|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 5. 05 January 1903 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 5 WAIRARAPA HANUERE TAITE 15,1903. [TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
*
Ko nga take tenei o te hui a Wikitoria
Taitoko Reweti, ratau ko ona tungaane me
nga hapu o te Taihauauru, i hui ki Putiki
Whanganui, i te 10 o ngara o Tihema 1902,
i tae atu te Pirimia me te Minita mo te taha
Maori, rae te Heretana Timuaki o nga Kau-
nihera Maori, a, i reira hoki a Tamahau me
A. H. Kumeroa Tiamana o Rongokako.
No te 3 p.m. ka tae te Pirimia me te
Minita mo te taha Maori, me te Heretana,
me era atu Pakeha arahi i te Pirimia. He
maha nga rangatira i whaikii, ki te Pirimia
me te Minita mo te taha Maori.
I muri ka tu mai ko Ru Reweti, ka pa-
nuitia mai nga take o te hui i karangatia ai
te Pirimia me te Minita mo te taha Maori,
koia nga take i raro iho nei:—
Ko o matau hiahia enei hei inoitanga ma
matau ki a koe me te Minita Maori. E pa
atu ana enei take ki o matau whakaaro rao
runga i nga ritenga e haere pai ai, kaha ai
hoki nga mahi i raro i "Te Tare Kaunihera
Maori, 1900, "me" Te Ture Whakahaere I
Nga Kaunihera Maori, 1900, me ona Ture
whakatikatika.
Ko matou hiahia i raro i "Te Ture Kau-
nihera Marae, 1900," koia enei:—
(1.) Kia awhinatia e Te Kawanatanga nga
mema o nga Kaunihera Marae, i runga
i te tikanga hoatu paahi kia ratau mo
nga Rerewe me nga tima o Te Kawa-
natanga, ina haere nga mema ki nga
huihuinga o Te Kaunihera, i runga ra-
nei i nga mahi a te Kaunihera;
Ahakoa ano kua rongo matau i wha-
kangawaritia e Te Minita o nga Rerewe
nga haerenga o nga mema Kaunihera
ki ona hui i runga i ona Rerewe, me to
matau whakanui whakapai mo taua wha-
kaaro ana, e mahara ana matou he mea
tika kia inoi atu ano matau kia koma,
kia meatia aua haerenga o aua mema
Kaunihera kia kore he utu.
(2.) Kia whaka-whanuitia ake e Te Kawa-
natanga nga mana o nga Kaunihera
Marae, kia taea ai e aua Kaunihera te
karanga ki o ratau aroaro, nga Maori
i mahi kino ki te Maori i runga i nga
hara ririki i waenganui i nga Maori,
kia uiuia, kia whakawakia e nga Kauni-
hera, a kia whaimana nga Kaunihera
ki te whakatau i nga whiu ki runga ki
te tangata hara, ki te hunga hara ranei.
a me rite taua whakatau, ano he wha-
katau, na te Kooti whakawa hara o te
Takiwa:
Kahore matou e hiahia ana kia mahia
e nga Kaunihera Marae nga hara tau-
maha a nga Maori: Kahore hoki matau
a hiahia ana kia hanga he tikanga e
taupapatu ai nga maki a nga Kaunihe-
ra Marae ki nga mahi me nga whaka-
taa a Te Kooti whakawa Hara o Te
Takiwa: Engari e maharatia ana e
matou; tera te Kai-Whakawa Hara o te
Takiwa e mama, i nga mahinga o nga
hara ririki o nga Maori ki roto ki te
ringaringa o te Kaunihera Marae.
Mo nga ahua o nga hara e tika ana
kia takoto mai ki roto ki te mana e ino-
ia nei e matau kia korua, nae waiho ma
te hui Toopu o nga Kaunihera e wha-
kararangi; kaati ano ta matau inaianei,
ko te inoi kia korua, kia whakaaetia kia
whaka-whanuitia ake nga mana mo nga
Kaunihera Marae.
(8.) Ka inoi atu matau kia korua, kia riro
ma te Kawanatanga e utu etahi kai
tirotiro kai tohutohu kai whakakorikori
i nga iwi Maori i roto i nga takiwa ki
te mahi, hei whakatutuki i nga whaka-
painga kainga, me etahi katoa atu o
nga ritenga e meatia ana kia mahia ki
roto i nga kainga, i nga whare, hei pai
hei ora mo nga tangata Maori no ratau
nga kainga me nga whare.
Ko aua tangata ma nga Kaunihera e
whakatu, kia ripoata tonu ai aua kai
tirotiro ki te Kaunihera i nga wa katoa
a ma te Kaunihera e tuku he kape o
taua ripoata ki Te Minita Maori, a ma
te Kaunihera e whiriwhiri, e whakatau
he tikanga mo nga mea katoa e tohungia
aua e te ripoata a taua Apiha.
Ko te wahi nui o tenei inoi, ko te to-
no atu kia korua, ma te Kawanatanga
aua kai tirotiro e utu.
I inoia ai tenei e matau kia korua, he
hiahia no matou kia korikori tonu nga
iwi ki te aiahi i nga mea katoa e rite
ana kia mahia ki roto ki o ratau kainga
i raro i te Ture nei: A he mohio no
matau, he iti rawa nga oranga o nga
Kaunihera, e taea ai e ratau te utu aua
kai-tirotiro.
Ko O MATAU HIAHIA I KARO I "TE TURE
WHAKAHAERE I NGA WHENUA MAORI 1900,"
ME ONA TURE WHAKATIKATIKA, KOIA ENEI :—
(1.) Me awhina e te Kawanatanga nga me-
ma o nga Kaunihera Whenua, i runga
i te whakawhiwhi i aua mema ki te
paahi mo nga Rerewe me nga tima o
te Kawanatanga, mo a ratau haere ki
nga hui a te Kaunihera Whenua.
(2.) Ko tetahi waahi o te moni e pootitia
ana e te Paremata hei awhina i nga
whakahaere a Te Kooti Whenua Maori
i ia tau, me huri mai hei utu i etahi o
nga whakahaere a nga Kaunihera Whe-
nua, i raro i "Te Ture Whakahaere i
nga Whenua Maori 1900."
(3.) Ko nga Maori ahu-whenua i roto i te
iwi Maori, me awhina e te Kawanata-
nga, pera me tana awhina i nga iwi
Pakeha e noho whenua ana, te awhina
i raro i "Te Ture Tuku Moni ki nga
Tangata Noho Whenua." He mea pai
mehemea e taea e te Kawanatanga te
tuku he moni pera ki roto ki Te Tari
Whakahaere i nga Whenua Maori, i
raro ia Tamatea (P. Sheridan.)
(4.) Ko nga rori nunui me nga piriti o nga
rori nunui e mahia ana ki nga takiwa o
nga whenua Maori, ki runga ranei ki
nga whenua Maori kua tukua nei ki Te
Kaunihera Whenua, tera ranei e tuku»
ki Te Kaunihera Whenua a muri ake
nei, hei whenua tapatapahanga ma U
Kaunihera, hei whenua whakanohono-
hoanga ki te tangata, e inoi atu ana
matau kia korua, ma te Koroni ena
, ahua rori me ena piriti e utu, a, kau»
hei waihotia hei taumahatanga ki ru-
nga ki nga whenua o nga Maori, penei
me ta te Ture Whakahaere i nga Whe-
nua Maori e kii nei. He whakamama-
tanga tenei e inoia ana e matau kia
whakaaetia mai e korua kia tukua mai
ki te iwi Maori.
(o.) Mo nga ruuri whaka-tekihana i nga
whenua katoa e tukua atu ana e nga
iwi Maori ki te Kaunihera Whenua,
hei whenua whakanohoanga ki te ta-
ngata, e inoi atu ana matau kia korua,
kia riro ma te Koroni e utu aua wha-
ka-tekihanatanga, a, kaua e waiho hei
taumahatanga ki runga ki te whenua.
He whakamamatanga tenei e inoia
ana e matau kia pai korua ki te wha-
kaae mai, a, kia kaua e penei me ta te
Ture e kii nei, ma nga whenua ano •
nga Maori e utu.
Haaunga nga whenua e purutia ana
e nga Maori kia ratau ano hei whenua
mahi ma ratau. Ko nga muri mo ena
whenua me riro ano ma nga Maori •
utu.
"RORI NUI TIMATA MAI I RUNGA O TE WA •
WHANGANUI KI TE TAI."
Mo nga whenua kua tukua ki te Kauni-
hera Whenua e nga iwi o Whanganui, a tae
atu ki etahi atu whenua tera e tukua ki te
Kaunihera Whenua a muri nei, e kite an»
matau he iti te painga e puta ki nga tanga-
ta noho i runga i nga tekihana o aua whe-
nua, mehemea ka kore e timataria tonutia •
te Kawanatanga te hanga tetahi rori nui, hei
whakapuare i nga whenua Karauna me nga
whenua Maori e tukua ana mo nga tikanga
whakanohonoho tangata, hei putanga mo
nga kararehe me nga taonga taumaha a nga
tangata noho i aua whenua. Ko te rori me
hanga mai i nga whenua kua tukua nei ki
te Kaunihera i runga i te awa nei, haere mai
ki nga whenua Karauna, ka haere tonu mai
i te taha o te awa kia puta mai ki te taone
o Whanganui.
