TE PUKE KI HIKURANGI
     • [NAMA9.]        WAIRARAPA  HUNE   MANE  8, 1903.     [TAU TUARIMA.]\_\_\_
TE PUKE.KI HIKURANGI.

                   [PUTEA]
                   

        TE WHAIKORERO
          A TE KEEPA TE RANGIPUAWHE.

   Kia Timi Kara te Minita mo nga mea Ma-
 ori, i tona taenga mai kia kite i te huihuinga
 toopu o nga upoko Kaunihera Maori e noho
 runanga nei i roto i te whare rongo nui nei,
 ia Tamatekapua.
   I mari iho i nga rangatira ka tu atu ratau
 ki te mihi kia Turn Kara, ka whakatika atu
 & te Keepa ka mea, waiho maaku e patai atu,
 mehemea kowai tona Ingoa, ka whakahu-
 tia atu tona tau, he oriori tamariki, koira te
 patai, (ka mea atu ia.)
   Kowai kowai tenei manawa e hea mai nei
 naa ? ko te Rangihoungaata koe ? ko te tama
 koe a Rehu ? ko Atutaahi ka rere i te tauta-
 ra ki Pukepoto? ko Kohuparapara i te hii-
 nga o te ata i runga o Whapoungakau.
   Ko Houmaitawhiti, ko te Houatetini, ko
 te Houatemano, ko te Hou a Raukawa, Tu-
 wharetoa ko te tangata kimihanga taake te
 ngutuawa  ki kai kau raa auare ko aku hoa.
   Haere mai e Timi Kara, kua rite tau i mea
 ai, na e noho nei nga tangata i whakakakahu-
 ria nei e koe ki te kakaha marena, mehemea i
 kitea e te kai tiaki o te tatau, he  tangata
 kihei i kakahu mai i te kakahu marena, aha-
 koa kua tapoko rawa mai ia ki roto i tenei
 whare, ka whakahokia ano ia ki waho, ka
 kiia atu ano haere ki te hoko i tetahi kakahu
 moou kia penei ano te ahua me enei, engari
 kaua koe e haere ki etahi whare ke atu hoko
 ai, kaore i era whare, mau e titiro atu ki te
 whare e mau na te nama i waho, koia tena,
 ki te riro mai ia koe he kakahu penei te ahu-
 a, katahi koe ka tomo mai ki roto i te whare
 marena, a ka whiwhi koe i te nohanga mou
 i reira, na te kore tangata ano i pera mai ai
 te ahua, i kore ai e whakatutukia enei kupu.
   Haere  mai,  tenei te inihi atu nei kia koe
 e haumiri haere mai na i te takutai roa o te
taha ki to whaea Maori motu hake, haere mai
 whakatutukitia te rarangi tuarima o te Ture
 a te Atua e kii mai na.
   Whakahonotia to papa, me to whaea, kia
roa ai ou ra ki te whenua, e homai nei e
Ihowa e toou Atua ki a koe, na kua rite to
mahi honore mo te taha ki to papa kua eke-
tia e koe te Ahurewa  teitei, hei nohoanga
ataahua mou, e tohutohu ai i te kino me te
pai, i te mate me te ora.
   Na, i naianei, kua kitea atu, ko te taha ki
to whaea taau e mahi nei, ae kua whakaaetia
e nga motu e toru nei to karanga mai, kia
haere atu, kia waiho mau e arahi, e pai ana,
tenei ka haere atu, engari kia ngawari to
arahi, kaua e akiakina he tauhou hoki ki te
haere i tena huarahi, e kite koe e oma atu
ana tetahi i mua o te Matua nui tonu e hae-
re atu nei, whakahokia mai ano ki roto i te
kapua whakapipi, kia kore i te kaha, ko te
rite.
  Notemea  e rua nga taha o te tangata kua
honoa nei hei tinana kotahi, whakairihia iho
 i runga ko te upoko, koia te mana o te tina-
 na katoa, kaore he whakahaweatanga a te
 katau ki te iti o nga mahi a te taha mani, a,
 kaore hoki he whakahaweatanga a te taha
 maui, Ui te nui o nga mahi a te taha katau, e
 whakangaoko  nei i to raua tinana kotahi, to-
 korua raua e mahi noi, e whakapai katoa ana
 te upoko ki nga mahi a toona tinana.
    Na ko nga Iwi Maori te taha maui, ka ku-
 mea  atu nei hei waahi ngoikore mo te tinana,
 mahia nei ona tikanga; koia i kaha ai taku
 whakahua i tenei kupu; kia rongo mai ano
 koe.
   Kia ngawari te arahi i to Iwi Maori, eha-
 ra hoki i te ra, whakarite, hoi mutunga mai
 rao nga mahi, e tau ai te ki mai, kia tero kai
 tureiti, kaore e tureiti, notemea o whakata-
 koto ana tenei whakatupuranga i nga kaupa-
 pa, mo ia whakatupuranga e haere mai nei,
 a taea noatia to mutunga o te ao.
   Hei mua o te mutunga o  taku korero, e
 tono atu ana ahau kia tu mai koe ki te kore-
 ro, ki te whakaminenga e tatari atu nei kia
 koe :—
   E  te roopu a Matariki, titiro ki te Iwi Ma-
 ori rae to tatau reo, tekau mawha toua nga
 reta. Na ki te tae ta koutou whakahaere ki
 to mutunga o enei ra 14, me titiro marie, ata
 hurihuri mariretia, ka pa ko te Iwi Pakeha e
 rua tekau maono nga rota o tona reo, me te
 kaha hoki o tana tawhai haere ki nga moa
 nai ki nga mea teitei.
   Ka mutu nga kupu mihi me  nga poropo-
 roaki a taua kaumatua ki nga Upoko-Kauni-
 hera me nga Kaunihera kaitohutohu ka ta-
 huri ia ki te inihi ki tana hoa tawhito kia
 Kapene Mea, ka mea:—
   Taku potiki a Tawa.  Tena  koe, kei te
 koa toku ngakau mou kua nono mai i to
 nohonga  teitei. Pouri ana ahau i to rongo-
 nga kua haria koe ki Poneke noho ai, hua
 noa ahau kaore koe e hoki mai kia matau,
 ko tenei kua hoki mai ano koe, ki runga i to
 waka ia Te Arawa tu ai, kapai, kua waiho
 koe, ko Uenuku turangarau, ko tenei haere
 koe ki Poneke hei maramatanga mo o Kau-
 nihera, ahakoa haere koe ki whea wahi, e
 mohiotia ana, he taonga koe no ranga ia Te
 Arawa ko tenei kia ora koe.

       NGA HUA  MATAATI.
( NA TE HONORE TIMI KARA MINITA MO TE TAHA
                MAORI. )

  He  waahi tenei no te whai-kerero a te Ho-
nore Timi Kara Minita mo te taha Maori, ki
nga mangai o nga Kaunihera Marae i roto
ia Tamatekapua, Rotorua, i te taite te 22 o
Aperira 1903.   He whanui no nga kupu
tohutohu o roto, a, he ahu mai i te Ariki o
nga tikanga mo te taha Maori, koia ka pa-
nuitia ki konei hei kupu tuatahi ma "PIRE
KIORE" ki te Iwi Maori.
  Ka mutu  te mihi a te Minita kia te Arawa,
kia Tuhoe, kia Ngaiterangi, kia Ngaati-maru,
katahi ka mea:—
  Ko te tutukitanga tenei o nga wawata a o
tatau kaumatua koa ngaro ake ki te po, ko
te hua tuatahi tenei, he putanga ake no te
kakano  i tiria e ratau i era ata ra, na, kia
pai ta taua romiromi kia tupu ai, kia pihi ai
 kaore he hoki whakamuri i te mea kua oko
 taua ki irunga i tenei taumata tu ai ; engari
  ka eke nei ki konei kia n te waewae, ka ta-
 whai atu kia eke he taumata ke.
    Ina te hunga whiriwhiri e noho topu nei,
  te ropu o Matariki, kaore te ropu o Matariki
 i haere wehewehe engari i rite tonu, katahi
 ano nga motu  e raa ka hui, otira hei tuarua
 tenei ki runga kia te Arawa, tuatahi i te ra i
 hui ai nga lwi ki te manaaki i te Tiuka, a,
 ko te tuarua tenei, katahi ano tatau ka mo-
 hio kia tatau, he kauwhau na taua i era ra
  te kotahitanga, i mea e korero a-wairua ana,
 katahi nei ka whai tinana e noho nei tatau.
    Nai atu te koa o te ngakau mo tenei  ra.
    K kore e kore th puta o tetahi tikanga i te-
 nei huihuinga, kia rite ta koutou haere ; ka-
 hore he penei na kia takitahi te hoe i tenei
 ra, engari he kotahi  tonu ki te kimi i te ora
 kia kitea, ka rarangi te haerea nga waka, ka
 rite te hiki o te hoe, he parekura na taua,
 ka wehewehe,  ka  taupatupatu, ko taua e
 whara, ko tenei huihuinga ka mau tonu i ia
 tau i ia tau, kia rite ai te haere, kia mahi
 rawa ake nga takiwa e mahi ana i runga i te
 maramatanga  kotahi, i te kupu kotahi, i te
 Ture kotahi.
   Ko  tatau he kai-whakarite no te ohaki a o
 tatau matua, a o tatau tupuna. Heoi taku
 pouri ko nga mea e whakahe mai ana, e re-
 re ana ki waho, he penei taku, ko te tangata
 e rere ana ki waho ka waiho mai pea i waho
 tu ai, ka katia atu te kuaha ki a ia, kei hea
 ranei he rerenga mona i te wuruhi kai-kino?
   E  tu tikori noa ana tatau i naianei i roto
 i te Iwi Pakeha, mei kore te Ture hou nei
 hei pupu i nga morehu o tatau kaha kua he
 noa ake tatau.
   E nga mangai o nga Kaunihera, kia pai
 ta koutou mahi, kua pahure te wa tawhito,
 kua timata ko te wa hoa, be wehenga takiwa
 tenei, manaakitia to taonga i whanau mai i
 te ao tawhito hei tupuhi ma te ao hou.
   I te mea kua u te kaupapa ia koutou, a,
 kua mahia, heoi te mahi mau i naianei ko
 te whakatikatika i te wahi i kitea e koe kua
 hapa, tenei o hoa riri kei te kitea i ia ra i ia
 ra, ki te taea e to toa ka puta koe, kimihia
 he aha te take e hoki nei taua te Maori, e
 mate nei a taua tamariki, ki te kitea e koe
 whakahangaitia to pakanga ki kona, ina o
 hoa-riri ko Waipiro, ko mangere, ko mou-
 mou taonga.
   Kia rua o ringa, ko to ringa ngawari, ko
 to ringa kaha.    E kore e pokanoa te ora
 ki te ahu mai i waho, me ma roto tonu ake
 ia koe i te Maori, hei roto tonu i a koe tima-
ta mai ai te pakanga ki enei kino.
   Ma to ringa ngawari e arahi te iwi, ma to
ringa kaha e arai kei tapatu ki  te he, kia
taumaha to ringa mo nga mea kino ki te aue
te tangata tutu waiho kia aue ana, engari ko
te tika whaia.  He  ara tiotio, ururua te ava
o te tika ki te ora, ko nga whakahe a nga
kai-whakahe e mea ana hei korero reka, hei
kawhaki i te tangata kia rereke te ahua.
  Ko te tangata tuatahi hei pakangatanga
ko "WAIPIRO."
  Whakapaua   to kaha ki te riri ki tenei. I
te hikoinga tuatahi nei i whai kupu ki nga
motu e rua ka uaua koutou nga Kaunihera
mo tenei mea. Ki te kaha koutou mo tenei

