|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 3. 31 October 1902 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
[NAMA 3.]. WAIRARAPA OKETOPA PARAIRE 31 1902. TAU TUARIMA.]
"TE PUKE KI HIKURANGI."
[PUTEA]
(Tari Whakahaere ora rao te katoa.)
"ETAHI MATE RERE"
E nga tangata—e nga hapu, e nga Iwi ri-
riki, e nga Iwi nunui e noho nei i enei motu,
Whakarongo—
He kupu whakamahara, he kupu ako, he
kupu tohe enei naaku na ta koutou tamaiti,
mo runga i nga mate kikino, mate e whaka-
ngaro nei i nga Iwi o te ao, kei pa mai kia
tatou, ka huna tatou ano he moa.
He kupu whakahau ano hoki enei ki o ta-
tou komiti marae, kia kaha rawa te mahi i
naianei ahakoa kua kahititia o ratou Ingoa
ahakoa kaore ano ranei. Kaua e taria te ma-
hi, kei rokohanga tatou e te aitua kino e te
aitua whakangaro.
E rua nga mate e kai kino nei i nga iwi. He
mate koroputaputa (Small-pox). He mate tu
pukaki (plague). Kei Ranana Ingarangi te
mate tuatahi o nga mate nei, kei Poihakena,
kei Awherika, me Inia tetahi e ngau ana.
1 runga i to matau mataku kei haria mai e
nga, Kaipuke haere mai, no reira ka tiro-ti-
rohia katoatia e tenei tari nga tangata e ha-
ere mai ana, a me te rongoa koki i nga kaka-
hu, i nga mera i nga taonga o runga i aua
Kaipuke.
Na e te Iwi e tino mataku ana ahau ki e-
nei mate, mehemea ki te pa ki tenei motu,
katahi he ngaronga mo taua mo te Maori. No
reira i kaha ai ahau ki te whakahau kia ma-
hi tatou katea (1) ki te whakapai i o tatou
kainga; (2) ki te tahutahu, i nga taea kino;
(3) ki te horoi i o tatou whare kia ma; (4) ki
te patupatu me te tahu i nga kiore; (5) ki te
mahi i nga whare ririki kaa whakahaua nei
kia mahia me etahi atu hoki o nga raweke
a to tatou tino whanaunga aroha a Pire Kio-
re.
TE MATE KOROPUTAPUTA (small-pox).
He mate rere tenei. Kia mohio ko ona to-
hu enei; (1) He ruaki; (2) he mamae o te
tuara; (3) he pukupuku; (4) ka whakawai
nga pukupuku; (5) tona mutunga, ka pirau
ka whakapaku; (6) he Kirika (piwa) ; (7)
he kakapa o te manawa; (8) he Maroke o te
Kiri; (9) he puru o te paru i etahi wa, he
rere i etahi, he iti he koma, me te pupuru o
te mimi.
E kunawiritia ana te timatanga o tenei
mate, katahi ka ruaki te tangata me te tima-
ta o te mamae o te ngawaritanga o te tuara.
Ka timata te mate, ka timata hoki te kirika,
a i te rua o nga rangi ka tae ki te kahanga
o tona wera. I te toru i te tuawha ranei
o nga ra, ka kitea etahi pukupuku whero, i
te Kanohi, i te rae i nga ringaringa hoki,
kaore e roa ka nunui haere nga pukupuku
nei, a ki te whawhatia iho, ano he hoota kei
raro i te kiri e puku ake ana. Kaore
e roa ka kapi te tinana, ka whakawai
haere nga pukupuku nei, a, ka pirau haere
nga wai o roto, i ranga i te ahua o nga pu-
kupuku, ka pupuhi haere te kanohi me te
tinana ano hoki, a kaore e mohiotia iho te
ahua o te tangata, ko te mutunga mehemea
ki te pai, ka maroke haere nga pukupuku
nei, ka ahua kowhai nga paku, a rereke kino
ana te haanga o aua mea. Hei te oranga ka
takataka haere nga paku, engari ki te nui-
nga ka mau tona nga rua o aua pukupuku, a
kaore e ngaro te tangata i pangia e taua ma-
te.
E wha nga ahua o tenei mate engari ko
tenei kua korerotia noi e au te raoa nui.
Nga mea e tapiri mai ana ki tenei mate, i
etahi takiwa he paru o nga toto ki nga ate
wharo-wharo (pneumonia). He puru o nga
toto ki nga peeke o waho i nga ate wharo-
wharo (pleurisy), he whewhe, he pirau o nga
iwi, he mute u nga taringa.
RONGOA.—Ki te pangia e te mate kia tere te
had ki te takuta, haaunga te tohunga, i mua
atu o te panga ki te mate me okaoka (Vacci-
nate) nga pakihiwi. ME OKAOKA KATOA NGA
MAORI I NAIANEI. Kaa kitea hoki ko nga ta-
ngata e okaokaina ana nga ringa, ki te tupo-
no taua mate, e koro e pangia, a ki te pangia
kaore e roa ka ora, ka mama te mato.
Ki te tupono te aitua nei:—
1. Me wehe te turoro koia anake ki tona
ruuma me toua kai tiaki.
2. Kia tere te okaoka (Vaccinate) i nga
mea e noho tahi ana i te whare.
o. Kia wehe ke to ruuma, kia ahua pou-
ri, kia puta tonu te hau ova o waho ki roto,
engari kana e tangi mai ki runga i te—tupa-
paku. Me harihari nga mea katoa ki waho
ko tona peeti me te tuuru noho me etahi mea
pakupaku, kaore e pirangitia ana ka kino i
te rongoa patu ngarara, te waiho.
4. Ko nga kai, Hei ngu kai mania, he mi-
raka, he wai manu he heeki, me etahi atu
kai.
5. Ma te takuta nga rongoa e hoatu.
6. Etahi rongoa he opiamu (opium) mo
te mamae.
7, He pitimata, he karamera, he houra
(bismuth, calomel, and soda).
8. Mo te waha, me te korokoro hei wha-
kapukorokoro. Ka puha mai ki waho, ko te
Rongoa a Topera (Dobell's solution) he riti-
rina (listerine) he wai me etahi atu rongoa.
9 Ko nga kanohi me horoi ki te Poratiki
atiti (sat.sol. boracic acid) kia kotahi kia
rua maturutanga ki roto i te kanohi.
10. Ko te kirika (piwa) ma te Anatapai-
rini, pinatitini e patu (antipyrin or phenace-
tin), ma te wai matao ranei, me horoi kotahi
ringa i te taima, ka whakamaroke rawa ka
hun ki tetahi, ka pera ano hoki, kanaka e
rumakina ki roto i te wai matao.
Mehemea ki te ora a ki te mate ranei te
tangata, me tahutahu katoa nga kakahu i
pa ki tana tinana. Ko te ruuma me horoi ka-
toa te poroa nga tara me runga ki te rongoa.