Heoi ano te mea e puta mai ai nga taonga
kararehe a nga iwi noho whenua o runga o
te awa nei ki nga makete o waho.
Ko tetahi kia whai huarahi ai nga Pakeha
me nga Maori e takahitia nei e nga tima •
te Kamupene o Hatariki. He nui nga
nae nga uauatanga e pa mai ana kia matau
me o matau iwi e noho ana i nga kainga i
runga o te awa nei i nga whakahaere
a taua Kamupene. Ko enei raruraru me
enei uauatanga, no te hinganga o te Kamu-
pene tuarua i roto i te awa nei i timata ai. He
mea timata tonu i te whakataumahatanga •
nga utu haere mo te tangata me nga utu ha-
ri taonga i runga i ana tima.
Ko nga whakarerenga o etahi o matau •
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 5, OTE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE TAITE 151903. Wharangi No. 2]
aua tima. Kahore e mohiotia e matau i na-
ianei, ka haria ranei matau e nga tima o ta-
ua Kamupene, kaore ranei, i runga i te rere-
ke rawa o a ratau mahi.
He mea tino pai, mehemea ka hohoro te
mahi a te Kawanatanga i taua rori. Ka wa-
tea a ka mama nga Pakeha me nga Maori i
nga tikanga me nga mahi rereke a te Kamu-
pene nei.
E maharatia ana e matau, he mea pai ano
kia whiriwhiri te Kawanatanga i te take
whakahaere tima mana ki roto ki te awa nei,
hei huarahi e mana ai nga utu haere o nga
iwi kia pai ai ano hoki nga tikanga mo nga
iwi.
TE WHAKAUTU A TE PIRIMIA.
Ko te whakautu tenei a te Pirimia i nga
take i whakatakototia ki tona aroaro e nga
Rangatira o to- hui, me tona whakamarama
hoki i etahi whakahaere hou e pa ana ki te
iwi Maori, me tona tumanako hoki kia awhi-
na mai nga Maori i aua tikanga, hei tikanga
pupuri i te whenua hei ora mo te iwi Maori
me te whakanohonoho i runga i aua whenua
ki te Maori me te Pakeha, kia tipu he taonga
hei ora mo nga iwi e rua, me te tuku hoki
i te mana whakahaere i aua whenua ki te
iwi Maori, me te awhina hoki a te Kawana-
tanga ia ratau. Otira kua puta etahi wha-
kahe mo te Kawanatanga, notemea kaore
ano te Kawanatanga kia whakanohonoho
tangata ki runga i etahi whenua Maori i
raro i enei tikanga hou, engari me ata titiro,
e rima miriona eka (5000000 eka) e whaka-
haeretia nei, a me ata haere atu te mahi kia
ata oti pai ai nga raruraru. Ko tetahi ahua
hei tirohanga ma tatau, e rima miriona eka
(5000000 eka) e puritia nei e nga Rangatira
Pakeha, ara, e nga Rangatira teihana, mehe-
mea ka hiahia te Kawanatanga ki tetahi o
' aua teihana hei whakanohonohoanga tangata
era e pau te 12 marama e whakahaere ana,
ka riro mai ai. Kaati kua tata te tukua ki
roto T te ringaringa o nga kai ruuri, e 90,000
kia roherohea hei kainga whakanohonohoa-
nga tangata, e tumanako ana ahau era ahau
e kaha ki te whakaatu ki roto i te whare
Paremata a tenei tuunga e heke iho nei, kua
nohia etahi o aua whenua e te tangata. Ko
te whenua tuatahi hei mahinga ko te Poraka
o Ohotu e 40,000 mano eka, i rongo ahau
tera e whakahaeretia taua Poraka e te Kau-
nihera i nga ra o Hanuere, e mea ana ahau
kia tukua nga kai ruuri ki runga, mahi ai kia
mahia tonutia i naianei, kia tu rawa ake ai
te hui a te Kaunihera, e ai ana ratau hei
whakatikatika i nga rohe. Ko te tino hiahia
o te Kawanatanga kia whakatungia he Apiha
takiwa, hei whakahohoro i nga mahi a nga
kai ruuri i te mea kai nga kai ruuri e whaka-
roaroa ana nga mahi, a, e kore hoki e pai kia
mau tonu aua mahi a muri ake nei, notemea
kai te mate tahi te Pakeha me te Maori i
runga i taua mahi kukume roa i nga mahi,
ko te hohoro atu hoki o te whakanoho tanga-
ta ki runga ki te whenua, ko te hohoro hoki
o te puta mai o nga ahua o te whenua ki te
tangata
Kai te Rangatira tonu te iwi Maori, engari
kai te noho rawa kore, kai te Rangatira ratau
io ratau whenua, a, kai te rawa kore i te mea
kaore ano i puta mai he hua o te whenua kia
ratau, notemea kaore ano kia nohonohoia aua
whenua e te tangata, kaati ko nga Maori ano
kai te kai i o ratau whenua, me te pau atu o
ratau whenua i runga i nga naahi nama.
Ko te Apiha takiwa i whakahuatia i runga
ake nei, me whakahaere ia i runga i nga.
whakahau a te Kaunihera Whenua Maori, a,
me taka ia ki raro i nga whakahaere o te
Ture Kaunihera.
Mo ta koutou tono kia whaka-whaitaima-
tia koutou ki te utu i nga mahi a nga Kai-
ruuri he tono pai tenei ki taku titiro iho,
kaati ko nga moni a te Kawanatanga i pau
mo nga Kai-ruuri, me whakaea ano i runga
i nga tikanga Itareti, i roto ano i tetahi tai-
ma i whakaritea.
Mo ta koutou tono kia haere kore utu nga
mema o nga Kaunihera i runga i nga Rere-
we ki a, ratau huihuinga, kaore tenei i te ti-
kanga kia hoatu he tikiti-utu-kore, ki nga
mema Poari Whenua me era atu ropu pera,
engari maku e tuku ta koutou tono ki te
Minita b nga Rerewe, me kore e whakaae kia
whakahokia iho te utu mo nga tikiti o nga
mema pera.
E tika ana ano te kii a nga Maori, kai te
puta he painga ki te Koroni, i runga i nga
tikanga whakanohonoho tangata, mo tenei
era e tirohia paitia ta koutou tono moni hei
awhina i nga Kaunihera, ina kitea-iho, e ho-
ki iho ana nga moni e pau i nga Kaunihera,
i nga moni e pau ana i nga Kooti Whenua
Maori.
Mo ta koutou tono kia tukua he moni ki
nga tangata noho whenua, ko tenei tono ki
taku whakaaro iho, e hangai ana ki runga
ki ta te Ture i whakaaro ai.
Mo ta koutou tono mo nga rori me nga
piriti ki runga ki nga whenua Maori, pera
me to nga wehnua Pakeha, ko tenei tono e
whakaatu ana kai te aru nga Maori i nga
hikoinga o ratau hoa Pakeha. Kaati ko nga
rori nunui me nga piriti o aua rori, me riro
ma te Koroni e utu engari ko nga rori ririki
o te takiwa, me tau ano tena ki runga ki te
whenua, a, ko nga moni e pau ana ki runga
i nga mahinga i aua rori, me whakaputa e te
Kawanatanga i runga i nga tikanga Itareti.
Mo ta koutou tono kia whakawhanuitia
nga mana o nga Kaunihera Marae, kaati i
te mea e tino pai rawa ana te whakahaere
a nga Kaunihera Marae, e tika ana kia wha-
kawhanuitia ake e te Paremata he mana mo
nga Kaunihera Marae i ia wa i ia wa.
HE MIHI.
E mihi ana ahau e whai koa ana hoki mo
te kaha o nga Maori ki te whakapai i o ratau
Marae, a, e mihi ana hoki ahau mo te kaha
o Takuta Pomare ki te whakahaere i nga
tikanga hei oranga mo te iwi Maori, a, e
tino whakaatu ana ahau kia koutou, kua tu-
kua katoatia nga tikanga mo te ora tinana
tangata ma tona ringa e whakahaere, me tino
whakarongo hoki koutou ki nga tohutohu a
Takuta Pomare kia ora roa ai koutou. E
mea atu ana hoki ahau ki nga Kai-tirotiro
kia u ki a ratau mahi, kia rite ai nga Ture
a te Kaunihera, otira tera atu te roanga o
nga tohutohu a te Hetana, engari me kaati
iho i konei.
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE PIRE HEI WHAKATIKATIKA I NGA TURE MO
NGA WHENUA MAORI, 1902.
HE TURE hei whakatikatika i nga Ture e
pa ana ki nga whenua o nga Maori.