    NAMA 9 O TE TAU 5.] "TE PUKE KI HIKURANGI," HUNE MANE 8,1903. [Wharangi No. 2]
  ka kaha au ki te ki atu ki te Paremata,
  whakapakaritia nga ringa o nga Kaunihera.
    "He ra tenei no te kaiponu. Whawhai-
  tia te mangere raua ko te moumou taonga,
. kaua taua e whakama i te kupu a te tangata
  ki te hinga ia taua te Waipiro ka taea e ta-
  ua tona hoa te mangere, ki taku whakaaro
  me hanga ano he tikanga hei whiu i te ma-
  ngere."
    Ko te roanga o nga kupu a te Minita he
  tohutohu i te ahua o nga mahi ma te hui-
  huinga.
    "Kaati ma koutou ko te paahi i nga wha-
  kaupoko, ma nga Tari a te Kawanatanga e
  whakakaupapa."
   Heoi e te iwi me nga Kaunihera ata wha-
  kaarohia te kauwhau a to tatau Minita tona
 kupu  "me ma roto tonu ake i a koe i te Ma-
  ori te ora mou."

 TE RARURARU I TE TAKIWA O NGA-
              PUHI.

                 Waipawa.
                       Mei  11th, 1903.
   No te mane te 28 o nga ra o Aperira 1903,
 ka rere atu to matau tereina i Rotorua  ki
 Akarana, ara, ko te hokinga ata tenei o nga
 mema o te hui toopu o nga Kaunihera o te
 motu.  No  to 5 karaka o te ahiahi ka tae
 matau  ki Akarana, no te mutunga o te tii ka
 haere maua ko A. Kumeroa ki Waimata Ho-
 teera, i reira hoki etahi o matau, ka mahue
 iho ko II. Tamahau mo a matau tamariki i
 to matau wharo, i tau i wa ka tutaki maua i
 tetahi tangata e rapa ana ia mana, he mea
 whakahau mai e te Minita mo te taha Maori,
 kia haere matau ki Ngapuhi, tae rawa atu
 maua ki to tima peke kau atu kua matara
 rawa te tinia i te waapu, kua tata tenei ki te
 kotahi haora e herea ana te tima e te Minita,
 ko te whitu ke tona taima tika, no te 8 kara
 ka ka rere atu matau ko te Minita, ko te One
 Maketonore, ko A. Ngata, ko Himi te Kai-
 Rehita, ko Puruku Whira te Tumuaki o te
 Kaunihera whenua o te takiwa ki Ngapuhi.
 ko A. Kumeroa  ko ahau, ara, ko te kai tuhi,
 me nga Pirihimana tokorua, ka puta to ma-
 taa tima ki te moana nui, ka kaha rawa te
 huri me to peke i runga i te tai, ka parekare-
 ka hoki tena mahi te poke ngaru, me te wha-
 katitaha i roto i nga wharenga a-tai, kua ko-
 re he painga o te moe e whiua ana hoki ki ra-
 ro i te moenga, i konei ka rongo ake au i
 etahi Pakeha e korero ana kia raua, e ki atu
 ana tetahi, koia nei te tima kino atu o nga
 tima katoa, ka ki atu tetahi ka kaha au ki te
 ki ko te Rotoiti te tima kai runga atu te ki-
 no i nga tima katoa, i tenei hoki, ka mea te-
 tahi ki te korerotia e au te ahua kino rawa o
 tenei tima ka mohio koe he tika taaku, me-
hemea  kia nuku ake te kaha o te marangai
nei, ka kite koe ka taka katoa nga tangata ki
 raro i nga moenga, ka ki atu hoki tetahi, he
pai ha tena, kaore i rite ki taaku, mehemea
 ko te Rotoiti te tima nei, ka whiua mai te
 tangata i runga i nga peeti o tetahi taha pa
tonu atu ki nga peeti o tetahi taha ka taka
iho ai ki raro, he mea ano ka whiua atu i te-
tahi taha ura tonu atu ki nga moenga o te-
tahi tafia, ngongoro tonu ata te ihu, ka ki
atu tetahi kaati kua tika tau, otira, ko te wa-
ahi naana i patu nga   take kaha o taku,
ko te ngongorotanga o te ihu, he tohu pai
hoki tena te ngongoro o te ihu, ka mea tetahi,
e rua ra nga tohu o te ngongoro o te ihu, he
pai tetahi, he tohu anini tetahi no te upoko.
   He tohu pai hoki tena te ngongoro o te
ihu, ka  mea  tetahi, e rua ra nga taha o te
ngongoro o te ihu, he pai tetahi he tohu ani-
ni tetahi no te upoko.
   No te 6 karaka i te ata ka u Lo matau ti-
ma  ki Karo rareka, pa tonu atu te ihu o te
tima ki uta i te hohonu o tenei kokorutanga,
ka peke atu matau  ki uta, ka titiro ata hoki
ki tetahi taha o taua moana ki Waitangi, e
tu ana mai te whare  me te kohatu, ko te
"TIRITI O WAITANGI." ko te roa o Akarana ki
konei 130 maero, ka parakuihi matau ki te
Hoteera, ka rere atu te tima, i te mutunga o
te kai ka haere atu matau ki te whare ka-
rakia i hanga taua whare i mua atu i te wha-
whai a Heke ki te Pakeha, i te tau 1845, e
tu pai tona ana taua whare, katahi matau ka
piki ki runga i Maiki, ko te Puke tenei i tapa-
hia nei e Hoone Heke te pou haki, te hoki-
nga iho ka eke matau ki te tima iti ka rere
whakaroto ki Opua e 7 maero peke tonu otu
ki te tereina ka rere whakauta e 8 maero e
haere ana ka tae ki te Kawakawa tona mu-
tunga, ka tina matau  i reira, i te 2 karaka
  ka haere atu i reira ma ranga Paki, a toru o
  matau  Paki i te  5 ka tae atu ki Ohaeawai,
  14  maero, ka moe  mataa  ki te Hoteera,
  ko te ingoa nui o tenei wahi ko Taiamai, e
  rua pea maero atu i konei ka tae atu ai ki te
  tino Ohaeawai, te pa o Heke, i whawhaitia e
  te Pakeha i te tau 1845 kei reira te kainga o
  Pene Taui, e noho mai nei i naianei.
    No te ata o te Wenerei te 3O o nga ra ka
  haere atu i reira, e 7 maero ka tae ki Kai-
  kohe, ka tata atu ki te Hoteera ka maheno
  mai te tangata i te manuka he kiri tahanga
  me te pu, takawetia te hamanu e tu ana ho-
  ki a Matui Kapa, he Minita no reira me te
  Peene Maori hoki, ka hoki te tangata i te
  manuka ka peke matau ki raro ka arahina e
  te Peene, ka tata atu ki tetahi kurupae i ha-
 nga ki nga rau rakau, he tomokanga mo te
  Minita me o ona hoa, ka rere mai te tohu
 ka takoto ta rawa te manawa ka whakaara-
 hia e rua nga Peruperu, ka mutu   ka tata
 atu ki te tomokanga ka maranga ko te pohi-
 ri a nga wahiue, ka tau maua ki te take o
 te Haki, he mea a ata hanga marie nga no-
 hoanga, ka tu mai nga Rangatira o Ngapu-
 hi ki te whai-korero ki te Minita, ka  ahu
 mai hoki nga mihi kia Kahungunu, kia Po-
 rourangi, ara, kia matau nga hoa Rangatira
 i haere tahi atu me te Minita, ka mutu  ka
 tu atu ko te Minita, i muri iho ka tu atu ho-
 ki matau ki te whakautu i nga mihi me nga
 kupu i ahu mai mo matau, i konei tonu ka
 puta mai a Kuao me toona iwi, tau kaa ki
 raro, kua tu mai ki runga ki te whai-korero
 ki te whakatakoto mai hoki i te ahua o te
 raruraru mo Tautoro, me o ona whakaaro
 mo  taua whenua, i tu atu hoki te Minita ki
 te whakautu me matau ano hoki mo nga
 kupu i ahu mai mo matau. (Otira he mea
 kape marie nga korero tera pea e puta i te
 Pepa, nga kupu me te whakaotinga i taua
 raruraru o Ngapuhi mo tana whenua, e ono
 pea maero te matara atu o Tautoro i Kaiko-
 he te wahi i hui nei a Ngapuhi me matau. )
   No te taite ka noho to Timuaki me tona
 Kaunihera ki te whare whakawa, ka whaka-
 taua a Tautoro i runga ano i nga korero mo
 nga hapu me ngu wawahanga, kua whaka-
 haerea e te komiti Poraka i mua ata ko nga
 rarangi ingoa i nekehia mo Hepetema e heke