Mehemea he pukapuka, kei te piri i nga taha
me haehae katoa, ko te rongoa hei horoi i
roto i aua ruuma he Kaporika atiti (carbolic
acid 1—40, Calvert's No, 5 half a pint to a
gallon). Ka mutu te horoi ki te rongoa, ka
tiki tetahi taapu ka mea he wai ki roto ka
waiho i waenganui i te ruuma tu ai ka hoatu
he papapa puia (sulphur) ki roto i tetahi ko-
hua, ka whakamaku ki te rama (methylated
spirits), ka tutakitaki katoa nga wini, ka ta-
hu i te papapa puia ki te ahi ka waiho kia
ka, ka tutaki kia tino kati te tatau, me etahi
atu waahi ranei e puta ai te pawa o te rongoa
ki waho. Ka mutu tenei ka waiho kia kota-
hi te rangi ka whakatuhera, i nga ara katoa
e puta mai ai te hau me te maramatanga.
Me waiho noaiho kia tuhera ana nga mea
katoa kia toru nga rangi tae atu ranei ki te
wiki. Ka horoi i roto i te ruuma ki te houra
(soda) me te wai, ka waiho kia maroke ka-
tahi ka pai ki te noho ano.
Ko te rongoa papapa puta kia kotahi me te
hawhe pauna, ki te mano kiupiki putu
(cubic feet) o te ruuma. Me matiparai te roa,
ki te whanui, ki to teitei, ka kitea te nui o
nga kuipiki putu (length by breadth by
height-—cubic contents of room).
Ki te pangia e tenei mate kia lore rawa te
tuku panui ki te Takuta o te Takiwa—a ki
te Tari ranei.
I muri o te taanga i te pukapuka: nei ka pa
mai tetahi o nga mate nei ki Akarana, ara te
pereke (plague), kia kaha e te lwi ki te
whakapai i o tatou kainga-.
Heoi na ta koutou Tamaiti Aroha.
Na Maui Pomare, M.D.,
Takuta a te Kawanatanga mo te Iwi Maori.
HE KUPU WHAKAHAU ANO.
E nga hapa, e nga Iwi o nga motu kua
haerengia nei e au whakarongo: —
He kupu whakahau ano tenei naaku, kia
tatau kia kakama ki te mahi i te takiwa e
whiti ana te ra, kei rokohanga tatau e te po-
uri pokerekere ka mate.
He ra tenei kei a taua te mana whakamahia.
Taku mahi he whakarongo ki nga tai Pakeha
e wawara nei i te motu, na ko te tangi tenei
kua hoatu nga whakahaere ki te iwi Maori
tatau ka titiro kite kore ia e tahuri ki te wha-
kamahi i te taonga kua hoatu nei, me tango,
a ko te mutunga tonu tena o ta tatau titiro
a muri atu.
E te lwi matatika, kei peneitia tatau ka-
tahi he pouritanga e kore ai e marama.
He mahinga nui rawa ua to tatau Minita
me ona hoa i te ao i te po, i riro mai ai enei
Ture ki o tatau aroaro, mei maumauria e ta-
tau enei mauiuitanga. Kei waiho tatau hei
taunutanga ma nga Iwi o te ao.
Na i au e haere nei i nga motu, ko nga ku-
pu nui e rongo ana aku taringa ko te ae raua
ko te taihoa. He kupu atahua enei engari
kei tito. He tino kupu pai te "ae" ko te
mutunga mai hoki tena o ta te ngakau ko te
mahi i te mea o muri atu, a, he kupu pai
ano hoki te Taihoa, engari he kupu pohehe,
kaore e mohiotia tona mutunga mai, ko aku- .
anei ranei ko apopo ranei, a, ko ake tonu atu
ranei. Kaati he Iwi whakaae toku ki nga mea
tika, engari me kinaki te "ae" kite mahi ko-
tahi ka reka, ma tenei katahi ka ora.
Kua tata te pau nga motu nei i a au te
haere, a, kua hoki tuaruatia e au etahi wa-
ahi e tata aria ki taku huarahi, na, kanui te
kaha o etahi hapu ki te whakapai i o ratau
kainga, otiia ko etahi, ko te nuinga kei a
taihoa tonu e haere ana.
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 3. O TE TAU 5] TE PU KE KI HIKURANGI, OKETOPA PARAIRE 31 1902. Wharangi No. 2
Kaati he kupu tenei naaku kia mutu atu a
•taihoa, kia waiho ma naianei e mahi, ko te
take kua tipu haere nga niho o Kiore, a, ki te
penei tonu ka riro ma te Pakeha taua mea e
akiaki, katahi ka pai ranei ka kino ranei ?
ka pai pea kia mahia ai, otira ki a au katahi
ka kino, ka taimaha, ka pakeke. Heoi kia
kaha te naahi i te ora mo tatau Ka huri.
Na to koutou Takuta aroha.
Maui Pomore M. D.
POOTI MEMA MO TE TAI-RA-
WHITI.
Papawai,
Oketopa 25th 1902.
E hoa ma e aku hoa tautoko ia te "Puke
Ki Hikurangi," me era atu tangata e noho
maina koutou i o koutou marae, o nga taki-
wa o te Tai-Rawhiti, koa tangi te Horirerire,
me te Pipiwharauroa, nga manu tohu o te
raumati, nga manu whakahauhau i te tanga-
ta, whakamohio i te tangata. He takiwa
mahi kai tenei, no reira hihiko tonu te ta-
ngata ki te mahi puke Kumara maana papa-
rua Hue, Paukena, Kamokamo, Kaanga, Ta-
ewa, hei oranga mona rae tona wahine, me
ana tamariki, mokopuna, me nga ope haere,
e hangai mai ana kia ia te haere, hei mihi
iho ra tenei maku kia koutou, i roro i nga ra
e whakatata atu ana, ki roto i te ra whanau-
tanga o to tatau Ariki o ihu Karaiti, heoi
kia ova koutou. E hoa ma e nga Kai-wha-
kahaere, taane, wahine, o te Tai-Rawhiti,
kua tata tenei ki nga ra pootitanga i o tatau
mema, hei mema mo tatau ki tu Paremata o
ta Koroni, otira, hei pootitanga ano ma tatau
ia Wi Pere, kia hoki ano ia ki roto i taua
whare, kauaka tatau hei awangawanga ki te
whakatu atu ano. i tetahi tangata ko atu i
koatu ia Wi Pere, waiho ano ma Wi Pere e
whakatutuki nga pitopito toenga o tana ma-
ara. Tuatahi ko te Kaunihera Pire Kiore,
tahi marae, kaati ka marama ia komou enei
tako. Kaati ko tene.i Awhekaihe ko Wi Pere.
he mema ia no to Tai-Rawhiti o Aotearoa, i
roto i te Koroni o Niu Tireni.
Timi Kara
ko te "Tiriti o Waitangi"
"Tiriti o Kohimarama"
Kuini Wikitoria
ko Tunuiarangi he Awhekaihe,
ko nga mema Maori enei i pootitia ai, heoi
tu ana ko Wi Pere i tana tau, hei mema rao
te Paremata o te Koroni o Nui Tireni. I te
tau 1894 ka puta mai he Ture pai, ara, ka
amitia nga Pakeha noa iho nei, ki te hoko,
ki te riihi, ki te mokete i nga whenua o nga
Maori, ma te Kawanatanga anake e hoko.
Kaati e hoa ma, ko te rarangi 71 o te "Ti-
riti o Waitangi" ko Wi Pere i kaha tonu ia
ki te hapai i nga hiahia o nga Iwi o te Tai-
rawhiti me nga Iwi e aronui mai ana ki ia.