KUA MEINGA HEI TURE e te Runanga Nui o
Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Pa-
remata, i runga ano i tona mana, ara :—
1. Te Ingoa poto o tenei Ture ko "Te ;
Tare Whakatikatika i nga Ture mo nga ,
Whenna Maori, 1902."
2. Kaore te ota, te tiwhikete, te whaka-
tau ranei a te Kooti Whenua Maori e tau ana
hei mokete ki runga ki te whenua o tetahi ;
Maori, a, i putake mai taua mokete i runga
i tetahi ruuri i whakamanaia i muri iho i te :
paahitanga o tenei Ture, e hoatu i te mana
ki te kai-tango-i-te-mokete e kaha ai ia, e
tika ai ranei ia, ki te muru i taua whenua
kia riro i a ia, kia pahure ra ano nga tau e
rima o muri iho o te wa i rehitatia ai engari
ina oti te rehita taua ota, tiwhikete, whaka-
tau ranei, ka ai taua rehitatanga hei arai a ':
kore ai e taea te rehita o etahi atu pukapuka
whakahaere mo taua whenua, otira e taea ai
te pera ma te whakaae anake o te kai-tango-
i-te-mokete ma te utu ranei kia ea te moni G
tiakina ana e pungaia ana o taua ota, tiwhi-
kete, whakatau ranei, ara, me uta atu ki te
Tari o te Kai-tiaki mo te Katoa i runga i nga
tikanga kua whakaritea nei e te tekiona ono
tekau ma waru o "Te Ture Kooti Whenua
Maori, 1894."
Engari ia, ina tupono ki te whenua e riihi-
tia ana, ka ahei te kai-tango-i-te-mokete ki .
te tono ki te Kooti kia whakaputaina he ota
hei whakatau i te moni mokete hei taunaha
tuatahi ki runga ki nga moni o te riihi ki era
atu moni ranei e puta ana, i taua whenua, a
ka ai taua ota hei whakamana i te kai-tango-
riihi i tetahi atu tangata ranei e whai tikanga
ana ki te utu atu i te moni e whakahau ana
kia peratia e taua ota.
3. Ahakoa etahi atu tikinga e takoto ke
ana i whakataua e te Tumuaki Kai-ruuri rao
tetahi ruuri i whakamanaia i mua atu i te
paahitanga o tenei Ture, me ahei te whaka-
tau o tetahi ota taunaha mo taua ruuri i
whakamanaia ra engari me whakatau i runga
i nga tikanga o te. tekiona o mua tonu ake i
tenei
5. Ko wahanga-tekiona tahi o te tekiona
ono o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua
Maori, 1900," kua whakatikatikaina e tenei
Ture, a kua apitiria atu ki te mutunga o taua
wahanga-tekiona enei kupu "a i runga i taua
tuunga ona kua whiwhi ia a ka ahei ia ki te
whakahaere i nga kaha me nga mana katoa
o nga Kai-whakawa o te Kooti Whenua Ma-
ori me te Kooti Maori Whakawa Tuarua, a
kaati tonu ko tenei tekiona hei whakamana
hei whakatu i a ia nao aua mahi.
6. Ko wahanga-tekiona tahi o tekiona
waru o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua
Maori, 1900," kua whakatikatikaina e tenei
Ture, ara, kua whakaurua, ki muri iho i te
kupu "huihuinga," enei kupu "haaunga ia
mehemea he whakaoti kau i etahi huarahi
whakarite tikanga te take i karangatia ai te
Kaunihera kia huihui, a hei reira ka ahei te
Tumuaki ki te kite ia he tika ki te kii kaore
he tikanga e tae atu ai ki taua huihuinga
nga mema e nuku atu ana i te rima maero te
tawhiti o ratau kainga e tu ai Le huihuinga o
te Kaunihera."
7. Ko tekiona rua o "Te Ture Whaka-
tikatika i nga Whakahaere Whenua Maori,
1901," kua whakatikatikaina e tenei Ture,
ara, kua whakaurua, ki muri i te kupu "ro-
he," enei kupu "i te ingoa ranei."
8. Me whai mana te Kawana i ia wa i
runga i te Panuitanga i perehitia ki roto ki
te GAZETTE me te KAHITI ki te panui i tetahi
piihi whenua Maori, i etahi piihi whenua
Maori ranei, ahakoa he wahi aua piihi no
etahi poraka maha kaore ranei, a ahakoa e
puritia ana aua whenua e nga tangata nona
i runga i te taitara wehewehe kaore ranei,
ara, ki te kii me tau aua piihi wherua ki te
Kaunihera hei tuunga mo tetahi taone Ma-
ori, a i runga ano i taua panuitanga ki te
tapa i tetahi ingoa mo taua taone.
9. Ina whakatakotoria tetahi kape tika
) taua panuitanga me tetahi mapi whai ma-
na o taua taone ki te Kai-rehita Takiwa
Whenua o te takiwa i takoto ai taua taone,
ne whakaputa ki te Kaunihera tetahi tiwhi-
kete taitara i raro i "Te Ture Whakawhiti
Whenua, 1885," mo taua piihi mo aua piihi
whenua ranei.
10. Hei reira me whakahaere taua taone
5 te Kaunihera hei painga mo nga tangata
whai tako, a mo runga mo enei tu tikanga
ne tino kaha me whai mana hoki:—
(a.) Ki te whakahaere tikanga kia ruuri-
tia taua taone, kia whakatakotoria
nga tiriti, nga rota, me nga rahui e
maharatia ana e te Kaunihera he
mea tika, a mo-runga mo taua ma-
hi me ahei ia ki te tango i te katoa
i etahi wahi ranei o tetahi ruuri ta-
whito kua oti te mahi;
(b.) Ki te whakatau, i te mea kua rongo
i nga kotero a nga hunga e pangia
ana, i ia take tautohe 9 puta ake ana
mo te wahi nei takotoranga mo nga
kainga nohoanga me era atu mea
ranei e pa ana ki nga tiriti, rota, ra-
hui ranei, a mo runga nao aua tika-
nga pera me ahei ki te whawha atu
i etahi i katoa ranei o nga whaka-
taunga a te Kooti Whenua Maori i
nga hea me. nga paanga o nga tanga-
ta no ratau taua taone;
(c.) Ki te whakahaere tikanga mo ia o
aua. rota mo ia ranei o aua rahui,
ara, ki te hoko; ki te riihi, ki te wha-
kawhitiwhiti, ki te pewhea ranei i
runga i ona huarahi i ona tikanga
ranei e whakatakotoria ana e te Ka-
wana a mo aua tikanga katoa ma
te Kaunihera i runga ano i tona
ingoa; e haina: nga, pukapuka tuku
katoa- a me-te taoro atu-hoki o tona
mana kaiwhakahaere i nga mana
i katoa ano ko ia te tangata, nona ake
te whenua kua pumau ki a ia.
|
|
3 3 |
▲back to top |
NAMA 5 O TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI HANUERE TAITE 15 1903. Wharangi No. 3
(d.) Ki te whakarite i nga nohoanga mo
nga Maori mo ratau te whenua i
runga i tetahi rota i irunga i ona ti-
kanga e whakaarohia ana he mea
tika;
(e.) Ina oti i a ia te tango atu nga utu
mo te ruuri, mo te whakatakotora-
nga me te whakataunga i taua tao-
ne, me era atu moni i pau, i utua
ranei e te Kaunihera rao runga mo
taua taone, a ina oti i a ia te utu te
whakaea ranei i nga nana whai ma-
na, i nga taunaha, me era atu moni
ranei e tau ana ki runga ki taua ta-
one ki tetahi wahi ranei o taua taone
i mua atu i te whakatuunga o taua
taone, me whai mana te Kaunihera
ki te tuha i ia wa i ia wa i nga toe-
nga o nga moni e puta ana i taua
taone ki nga Maori no ratau taua
whenua, i runga ano i te rahi me te
iti o ratau hea me o ratau paanga ki
taua whenua ;
(f.) Me te taoro atu o tona mana ki te
mahi, ki te whakahau ranei kia ma-
hia, nga mea katoa e tika ana e whai
take ana ranei kia mahia hei wha-
kahaere mo taua taone.
11. Me whai mana te Kawana i ia
wa ki te whakarite, ki te whakarereke, ki to
whakatika ranei i nga tikanga-whakahaere
hei whakatakoto i te huarahi me nga ritenga
e riihitia ai, e hokona ai, e whakawhitingia
ai, e whakahaerea ai ranei i runga i etahi atu
tikanga, me te whakatakoto i nga huarahi
katoa hei whakahaeretanga ma te Kaunihera
i taua taone. Ko aua tikanga-whakahaere
katoa me panui ki roto ki te GAZETTE me te
KAHITI.