 iho nei whakahaerea ai, koia tera te tuku-
 nga iho, me te whakaotinga o tenei raru-
 raru i waenganui ia Ngapuhi, i pai rawa te
 whakataunga.
   He whenua pai a, Kaikohe, ara, a Taiamai
 katoa, he whenua momona ano ina mahia.
 ahakoa te uaha o te tipu o te rakau me te
 rarauhe he pai o ona maunga, kei etahi wa-
 hi hakahaka noa iho te kahika tawari ana te
 peka i te hua ko te nuinga o tenei whenua
 kei te Maori katoa e mau ana.
   No te Paraire te 2 o Mei, ka hoki atu ma-
 tau ki te Kawakawa, i te Hatarei ka eke ma-
 tau ki te Keepa, ka whai i te tima ki Wha-
 ngarei, 1S maero, ka tae ki Hukeranui, ka
 peke i te tereina ki Whangarei e 21 maero
 ka tae ki Whangarei, kaore i mau te tima, i
 te wha o nga ra ka eke matau i runga keepa
 ka poka tenei haere ki te tai hauauru, e 24,
 maero, ka mutu te kaha o te Paki, ka haere
 matau i raro mo nga maero e rua, ka tae ki
 ta kauru o te Wairoa, i reira tetahi tima iti
e tatari ana mai kia matau, ko te taonga o
tenei whenua e haerea nei e matau he kau-
ri, he kouru, he kapia, titiro atu 1d nga ma-
 unga rarauhe, me te tukinga a te poaka piki
atu heke atu, e tanu ana te taewa, hiwihiwi
 ana te tipu.
   Ko te utu mo te tana kapia e £400 rau pa-
una  a runga, a, £180 a raro, ka tere to matau
tima i runga i te tai kato, ka tae ki te ngutu-
awa o Mangakahia te putanga ki te Wairoa
e tere nei te mahi nei a te kauri i roto i te
awa, ko te ihu tonu o to matau tima ki te
pana haere, whano tonu ka rite ki to matau
tima te ikeike o tena rakau ki te tere haere,
 ko te roa o te tai kato e haere ana i roto i
tenei awa, 100 maero ka puta ki te moana
nui, ka to te ra ka tae to matau tima ki Ta-
ngi-te-roia, he kainga Maori, he kainga tua-
tahi no nga Mihingare tuatahi o mua, i te
haawhe paahi o te waru o te po ka tae matau
ki tetahi taone ko Hanatewira, ko te 50 maero
tenei e rere ana i roto i tenei awa, ka eke ma-
taa ki tetahi tima iti, ka rere ano i roto i te
awa nei, e 50 maero e rere ana ka puta ai ki
te ngutuawa, ka puta ki te tai hauauru, ki
Kaipara, ka mahue te ngutuawa ka rere ma
tetahi kararaha o Kaipara, e whai ana tenei
kia mau  te tereina o te ata atu i Helensville ki
Akarana, no te 5 karaka ka tu to matau ti-
                                                                                                         6
  ma, ka kitea i konei te tohungatanga o te
  Kapene  ki te whakatere kei eke ki nga tahu
  na me nga waahi papaku, kaore hoki e kitea
  ana a mua i te kaha o te pouri me te kohu, i te
  8 karaka o te ata ka peke matau ki te tereina
  e 38 maero e rere ana ka u ki Akarana i t2
  11 karaka i te Mane, tae atu matau i reira
  tonu a Tamahau me ona tamariki e tatari
  tonu ake ana, he ahua mate hoki no taua
  pakeke i mahue iho ai i te haere nei, no te 2
  karaka ka eke ki te tereina ki Onehunga, ka
  noho  iho te Minita, i te 4 o te ahiahi ka re-
  re mai te tima ki Nuparemata, i te ata ka u
  ki te waapu, ka poroporoaki ki Rotorua, ki
  Akarana, me te wa ki Taiamai, kua mahue
  atu ra ki te tai whakararo o Akarana, kua
  pa tenei te kakara ki te ihu o te rehu ahi, tu
  ku ake i te wa kainga no reira tupou ana te
  haere, ahiahi rawa atu i Wurupere, no te ata.
  o te Wenerei te 6 o nga ra ka wehe matau ahu
  ana ki Wairarapa, wehe ana ki Heretaunga.
            Hei konei mutu  ai.
    Hei kona ra, kia ora te kai whakatere o te
  "PUKE" me o tamariki.
             Na to hoa pono.
                 I.  HUTANA.

       TE HUI KI ROTORUA.
    I te Paraire te 17 o nga ra o Aperira 1903:—
 na Kapene Mea i hiki te nohoanga mo te
 Kaunihera, ki te mane te 20 o nga ra, koia
 hoki te Timuaki o nga Kaunihera katoa, a,
 tukua ana e ia tenei ra hei mihinga ma te
 Arawa  ki te ope nei, a, tera hoki ratau e tu
 mai  ki te raihi kia te Arawa.
   He tokomaha ano nga tangata o te Arawa
 i tu atu ki te mihi i te ope e noho mai ra, ka
 tu atu a te Keepa te Rangipuawhe, ka mea
 atu ia kia ratau.
   I te kimi noa ahau i nga kupu timatata-
 nga mihi a tenei Iwi a te Maori, kaore i ki-
 tea e au, no reira ka tangohia iho ko te ku-
 pu nei, hei timatatanga mo taku mihi atu
 kia, koutou koia tenei:—
   No  runga nga  homaitanga papai katoa,
 nga mea katoa e tika aua, he mea heke iho
 no te Matua o nga whakamarama, kaore
 nei ona putanga ketanga, kaore hoki ne ata-
 rangi o te tahuri.
   Te taenga iho o nga tikanga i tukua iho i
 runga, katahi ka hoki ake ano te tono ki te
 Matua whakamarama.
   Ki te mahia taau e pai ai ki runga kite
 whenua  me whakarite tonu, kia pera te rite
 me te rangi taku patai kia koutou, maku ano
 e whakamarama atu kia rite tona nga mahi
 a nga Kaunihera o te whenua, kia pera nae
 ta te ropu o Matariki te tika, te pono, te ma-
 rama o te taenga mai o te ora ki te tangata.
   Ka waenganui e haere ana, kua whetu ra-
 ngitia, kua pa te karanga.
   Kokiritia nga waka, e hoe ki te hii; kua
 ki katoa nga toka i te ika, haoa nga kupenga
 kua eke mai nga ika ki nga waahi papaku o
 te moana, te paenga mai ki uta, pai ana te
 taenga mai o te ora ki te tangata, kaore te-
 whakakino, kihei ano hoki i puta he kupu
 whakahawea, heoi i tahuri tonu ki te tiaki
 pai i nga mea i waiho mo tetahi atu wa.
   Na  kua rite te ropu takiwa i naianei, tata-
 ri atu, ko ana mahi o whakahau mai ai, he-
 pehea ra te ahua.
   Ia koutou e noho mai nei, e u hono atu
 ana, kia whakaritea nga kupu, kua iri noa.
 mai mo tatau e korerotia mai ra. whaia te
 kotahitanga i roto i te wairua, he mea paihe-
 re na te rangimarie, na kua rite ano i naianei
 kua topa ki roto i te paihere kotahi, na ko-
 nei i nui rawa ai te mihi atu kia koutou, me
 te hoki ano te mahara ki te hanga kua mate
 aka nei, na ratau hoki i timata tenei mea te
 whakakotahi i te tangata, kihei i tutuki ia
 ratau, ne naianei katahi ka tutuki.
   Me whakapiri atu e ahau ki te taha o tenei
take te kupu a Houmaitawhiti:— I te rere-
nga mai o te Arawa, ka puta mai tona kupa
poroporoaki ki ona tama. E pa ma e nau-
mai  haere, ko nga raruraru katoa waiho iho-
i Hawaiki, e whiti koutou ki tera whenua,.
 kia aroha ki te tangata, kia kotahi, kia kota-
hi tonu ta koutou e mahi ai. ko te.aroha ana-
"ke, kei mau koutou ki tai, ki utu,  he puia,
he hangina, e mau koutou ki tai ki noho, he
 hahu, he popo, he hanehane, na ko te ra te-
nei i whakatutukitia ai nga kupu onamata
 iho: ra ano.        
   Haere mai kaua e pouri ki te roa o te ta-
kiwa e haerea mai ai e koutou, ehara i ahau,
na Rereahu, na Koperu, he whakaae kau ta-
 ku, ae, tuatahi a Pakatauia, e tata Waiotahi..