I te tau 1894, i te hui Kotahitanga i tu ki
Pakirikiri Turanganui-a-rua, ka kokiritia e
Wi Pere ona whakaaro, e ara ai te Iwi Maori
me te Iwi Awhekaihe hoki me o ratau whe-
nua, whakaaetia ana e taua hui a te Kotahi-
tanga, te Ingoa o taua Pire ko "Pinepine-te-
kura," ko te Teira Tiakitai, ko Tunuiarangi,
ko Tamahau i whakahe, kaati i roto i nga
hui a te Kotahitanga e tae ana a Wi Pere ki
roto, ko etahi ona kupu he mahi paamu, e
tika ai te tangata me te oneone, maate wera-
. wera, ma nga ringaringa hoki, e tuturu ai te
oneone ki te Iwi Maori; otira ma nga uri e
haere mai ana, e tino kite te painga o tenei
tikanga, penei ano hoki me te "Tiriti o Wai- ;
tangi" o "Kohimarama," na tatau kei kite te '
pai e haere nei tatau i roto i o tatau ra, kaati
i te hui a te Kotahitanga i tu ki Rotorua i te
tau 1895, ka whakaaetia ano a "Pinepine-te-
kura" e te Kawanatanga o te Kotahitanga, e
nga Minita, e te Iwi nui tonu i tae ki taua
hui; kaati na te Paremata o te Koroni i wha-
• kakore, mehemea i puta te Pire a Wi ka ora
nga tangata whai whenua, me nga wahine me
nga tamariki me nga mokopuna. Kaati e 3
nga tau e pikau ana a Wi Pere i a tatau
whakaaro ki te Paremata, me a tatau wha-
kahehe i nga Ture e mahia ana e te Parema-
ta, tena i una tirohia i roto i nga pukapuka
whai korere a nga mema Maori o te tau 1894,
1895, 1896, ka kitea e tatau kahore he mata-
uranga, he huarahi mahi i mahue atu mo
etahi, e pooti atu ai ano tatau he tangata ke
atu ia Wi Pere. Ko nga mea katoa hei pai-
nga mo te Iwi, te ngakau mahaki, te ngawa-
ri, te ata titiro atu ki nga mea tika, ki nga
mea hee e puta mai ana i roto i nga whaka-
haerenga pakanga i te Paremata. Kaati i
te tau 1896 ka ara ano he pooti mo te Tai-
rawhiti, tu ana ko Wi Pere hei mema rao te
Paremata o te Koroni o Nui Tireni. I te tau
1897 ka tu te hui Kotahitanga ki Papawai,
Wairarapa, ka haere mai a Wi Pere me te
mihi kia te Kuini, ko taana motini tenei i tu-
ku ai ki te hui, whakaaetia ana, tuhia ana
nga Ingoa o nga taane o nga wahine, tukua
atu ana kia Timi, na Timi i tuku atu kia Pe-
nekaraihe kai riiwhi o Karahiko i muri i a ia,
tuhia ana tona Ingoa ki te pukapuka mihi
kia te Kuini Wikitoria. Na Wi Pere tenei
whakaaaro pai i kite, na Tim: Kara i whaka-
ae ka oti, na te Hetana Pirimia i tuku atu ki
Ingarangi kia te Kuini Wikitoria, na te Ku-
ini i whakahau ki tona Hekeretari, kia tuhia
mai ana kupu whakahoki pai, mo te pukapu-
ka mihi aroha a Wi Pere me ona hoa ranga-
tira i roto i taua pukapuka.
Me hoki atu taku korero ki te tau 1884, ko
te tau tuatahi tena o Wi Pere hei mema, a,
i hinga i te tau 1887. me titiro nga pukapu-
ka whai kororo o te tau 1884, 1885, 1886,
me titiro hoki nga Ture o aua tau, ara, te
Ture whakapumau i te tika, te Ture whaka-
haere whenua Maori, me te Ture pakaru i
nga Tiwhekete mo nga whenua i whakataua
hotia e te Kooti, mo nga oranga o nga tanga-
ta e haere takitahi atu ana kia Wi Pere i ta-
na wa, to Ture rahui whenua e ngaro ana,
me te oranga o etahi hapu, i te kitenga i aua
rahui, me te kaha ki te mahi ki te Kawana-
tanga i whiwhi ai etahi tangata o te Tai-ha-
uaru ki te ora, rae etahi hapu o te Waipou-
namu, me te taha ki Waikato, me te Ture
motuhake mo Tuhoe, kai n. ia nei te rarangi
71 o te Ture nui o Nai Tireni e pupuri ana,
tae mai ki tenei ra.
Î te tau 1884 ka timata te mahi a Wi Pere,
tae noa ki te tau 1886, ka paahi te Ture ka-
ti i te hoko, na te Maori ano i tono kia patua
taua Ture i te tau 1888, ka puare te hoko
whenna ; tekau marima miriona eka e toe
ana ki nga Maori i taua wa, a, tae mai ki
naianei tekau matahi miriona eka kua pau te
hoko, e toe nei ki nga Maori i naianei e wha
miriona, kaati kai te haere a Wi Pere i roto
i nga hui a te Kotahitanga, he kati ano. i te
hoko o te motu, heoi kaore i tere te kati, he
whakamatau haere ki nga huarahi tutata, e
mau ai te oneone i te Iwi Maori. Kaati i te
tau 1898, ko te utu tenei mo te mihi a Wi
Pere me ona boa rangatira o Niu Tireni mo
te Kuini Wikitoria ki taua mihi aroha mona,
no runga i taua reta taua kupu ki ona Mini-
ta i Niu Tireni nei, kia whakaarohia e ratau
taua reta, a, ko te take tenei o te Pire a te
Pirimia, he rahui i te toenga o te motu nei,
kia kore ai e riro etahi i te hoko, i te moke-
te, i te muru mo nga nama, ko te take tenei
o te Pire a te Pirimia, nga taake iti i roto i
te Pire he Poari tena Ingoa, whakamutu i te
Kooti whenna Maori, kaati ko Wi P?re he
tohe tonu tana ki te patu i nga mate a te
Kooti, i nga nama ruuri e tau ana ki runga
i te whenua, he tohe hoki nona me riihi ano
ki nga Maori. Kaati e hoa ma, i tenei wa
he aha ra nga take e tohe nei etahi tangata
kia tu ratau hei mema mo te Paremata o te
Koroni o Niu Tireni, kua riro mai nei hoki
te mana whakawa whenua i te Kaunihera,
he Maori nei nga mema, kotahi noa te Pake-
ha i riro mai ki roto ia ratau i nga mema to-
korima, a, ki ta matau titiro kua haramai
kua whaiti ki te Iwi Maori, nga whakahaere
me nga whakawa, ka rua nei tuunga o te wa
a te Kaunihera ki roto i te takiwa o te Ika-
roa-a-maui, ko etahi tangata whakararuraru
kai te tuku tonu ano i ana tono ma te Kooti e
whakawa, kaati koia nei pea ana tangata e
tono pooti nei mona. E hoa ma, tuatahi
kia hou atu nga take i enei take kua kitea
nei e Wi.