12. Ko ia panui i raro i tenei Ture me
ahei te whakatika, te whakarereke, te wha-
kakore ranei e te Kawana i ia wa i runga i
tana i whakaaro ai he mea tika, a hei reira
ko nga whakatikatikanga katoa me nga wha-
kakorenga atu o nga take o roto o te Rehita
Whakawhiti Whenua e whai tikanga ana
kia mahia, me mahi e te Kai-rehita Takiwa
Whenua, engari kaua hoki aua mahi ana e
whakahee i nga tuka whai mana kua oti te
mahi i mua atu i taua wa.
13. Ko enei tekiona e rima o runga tata
ake nei, rae uru atu a me korero tahi ano he
wahi no "Te Ture Whakahaere i nga Whe-
nua Maori, 1902."
14. E whakakorea atu ana e tenei Ture
te tekiona toru o "Te Ture Whakatau Kere-
me Whenua Maori, Whakatikatika hoki i
nga Ture Whenua Maori, 1901," a kaa mei-
nga ko enei kupu e whai ake nei hei whaka-
kapi rao era:—
Me ahei te Kawana i runga i tana Ota
Kaunihera ki te tuku mana ata ki te Kooti
Whenua Maori kia whiriwhiri kia whakatau
i nga take e tautohetia ana mo runga mo
nga rohe o te Huatau Poraka, e mohiotia
ana nei hoki ko nga Kereme Whenua a
Odeland, i te Kaute o Hokianga, me te wha-
kawa i era whenua e puritia ana e te Karau-
na e keremetia ana ranei e te Karauna, ano
he whenua Maori ina kitea e te Kooti kihai
i tika kia uru ki roto ki te Karauna karaati
i tukuna kia James Scott Odeland mo taua
whenua.
15. E whakamanaia ana te Kai-tiaki mo
te Katoa e tenei Ture kia tono atu ki te Hupi-
rimi Kooti (hei raro iho nei haina ai ko "te
Kooti") kia whakakorea ato te whakatau a
te Kooti Whakamana o te tekau ma rua o
nga ra o Aperira, tau tahi mano iwa rau ma
rua, i runga i nga tono a William Humphries,
i raro i te tekiona wha tekau ma waru o
"Te Ture Whakatau Kereme Whenua Mao-
ri, Whakatikatika hoki i nga Ture Whenua
Maori, 1901" (hei raro iho nei haina ai ko
"taua Ture,") mo runga ia mo etahi rahui
Maori i Taranaki e mohiotia ana ko te teki-
ona 23, takiwa o Pitiroi, ko Raumati ranei,
rahui Maori A, ko Purakau ranei, me rahui
Maori, Nama 4, ko Ratahangae ranei.
Ko taua tono me tuku atu ki te Kai-rehita
o te Hupirimi Kooti i Ngamotu i roto i te
marama kotahi o muri tata tonu iho o te ra
e timata ai te mananga o tenei Ture, me
whakaatu atu hoki i nga take whakahee atu
a te Kai-tiaki mo te Katoa mo taua whaka-
taunga. A ko te mahi ma te Kai-rehita he
whakarite kia tae taua tono kia whakawakia
i te tuunga tuatahi o te Kooti ki taua takiwa.
I te whakawakanga o tana tono me ahei
nga taha e rua ki te karanga i ana kaikorero
e tika ana e pa ana ranei ki aua take e taea
tikatia ai te whakatau : Engari hoki ko to
taha e ki ana ko aua tuku i pangia e taua
whakatau a te Kooti Whakamana he mara-
ma he mea tika, ma te taha ano e ki pera
ana e whakatau tuturu atu, e whakapono
atu hoki ki te Kooti.
Mehemea i muri iho o te rongonga o te
Kooti ki nga korero a nga taha e rua, me te
ata whiriwhiri mehemea i mahia maramatia
tikatia hoki, ka whakataua ko aua tuku, ko
etahi ranei o ana tuku, e pangia ana e taua
whakatau a te Kooti Whakamana, ehara i te
mea tika kia whakamanaia i raro i nga tika-
nga o taua Ture, ki te mahara ranei te Koo-
ti kaore i tino kaha i tino tutuki nga korero
o te taha e ki ana he mea tika kia whakama-
naia, kei reira me whakakore atu e te Kooti
te katoa tetahi waahi ranei o taua whakata-
unga a te Kooti Whakamana, a me whaka-
hau atu hoki ki te Kai-rehita Whenua Ta-
kiwa kia whakakorea atu nga taitara whai-
taketanga i whakaputaina r raro i te mana
o taua whakataunga, kia whakakorea atu
ranei ko era taitara whaitaketanga e pangia,
aua e te whakatau a te Kooti:
Engari kaoa nga tikanga o tenei Ture e
pa atu ki nga take o ia tangata kua utu atu
i te moni tika ki taua William Humphries, a
i riro atu i a ia, i hokona e ia i muri mai o
te mahinga o taua whakataunga a te Kooti
Whakamana, i mau atu hoki o te tuhinga ki
te pukapuka rehita a te Kai-rehita Whenua
Takiwa o te kupa whakatupato ki nga tanga-
ta hoko.
Na i raro ano ia i nga tikanga kua whaka-
ritea i runga ake nei hei whakaora i era ta-
ngata nana i hoko tika aua whenua, etahi
taha ranei o aua whenua, ko te pukapuka
tuku o te torn tekau ma tahi o nga ra o
Akuhata, tau tahi mano waru rau iwa tekau
ma wha, i tukuna atu e te Kai-Rehita o te
Hupirimi Kooti Nga Motu, ki taua William
Humphries, e meinga ana e tenei Ture kua
kore e whai mana, ara mo tona paanga ki
nga whenua e pangia ana e taua whakatau-
nga a te Kooti Whakamana, ahakoa pewhea
atu nga tikanga o taua whakataunga.
Me ahei te Komiti ki te whakaputa ota
mo nga utu i paa i taua whakawa i ranga i
tana, i mahara ai he tika he marama.
Kaua te Kai-Rehita Whenua Takiwa e re-
hita i etahi tuku mo aua whenua e pangia
ana e taua whakatau a te Komiti Whakama-
na, kia oti marie ra ano nga whakawa kua
whakamanaia ake nei e tenei Ture.
16. Ko nga whenua kua whakahuatia i
roto i te Kupu Apiti ki tenei Ture, e kapea
atu ana ki waho, kia kaua e pangia e nga ti-
kanga o te tekiona wha tekau ma waru o "'Te
Ture Hoko Rahui me era atu Whenua, Tu-
ku, Whakaae hoki, whakamana hoki i nga
Kawanatanga Takiwa, 1901," a ko te Kupa
Apiti Tekau ma tahi o taua Ture me korero
ano kaore aua whenua i whakaurua ki roto.
17. Ko te tono whakawa tuarua a Toi
Tamati me etahi atu, whakahe mo te whaka-
tau a te Komiti Whenua Maori, whakatu
kairiiwhi mo nga paanga o Arapata te Haru-
ru, kua mate atu ra, o roto o Manaia Nama
107, Nama 3B, i whakawakia ra taua tono
whakawa tuarua, e te Kooti Maori Whakawa
Tuarua, i Poneke i te waru o nga ra o Hu-
rae, tau tahi mano iwa rau ma rua, whaka-
taua ana kua tika ko nga tangata na ratau
taua tono, ka meinga tera he tono whakawa
tuarua ano hoki tera mo te whakataunga
a te Kooti Whenna Maori, o te tekau ma ri-
ma o nga ra o Hurae, tau tahi mano iwa rau
ma tahi, whakatu i nga kairiiwhi mo nga
moni uta mo te hoko a taua Arapata te Ha-
ruru o Manaia, Nama 107, Tekiona 3A, a,
me whakawa e te Kooti Maori Whakawa
Tuarua, & me whakawa me whakatau hoki,
ano he pera taua tono whakawa tuarua:
Engari me utu atu e nga kai tono whakawa
tuarua ki te Kai-Rehita o te Kooti Whenua
Maori i Poneke era atu moni hei punga mo
nga moni e pau i runga i taua tu apititanga
atu i taua whakawa tuarua, i runga i ta te
Kai-whakawa Tumuaki i whakahau ai.
18. Ko "Te Ture Tiaki Whenua Maori o
te Tai-rawhiti, 1902," e whakatikaina penei-
tia ana, ara:—
(1.) I te tekiona rua o taua Ture : Kua
patua enei kupu, "iwa, tahi tekau,
me te tahi tekau matahi," i te ra-
rangi whakamarama mo te kupu
"Kai-tiaki," a kua hoatu ko enei
"tahi tekau, tahi tekau matahi, me
tahi tekau marua" hei whakakapi
mo era.
(2.) I te tekiona toru o taua Ture: Ka
apititia tenei wahanga tekiona
ara:—
"(4.) Ue tu nga mema o te Po-
ari hei kaporeihana, a koia tenei
te ingoa mo ratau ko "Te Poari
Whenua Tiaki Maori o te Tai-ra-
whiti," me tu tonu o ratau kai
whakakapi me whiwhi hoki ki te
hiiri, a mo runga mo nga tikanga
o tenei Ture, i raro ano hoki i ona
tikanga, me mana te Poari ki te
whakahaere i nga mana katoa, me
nga mahi o te Poari kua whakata-
kotoria nei i roto i tenei Ture, me
te whakahaere i nga mahi me te
pa atu ano o ona mate mo era atu
mahi me era ata mea e tika ana i
raro i te Ture kia mahi, kia pa ata
ranei ki nga hunga kaporeihana.