   [NAMA 9 o TE TAU 5.] "TE PUKE KI HIKURANGI," HUNE MANE 8,1903. Wharangi No. 3]
   Engari tenei hei whakamaharatanga iho
 ma o koutou ngakau, be ahakoa i te mea kua
 tae mai nei koutou ki te waahi i whakaritea
 mai ai e ia, hei whakaaturanga mo nga hua
 i mahia ai, e ia roopu, e ia roopu, kaati ano
 kia te Arawa e mahi atu nei ko te roopu ta-
 ngata ka eke mai ki runga i tona marae, be
 taonga nui rawa tena ki a ia.
   Haere mai e nga tauhou kia kite i te ahi i
 kawea mai nei i Hawaiki ra ano, na e ka nei
 i te tuawhenua, e ka mai ra i te moana, i
 nga wa katoa e tatao ai te paia o Whakaari, e
 kokiri ai te puia o Huritini, whakarunga, he
 tohu marino, e rere ai te wai o Pohutu i te
 takiwa, ko reira, tangi ai te umere a nga Iwi
 katoa o te ao hia! hia,! hia!
   I te mea kua riro i te ope te taima o te ko-
 rero, me  tu mai  nga rangatira ki te inihi
 kia te Arawa, ka whakatika mai hoki a Ta-
 mahau, ka mihi ano kia te Arawa, ka mea ia.
   Karangatia tenei te haere mai nei, ki te
 waahi i whakaritea hei whakaritenga mo nga.
 ahua o tenei mahi.
   Tenei mahi he whakaritenga no te tono a
 nga rangatira kua heke atu nei ki te mate,
 kihei i tukua mai i nga ra i ora ai ratau, i
 naianei kua tukua mai ma tatau ano e hanga
 he tikanga mo tatau.
   Engari,  ahakoa, kua kite ata nei tataa i
 te timatanga o tenei mahi, ko nga tangata e
 ora nei, kua eke nga tau ki te rima tekau
 tau, ono tekau, whitu tekau tau, e kore ra-
 tau e kite i nga painga o tenei mahi, ko te
 mutunga  mai  o  te ora o te tangata kei te
 mohiotia.
   Tena  koutou e te Arawa, kaore he kupu
 ke atu hei korero ma tatau, ko te kaha ake
 ki te awhina i nga tamariki e mahi nei i te
 taonga, kua  takoto mai nei ki te aroaro o
 nga Iwi Maori o nga, motu e toru nei a kua
 tangohia e nga Iwi katoa, koia i tae mai ai ki
 konei, tena koutou.
   Kai te whitu tekau tau. ki te whai kaha,
 ka wara tekau tau otira takitahi noa nei nga
 mea e eke atu ki te waru tekau tau, ina hoki
 ki te whai kaha, ka waru tekau, e mahi ana
 tenei mo nga mea kua eke ki te tekau tau,
 rua tekau, haunga hoki nga mea e whanau
 mai a muri ake nei, ko nga kaumatua e no-
 ho nei e kore rawa e kite i nga, painga me te
 whakaanga a tenei mahi, he ahakoa kia ka-
 ha tonu nga kaumatua ki te awhina i nga
 tamariki mahi nei, notemea e mahi ana ra-
 tau me te mahara, na o ratau kaumatua te-
 nei mea i tono, he whakatutuki kau ta ratau
 e mahi nei, kia pai ai te kaupapa, hei ekenga
 mo nga whakatupuranga e puta mai ki te ao,
 a muri ake  nei.

 HE TAUTOKO I TE WHAI-KORERO A
   TE KEEPA TE RANGIPUAWHE.

       Kia te "Puke Ki Hikurangi."
   E te Puke  teitei whakaora i nga mea o te
 ao, tena koe. kia, penei ano to ahua i enei ra
 me to ahua o mua, onamata to whakaora i
 nga mea o te ao, e "Puke" tukua atu te koa
 me te hari nui o taku ngakau, mo toku kite-
 nga iho i nga kupu mihi a te Keepa Te Ra-
 ngipuawhe, mo te Minita Maori, me nga Ti-
 muaki o nga Kaunihera, me nga mema Tia-
 mana o nga Kaunihera, he hari nui i pa kia,
 ahau, mo te pai me te marama me te whai
 hua o nga kupu katoa a te Keepa, koia tenei
 te huarahi pai ko to tatau Minita ki te tohu-
 tohu ki o tatau Kaunihera, a, ko nga Kauni-
hera ki te whakarite ara, ki te whakamahi i
 nga mea kua tohutohutia, ko nga morehu o
nga  Puke  teitei o te motu nei, ki te wha-
kahua i nga tewha whakahauhau me nga
hoko  whakaaraara pa, koia ra tenei ka rite ki
nga kupu a te Keepa kua rongo nei o tatau
taringa, e hoa ma, kore rawa ahau nei i ki-
te whakakake, i te whakamanamana, i te
werowero, i te whakahaehae, i te ngautuara
o nga kupu a te Keepa, heoi nga mea i kite
iho ahau nei i puta mai i roto i ana kupu i
a te Keepa, kua tukua mai nei kia panuitia
e te "Puke," he aroha, he tumanako, he
whakapono,  ko te whakamaoritanga o enei
kupu e 3 e rite aua ki nga mema tokorua me
te Tiamana kotahi, ko te tumanako ene te
whakapono hei mema  enei, ko te aroha hei
Tiamana tenei mo enei kupu e 3, waihoki ko
nga kai tohutohu Kaunihera me nga Timua-
ki Kaunihera, ka rite enei ki nga mema kua
oti nei te tuhituhi nga ingoa, ko nga more-
hu o nga maunga nunui o Aotearoa me te
Waipounamu, ara, nga kaumatua o nga mo-
mo tuku iho hei Tiamana, hei hiiri ma te
Iwi, no mua tonu iho tenei ritenga, e penei
 ana Le ahua o tatao hapu he hapu ko tona
 tangata tohutohu me tona kai hiiri i nga ri-
 tenga pai o naianei i o mua ritenga pai, heoi
 e te Rangipuawhe tena koe, mau e whakataha
 iho ki enei kupu, e whakawhetai ana ahau
 mo  o kupu mihi ki to tatau Minita, kia Timi
 Kara, me nga mangai o nga Kaunihera e ti-
 ka ana kia puta ia koe nga kupu mihi i te
 mea kua waiho koe e te Arawa hei waenga-
 nuitanga mo to tatau motu, hei waenganui-
 tanga hoki mo nga r:tenga pai, kua waiho
 hei marae hei kopuatanga.
   I nga ra o te Tiuka me tona hoa wahine, ko
 to tatau marae tena i whakakitea ai nga mo-
 rehu o te Iwi Maori ki te mokopuna a te
 Kuini, • noho hari mai ra i roto i tona wha-
 re, a. waihoki i te ra tuatahi i hui ai te Ka-
 unihera Maori, ka  tu ano ka  tu ki to tatau
 marae nui ki Rotorua, ki te waahi i whaka-
 ingoatia ai a Tamatekapua hei whare hei ma-
 tua mo nga Iwi e rua, Maori, Pakeha, kia
 ora koe, ma te Atua e homai nga mataura-
 nga papai kia koe.
         Na to hoa pono.
              Meiha H. P. Tunuiarangi.

