi me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(o.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, me
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te& "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana o nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata, ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu mo aua tu panui, ara, ho 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/- he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kiti whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
1d uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
i tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
. mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
. o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e Haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Pake" e ranga-
hau haere nei. he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana. he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
Kia ora tatau katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMAI NGATURE
O "TE PUKE K! HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
aua te kupu n to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu '
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 16/-hereni i te tau;, mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni ruai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Te Puke"- Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaara maua.
TURE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino o
tukua mai. TURE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TURE 8.
. Ko te tangata kua. whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te robe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TUKE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published For the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z,