(3.) I te tekiona tahi tekau matahi o ta-
ua Ture: Kua patua enei kupu
"te paahitanga o tenei Ture" kua
hoatu ko enei kupu hei whakaka-
pi mo era, ara, "te whakatunga o
te Poari" a kua patua hoki enei
kupu "o roto nei" ka hoatu ko
enei kupu hei whakakapi mo era,
ara, "o tenei Ture."
POHIRI.
Kahukura.
Port Awanui.
Noema 1st 1902.
Ki te Etita o te 'Puke Ki Hikurangi," o
hoa tena ra koe, kia ora, kia ora, i te ata-
whai a to tatau Ariki amene.
Heoi e te Etita o te "Puke," tukuna atu
tena pohiri ki nga marae o nga moto e rua
nei, o Aotearoa me te Waipounamu. He
pohiri atu tenei ki nga Iwi, ki nga reo, ki
nga huinuinga tangata, e hoa ma tena ra
koutou katoa, haere mai, haere mai, haere
mai, ki le kawanga o te ingoa o to koutou
tipuna o Rongomaianiwaniwa, ka tu a te
tau 1903, a pepueri a te 1{) o nga ra e heke
iho nei, haere mai, haere mai, takahia mai
nga turanga waewae o Kahukura, ki ia ma-
rae, ki ia marae, mauria mai hoki tona tatua
he kao nei te kai o roto i reka nei kaki o Toi
i mua, i naianei he hiriwa he koura, he noo-
ti nga kai o roto i taua tatua, kaati kia reka
ai ki toku kaki, hei whakamama i nga mate
e pehi nei i runga i nga pakihiwi o to kou-
tou tipuna o Rongomaianiwaniwa, haere mai
haere mai. i runga i te ngakau aroha i te
ngakau tatu, he mea paihere na te rangima-
rie e ki ana te kupu ma nga mahi ka tu ai
te whakapono, kaati ra, haere mai ki nga
mahi o to tatau whakapono, heoi piki ake e
te Iwi, heke iho e te Iwi, kia tae a-tinana
mai koutou ki te marae o te hui a te 19 o
nga ra o pepueri 1903 e whai ake nei.
A, maku koutou e manaaki e tiaki me a ko-
utou mea katoa, taea noatia te mutunga o te
hui, heoi, na o koutou hoa pono i raro i te ra.
Na te Koroneho Kopuka.
„ te Rauhuia Tawhiwhi.
Ara, na N'porou katoa.
Reihana Moari.
Haekapa.
Tihema 10th 1902.
Ki te Etita o te "Pake Ki Hikurangi" te-
na koe, me nga tangata mahi hoki i to tataa
taonga, tena kontou, heoi.
Tenei tetahi aitua, i te 7 o nga ra o Tihe-
1902 ka mate tetahi kaumatua, ko Pohara-
ma Tauhei te Ingoa o taua kaumatua, i
mate ia ki Ngapuketurua waahi e tata ana
ki Waitara. I te «S o nga ra o Tihema nei,
ka tae te Pirihi Pakeha ki te titiro i taua
kainga, te taenga atu e tu ana nga kaaho
pia e rua, heoi katahi ka ki atu te Pirihi Pa-
keha ki nga Maori, kaore e pai kia inumia
tenei mea te pia ki nga matenga tupapaku,
heoi ka ki nga Maori i pohehe te take i haria
mai ai aua pia, ka ki atu te Pirihi Pakeha,
me ata waiho aua pia, kia tae mai te Pirihi
Maori, engari te Pirihi Maori kai te mohio
ki nga tikanga o te Kaunihera, heoi i te tae-
nga atu o te Pirihi Maori katahi ka ki atu
ki nga tangata nana i hari mai aua pia ki te
kainga, ko te tikanga kaore e pai kia haria
mai he pia ki nga kainga Maori, heoi ka
mutu ta te Pirihi Maori, ka riro te tikanga i
te Minita Maori ara ia Rev. Peneti, katahi a
Peneti ka ki atu ki nga Maori, me whakaho-
ki e koutou aua kaaho pia, heoi katahi ka
ki mai te tangata nana i hari mai aua pia,
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 5 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI. HANUERE TAITE 15 1903. Wharangi No. 4
ko te whakahokia e ia aua pia ki te puruuri,
Id le taha i tikina ai e ia aua pia, heoi te
whakamarama. Ko te Ingoa tenei o te Pi-
rihimana Pakeha "Kohare Piti" ko te Ingoa
o te Pirihimana Maori ko "Tawhanga Te
Uapiki." Ko te take tenei i panuitia ai e
"au, notemea ko nga tangata o konei kaore i
te whakarongo ki nga mahi a te Kaunihera,
no to maua taenga atu ko taku hoa Pirihi ki
to ratau kainga, katahi ka mohio kua he
ratau, heoi ano.
Tawhanga Te Uapiki.
HE WHAKAUTU.
Waitotara.
Tihema 1st 1902.
"Heoi aue." Kowai ano hoki tenei e ku-
ru mai nei i te tuaroa o toku whare, tirohia
koa mehemea kowai, huakina ake koa te toa
o te whare, ki taku mohio tonu nei ko Nga
Hoota ano tenei e kuru mai nei, huakina te
toa, Ee huakanga ake i te toa. "Otia," ho
tangata ke ano, ehara ia Nga Hoota, ka ki
ake taku kotiro paku ara itiiti nei, ko Kerei
Poihipi, ai peikiupatene mo taku pereima-
tanga kia koe e nga Hoota, ko koe ano tenei e
kuru mai nei i te toa o toka whare, kaore he
tangata ko ano, ko Kerei Poihipi, ko tenei
kia ora koe e K. Poihipi, kua kite iho ahau
i tau whakautu mo taku panui, titiro iho
ana ahau, ki aua kororo, koia kau te huhua
marire o au korero, kaore e rahi ake aku
whakautu atu i to panui, ko taku karanga
atu kia koe. "Haere mai! haere mai! ha-
oro tu tonu mai, haore tu tona mai, kaua
hei numinumi te haere kia tika, kia tika, to
haere mai ki toku kainga, haere mai !" kia
kite atu au i tou kanohi, me tou matauranga,
kaua koe hoi noho atu mo haoro tonu mai
koe ki toku kainga, ko te Teihana hei taenga
mai moa ko Waitotara, ko te ra hei taonga
mai mou hei te 1 o Hanueri tau 1903.
Ki konei taua whakahari ai i te tau hou,
mehemea ki te kore e puta hohoro atu i mua
atu i te 1 o Hanueri kia kotahi wiki i muri
mai o tou kitenga i tenei panui he ra hei
taenga mai mou. Heoi ano, kia ora koe e
te Etita o te ''Puke."
Heoi ano.
R. W. Tamaiparea.
TIE NGAKAU-MARAMA.
Te Whiti-o tu.
26 1002.
Ki te Etita o to "Puke Ki Hikurangi," mo
te Kai-tohutohu Kaunihera., otira me tou
whare katoa, kia ora nga kai hapai i to tatau
mana, ara, i te "Puke Ki Hikurangi," e koro
ki nei tou mangai i runga i te upoko o te
Ikaroa a Maui, e rongo mai nei nga taringa
o Aotearoa whiti noa atu ki to Waipounamu.
Heoi e "Puke" kia ova koe, e "Puke" mau e
uta atu enei kupu ruarua ka tuhia iho nei ki
raro iho nei:—
E panui ana ahau kia rongo nga wha-
O O
naunga o tenei tangata o te Anu, maa
ko tana wahine ko Apikara, kotahi tonu te
putake o to raua mato, no te 20 o nga ra o
Hepetema ka hori nei, ka kawhakina mai a
Apikara e tona tamaiti e Heemi Te Taepa ki
Mahitaone, i taua ra ano, ka mate a te Anu,
te taenga tonutanga mai tukua tonutia ki to
Takuta, ara kia Takuta Roohi, katahi ka ti-
rohia e te Takuta, kaore he rongoa hei rongoa
mo tenei tu mate, ka muta tonu te rongoa
e ora ai tenei wahine, ki te whakaae te Atua
kia ora ia, ka ora, ki te kore te Atua e wha-
kaae kaore e ora, te kupu tuarua a te Ta-
kuta, he tohutohu ki nga tangata hei tiaki,
kia kaha rawa ta koutou tiaki i a ia, kia pai
ta koutou whakahaere i nga kai, e hoatu ana
maana, me era atu mea hei painga mo tona
tinana, e te iwi tetahi mate whakarihariha
ko te mate e tenei wahine, tino whakatika
ata au ki te kupu a te Takuta kaore he ro-
ngoa hei rongoa i tenei wahine, kai te Atua
anake te tikanga. I tenei takiwa ka riro ko
Wiramina Ropoama te Neehi tiaki i a ia,
mahi i nga aiahi katoa, e toru e wha horoi-
nga i te tangata i te ra, he mea ano nuku atu.