          WHANGANUI.
                          Mei 20th, 1903.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
 hoa tena koe, kanui toku hiahia kia tukua e
 koe nga kapu e whai ake nei, hei titiro ma
 nga hoa whakahaere tikanga o te motu, koia
  tenei: —
   E  nga ho? i te motu, tena koutou, e rua o
 tatau ahua, ko te rangatiratanga, ko te tutua-
 tanga, ko te tino tangata, ko te taurekareka,
 kaati no tenei wa kua kotahi te Ture tangata
 kua kotahi hoki te Ture Atua, engari ko nga
 whakaaro ia o nga kai hapai i te whakapono
 o te Karaiti, kaore ano i kotahi, i te mea kai
 u  puhaehae tonu tetahi ki tetahi, be ahakoa
 na te Atua nga mea katoa i hanga.
   No te 13 o te marama i mahue tike nei ka
 tae mai a Wereta, a Eru, a Hare Matenga,
 me  o ratau hoa wahine,  taane, ki Putiki
 Wharanui  nei, na Eruera Te Kahu raua ko
 Wiki  Taitoko i hari mai, kotahi te wiki ki
 konei ka haere matau ki te kawe i taua ope
 ki Waitotara, i moe matau ki te Ihupuku, ao
 ake ka tae matau ki Papatupu, he maha nga
 kupa  mihi mo to matau aitua i reira, otiia
 na Hoani Mete Kiingi i timata te korero, kia
 Ngarauru, kia Ngaati-Porou, mo te naahi a
 Wereta he mahi whakaora i nga mamae o te
 tangata koia te tino putake i tae tinana atu
 ai a ia ki Waitotara,, mehemea kaere te mahi
 a Wereta  e kore rawa a ia e tae atu ki Wai-
 totara, ka whakautua mai e te tangata whe-
 nua ka, mea:—He ahakoa, he aha te ngaki i
 te ao ko taua mate ano kua  kitea iho nei,
 haere atu ki te hea huarahi ko taua mate ano.
 kua kitea hoki nga mahi a  nga poropiti, a
 nga Kiingi, a nga rangatira, he mea mate
 katoa, no reira kua turia nga taringa o Tara-
 naki, ki nga mahi o te motu, koia tenei te
 ngeri 'kore Taranaki e marere atu,' heoi tonu
 tona taonga ko te Raukura ka mutu, i muri
 o tena ka riri a Hoani Mete Kiingi ki tona iwi
 kia Ngarauru, ara, ka mea kia hoki matau i
 taua wa tonu; engari na te tangata whenua
 ano matau i pupuri ki* moe atu i reira, a, no
 te po ka hui ki roto i te whare nui, i reira ka
 tu a te Mahu, ka korero mo te ahua o te ma-
 hi a Wereta mo te mahi a te Kotahitanga o
 nga iwi o nga motu nei, ka korero mo te
 mahi a Te Whiti raua ko Tohu, ka whakaatu
i ona mahara mo te iwi Maori o enei motu.
   (1.) Ko te kupu a te Atua kia Iwi raua ko
Arama  i mea taua kupu, "kia hua kia tini
 kia kapi te whenua ia korua," nae te kupu a
te Atua kia Aperahama, "ka whakanuia koe e
ahau  ka pera te rite me nga whetu o te rangi,
me  te onepu o te moana," na no te wa i tae
mai ai a Kapene Kuki ki tenei motu, kua ki-
tea i roto i nga pukapuka, neke ata i te 200,-
000, mano nga tangata o tenei motu, kaati
no naianei kaore i tae ki te 50,000 mano nga
Maori, he aha ra te take? na maaku e ki ake,
ko te karakia kia Ihowa kia te Karaiti kua wa-
iho hei mea takaro noa hei utu moni, ko te
whakapono pu ki te Atua o nga tupuna nana
nei te rangi me te whenua me nga mea katoa
i hanga, kua kore e maharatia e te iwi Maori,
he iwi mohio rawa to iwi Maori i te wa i nga
tupuna, ara, kaore e wareware ia ratau te
karakia, ki te pangia tetahi e te mamae ka
karakiatia ano, ki te, whati, ki te raoa, ki te .
pura ki te turia, ki te motu, ki te tu i te ra-
kau, ki te haere whenua roa, ki te ua, ki te
whanau  te tamaiti, ki tohia te ingoa, mehe-
mea he tamaiti taane, ka kawea ki te wai o
 tu tohi ai mo te mata rakau, mehemea he
 tamaiti wahiae ka kawea ki Le wai tohi ai mo
 Rongomaraeroa, he mea karakia katoa, ki tu
 toua te purapura, kumara, taro ranei, he mea
 karakia, ki te hauhakea mai ki roto i te rua.
 ha mea karakia, ki te waruhia hei kao he
 mea karakia, ki te taona, he mea karakia, ki te
 kainga he mea karakia, no reira, te mohiota-
 nga o te Maori, ki te ata wehewehe, i te ma-
 uri o te tangata, e te manu, o te ika, o te
 kumara,  o te taro, o te karaka, o era atu kai
 a te Maori, me te tapu o te pae i runga o te
 tangata, na kaati mo ta koutou kupu e Nga-
 rauru, kia Hoani Mete  Kiingi, e mea  nei
 kaore kau ou whakaaro mo te mate heoi tonu
 to taonga nui ko to raukura, ki taku mohio,
 kauaka e waiho i o tatau ngutu te whakareka
 kia te Whiti raua ko Tohu, notemea na te
 tangata hoki nga mahi i kiia ai he mahi, na
 te tangata te Minita, te rangatira, te tohunga,
 te poropiti, te Kiingi, i pai ai ki te kauhau
 i ona mohiotanga, no reira kaore i te tika ta-
 koutou ko te raukura a te Whiti, kaore kau
 ahau i te kite kino o te raukura, engari kua
 kite ahau be ngahau noaiho te mahi.
   Kaore kau nga kupu a te Te Whiti  raua
 ko Tohu  i te rite ia koutou, ina hoki, ko
 Waitara  to putake o te pouri o te Whiti  ra-
 ua ko Tohu, mo te rironga i te iwi Pakeha,
 kati ko Waitara i riro i te hoko a Te Teira,
 ko etahi wahi i riro i te raupatu, timata mai
 i Parininihi tae mai ki te awa o Waitara nei,
 kati ko tenei motu kua karapotia ki te ture
 nui o ingarangi; ko nga whenua Maori, ma
  te ture e titiro, te tika o te tangata  ki te
 whenua, na mehemea ka tukua e te Kawana-
 tanga a Waitara  ki te ringaringa o te ture
 kia rapua te take ahi ka, me te take tupuna
 ka ahei ranei tatau a Ngarauru, a Whanga-
 nui, a Ngatiapa, a Muaupoko, te haere ki te
 aroaro o te kooti korero tito ai be ahi ka he
 tupuna  o tatau take ki Waitara ki teputake
 o te kino i tupu ai ki tenei motu, i roto i nga
 ra o te Rongopai o te Karaiti; kore rawa atu;
 kati tenei ano tetahi mea nui, ko te mana, ko
 te kaha o Ihowa, i tupono tonu kia Ngara-
 uru rawa nei, i te wa i karapotia ai tenei iwi
 e nga ope taua nunui a Waikato a Ngati-tu-
 wharetoa, me era atu iwi, ko Wiremu Neera
 te Minita hapai i te whakapono kia Ihowa,
 kore rawa i hapa te kupu a Wi Neera i ki ai,
 kia u ki te whakapono kia Ihowa hei puka-
 puka ma  koutou, ka maru ia Ihowa, te iwi
 nei, pono tonu kore rawa tetahi kotahi  o
 Ngarauru  i riro i te hoa riri, no muri nei ko
 nga  tangata ke i hara ki te ture katahi ka ki-
 ia no te Atua te kino, ka pohehe tenei korero
 kati ko te korero a Hoani Mete Kingi mo te
 mahi a Wereta, e toru tonu nga ra mo te
 hunga mamae anake, ehara i te mea he
 whakakahore i to raukura, i to inana, i to
 mahi, i to aha ranei, engari rawa nga mahi
 makutu, nga atua rupahu, wawata noaiho
 nei, e tika ana kia kore ato ena, me wha-
 kaaro tatau he aba ra i tini haere ai te iwi
 Pakeha,  he aha ra, i hoki haere ai ta,taa te
 iwi Maori, i te mea kai te rite tonu tatau aia
 ratau, o ratau kakahu, a ratau kai, rite tonu
 ki a tatau e kai nei e kakaha nei; aa no te
 tau 1880 ka timataria e Taitoko te mahi
 kia tu a Kaunihera te iwi Maori kaore i ma-
 naakitia e nga Maori, nga rangatira katoa o
 te motu nei, i tangi ki te morehu tangata ki
 te morehu whenua, a, no te tau 1900 katahi
 ano ka tu te Kaunihera Whenua, te Kauni-
 hera Marae, otiia kua timata noa atu a Te
 Whiti   te tauira, ko Parihaka, na kaore ano
 i rite ia koutou, i tetahi atu o nga iwi e hae-
 re nei ki Parihaka; notemea i te wa i o tatau
 tupuna he whare kore paru o  ratau, nga
 whariki, te marae, nga tinana, he mea wha-
 kapaipai, ki te hinu kakara ki te horu, no
tenei whakatupuranga kua kuparu noa iho
te mau kakahu, te kai i te kai, kua noho
i roto i te pouri, i te mamae koropuku; kua
amuamu  kanui iu kino o te Kawanatanga o
te iwi Pakeha, he tahae he tango whenua,
na  e te iwi e hara i te pokanoa,  engari
he kupu oati na te atua, mo nga tamariki a
Noa i mea, ka tomotomo a Tapeta i nga te-
neti o Hema, koia te iwi Pakeha e tomotomo
nei ki o tatau whenua, ki a tatau wahine
Maori, kati ko te mea nui kai a tatau kai te
Maori ko to tatau maunga ko to tatau rangati-
rata nga kai, ngaro i te ao.
  Mo  tenei take a te Iwi Maori be take pai
tonu, engari me pehea e taea ai, i te mea
kaore tatau te Iwi Maori i te ako i a tatau
tamariki ki nga mahi o te rangatiratanga.
me te mana o te Iwi Maori, kaore i te ako
ki te reo motuhake a te iwi Maori, kaore i te