Tuarua. He turaki i te Kaunihera mo
nga whakawa mo nga whenua Maori e tu .
nei i naianei.
Tuatoru. He whakatuturu ano mate Ko-
oti whenua Maori ano e whakawa nga whe-
nua o te Iwi.
Tuawha. He turaki atu i te Kaunihera
Pire Kiore tahi marae, me ona tikanga
katoa.
Tuarima. He whakahoki atu i enei taonga
i homai nei e tenei Kawanatanga hei ora mo
tatau mo te Iwi Maori, koia nei nga take a
te tangata e hiahia ana kia tu ia hei mema,
katahi ka pai te tangata ki te whakatete kia
Wi Pere, ka hou hoki ra o au take hei kau-
papa mo tau mahi.
Kaati ko te komiti whakahaere o Wi kei
Wairarapa nei, ka pupuri ratau i te kupu ta-
pu a te Kuini i roto i te mihi aroha a
te Iwi Maori kia ia, kua puta mai nei ona
hua. koia ra tenei, ko te Kaunihera mo nga
whenua, tekau marua nei ona pou, i te upo-
ko tae noa kite hiku o te Ika nei, katahi ano te
reo o aua pou tekau marua i te upoko tae
noa ki te hiku. Tuarua ko te Pire Kaunihe-
ra tahi marae, ko ona pou nei e rua tekau
matahi, i te upoko o te motu nei tae noa ki
te hiku.
Na e hoa ma e nga Iwi kia tau iho te ra-
ngimarie kia koutou me te whakaaro pai, me
te ngakau tapatahi, me te ngakau kotahi ki
te pooti ki to tatau mema kia Wi Pere.
He Pao.
E te Iwi e kia kaha kia kaha, ki to tautoko
ia Pire kai hinga Ei?
E te Iwi e tukua mai nga pooti, kia tu ai
ko Pire hei mema Ei?
Kaati nei nga pao ina manaakitia mai e
koutou.
Na ta koutou mokai.
H. Rukarei Kiingi.
HE RONGOA.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, te ringaringa kaha, me te nga-
kau reka ki te whakaputa i nga hiahia o nga
Iwi o te motu nei, kia hiwa te ngakau kope-
rea kia hura te ngakau taku aroha ki nga
Iwi o te motu.
Koia tenei e nga hoa whanaunga, ko te
tino taonga nui atu ko te mamae i te uma,
ko te maremare i te ata ina oho ake i te
moe.
Kaati kua whakamatauria te wai nei te
"Reweneiti, kitea rawatia te ahua paitanga.
Ko te tikanga, me paura te kera wai, a,
ka korohu te wai, katahi ka peehi iho te pu-
ru o te patara, ka tuhera te ngutu o te pata-
ra, ka kuhu atu te patara tona ki roto i te
kera wai o korohu ana, a, kia korohu hoki te
wai, ara, te Reweneiti o roto i te patara, ka-
tahi ka tango ake, ka inu, heoi ka takoto ki
te moenga, ko te ohonga ake i te ata ka wha-
kaaro iho 1d tona ahua, pai ana, ka ngawari
hoki te mamae. Na kaua hoki hei inu wawe
i te wai matao. Heoi e hoa ma whakama-
tauria. Na tokoutou hoa.
Eruera Te Kahu.
WHAKAUTU PANUI.
Whangaehu.
Oketopa loth, 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena ra koe, me o hoa rangatira morehu
kaumatua, me nga taitamariki, e hapai mai-
na i te taonga o te motu, ara, o te tauia a Tu
Te Wehiwehi raua ko Tu Te Wanawana, kia
ora.
E "Puke" kawea atu nga kupu ruarua kei
raro iho nei, kia Hoani Turi Te Whatahoro.
E hoa tena koe, katahi ano au ka utu i to pa-
nui i te No. 22 o te tau 4 o te "Puke," ia
Mei 31 1902, koia tenei taku kupu tuatahi
kia koe. Unuhia to kupu mo te taha ki te
toki nei kia te Awhiorangi, waiho taku toki i
ranga i tona waka ia Aotea, e ai toku kara-
nga, ko Aotea te waka ko Tun te tangata o
runga, te hoe ko Kaotukiterangai, te tata ko
Tupua-hororangi, nga toki o runga e toru, ko
te toki atua ka wha ai, ara, ko te toki i Roma
ai nga ngaru, i paia ai tawhiti-nui, ko te toki
nei ko te Awhiorangi, he mea whakamana na
to matau tipuna na Turi. Heoi e hoa me
penei atu e au te whakamarama, kia tino mo-
hio ai koe, ko taua toki kaia Ngarauru e ta-
koto ana, ara, kai etahi ano o nga uri o taua
tipuna.
I te wa ia Turi tae mai kia Turanga i mua
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 3, o TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI. OKETOPA PARAI RE 311902. Wharangi No 3
ka waiho aua toki ki nga un a Turanga i mua,
ka riro mai i ahau, ko te Tokotoko Turoa, me
te one, ka mahue atu ko te Hererua, ko te
Korohunga me taua toki, kaati tenei whaka-
marama aku kia koe. Me penei atu ano e au,
kia tino marama to titiro, i ki ai au unuhia
a te Awhiorangi i roto i to panui, ko Turi te
tangata, ko te Awhiorangi te toki, ko te ka-
kau o taua toki ko te Kawekairangi, ko te ka-
upare me te houhou o te toki, ko Pareterangi
Whakakapua, ko te kaha o raro e haere atu
ai ki te kakau ko te kaha paepae, waiho ake
ki nga uri nga tohu, me nga korero, me nga
mana, mai i runga i taua waka Ingoa nui,
kaati tenei.
Me penei atu ano eau ko koutou kai te ko-
rero wairua noa iho ki taua toki, ko au me
nga uri katoa, timataia N'Apa, Whanganui,
Ngarauru, N'Hine, kai te tino mohio ki tenei
toki me ona tikanga, me nga maunga i moe
ai taua toki, me ahau tonu nei kua tino kite
ia te Awhiorangi, kore rawa nga Iwi ke atu
i mohio, he aha ranei taua toki, he Pounamu
pea, he kohatu pea, he Onewa ranei, ko eta-
hi atu tu ahua o nga mea pera a nga tipuna
ranei, ko matau kua tino kite me o matau
uri, ko nga Ingoa o nga maunga i moe ai
taua toki, ko Tieke, ko Moerangi, a, kitea iho
ano ki reira, kua riro hoki aua maunga i te
Pakeha, heoi ake nga kupu mo te toki, e hoa
i roa ai taku utu, i ngaro to panui i aku ta-
mariki, no konei i roa ai.
Kia ora koe, hei ako i nga tangata ki nga
korero tipuna.
H. K. Rangitakoru
HE POWHIRI.
Takapau.
Oketopa 28th, 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" te-
na koe, ki ora i roto i te Ariki.
Mau e tuku atu tena panui powhiri, ki nga
uri a nga tipuna i whakataua ai e te Kooti
whenua Maori, kia uru ki te Taitara o te Po-
raka o Otawhao No. 3 (A), tena ra koutou kia
ora.