Ko te tohutohu a te Takuta ki te Neehi,
kia kaha te horoi i te tinana me nga kakaha,
kia kore e maa he haunga me te puroa o
runga i te ruuma notemea. ko te mate o tenei
wahine, he mate kino, he puta noa mai
nga mea kino o roto i a ia i nga takiwa ka-
toa, me nga wai o roto i te tangata, kaore
he mea hei papuni atu.
(Kaore) e whakaarotia ana e te Neehi te
wahi tapu o tenei iwi o te wahine, ko te whai
o tenei Neehi kia ora mai tenei wahine, i ru-
nga i tona mate kino, ma te whakarite hoki
i nga tohutohu mai a te Takuta, ahakoa no-
ho tenei Neehi i roto i te kino, kaore ana
whakawetiweti ko te mea nui kai a ia ko te
aroha ki tenei wahine, e whiua kinotia nei
e tenei mate kino, e hoa ma e nga hapu o ro-
to i te rohe o Rongokako puta noa ki te mo-
ta whiti atu ki te Waipounamu, kia rongo
mai koutou, ko te wahine nei kua ora i runga
i tenei mate whakarihariha me te kaha hoki
o te takuta tae atu hoki ki te neehi, heoi
kua tino ora atu te wahine nei, kua kaha ia
ki te haere ki te taone, heoi kaa hoki mai te
neehi kai tona kainga e noho ana, kua riro
ko tona taina hei tiaki i a ia, i puta ano he
Kapu whakahe a te takuta mo tenei wahine,
mo tona haerenga ki roto ki te Wai-rakau i
Papawai, na reira i paara ai nga toto pera
ano hoki te kupu a nga Toi me ta te takuta
kaore i whakaaetia e te Komiti o te Whakao-
ranga o te Rauhi me te iwi hoki kia mauria
mai e ia tona hakui, na te kaha tonu mai o
te tamaiti nei o Heemi te Taepa ki te ka-
whaki mai i tana hukui, otira na te kupu
whakaaetanga a Tamahau kia mauria mai
e Heemi Taepa tona hakui, i riro mai ai ki
Mahitaone nei, ko te kupa a te takuta mo te
wahine nei, kauaka rawa e whakaatutia kua
mate tona taane me noho ia i toku aroaro,
kia kotahi te tau katahi ano ia ka ahei ki te
hoki ki tona kainga, heoi nei nga whakama-
rama mo te mate o tenei wahine, ara, mo to-
na oranga ake i roto i tona mate kino, me te
kaha hoki o tenei takuta, he takuta ngohe-
ngohe ki te tupapaku he mohio ki te reo
Maori.
Heoi e "Puke" kei hoha koe ki te panui
atu ki nga wahi e haeretia ana e koe, o Ao-
tearoa me te Waipounamu, heoi, kia ora a te
Puke."
Na to koutou hoa pono i roto i nga motu
me te aroha.
Ropoama Meihana.
HE NGAKAU-POURI
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Tena koe menga morehu aitua, ma te a-
roha noa o te Ariki tataa e tiaki i roto i nga
whiu taimaha kua pa nei ki te Iwi ara tona
ingoa he Wai-rakau.
(1.) E nga Rangatira o nga motu e rua
Maori Pakeha kua mate a te Atamira i ma-
te ice 1, o Oketopa 1902 ite tahi o nga hao-
ra o te awatea, i mate ki Tahoraiti he tama-
iti kua Rehitatia e te Kaunihera Maori o
Tamatea.
(2.) ko te take i mate ai he maoa i te
waiwera a te tohunga o Ngapuhi he pono i
kite nga kanohi i mohio hoki nga takuta
tokorua o Nepia mo to Taniwaka i eke maa
ki runga me a raua rongoa kaore i taea te
mea kua. maoa nga uaua me nga toto.
(3.) Ka whakamaramatia i kite ahau ite
timatanga o tona mate he maremare noa
kaore he mate o te tinana katoa, i te ahiahi
i pa ai taua rewharewha i te ata ka tukua
ki roto ki te waiwera kaore i ata homai kote
wai mo te mare anake i te tutahi kia haere
te mate ki te tinana ka ahei ai te tuku ki te
waiwera.
(4. Kaore e ata uiui marie i te ahua ote
mate i tuatahi kia mohiotia ai, heoi ano te
ritenga he tuku tonu ma te waiwera e uiui
te mate he pono koia nei tonu te ritenga o
taua whakahaere, heoi hei ata titiro mai ma
nga whakaaro mohio o nga hoa.
(5.) ko tetahi mahi a taua Ngapuhi i te
wa ano e mahi ana i ta maua tamaiti he
mahi hara ki tetahi Kotiro Rangatira o te
Mutuahi o Ngaati Hineraru, koia nei nga
hua o taua whakahaere i runga i enei ahua-
tanga o te mahi, ka pa mai he pouri nui ki
toku tinana rae te hoki atu o nga whakaaro
ki te ao tahito haere ai, nga mahi ra a te
ngakau pouri me pewhea i te mea i kite nga
kanohi i rongo nga taringa i mohio te nga-
kau.
(6.) E aku hoa Rangatira e noho nei i
Aotearoa ite Waipounamu ata tirohia mai e
o koutou matauranga tenei mahi kua puta
nei he aitua kino i taua whakahaere, kite ko
re e hohorotia tera e nuku atu te aitua e pa
ki te iwi, e nga morehu Taane Wahine Ta-
mariki ata titiro mai ki tenei aituatanga a
te ra ano e pa kia koutou.
(7.) I te tau 1901 i te Pakipaki taua
waiwera he nui rawa nga tangata i uru ki
taua waiwera kua mate, i tenei tau i Taho-
raiti taua mahi a kua mate ano etahi, tae
noa ki ta maua tamaiti, a kai Papawai inaianei
ma te pai ote whakahaere a te komiti o Waira-
rapa e kore ai e pangia wawetia e te aitua
engari kua pangia ano nga tukunga e te hara
he wahine kaati i konei nga whakamarama-
tanga o tenei aitua.
Waiata aroha.
Haere E hine e kore to mate e wawea te
kitea kai te whakahunahuna kai te whaka-
ngarongaro nga ture a kawana kaore he ta-
ngata hei ngaki i to mate hei kawe i te riri
ki waho ki atu taku tamaiti hoki ra monga
marae naai. I roa ai he roa no te pouri e mau
ana.
H. M. Tengakaupouri.
Porangahau.
HE AITUA.
Pipiriki.
Tihema 28th 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" o
hoa tena koe, o te manawanuitanga ki te tu-
ku atu i nga korero o ia waahi o tenei motu
o tatau, ara, o Aotearoa, kaati tena.
E hoa tukuna atua aku kupa ruarua nei.
hei matakitaki iho ma nga Iwi ite motu nei.
Ko etahi tamariki wahine i haere ki te kau-
kau i te takutai o Pipiriki nei, ko o ratau
Ingoa, ko Tainui Te Waewae, ko Huia Tua-
tini, ko Ani Rooti, ko Hariata Weto Rooti,
katahi ka tonoa e Hariata W. Rooti a Tai-
nui Te Waewae raua ko Huia Tuatini kia
kau ratau ki waho, 10 iaari te mataratanga
atu i tahaki, katahi ratau ka kau, no te tae-
nga ki te waahi hohonu, katahi ka totohu a
Hariata ki raro, ko te auetanga o nga mea
tokorua, "aue ka mate matau," ko te rongo-
nga mai e nga tangata i ahua tata atu kia
ratau, katahi ka whaia, he kaha to nga mea
tokorua ki te han mai ki tahaki, he kaha
ano to taua kotiro ki te hari atu ia ratau ki
te mate. Kaati i makere i o raua ringa, ka-
tahi ka ngaro, haere rawa mai nga tangata
kihei i kitea taua kotiro.
Ko tetahi kotiro uri rangatira tenei ki to-
na inatua wahine. Kaati ko tona whakapa-
pa tenei, kia mohio ai koutou he tika he uri
rangatira taua kotiro, ka timata i konei :—
Na te Wainui-a-Tarawera ko Tahu Parae,
ka moe ia Tuaroa, ka puta ki waho ko Tahu
Potiki, ka moe ia Tauira Materau ka puta ki
waho ko Rangitauira Huhu, ka moe ia Hi-
newai Patoto ka puta ki waho ko Kahukura-
mura, ka moe ia Tairare ka pata ki waho ko
Tamareheroa, ka moe ia Manataruke ka pu-
ta ki waho ko Rangitautahi, ka moe ia Paro
Pouaru ka puta ki waho ko Tuwhakauia, ka
moe ia Taongakorehu ka puta ki waho ko
Takuruauru, ka moe ia Teiwitetau ka puta
ki waho ko Tukapua, ka moe ia Reti ka pu-
ta ki waho ko te Rangiwhakatekateka, ka
moe ia Tewai Anuhea ka puta ki waho ko to
Whetango, ka moe ia te Waitiehu ka puta
ki waho ko Paoratoho, ka moe ia Raina Te
Wheteke ka puta ki waho ko Toi Te Huata-
hi, ka moe ia Puketiotio ka puta ki waho ko
Ngakiritai, ka moe ia Rooti ka puta ki waho
ko te tamaiti nei.