    [NAMA 9 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI," HUNE MANE 8, 1903. Wharangi No. 4]
  mohio  ki te atua; he atua ; ko te ture Kau-
  nihera i homai hei kotahitanga rao nga iwi.
  Maori  o te motu, hei paihere i te iwi ki ru-
  nga ki te ngakau rangimarie, me te whakaa-
  ro mohio, me te ngakau tapatahi, ki te ma-
  hi i te oranga mo te tinana, kaati e mohio
  ana au e kore to tatau mana Maori e tupu,
  mehemea ka penei tonu to tatau ahua me te-
  nei wa nei; i te mea ko o tatau ngutu kau
  kai te pahupahu noa iho, kaore i te oti he
  mahi totika i te Maori, engari tenei ho taui-
  ra, mo tatau ko te huarahi i tupu ai te mana
  o Ingarangi, notemea ko Ingarangi i mua,
  he iwi hoki i raupatutia i whakaraua, engari
  na te kaha ki te rapu i te matauranga ki nga,
  mohiotanga katoa o te ao; na te whakawhi-
  rinaki, kia Ihowa, ka hapainga te hahi o
  Ingarangi hei timatanga mo tona kaha, me
  te matauranga, tae noa mai ki naianei, kua
  kite tatau kua rongo ko Ingarangi te Kiingi
  nui i te ao i raro hoki i te kaha o te atua
  nui, kaore he iwi o te ao i ngaro i le ra i ka-
  raunatia ai a Kiingi Eruera VII.
    Kaati ko nga mahi e mahia nei he mea
  whakahaere i runga i nga tauira kua takoto
 noa mai i mua, me te whakaarotanga iho he
  tauira ko te mahi a te Whiti raua ko Tohu, he-
  oi kua hipa i te wa i tika ai te titiro ki nga
  tauira o mua. heoi kua kiko kore i naianei,
 heoi ano te mea  tika i naianei, he aroha
 whanaunga  atu kia te Whiti, mehemea he
 aroha, he kainga, kore paru te kainga o  te
 Whiti  i Parihaka, engari kaore ano au i kite
 kainga  o rahaki mai nei kia rite, hei mohio-
 tanga atu koia ano, kai te whakarangona
 nga  korere a te Whiti i naianei, kaore he pa-
 inga o te tangata ki te oma ki rahaki o te
 ture, e kore ia e pahure i te ture, e kore hoki
 te ture e hoki ki te iti, otiia ka piki tono ka.
 piki tonu, kaati he kupu poto noa mo te pa-
 nui i kitea iho nei i roto i te "Pipiwharauroa,"
 ara, he korero mai i muri i te tuara o Wereta,
 kaore e tika kia penei he mahi ma te ropu e
 huaina ana he ropu hapai ratau i te Rongo-
 pai o te Karaiti ki tenei motu i enei ra, na
 te ngakau pahaehae ena ahua tikanga, mehe-
 mea hoki kaore te moni e kore rawa te kara-
 kia o nga haahi Pakeha nei e hiahiatia, hei
 mahi ma koutou i roto i enei ra. me penei
 aku kupu mo tena mahi:—
   He aha ra nga hua tika o te whakapono
 ki te atua, he korero ngau-tuara, koia; he
 korero whakahe ranei i tetahi atu, he waiho
 noa ranei i te hunga e noho ana i roto i te
 pouri, he waiho noa ranei i te hunga e pa-
 ngia ana e nga tini mamae, mate mate o te-
 nei ao, maku e ki ake "kaore''—engari ko nga
 hua o te whakapono ko te rangimarie ko te
atawhai tangata, ahakoa rawakore pani ra-
nei ; ko te whakaora i te mamae o tetahi o
tetahi kaore ano ahau i kite kia tahuri nga
haahi o taunu mai nei ki te whakahaere i te
ora mo nga tinana, engari kei nga wairua
anake ta ratau mahi nui, kaati ra waiho noa
ake a Wereta kia haere ana, aha kore e tu-
tuki, a, tutuki ranei tana mahi,  me titiro
marie.
   Kaati tenei ake te nuinga o nga korero a
te Kahu, engari no te wa nei ka haere mai
tetahi tangata o Waitotara ka 24 nga tau i
pangia ai tona waewae e te mate, i haere
mai kia Wereta mo tona waewae, kaore rawa
e kopeke mai, kaati i te mahi a Wereta i ki-
te atu au i ngawari te waewae o taua tanga-
ta, engari ki te mahi a Wereta, ma te wha-
kapono pu o te ngakau ki te atua pono, ka-
tahi ka ora ia Wereta, heoi ano ra e hoa ma,
ana nga hua e mohiotia ai nga mahi he ma-
hi, he maha nga marae o te Tai-hauauru i
haere tahi ai maua ko te Kahu me taku ro-
ngo i ona korero tohutohu ki nga iwi mo nga
ture Kaunihera nei, me ona korero whakaha-
ere mo nga whenua, me nga marae, kei nga
wahine te naahi nui a te ture marae nei, e
kore e taea e au te tuhituhi nga nuinga ake
o nga korero a taua tangata.
    Me  mutu iho i enei, kia ora nga iwi o
te motu.
             Na to koutou hoa.
       Rangiwhakateka Tawhiri.

    HE PANUITANGA KARETI.
  Ki nga rangatira, ki nga reo, ki nga hui-
huinga tangata, tena koutou he panuitanga
tenei i raro iho nei, ki nga matua, taane wa-
hine, me nga taitamariki o te takiwa o Waira-
rapa tae atu hoki ki te Tai-hauauru:—
  Kua hokona mai e te hahi, te whare nui
mo te whenua hoki o te wahine a Takareta
(Lady  Tancred) kei  te takiwa o Clareville
  (Taratahi) hei kareti mo nga taitama o te
 iwi Maori, ko nga moni hei whangai i te
  kareti ko nga moni  kaa whaiti mai, me
  nga moni hoki e puta nui ana i  nga ra-
  hui kura o Papawai  me Kaikokirikiri, ko te
  whakaaro  o nga Taratii kia whakahaerea te-
  nei kareti, i runga ano i te tauira o Te Ante
  ka whakaturia ano  hoki e ratau hei tetahi
  tangata matau hei Mahita, ko  nga tamariki
  tane hei uru ki te kareti ko nga tamariki kua
  paahi i te karaihe tuawha, ka whangaitia ka
  whakaakonatia, ka whakatupuria  hoki ki
  nga mahi oranga mo ratau, kahore he utu
  engari ma nga matua ano nga kahu o te wa
  i timata atu ai te noho o taua tamaiti ki te
  kura, tae noa hoki ki te mutunga; hei nga
  kahu anake e rite ana.
    Kaati ko nga tangata katoa e hiahia aua ki
  te tuku mai i a ratau tamariki taane ki te
  kareti, ara, nga taitama kua paahi i te kara-
  ihe tuawha, me tuku mai o ratau ingoa kia
  Atirikona Wenekooti o Poneke, kia Rev. A.
  O. Wiremu  o Putiki, kia Rev. Teri Paerata
  o Papawai, me Roma Parakitini o Kereitao-
  ne, ko te hiahia nui o nga kai whakahaere o
  te kura kia whakatuwheratia te kura i nga ra
 o waenganui o Hune nei, na konei me hohoro
 te whakaatu atu i nga ingoa o nga tamariki
 e tau ana mo te kura. Ka uru mai ano nga
 tamariki taane o te Tai-hauauru ki te Kareti
 engari ka riro ma nga moni o te rahui kura
 o Porirua e whangai enei tamariki.

 HUIHUINGA   TOPU KAUNIHERA  KI
                   ROTORUA.

                   Waipawa.
                    Mei 10th, 1903.
   Taku whakamarama me ngakau whaka-
 whetai. E nga hoa whakatere i te "Puke"
 hei kona ra.
   He rongo ta te taringa i te mea e ngaro
 ana.  Kitea, ka kitea, heoi ano maharatanga
 ki te wa waara o te rongo a te taringa, ka
 riro te mahi i te kanohi nana i titiro, na te
 pito ngakau i aata rapa, na te mangai i ko-
 rero, na nga ringaringa i whawha i tangota-
 ngo, ka kitea he taonga i te ra e whiti ana.
   E nga iwi e nga hapu koutou katoa te iti
 te rahi, puta noa i Aotearoa me te Waipou-
 namu, me  Wharekauri, hei kona ra kia ora,
 i roto i te ahua o nga wa me ona tikinga
 whakaahuru i te tinana, me nga mahara, ti-
 tiro kia mataa kia Maui, kaa rite tenei ki te
 wa, ina kua pupuri o tatau ringa tetahi ki
 tetahi, kua aata whakawhiti marie tatau, na
 te waahi o te awa wai aata rere nga mea e
 hapu ana, nga mea e ngote ana i te u, nga
 mea kua takoki te waewae, nga mea kua wha-
 rara te tuara mau ano e aata arahi marie,
 kaa mahue ake pea i a tatau i te iwi, te wha-
 kakawhitianga tu tahanga, kua tae tenei ta-
 tau ki te taumata e titiro ai, e mataa ai tatau,
 e mohio ai ki te whakama, ina hoki ra kua
 mohio tatau ki te rauhi i o tatau tinana,
kei kitea mai e tu tahanga ana. Heahakoa
 kua mohio nei tatau ki te whakama, otira ko
o tatau mahara e puhoi ana, e matapo ana
 ki mua i te aroaro, i te kaha o te titiro wha-
 kamuri, kei te piki tona mai nga wa hei ku-
kume  atu i o tatau tinana ki roto i te whaka-
ma,  titiro ngatahi tatau ki tenei rereketanga,
katahi ano ko te tinana hei hoiho, a, ko nga
mahara  hei kaata, ara, ma te tinana e wha-
kaako, e tohutohu nga mahara. Kua  aua
aua te po ka tata te ao, no konei ra kia whai
 whakaaro tatau,
   E nga iwi e nga hapu, kua whariki ki raro
i o tatau tikanga, kua puta nga whakaatura-
nga mo  te hui toopu o nga Kaunihera o te
motu  ki Rotorua, i te 11 o nga ra o Aperira
1903, i tae a-tinana mai hoki ki taua hui nga
Honore Tiamana, i kokiria mai nei e o ratau
Kaunihera, hei mangai ki taua hui, hei wha-
katakoto i nga tikanga whakahaere e pai ai, e
rite ai mo te ahua o tenei wa, i raro ano i
nga tikanga o te Ture Kaunihera marae o te
tau 1900, i tae mai hoki o tatau Honore ra-
ngatira, kai tohutohu, i tu a-tinana mai ratau
ki mua i te aroaro o te hui, ki te whakata-
koto mai i etahi kupu marama, whai tikanga
mo nga mea e pa ana ki te iwi, kia ngawari,
kia ata whakaaro i runga ano i te mehua e
rite ana ki to tatau kaha, ara, ki to te Maori.
me te honore Kapene Mea hoki te Tumuaki
o nga Kaunihera marae, puta noa te motu,
rite tonu ana kupu ki a nga kai tohutohu,
ona whakaaro hoki ki o tatau whakaaro, to
te tangata ra i tupu i roto i te Maori toona
ahua, me te matau ki nga tikanga e taimaha
ana, e mama ana a te Maori.
  