He powhiri atu tena kia koutou kia hui
mai tatau ki roto i to tatau whare ia Tawa-
ri, ki te ata whiriwhiri i nga take e pa ana
ki to tatau tipuna whenua, kua
i runga ake nei, haere mai e Ngaati-te-kikiri,
mauria mai o koutou uri kia rongo i nga ka-
pu i oti, haere mai e Ngaai-toroiwaho. ma-
uria mai a koutou uri, kia rongo i nga kupu,
haere mai e Ngaai-taha, mauria mai a kou-
tou uri kia rongo i te kupu i puta ake i roto
i tou whare, ehara i te mea he take hou nga
take, e powhiritia atu nei kia hui mai tatau
ki konei whakahaere tahi ai, engari na o ta-
tau kaumatua kua ngaro atu ki te po, na o
tatau Kaunihera i whakahou i roto i tenei ra,
i kii wehea nga waahi hei paamu, hei papa
kainga, hei taone, hei urupa, hei riihi, kia
wawe te haere nga mahi, kia wawe hoki tatau
te kite i nga hua o Kaunihera whenua, me to
te Pire Kiore.
Heoi ta nga morehu he whakaae, ae, me
hui mai tatau ki roto i te whare, i whakaaria
ai enei take i te tau 1893, me te tau 1898, no
te tau 1902, ko ta te Kaunihera tenei e tono
nei, ara ki Tawari, apititia atu ana tetahi ta-
ke hei kaupapa mo nga mahi, ko te ra wha-
nautanga o to tatau Ariki.
Haere mai koutou e koro ma, e kui ma, e
tama ma, e hine ma, kei a koutou hoki etahi
take mo ta tatau ra, haere mai.
Ka tuhera nga take mo te hui, i te 24 o
nga ra o Tihenia 1902, haere mai kia riro ai
mau ano e tapahi tau motu tau kiko, tau iwi,
haere mai! haere mai! haere mai!
Na Tanguru Tuhua.
" Te Otina Porangi.
" Horomona Te Wharepouri.
" Anaru H. Tuhua.
" Aritaku Maaka.
" Kuku Karaitiana.
" Mane Wiremu.
" Wiki Hamuera.
" Wikitoria Heperi.
" Petera Puiti.
" Rora Te Peehi.
" Ema Anaru.
" Pane Te Uruorangi.
Hemi Wiremu Paikea Hon. Hekeretari.
Te Whaiti-nui-a-toi.
Akuhata 14th, 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi." E
hoa tena koe te tangata whakahaere i to ta-
tau taonga ia te "Puke," kia ora tonu koe mo
nga tau maha e heke iho nei, heoi te mihi,
E hoa tukua atu ena kupu hei titiro iho
ma nga Iwi e rua Maori Pakeha, me era atu
motu o te ao, i runga i te kupu a te Kawa-
natanga kia hangaia he pa Maori me ona
ahua katoa o te Maori, tae noa ki te kohatu.
ara, hei tiriti mo tenei waka mo Matatua,
ara, i runga i te paahitanga o te ture mo te
rohe potae o Tuhoe, ka whakahaua kia ma-
hia i runga i te raruraru o Tuhoe ki te wha-
kawa kihai i taea i era rangi, i naianei kua
mahi a Tuhoe i runga i te kupu a Timi, kia
mahia, a, kua mahi a Tuhoe i tana pa, a kua
tono mai a Tuhoe kia haere atu ahau, a kua
haere au i runga i te tono a nga rangatira o
Tuhoe kia tae atu au ki Ruatahuna, i te 12
o Akuhata, ka tae au ki Ruatahuna, ka mu-
tu te mihi kai runga ko te Whenuanui, taku
taina haere mai haere mai ki te mihi ki te po-
roporoaki ki to taua tuahine, ki nga wahine
o te pakanga a o taua matua kua ngaro atu
ki te po heoi enei kupu (he pao, ka mutu) ha-
ere mai haere mai, kia kite i te taonga o to
taua Minita i hamumu ai ki nga rangatira o
Tohoe, heoi aku kupu. Kai runga ko Toki,
taku tamaiti haere mai haere mai, ki Ruata-
huna ki te takotoranga o te kura o te ki, i
nga ra i o tatau tipuna a tae noa ki tenei ra,
tenei to whaea kua riro ia aitua haere mai
hoki ki to taonga i tiki ai ki Poneke, paahitia
iho te rohe potae mo Tuhoe motuhake, he
pao—E au mahara iti. Rawe ana ki te
whakarongo, ano me te tai e kume ana, tua-
rua me mea ka hapainga a Matatua whare ki
runga, ka tu ko te Wharekotua, ko Tokii hei
hapai waiata i te pao nei e au mahara iti e
au mahara kore pai atu a Tuhoe, au kume
ana, ngaehe ana, kai te kai tataki te pai, he-
oi enei, ka tu a te Whare ki te mihi kia te
Tuhi, ka mutu ka tu a te Tuhi ki te whaka-
hoki i nga mihi a ona matua, haere e taku
whaea, haere te wahine manaaki i te tangata.
te whaea o te pani, me te pouaru, ko tenei
e pa ma tenei te haere nei kia kite i te ara-
nga o te pa. A. i te 4 o Akuhata, ka mahia
te pa a Tuhoe, ka matakitaki au kia Tuhoe;
e rite ana ki te pii rango nei te ahua, he Iwi
ano kai te kari i te oneone, he Iwi ano ki te
tapahi rarauhe, he Iwi ke hei whakairo, i uru
au ki tenei, be Iwi ke ki te kiria i te rakau,
he Iwi ke ki te whiu i te oneone ki runga i te
Tuhoe
Tawhaki
Tama-kai-moana
Ngaati Kuri
Tuhi Pihopa.
HE WHAKAUTU.
Ngawaihirere.
Oketopa 26th, 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koutou, e mahi maina i to tatau ta-
onga, kaati ena kupu.
He wkakaatu mo nga panui a W. Tamai-
parea, e whakaaturia nei e te "Puke," ka to-
ru nei nga panui, kaore rawa i te tika nga
Korero mo Aotea, e ki nei taua Wakarua Ta-
maiparea he tata a te Ririno no Aotea, a, he
tangata a Potoru no runga ia Aotea.
Maku e ki atu kia koe, ko te Ririno he
waka tena no Potoru, katahi ano tenei reo
ka rangona kia koe, he tata te waka nei a te
Ririno. E hoa e Wakarua me mutu to tuku
i to panui, penei te ahua me nga panui e tu-
kua nei e koe ki roto ia te "Puke," kei pohe-
he nga iwi o nga motu e rua nei, koi na te
tikanga o nga korero mo Aotea, e hoa e Wa-
karua, kaore ranei koe e rongo ana i te wai-
ata a Turaukawa e ki nei te kupu i roto pe-
nei:—
Ka eke no koe ki runga o te Ririno he wa-
ka tau tohetohe no te terei a Turi, kapaea
Potoru te au o Raukawa;—kaati tena.
E hoa e Wakarua, i rongo ranei koe i pa-
naa tenei kupu o te waiata nei, otira e kore
rawa koe a kaha ki te kimi, i pana taua kupu
e mea tohungia e mea tohungia, kaati tena.