Ko ona tau ka 10, a. ko tetahi kotiro tino
atahua atu tenei i nga rohe katoa o Pipiriki
tae atu hoki ki Raetihi, he nui atu te aroha
o nga Pakeha me nga Maori e noho ana i
Pipiriki me Raetihi, i te mea he kite tonu
ta ratau mahi i taua kotiro.
He haka tangi enei mo taua tamaiti
mo Hariata Weto Rooti:—
Mai o te ata te kimi i u Weto, nawai te ra
rairunga ka tauhinga e ei.
Heaha koe e Weto i peke ai Paparoa, he
kino pea no to o taurima e ei.
Kua mate koe Weto taku piki kotuku, ta-
ku amokura whakahinga i runga e ei.
Uia ki a Tainui kei hea koe Weto, kei ro-
to kei Whanganui e moe ana e ei.
Aku mata tirotiro ki te kapa tamariki, e
Wete ko koe anake i ngaro e ei.
E Ani e Pire hei aha me tangihia, kua
mate hoki e taea hei aha e ei.
Kaati kia ora tonu koe, ma te Ariki i te
rangi tatau katoa e tiaki. • Ka mutu i konei
aku kupu hei tuku atu mau ki nga rohe ka-
toa o Aotearoa. Heoi kia ora.
Hoori Erueti. Hekeretari o te Komiti Ma-
rae o Pipiriki.
HE WHAKAATURANGA.
Kite Etite.
E hoa panuitia enei kupu kia kite te ao,
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 5 O TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE TAITE 15 1903. Wharangi No. 5
mau e whakaatu ki nga Pepa Pakeha, i te
whakaaturanga a te Atua o Aperahama, o
Ihaka o Hakopa tuku iho nei ki ana uri Pake-
ha Maori, koia tenei taua kupu
(1.) Ka puta te toha ko te mea tuatahi,
ka pango nga kapua a te rangi, i muri ka
puta mai he kapua ma, i muri mai ka puta
mai he kapua whero, ano he ahi.
Ko te taima tena e whakangaromia ai
nga moutere, e karakia ana ki nga pakoko.
(2.) Ko nga moutere i te taha Rawhiti o
te ao ka whakangaromia, ko nga moutere
i te taha tonga o te ao, kaore e whakanga-
romia, ko tenei whakangaromanga pera ano
me te whakangaromanga i Homora raua ko
Komora. Ki taku mahara kaia Maehe puta
ai taua tohu ki nga waahi katoa o te ao, a,
ki te kaha a Ingarangi ki te karakia ka ora
ia i tenei whakangaromanga. Ka whakaatu
au i naianei, waiho ta nga kai-titiro whetu
i muri haramai ai.
Heoi te mea nui he whakamoemiti, ki
te Atua o te rangi.
Kia ora te "Puke."
Na to hoa.
T. M. H.
HE AITUA,
Tairua Mill.
Noema 5th 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, te kai tahu i te raiti e tiaho
nei tona maramatanga ki runga ki Aotearoa
me te Waipounamu, i raro i te mana o to
tatau Ariki atawhai i te rangi, me to tatau
Kingi me Eruera VII, ka huri nga mihi.
E hoa e te "Puke" utaina atu enei kupu
ruarua nei mehemea e mama ana koe, anei
nga kupu :—
I haere ahau i runga i te tono mai
a Nikau Rewa, kia haere maua ki te mo-
ana ki te hopu ika, ara, i te ika nei i te
hapuku, ka ki au ae, katahi maua ka haere
ki waho ki te moana, ki te kainga o taua ika
nei o te hapuku, ka mau ia maua taua ika
nei te hapuku, katahi maua ka hoki mai ki
uta, ka u maua ki tenei whenua ki Poutapu,
katahi matau ka tunu kai ma matau, ko taua
ra he Rahoi i te tahi o nga o te marama nei
o Noema 1902, ka moe matau i reira oho ake
i te ata ka parakuihi matau, ka mutu katahi
matau ka hoe ki runga i to matau kaipuke,
ka eke matau ki ranga i te kaipuke, ka hutia
nga heera ka eke, katahi ka haere to matau
kaipuke. Ko to matau tokomaha tokowha i
runga i te kaipuke, kaati i taua taima tino
marino atu te moana, ka puta ki waho ki te
hohonutanga o te moana, e rua pea maero
te tawhiti o uta nuku atu ranei, ka mutu te
pupuhi a te hau ka maanu noa iho to matau
kaipuke i te moana, ka kata tetahi o matau,
katahi tetahi o matau ka karanga atu, e hoa
he mea kino tena, katahi hoki ahau ka kara-
nga atu ae e hoa he mea kino tena, na i taua
taima tonu ka puta mai tetahi hau pukereke-
re, kaore i roa kua titaha to matau kaipuke,
te titahatanga o te kaipuke ka uru be wai ki
roto i te kaipuke, te marangatanga ake o te
kaipuke katahi ka heke te kei ki raro ki te.
moana, ko taua taima ko te rua o nga haora,
katahi ka rukuhia te poti e tetahi o matau
ka riro ake ki runga, ka utaina a maua ta-
mariki ki runga ki te poti ka hoe ki uta, e
rima haora i kau ai ki uta katahi ano ka u
ki uta, ko te poti nei he poti iti nei e rua ta-
ngata ki runga ki taua poti, kaati kia mara •
ma ano, kotahi te kotiro ka 6 nga tau te pa-
keke, ko te tamaiti taane ka 14 nga tau te
pakeke, ko maua ko nga pakeke he kaumatua,
ko te tamaiti taane kaore e mohio ki te kau-
hoe i te moana nui, ko maua ko nga kauma-
tua ki te whakamaanu i a ia ki runga ki te
kare o te wai, ka kau matau ki uta, ka tata
atu matau ki uta, ka tu te ngaru o te moana
ka hurihia te poti e te ngaru ki raro ki te
moana, me nga tamaaiki ano i runga i te
poti, me maua hoki ka riro ki raro i te wai,
i taua taima ka mau ia maua te poti i raro o
te wai, ka puta ake maua ki runga i te kare
o te wai me a maua tamariki ano, ko te wa-
ahi i u atu ai matau he penei—he toka ko-
hatu ara he matarae, he pari teitei he mau-
nga nui teitei ki runga, kaore be nohoanga
mo matau i reira, kaati i taua taima ka hemo
ta maua kotiro, no to matau unga ki uta ki
te tua-whenua, katahi ano ka hoki ake te
wairua ora o ta maua kotiro, ko to maua ho-
kinga mai tenei ki te kainga, ka tae mai ki
te kainga ka tangihia matau. Kaati e hoa e
•te "Puke" he mea tauhoa rawa tenei i roto i
nga ra o Kingi Eruera VII, ko te moana he
marino, kaore rawa he tupuhi o te moana i
te taima i tahuri nei to matau kaipuke, kaa-
ti koia nei te aitua o konei.
Heoi ano.
Mane Tamati.
KAWANGA WHARE I OMAHU.
Tihema 31st 1902.
No to 31 o nga ra o Tihema nei, ka hui
nga tangata o Heretaunga ki Omahu, ki te
Kawanga i te whare kua huaina nei ko Ka-
hukuranui, he maha nga hapu kaore i tae
i taua ra. Ko Nepe Apatu, ko Ihaia Huta-
na o Waipawa, ko Arapata Meha, ko Te Ha-
puku Te Nahu, Arapata Hapuku o te Hauke,
ma etahi atu, ko Puhara o te Pakipaki, ko
Mohi Atahikoia me ana tamariki o Awheraka,
ko Henare Tomoana, ko Te Ua Mairangi
me a raua tamariki o te Waipatu, ko N'po-
paro, me N'Rakaipaka o Korongata.
I te taunga atu ki te Marae ko Arapata
Meha, ko Te Hapuku Te Nahu, i tu mai ki
te whakatau, ko ratau hoki kua tau tuatahi
ki te Marae, he pohiri he mihi mo te hunga
kua ngaro ki te po, a, me a ratau tikanga i
waiho iho he mea hoki kia whakarerea nga
wehewehenga, kia whakakotahi, kia penei
tatau i te whare e tu nei, ko Mohi Atahikoia,
me Henare Tomoana, me Nepe Apatu, I tu
ki te whakautu ata i nga kupu pohiri me nga
kupu mihi, me te whakaaro i taea ai ano te
whakaara a Kahukuranui me te whakapai
ano ki nga kupu whakakotahi i runga i te
take pooti, nana ano i wehewehe.