         "TOKU  NGAKAU   WHAKAWHETAI."



 Arawa 



      Hei Kona ra.
           Na.
        Ihaia Hutana.
        Te kai tuhi mo matau ko.
           Tamahau Mahupuku.
           A. Kumeroa.
                        o Wairarapa.

   [NAMA 9 O TE TAU 5.] "TE PUKE KI HIKURANGI." HUNE MANE 8,1903. Wharangi No. 5
         RUATAHUNA.

                          Mei 25th, 1903.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
 tena ra koe me to komiti i raro ia koe, kia
 ora koe, ma te atua koe e tiaki i nga ra ka-
 toa, e mahi maina.i nga mahi nunui o te ao.
   Kaati, tenei aku kupu torutoru ka tukua
 utu hei kawenga ma to tatau maunga, hei
 tuku atu ki nga pito e wha o te ao, ki Aote-
 aroa me te Waipounamu, me era atu waahi
 o te motu nei.
   Kua tae mai au ki Ruatahuna nei, kua
 kite au i toku iwi ia Tuhoe i hui katoa ki
 Matatua, i inoi katoa nga rangatira me te
 iwi kia korero ahua i nga kupu o te hui i tu
 ki Omahu i te tau 1903 i te 5 o nga ra o A-
 perira, ko nga kupu o taua hui i korerotia e
 ahau, ko te whakapikipiki mana katahi, ko
 te moni o te hui 1455, i pau katoa i ahau
 nga korero o te hui kia ratau, me ta maua
 riri ko Eraihia mo taku mana mo te Tahi-
 o-te-rangi, a, i whakanui katoa a Tuhoe ki
 ahau i taku kaha ki te whakahaere i taku
 mana  ia te Tahi-o-te-rangi ko te hui i ka-
 rangatia e au i Omahu ki te tau 1904, ki
 Ruatahuna, kua nukuhia, na Tuhoe i hiki
 tae noa kia Timi, kua kite ahau i te pa o
 Tuhoe, he nui atu nga mea whakamiharo
 kei roto o taua pa.
                   Heoi ano
                      Naha  Te  Kauru.

 NGA WHAI KORERO A TE HUIHUINGA
 TOOPU O TE KAUNIHERA MAORI O TE
      TAKIWA O MANGONUI.

   I TU KI TE WHARE HUIHUINGA  I KAITAIA I
 TE 11TH, o MEI 1903, ME PAMAPURIA I TE 18TH
                o MEI 1903.

 I puare te hui a te Kaunihera Marae mo te
 taenga mai o Apirana T. Ngata te tino Tu-
 muaki, kai-tohutohu a te Kawanatanga mo
 nga Kaunihera Marae  katoa o Aotearoa nei,
 i te mane te 11th o Mei 1903, i tu ano hoki
 ko taua Honore Kai-tohutonu te Tumuaki
 mo tena hui, ko Rata Pomare te tangata tu-
 atahi a te Kawanatanga i tuku mai ai hei ti-
 rotiro i nga Iwi o tenei pito o te motu nei, a,
 ko Apirana te tangata tuarua i tukua mai i
 tenei tau.
   I tu a Apirana ki te whai-korero mo runga
 i nga Ture Marae, ka mutu taana whai kore-
 ro ka tangi te umere a te whare katoa, i te
 pai me te tino marama rawa o nga kupu to-
 hutohu mo nga Marae te tuatahi, (1) ko te
 mea pai rawa hoki o nga Ture Marae nei,
 ko te ekenga atu o te mana o nga Kaunihera
 Marae, ki nga huihuinga ropu Maori, aha-
 koa i rota Kawanatanga, Pakeha ranei, i te
 mea hoki he tini nga Iwi kai te omaoma o
 enei takiwa ki aua tu rota (2) ko te pooti i
 tetahi tangata ma tenei Kaunihera, mo te
 takiwa o Mangonui me Hokianga hei whi-
 riwhiringa mai ma te Kawanatanga, a, tu
 ana ko Riapo P. Puhipi te tangata i tu hei
 tirotiro i nga Marae, (3) ko te pooti i tetahi
 tangata hei Kai-Rehita matenga tupapaku,
 marenatanga, whanautanga  tamariki, a, i
 whakaaturia ko Hahi Ngaputu, Pirihimana
 tuturu a te Kaunihera mo Kaitaia, ara, mo
 Pamapuria ko Tamati Wiremu, ko Ahipara
me  te Ru o te Tokerau, i whakatarewatia ko
te ingoa o te tangata mo te Awanui Noota,
me   Koreponia, otira i pootitia, i muringa
iho, a, tu ana ko Wiremu Hakaraia Awarau
te Pirihimana mo taua takiwa, i te pootita-
nga a te Iwi. He maha etahi atu ahuatanga
o nga mahi a tenei Kaunihera i tohutohu ai
a  Apirana Ngata, a, e tumanako ana nga
mema   katoa o te Kaunihera tera e tika a
ratau mahi a muri ake nei.
  No te ahiahi o ta mane te 18 o Mei 1903,
i noho  ai te Kaunihera Marae ki ta ratau
ake huihuinga, a, ki te tainga hoki o te kawa
o tetahi whare hui i Pamapuria ko te "PATU"
te ingoa o taua whare, he mea hua te ingoa
ki to ratau ingoa hapu ake kia te Patu, a,
he maha nga motini i takoto mai ki te aroa-
ro o te Kaunihera, a, i whakapaua te kaha o
te Kaunihera ki te mahi i aua motini i nga
mea i paahitia me nga mea  i whakakorea
atu, kotahi ano te tino mea nui i mahia e te
Kaunihera, ko te whakapaihere i nga wha-
kaaro o etahi o nga rangatira o taua Iwi e
noho watea ana nga whakaaro, ao noa taua
po ka oti taua take i runga i te rangimarie-
tanga o aua rangatira pai, kotahi anake te
mea  tu-a-pouri i kitea e te Kaunihera nei,
ara, ko to              korenga mana  ki te rohe i
 te whenua pera rawa nae ta te Ture nui, i
 nga whenua e wehea ana hei Marae mo o
 ratau whare hui i whakahau atu ai ki o ra-
 tau Iwi kia mahia, ao  reira tu-a- raruraru
 ana; me nga  Iwi katoa e hapai ana i taua
 mahi rangatira ki runga i te whenua o etahi
 tangata motuhake, a, e whakaaro ana tenei
 Kaunihera mehemea e whakaae ana te Ka-
 wanatanga ki te tuku mai i taua mana ki te
 Kaunihera, tetahi tikanga ngawari ranei mo
 aua putake, hei mea e kaha tonu ai te lwi
 ki te hapai i taua tu taonga, he nui hoki te
 rarurarutanga o taua ahua e pa mai ana ki
 nga Iwi o tenei Kauniheratanga i naianei.
   He whakamutunga mo nga mahi o te hai
 kia whakaaturia ake no te turei te 19 o Mei
 1903 i mutu ai te hui, i hoki atu etahi o nga
 mema  ki o ratau kainga ko etahi i noho mo
 te wenerei ka hokihoki ki o  ratau kainga
 he nui te kaha o nga rangatira ki te awhina
 i nga ahuatanga o te Marae me  to ratau
 Komiti wahine hoki, koia ra te manaki ki
 te whakahaere i te tahua mo te hui me te
 Koea Himene, he nui whakaharahara te pa-
 inga o taua tu taonga i taua hui, a, hei wha-
 kamutunga  rawatanga mo nga mahi a te
 Kaunihera, me hoki ano ahau ki te hui mo
 Apirana ra, ara kua whakaae te Kaunihera
 ki te utu i nga moni e £5 pauna i te tau mo
 te pepa a nga  Kaunihera, hei awhina kia
 kaha ai te mahi i nga mahi a nga Kaunihera
 katoa, a, kua akiaki atu ano tenei Kaunihera
 ki o ratau Iwi kia tango i taua pepa e 5/- he-
 reni mo te tau, he tini nga Iwi tera e kohi i
 te moni awhina i o ratau marae, a, tera e
 tukuna  atu i raro i te tikanga a te Kawana-
 tanga tapiri mai nei, he pauna mo te pauna
 o aua tu moni, ina whakaemia atu ki te ri-
 ngaringa o te Kaunihera o ratau rohe.
          Heoi ano.
              Na te karere a te Kaunihera
 Marae o Mangonui nei.
           Ratima Aperahama.
  (He mea ata whakarite e te mana o te Kau
 nihera Toopu o Mangonui.)