Tenei ano tetahi waiata, ka pou ano koe
rangi taua te ki atu noho mai i tua na he
whare whiti: tua te whare kai a kai nongana,
teirihi pou ano koe e Rangitaua, te ki atu no-
ho mai i rawahina, heara ta pokopoko te ara
i raro i Awarua, e rongo ranei nga tohea po-
toru, unuhia atu ai eteewe o tipua kia Ta-
ngaroa, unuhia ei. Na e hoa e Wakarua,
kaore ano hoki tenei waiata i whakahengia.
No reira i tika ai tenei kupu e ki atu nei
au, me mutu o korero mo Aotea e kiia nei e
koe ko te Ririno he tata no Aotea, ko Potoru
, he tangata no runga ia Aotea, e hoa e waka-
! rua tena whakaaturia mai koa, nga uri a Po-
toru i runga i te motu nei, kaati tenei.
E nga iwi, e hapu, e nga matauranga, me
nga putea takotoranga korero, o runga i nga
motu e rua nei, kaua e tirohia nga kupu o te
panui a Wakarua Tamaiparea, e hoa e Wa-
karua, tenei ano hoki tetahi waiata na te tino
rangatira o Ngarauru, kaore i whakahengia
! na Ngawataurua taua waiata.
Koia tenei:—Utaina atu ra ki runga o Ra-
ngitotohu, ki runga o te Ririno te waka o
Potoru, kaore i hoki mai ki te ao marama.
: Heoi kaore he tohunga o tenei iwi o Nga-
ati-ruanui o Ngarauru i kaha ki te whakahe
otira i whakatika katoa nga tohunga o enei
iwi ki enei waiata, heoi e hoa e Wakarua
Tamaiparea ko te panui tika, ko te panui a
nga Hoota Ramapiupiu, e whakahe nei ki au
korero i roto i te "Puke," kei mahara nga
tamariki ririki ki au korero kuare he korero
tika heoi.
Kia ora te "Puke Ki Hikurangi" me nga
rangatira whakahaere i te Puke i te mea kua
noho nei ko koe te reo nui ki runga i tenei
motu, me era motu o te Moana-nui-a-kiwa
heoi na to koutou whanaunga.
Na Kerei Te Poihi.
WHAKAARI MEMA MO TE TAI-HAUA-
URU.
Matatera.
Oketopa 25th, 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" te-
na koe, me tuku mai e koe enei kupu ruarua,
e whai ake nei ki nga Nupepa o te Taihaua-
uru koia tenei:—
He panuitanga tenei kia mohio ai nga Iwi,
e anga nui aua te whakaaro kia Eruera Te
Kahu hei mema mo te Paremata, koia au ka
whakaatu nei i te hiahia o tona Iwi tuturu,
ara, te Iwi a Ngawairiki.
He kupu ano tenei kia te Heuheu Tukino,
kia te Moana Papaku, e hoa ma tena korua,
ko taku kupu tenei kia korua, me tuku mai
a korua pooti, ki ta korua mokai kia Eruera
Te Kahu.
Heoi nga kupu na to tipuna.
. A. Tahunuiarangi.
WHAKAUTU.
Kauangaroa.
Oketopa 28th 1902.
Ki te Etita o te "Puke" tenei koe i raro
i nga atawhaitanga katoanga a te ranga ra-
wa, kia ora, ae Amene. E te Ariki tohungia
a Kiingi Eruera VII.
E "Puke" tukua atu aku kupu ruarua
nei, hei whakautu mo te panui a Arama
Tinirau te Tiamana o te hui i tu nei ki Ka-
ratia, i te 26 o nga ra o Hepetema 1902 nei,
a, whakaputaina nei e te "Puke" No 2 o te
tau No o, wharangi No 4, rarangi No 3, e
penei ana nga kupu, ko tenei Iwi ko Wha-
nganui mai o te puau tae noa ki te kopounga,
kaore ana pooti mema, ara, mehemea ka tu
nga mema tokowha, engari mehemea ka ko-
tahi te mema, ahakoa ko wai o te tokowha,
ara, o te Heuheu Tukino, o Eruera Te Kahu,
o Ngarangi Katitia, o Teone Teehi, katahi a
Whanganui ka pooti, e nga Iwi i roto i te
panui nei me to koutou Tiamana, kai te ahua
raruraru te titiro iho ki te panui nei, otira he
kupu pai taua kupu, tenei rawa te he. no te
1 o nga ra o taua Hepetema 1902 ano, ka tu
te hui a taua lwi ano, ara, a Whanganui, ki
Hiruharama, te kupu i oti i tera hui ko Eru-
era Te Kahu he mema, na Wiki Taitoko
i whakatakoto, tena take, na te Iwi o Ngaati-
Hau, me Ngaati-kiwa, me nga hapu i tae ki
taua hui i tautoko, ko Neri Poutini te Tiama-
na Kaunihera marae, nana i paahi nga take
katoa o taua hui, he maha nga kupu whaka-
rite o taua hui, kaati mehemea e whakahe-
ngia ana nga kupu o te hui o muri nei, ara,
o te 26 ki te hui o 1 o taua marama ano, me
whakamarama kia mohiotia ai ehara te hui
tuatahi i te tino hui, ara, te hui ki Hiruha-
rama, me te Tiamana o taua hui, kaati tena.
Mo te patai ki nga Iwi mo te mema e wha-
kaarotia ana e nga Iwi, ma nga Iwi ano e
whakautu te taha kia ratau, otira me utu ano
au i te taha ki tooku Iwi, me tetahi waahi o
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 3 O TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA PARAIRE 31 1902, Wharangi No. 4 NgaWairiki Eruera Te Kahu Kaipo Waitotara Ngati-porou Purangi Waitara Tawhanga Te Uapiki Haekopa Waitara Tahana Ngawhare NGA RONGO KORERO Awakino Mokau MAHINGA KOURA Niu Tireni 375 NGA TANGATA I MATE TUPAPAKU TIAINAMANA te Waipounamu PIRIMIA O NIU TIRENI MAKETE I HIRINI PAORA KURUTIA WHAKAWA HARA I WHANGAREI ROORE NEREHANA Wikitoria Ingarihi Tarawharaka (Trafalgar) KOHURU Moroko Takei TAHAE
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 3, O TE TAU 5, TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA PARAIRE 31 1902. Wharangi No. 5
hana raua ko tona Koia, kaati kiia ana e te
Tiati, i runga i te ahua uaua o tenei keehi,
no reira ka nekehia mo tera tuunga o te Hu-
pirimi Kooti ki Akarana, hei reira whakatu-
tuki ai taua keehi, riro ana a Hemihana i nga
Pirihimana, ki te herehere he mea peere i
puta mai ai ki waho.
TAHAE.
I enei ra torutoru ka hori nei ki muri, ka
pakarutia te teihana Rerewe i Hamutana e
te tahae, ka mauria i konei nga ' moni o te
teihana o te Rerewe e £50 pauna, no muri
tata iho ka mau aua tangata i nga Pirihi, a
•kei roto aua tangata i te herehere i naianei.
WHARE WERA.
Kotahi tetahi whare nui mahinga tuaina i
Poihakena i kainga e te ahi, ko te maha o
nga tuaina i pau i te ahi 450,000 pauna wee-
ti, 1,000 mano karani hinu mihini apiti
atu ki nga mihini me era atu mea, pau katoa
i te ahi, ko te utu o nga mea katoa i pau i
te ahi, £12,000 mano pauna. engari ko te
Inihua o aua taonga £29,000 mano pauna.