No te haawhe paahi ki le tahi o nga haora
ka kawangia te whare, i tu katoa te iwi
ki te roro o te whare, na te Ua Mairangi i
whakahua te kawa a mutu pai, ka umeretia
hoki e te nuinga, tae noa ki te whiti tuarua
me te umere te nuinga, no te mutunga o te
kawa, ka whakatakotoria te tina ki roto ki
Kahukuranui, e toru nga whakaekenga ka
rupeke, i te mutunga o te kai katahi ano te
tangata whenua ka tu mai ki te pohiri ki te
hui.
Taranaki Te Ua:—Haere mai aku matua
me a koutou tamariki kua mana ia koutou te
kupu i karangatia atu ai kia tae mai koutou
ki te whakapuaretanga o te ingoa o to koutou
tipuna.
E koa ana hoki te ngakau mo to koutou
taenga mai i tenei ra, kua mate nga kauma-
tua ko a ratau tikanga i waiho ake kia tatau
koia e whakatutukitia nei, e tu nei te whare,
he kupu pai hoki tenei kia takua atu nga, ra-
ruraru kia whakakotahitia te whakaaro i ro-
to i tenei ra, he tau hoou tenei, kaore he ku-
pu mo tatau i te marae nei, nao to tatau hui-
huinga mai, heoi tonu te kupu, ko te whaka-
puare i te whare e tu nei, kaati ko te po he
ahuareka ma nga tamariki, he kanikani.
I muri ka tu ake ko Pirika Toatoa, ko Te
Otene Wirihana, ko Heta Hakiwai, ko Inia
Maru, ko aua kupu tonu he pohiri, he mihi
ki te hunga kua ngaro ki te po, me a ratau
tikanga i waiho ake kia tatau, he koa hoki
mo te whakamananga i te pohiri, he whaka-
kotahi hoki i runga i te ahua o te take pooti
i pakarukaru ai tatau, me te kore kupu hoki
i te marae mo tenei huihuinga mai, heoi tonu
ko te whakapuare i te whare, engari pea kei
te hui he take.
Te Ua Mairangi:— Ka whakapai ki nga
kupu pohiri me nga kupu mihi me te ahua
o nga kaumatua kua ngaro ake nei, na ratau
nei nga tikanga i whakatakoto ai mo tatau,
waiho iho ana haere atu ana ratau, he wha-
kapai hoki ki nga kupu whakakotahi.
Mohi Atahikoia :— Ka whakapai ki te
take o te pohiri me nga kupu whakatau nae
te mihi kia Taranaki ratau ko ana matua,
na ratau i whakatutuki nga tikanga a te hu-
nga mate ki runga i tenei marae o tatau, e
tu nei he whare ko Kahukuranui he hopu-
kanga na enei morehu i te kupu a nga kauma-
tua, kaore hoki he kupu i a ia mo tenei hui-
huinga, kei te whakapai a ia ki te kupu kua
korerotia ake nei, kia kotahi tatau, heoi te
mea kei te whakahe a ia i roto i take pooti
mema kua hori ake nei, ko te tuka he i nga
korero ki roto i nga Nupepa, hei whakakino
mo ona, e whakapai ana ia ki te whakaaro
me te take o tenei hui, i whakapuakina mai
nei e te Waotu ratau ko ana matua.
Henare Tomoana:— E whakapai ana
ki nga kupu pohiri, me nga mini me te kupu
whakakotahi ia tatau, he penei tonu tona
ahua mo tenei take, kua matu ake nei, kaore
ia e whakamau ana, heoi kua mutu mutu
tonu, me etahi atu take wehewehenga i roto
i nga tangata o Heretaunga, kaore ia e wha-
kamau, e whakapai ana is ki te kupu kua:
korerotia nei, kia tukua nga wehewehenga
ki raro, koia hoki tera tona tino whakaaro.
He tau hoou tenei me ahu tatau me o tatau
whakaaro i runga i nga tikanga hou kua oti
mo tatau.
Ihaia Hutana:— E koa ana ahau mo taku
taenga mai ki tenei huihuinga o te kawanga
o tenei whare, kia rongo ai ahau i nga kupu
naihi mo te hunga kua ngaro ake nei ki te
po, me a ratau tikanga i waiho ake kia tatau
ki te hunga e ora nei. E koa ana hoki au
ki nga kupu pupuri whakarite hoki i aua ti-
kanga, notemea ko taka whai tenei kia pono
kia u rawa te whakarite i aua tikanga, kei
aua tikanga hoki e mihia nei te ora mo tatau,
kua taunga noa atu tatau ki te mihi ki a ratau
tikanga, engari kaore i te whakaritea. He
aha te oneone i mate nui ai ki taana waahi
kua tae atu ki a ia ? He aha te Atua i mate
nui ai ki taana waahi kua tae atu ki a ia ?
He aha tatau te manaaki ai i te waahi i ata
waiho nei kia tatau, te whakarite ai i a ratau
mahi mo tatau.
E koa ana hoki ahau mo taku rongonga
tenei kai te pakaru, kei te wehewehe nga ta-
ngata o Heretaunga, mehemea mo te pooti,
e mea ana au kei te kotahi tonu nga tangata
o Heretaunga i runga i tera take, engari kei
nga tikanga me nga kupu pokanoa e rereke
ana. e wehewehe ana i nga mahara totika
mo roto i enei ra. E mea ana au kei au te
kupu o tenei ra, ko nga tai-tamariki ma ra-
tau e whakarongo, ma ratau e whakakaha,
kua tae tenei tatau ki te pekanga o nga hua-
rahi, he whakaaro kia koutou me o koutou
Whakatipuranga, kua oti nga ringa me nga
mahara o koutou matua te herehere e te Tu-
re, mo te waahi oranga iti e toe nei i roto i
o ratau ringa nao koutou, kei te mohiotia ko
te tino whakaaro o nga matua, kia wetekia
atu tenei mekameka i o ratau ringa, ki te
rite to ratau hiahia, ko koutou me o koutou
whakatipuranga ka taia ki te papa maaro,
tena i ana, ki te whakaaetia e te Kawanata-
nga kia rua wehenga o tatau, hei wehenga-
mekameka kore tetahi wehenga, e kore e riro
ma tetahi whakatipuranga e matakitaki,
engari ma tatau tonu nei ano, a, e kore e
pau te tau kotahi kua wharona kau ko nga
iwi, otira kua pungarehu rawa atu, kaati i te
mea kua rongo ake au he ngahau ta nga ta-
mariki i te po, kei te pai he ahakoa kia mau"
ki nga ora o roto o enei ra. I tu ano au i tenei
marae i te aroaro o koutou matau, i te wa e
ora ana ratau, i whakatete ano au kia ratau
mo runga i etahi tikanga, i ngaro nga take,
penei ano nae tenei ka mutu ake nei. I
whakaae ano ratau ki aku kupu i te wa i ri-
te ai, waihoki i tenei ra kia pai te whakaha-
ere i nga tikanga e mihia nei e koutou, koia
nei hoki nga taonga mo roto i tenei whare e
tu nei, ki te takahi koutou i nga tikanga,
kua whakatete koutou ki a ia, ara, ki te
Ture, ka waiho tenei whare hei whare here
hara mo tatau. No reira e nga tamariki kia
manawanui ko au to koutou hoa i roto i enei
ra, hei pupuri i nga ringa me nga mahara o
koutou matua, kia mau ki roto i te Ture, ti-
tiro atu ki mua ia koutou, ahakoa kii o kou-
tou matua he tangata ora ratau, e tika ana
ano taua kupu, engari e kore e whiti te tika
o taua kupu ki tua o nga ra o te oranga o te
tangata, ki te u te whakaaro ki te titiro ki
te ahua o te Ture kore, ka titiro atu ki nga
wa e ahu mai ana, tena tonu koutou e tangi,
penei hoki me au e korero nei, ahakoa e kore
koutou e whakarongo mai ki a au, heoi i te
mea ka puta aku kupu. I mutu te korero i
konei, pakaru ana etahi o te hui i runga ano
i nga whakamarama mo te kore take o te
marae hei whakahaerenga.
Heoi Na te kai-tuku korero ki te ''Puke."
"NGA MAHI PAI O TE TAU TAWHITO NEI. POHl-
RI I TE TAU HOU ME NGA MAHI KI NGA HOA."
1. Kei runga ia Papa-whenua te kahu te po,
E kotui nei nga hihi o nga whetu maha,
I ona remu, o nga taha maha noa.
Te atahua, hei miharo hei whakapai.
Ka hiki ko te po, ka taa mai ko te ao.
Me tona rama mahana te pai.
I te ra ka whiti mai, he tohu atawhai.
Ki ona mano Iwi me nga taonga tupu
mai.
2. Te toha nui o te wa e takahuri nei.
I roto i nga tau me ona wa;
|
|
6 6 |
▲back to top |