        WHAWHAI A HEKE.
   (Ko te korero o te whawhai i waenganui
 ia Hone Heke me te Iwi Pakeha, ki te Tai-
 Tokerau i te tau 1845, he mea korero na te-
 tahi o nga kaumatua rangatira o Ngapuhi,
 kia Tiati Maninga, he mea tuhituhi hoki ki
 te reo Pakeha.
   Ko  te take i panuitia ai tenei korero hei
 titiro whakamuri ma nga tamariki o tenei
 whakatupuranga, ki nga mahi nunui i mahia
 e o ratou tupuna i nga wa kua pahure ake
 nei, kei wareware ia tatau i te Iwi Maori nga
 mahi a o tatau tupuna heoi te whakamara-
  ma.)

   Kua maha nga tau i naianei, e whakahe-
 mohemo ana tena toa rongonui a Hongi Ika,
 kua huihui mai ana tamariki me tona lwi
 katoa, katahi ka whakaputaina e ia  tenei
 korero kia ratau: e aku tamariki, me aku
 whanaunga, whakarongo ki aku kupu poro-
 poroaki.  A mari nei ina  ngaro atu ahau,
 kia atawhai ki nga Mihingare, kia atawhai
 ki nga Pakeha, whakamanuhiritia ratau ina
 tae mai ki enei takutai, tiakina ratau, me
 noho tahi koutou me ratau, ano he Iwi ko-
tahi. Engari mehemea ka u mai  ki tenei
whenua, he Iwi mau i nga kahuwhero, ka-
ore nei e mahi, kaore hoki e hoko taonga
ana, he mau tonu i nga rakau whawhai, hei
reira kia ohiti koutou ki tenei Iwi, e kingia
nei he hoia, he Iwi kino, heoi ano ta ratau
mahi he whawhai.
   Ina kite koutou ia ratau, whawhaitia, hei
reira e aku tamariki kia maia hei reira ano
hoki e aku whanaunga kia kaha kia maia
kei whakataurekarekatia koutou, kei riro ho-
ki to koutou whenua rue a koutou taonga i
te Iwi ke, no te mutunga o tona whakapuaki
i enei korero ka mate hoki ia.
  He maha nga tau i muri mai, ka nui ha-
ere nga Pakeha me te hoia haere i runga i
te whenua katoa, me te hokohoko taonga ki
te Iwi Maori, me te noho tahi hoki me tatau
me te ahua reka o nga Maori mo tenei tu
ahua, me nga taonga o te Iwi Pakeha e riro
mai ana, ara, te paura, te patiti, te paraikete,
te tupeka, me era atu taonga papai a te Pa-
keha e riro mai ana i te Iwi Maori, na ka
noho tahi ratau kaore he raruraru.
  He maha ano nga tau i muri iho i tenei
ka tae he rangatira no te Iwi Pakeha, e kiia
nei he Kawana. He nui atu hoki to matau
maha mo tona taenga mai, notemea i rongo
 matau he tino rangatira ia, i mahara hoki
 matau he tangata nui ia i to era atu Pakeha
 ka maha ake ona taonga, ara, te paraikete, te
 tupeka, te pu, i o era atu Pakeha, a, ka ho-
 mai noa e ia enei mea kia matau mo te ko-
 re utu.
   Na ka rongo ano hoki matau, kai te haere
 te Kawana ki nga wahi katoa o te whenua,
 me te kawe haere i tetahi pukapuka nui, me
 te tono haere ki nga rangatira katoa kia tuhia
 iho o ratau Ingoa ki runga. I rongo ano
 hoki matau ko nga rangatira katoa o Nga-
 puhi kua oti nei te tuhituhi o ratau Ingoa
 ki taua pukapuka, kua whakawhiwhia ki te
 tupeka, ki te paraoa, ki te huka me era atu
 taonga maha noa atu mo to ratau tuhituhi-
 tanga.
   Na ka tahuri matau ki te kimi i te tikanga
 e hiahia nei te Kawana kia tuhituhi matau i
 o matau Ingoa, ka whakaaro etahi o matau
 kai te pirangi te Kawana nei ki te makutu i
 nga rangatira, engari ka kataina matau mo
 tenei whakaaro o matau e o matau hoa Pa-
 keha, ka ki mai hoki ko te Iwi o Europi ka-
 ore e mohio ki te makutu tangata.
   Ka whakaatu  mai hoki ko te hiahia o te
 Kawana kia whakaae matau, kia noho koia
 hei rangatira mo te Iwi Pakeha, ka mea
 ano hoki etahi kai te hiahia ia kia noho koia
 hei rangatira mo nga Iwi e rua, ka awanga-
 wanga hoki matau mo nga rongo kua tae
 mili noi matau.      Otira  ko to  matau
 manukanuka  i tenei wa kia wawe te tae
 mai Kia matau, be wehi no matau kei pau
 i  era ata  Iwi,  ara, nga  paraikete, nga
 tupeka, me era atu taonga, kei haere mai
 ia ki to matau takiwa, kua kore he toenga
 ma matau, mo to matau hainatanga i tona
 pukapuka.
   Kaati kaore i roa i muri mai ka tae mai
 te Kawana ki to matau takiwa, rae ona hoa
 rangatira o te iwi Pakeha, me ona kai-wha-
 maori, katahi ka mine mai matau nga ra-
 ngatira, nga tutua, nga wahine nae nga ta-
 mariki, ka haere matau ki te whakatau ia ia,
 na ka whakamaramatia mai e nga kai-wha-
 kamaori ki te tuhi matau, i o matau ingoa
 ki te pukapuka, a, i tetahi atu tu maaka ra-
 nei ka riro ma te Kawana matau  e tiaki,
 kia kore ai hoki a matau  maara  e murua,
 me a matau pa tuna; hiinga ika, whenua,
 ngaherehere, me era atu taonga o matau. Ka
 pa  mai he wehi nui ki etahi o matau, mo
 tenei rongo, he mahara hoki tena tetahi tau-
 a nui kai te haere mai no tetahi atu whenua
 tawhiti, hei whakangaro ia matau, ka mea
 etahi o matau he kupu whakawehiwehi noa-
 iho ia tatau.
   Na ka whakamaramatia mai ano kia ma-
 tau e te kai-whakamaori, ki te tuhi matau
 ki te pukapuka a te Kawana, ka maha atu
 nga Pakeha e haere mai ki to tatau whenua,
 rue te mau mai i nga taonga papai, hei hoko
 mai kia matau, e kore hoki e roa ka tupu
 ake nga  taonga  pera me   Korotareka te
 rahi ki nga waha pu  katoa, puta noa i te
 motu noi. Na koa ana matau i to matau ro-
 ngo nga i tenei korero, notemea kaore ano kia
 ngata to matau hiahia i te iti o nga taonga
 e riro mai ana ia matau, ara ka tahi pea ma-
 tau ka rato, i te pu, i te paura, i te paraike-
 te, i te tupeka, i te toki nae era atu taonga
 maha noa a te iwi Pakeha.
  Na ka whakarongo matau me te whakapo-
no hoki ki nga korero a te kai-whakamaori.
   No te mutunga iho o nga korero a te kai
whakamaori,  katahi ka haere atu a Te Tao-
nui me  etahi atu o nga rangatira ka tuhitu-
hi ki te pukapuka a te Kawana, katahi a te
Taonui ka haere atu ki te Kawana ka ra ia
ki te Kawana, me te miti hoki i tona ringa,
te whakaaro hoki katahi te mahi ware, me
to matau ohorere hoki mo te mahi perata-
nga  o tera tangata rangatira o Te Taonui,
otira he tangata mohio a Te Taonui ki nga
tikanga a ta Pakeha, i tae hoki ia ki Poiha-
kena i runga Kaipuke,  ka whakaatu mai
hoki ia kia matau e pera katea ana nga tino
rangatira o te Pakeha e haere atu ana kia
kite i te Kiingi i te Kuini ranei o Ingrangi,
a, ka mohio iho matau he mahi tika ano ia,
na no te mutunga iho o te tuhituhi a Te Ta-
onui me ana hoa rangatira ki te pukapuka a
te Kawana, na titiro atu matau kaore ano
kia homai e te Kawana he taonga ki enei ra-
ngatira, na kua ahua kino haere matau ki
tenei, no konei ka haere atu etahi o nga ra-
ngatira ka tono hangai atu ki te -Kawana,
utua matau i te tuatahi hei muri matau ka
haina ai.
  Ka  mea atu hoki  tetahi o nga rangatira

       TAUIRA  POTO.
O  NGA TURE O TENEI PEPA .
                 (Ture 1.)
  Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" i te tau 10/ hereni.

                 (Ture 2.)
  Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua. o te Ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
  "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
          Greytown  Wairarapa.

                (Ture 3)
  Ki te tuka moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.

                 - (Ture 4.)
  E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.

                  (Ture o5)
  Ko  te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
  Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi.'

  Printed and Published by T. RENATA.
  Under the Authority of H. T. MAHUPUKU,
at his Registered Office. Main-street Grey-
       town North, Wairarapa, N.Z.