TUPAPAKU I TAHAETIA.
Kua tae mai te rongo o Niu looka waahi o
Amerika kotahi tetahi urupa nui, i tahaetia
nga tupapaku o roto, ko te maha o nga tupa-
paku i tahaetia 1200 rau, ko te hunga nana i •
tahae aua tupapaku kaore i mohiotia, engari
kai te kimihia e nga Katipu haere wa taua
hunga, kaati ki te vvhakaaro ake ehara i te
tokoiti nana taua mahi, engari he maha noa
atu.
Te Rongo o muri.
Kua kitea i naianei te tangata nana i tahae
nga tupapaku o roto i te urupa, kua kiia i
roto i te ripoata i runga ake nei ko taua ta-
ngata he tangata matau atu ia no Amerika
ki nga mahi takuta, a, koia tonu te kai wha-
kaako o te kareti ako takata o Amerika, ko
taua, tangata ano te kai whakahaere i taua
mahi tahae i nga tupapaku, hei whakaako
mana i nga tangata e akona ana hoi takuta
ki te tapatapahi i te tinana o te tangata,
me te honononotanga o nga iwi o roto i te
tinana o te tangata, me ora atu raweke hoki
o roto i te tinana o te tangata, kaati ki te
whakaaro ake i putake mai i konei, nga ma-
tauranga o nga Rata e haere noi i te ao.
Kaati e ki ana nga Nupepa Pakeha ko te ri-
ma tenei o nga tau e mahi ana taua tangata
ki te tahae i nga tupapaku o roto i taua urupa
(ara lndiana Cemetries) a. kote maha o nga
tupapaku i riro i a ia o taua urupa, i roto i te
rima tau, tekau marua rau 1,200, kaati i na-
ianei kua hopukia ia ki te herehere, me era
atu tangata hoki e tautoko ana i a ia ki taua
mahi whanako.
KOHURU.
Kotahi tetahi tangata ko Hoo te Ingoa i
tahuri ia ki te hanga kino i tetahi kotiro iti
rawa, ko taua kotiro e too ana i tetahi wa-
ka tamarki (perambulator) i St. Kilda Poiha-
kena, ka mahia nei e taua tangata taua mahi
kino ki a ia, i taua wa ano, ka kitea e tetahi
Pirihi ko Teonehana te Ingoa, te mahi a ta-
ua tangata i taua kotiro, katahi ka whaia e
te Pirihi i runga i tona Paihikara, no te tata-
nga atu o te Pirihi ki taua tangata, katahi
ka puhia mai te Pirihi ki tona puhurihuri,
ka mate te Pirihi nei, ka taka ki raro i tona
Paihikara, ka haere te tangata nei, kaore i .
roa e haere ana, ka kite ia e whaia atu ana ia
e etahi Pirihimana tokorua, katahi ia ka ta-
huri ake ki nga kai whai i a ia, me tona pa
ano i roto i tona ringa, ka whakamaro atu i
tona pu ki nga Pirihi, no tona mohiotanga e
kore ia e whai waahi ki nga Pirihi tokorua ra,
katahi ka hurihia mai e ia te ngutu o tona
pu ano ki tona mahunga, ka paku tona pu,
ka pakaru tona upoko, ka hinga hoki ia ki te
whenua ka tirohia e nga Pirihi taua tangata,
ka kitea kua pawhara noa atu i a ia tona ka-
ki te tapahi ki te pakete naihi, no muri ke
tona puhanga i a ia ki te pu. Kaati e kiia
ana ko te rua tenei o nga Pirihi i mate i taua
tangata, mo runga ano i te take penei i patua
ai e ia tera Pirihimana.
MAKETE KARAREHE I MAHITAONE.
I te 22 o nga ra o Oketopa nei ka tu te
Makete kararehe a Roo me Haeana i Mahi-
taone a he maha nga hipi me nga kau i Ma-
ketetia i reira:—Hipi momona 16/- hereni;
mo nga kuao momona 11/-hereni; mo nga
weta kua oti te katikati 13/5; mo nga hokete
8/11 tae atu ki te 9/10; mo nga loo me nga
kuao 10/9 tae atu ki te 15/6; mo nga weta
11/2 tae atu ki te 13/7.
Mo nga kau e £8,,12,,6 tae atu ki te
£11,,12,,6; mo nga kau momona e £6 pauna;
mo nga uha e rua taa kaore he kuao e
£3,,17,,6 tae ata ki te £4,,3,,0; mo nga kau e
rua tau a, rua tau ranei me te hawhe e £4,,15
tao atu ki te £5,,10,,0; mo nga kuao tupuhi
kotahi tau, £1,,10,,0 tae atu ki te £3,,7,,6; mo
nga kuao uha e piki ake ana ki te pai e £-i,,2,,6
tae atu ki te £o,,10,,0; mo nga kau kore mi-
raka e £o pauna; mo nga kuao Poaka 11/-
hereni tae atu ki te 13/-hereni.
HEREHERE ME TE PORANGI.
Kotahi tetahi Kooti i Wirakenia wahi o
Poihakena, e mau ana i tetahi tangata pora-
ngi, me nga herehere tokorua, a, e rua hoki
nga Pirihimana e tiaki haere ana, no te tae-
ngi ki tetahi wahi, katahi te porangi ka ki-
no atu tona porangi, ara, ka rere ki raro o te
Kooti ka oma haere, me te nonoke haere
ratau ko nga Pirihimana, ka whakawarea
nga Pirihimana ki te nonoke haere kia ia,
katahi ka pakarutia e nga herehere, nga me-
kameka i runga i o raua ringaringa me o
raua waewae
PAREKURA A TE MATE.
KOHURU 1 AKARANA.
Ko te whakamaramatanga tenei o tetahi
kohuru i tupono ki Henehana waahi e tata
ana ki Akarana.
Ko taua tangata i kohurutia nei ko Here-
maia Tirihikora (Jeremiah Driscoll) he ta-
ngata kari kapia, ko te tangata nana i kohuru
ko Peketa, kaati ko nga korero e whai ake nei,
he mea tuhi e te kai Ripaota o te Herora
Nupepa, i te wa i whakahaerea ai tenei Keehi,
koia tenei:—
I te mane ka hoki atu a Heremaia \\ Aka-
rana ki Henehana, ki tona kainga kari kapia,
ko te take i noho ai ia i Akarana, i hopukia e
nga Pirihi ki te herehere, rao runga i tona
haurangi me tona korero kino hoki ki nga
Pirihi. Heoi ra i te 6 o nga haora o te ahi-
ahi o te mane, ka huihui ratau ko ona hoa me
era atu ki Whooro Hoteera i Henehana hai
tahi ki tona wahine kia Arete Hatere ka rua
tau raua 8 moe ana, ko te waahi i noho ai
raua ko te waahi kari kapia o Henehana, me
era tangata tokowha i ko atu i a raua, ko nga
Ingoa o raua hoa ko Haoni Peketa, me Mo-
oro, me Hoani Henare, me Keneti.
Ko Hoani Peketa, he tangata noho tonu i
tera takiwa, a, he tangata pirangi nui hoki
kia Heremaia hei hoa laana mona, i te wa e
kerekaahu ana ano raua.
Kaati i te ahiahi i huihui nei ratau ki te
Hoteera nei, he maha ano a ratau wairakau i
inu ai i reira, i te taenga ki te 8 o nga haora
o te po, ka ki atu a Heremaia ki te wahine
kia hoki raua ki to ratau kainga, ko to ratau
kainga e 5 e 6 rau ranei laari te mamao atu
i te raina o te Rerewe, ki te taha whakamuri
o te Hoteera e noho ra ratau. Katahi te wa-
hine ra ka ki atu kia Heremaia, kaore ona
hiahia ki te hoki tahi i te taha o Heremaia,
a, kua kore hoki ia e pirangi atu ano kia He-
remaia, ko te meatanga o Heremaia kia pa-
tona ringa ki taua wahine, ko te karangata-
nga atu o Peketa kia Heremaia mehemea ki
te pa to ringa ki te wahine na ka raruraru ta-
ua, ko te mutunga, tenei o te hiahia o Here-
maia kia pa tona ringa ki tona wahine.
Heoi i te koata ki te 10 o nga haora o te
po, ka hoki ratau ki to ratau kainga, kua pai
hoki a Heremaia i tona haurangi, a, ia ratau
e hold ana ki to ratau kainga, ka korerorero
haere ano a Heremaia raua ko Peketa, mo te
raruraru o Heremaia raua ko te wahine ra i
te Paparakauta, me te nui haere tonu atu o
ta raua korero, tae noa ki to ratau pani ka-
tahi ano ka mutu. I muri tata tonu iho i to
ratau taenga atu, katahi a Peketa ka ki ata
kia Heremaia, kia puta atu ki waho i to ratau
whare, no te korenga o Heremaia e puta ki
waho o te whare, katahi ka huakina e Peketa
te toa o te whare, ka makaia a Heremaia ki
waho, ka puta atu hoki ia i man, katahi ka
mekea a Heremaia, ka mutu ka hoki ano ia
ki roto i te wharo, kaati te marangatanga ake
o Heremaia ki runga, katahi ka mau ki to
ratau toki, ka karanga atu kia Peketa, ki te
pata mai koe ki waho mate rawa koe i a an
te tapahi ki te toki, kaore hoki a Peketa i
puta mai ki waho o te whare, a. kaore hoki
ia i whakamatau ki te hoki atu ano ki roto i
te whare, engari i hoki ke ia ki te Paparaka-
uta i haramai ra, ratau, kaati i te ata ka kitea
tona tinana e takoto ana kua mate, e 75 la-
ari te mamao mai i le kainga i makaia mai
ra ia ki waho o te whare. I runga i te tiro-
hanga i te tinana o taua tupapaku, ka kitea te
motu kotahi inihi me te haawhe te roa, i ru-
nga ake i tona kanohi maui, ki te mohio iho
a nga kai titiro he mea tapahi ki totahi pito o
te mata o te toki pukuhi, ko nga kiko o nga
taha o taua motu kaa puruu katoa, mehemea
kaore i te tuki i tapahi, kaati na tetahi mea
pukuhi i tapahi, engari kaore o tino marama
rawa ki nga kai titiro De take i mate ai taua
tangata, a, mehemea hoki i hinga ia ki runga
i te kohatu, era ano e kitea, nga toto i runga
i tona huarahi i haore ai ia. kaati ka mutu
tonu te waihi i kitea ai te toto, ko to waahi
tonu i takoto ai ia, i reira, tonu te hopua toto
e tu aua, no reira i ahua whakapae ai te Tu-
ro, na taua tangata tonu i patu a Heremaia,
i runga ano i te ata tirohanga a te Tiati ki
nga tako o te raruraru, i waenganui ia. Peke-
ta raua ko Heremaia, i to po i mate ai a He-
remaia. Engari i te tirohanga a nga Pirihi
i nga kahu o tana tangata, kaore rawa he pa-
ra toto i kitea i runga i ona kahu, a, i tetahi
waahi ranei ona.
Ko tetahi take, i to wa i hopukia ai a Pe-
keta e te: Tekitiwhi (Detectives) kaore rawa
a ia i whai kupu ake ki taua Pirihi, he aha
te take i hopukia ai ia, me te ui iho ano a te
Pirihi kia Peketa, kai to mohio ranei koe ki
to take i ka hopukia noi koe ? kaore rawa to-
na waha i hamumu ake ki te Pirihi nei. Ka-
tahi ka ki iho ano tana Pirihi kia Peketa, ko
te take ka hopukia nei koe e an, mo to kohu-
rutanga ia Heremaia i te po ka hori ake nei;
heoi kaore rawa he kupu ake a Peketa ki te
Pirihi, ara, ki ake kaore i a ia i patu, a, na-
na tonu ranei. Koia nei ano etahi take i ata
tirohia ai e te Tiati, mo runga i tona kore e
whai kupu ake ki te kai hopu i a ia. Ko ta-
ua tangata ko Peketa ka 36 ona tau te pakeke,
he tangata pai tona whakatipu, a. ho pakari
hoki ona waahi katoa, he tangata kaha hoki
ia ki te motomoto, e wiini ana ia i etahi purei
mekemeke o taua takiwa. Engari ko tona
mahi i taua wa he hokohoko patara haere i
nga Paparakauta me era atu mahi, heoi i ko-
nei ka nekehia te whakawa.
A, i te Wenerei te 15 o nga ra o Oketopa
ka tu ano taua whakawa, ka kitea i tenei
whakawatanga ia Peketa, nana tonu i kohu-
ra a Heremaia i te 13 o nga ra o Oketopa,
mo runga ano i nga take kua korerotia ake
nei, te take i kohurutia ai e ia a Heremaia.
Heoi nekehia ana i konei taua whakawa, hei
tetahi tuunga ano o te whakawa ka whaka-
tutuki ai taua keehi, ara, te whakataunga a
taua whakawa i te whiu mo Peketa, mo ru-
nga i tona kohurutanga ia Heremaia. Kaati
i konei te waahi e tuhi iho o tenei kohuru.
HE PATAI TENEI.
Ki te Etita o te "Pipiwharauroa." He
patai atu. ki a koe, nawai te panui, a, kowai
ranei te tangata nana te panui e mau nei i te
No. 56 o te "Pipiwharauroa" wharangi 8 o
te marama o Oketopa 1902, mo naana ko te
Riihi; tae noa ki te kupu mo te pooti o oku
|
|
6 6 |
▲back to top |
NAMA 3 O TE TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA PARAIRE 31 1902. Wharangi No. 6 Niu Tireni Wi Pere KORERO PAREMATA te Waipounamu Tai rawhiti Apirana Ngata Hinenuitepo PITOPITO KORERO Waimea HE WHAKAHOKI Mangawhio N. W. Teata HE WHAKAUTU Waimana Tiopira Tamaikoha TAUIRA POTO ONGA TURE O TENEI PEPA Greytown Wairarapa Printed and Published by T. RENATA Under the Authority of H. T. MAHUPUKU at his Registered Office, Main-street, Greytown North, Wairarapa.