[NAMA 23.]       WAIRARAPA HEPETEMA HATAREI 17 1904,    [TAU TUARIMA.]
 TE PUKE KI HIKURANGI .

                   [PUTEA]
        

    Whitiwhiti ora, Whitiwhiti ora ki tai ao, ki
 te uru ora o Taane te wai ora, ki tenei tama
 nau e Taane, ka ea ki runga, he tipua be ta-
 whito, he  ioio nai, he ioio roa, ki te uru o
 tenei tama nau e Taane, ko te ueue tawhito
 ko te ue ue tipua ko te ueue Atua nau e Ta-
 ane, te Wananga a Rangi ki tenei tauia nau
 e Taane uru ora e i.
   Tenei e nga iwi, e nga hapu, e nga taane,
 e nga wahine, e nga tai-tama e nga  tai-ta-
 maahine o nga motu e rua nei, ka mihia ta-
 urangitia atu koutou i te wa mamao, i tua
 o nga pae Maunga, me nga tuatea o nga mo-
 ana e tau arai nei ia koutou i ena marae o
 tatau, me matau i enei marae o tatau, te ki-
 te atu matau ia koutou i kona, te kite mai
 koutou ia matau i konei, ko te hinengaro i
 roto ia koutou ia matau, e takare ana i te ao
 i te po, ki te tuku i te mihi aroha o tatau
 tetahi ki tetahi, ano he tuakana he teina i
 roto i te whakaaro kotahi, heoi kia ora tatau
 i roto i te tini o nga manaakitanga katoa a
 to tatau Atua, a to tatau Ariki a Ihu Karai-
 ti, e whangai nei ia tatau i te ao i te po, kia
 ora kia ora tatau katoa.
   Tenei te oha  a to  koutoutipuna, a to
 koutou mataa, a  to koutou tuakana, a to
 koutou taina, ka whakaputaia ki waho o te
 whare aitua, ka tukua atu e matua kia haere
atu ki nga,tini.marae o nga morehu a aitua,
mihi haere ai kia koutou i kona, kia matau
i konei, ki nga haerenga o Tamahau o To-
moana  ratau ko o raua hoa rangatira, wha-
kariterite o nga iwi o nga hapu o nga motu
e rua nei, ko tana pikaunga hei haringa atu
ki o koutou marae koia tenei:—
  (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki
nga iwi me nga hapu, me nga tangata taane
wahine hoki, ma koutou e powhiri mai ia ki
o koutou marae, i a ia e haere ana ki te wha-
kamanawa haere kia koutou, ki nga morehu
  a aitua i mahue ake ki te ao nei, a, ma kou-
 tou e nga iwi e nga hapu, e hoatu nga tohu
  o te pai o te aroha ki to tatau taonga, ka tu-
  kua atu na kia koutou.
    (2.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
 onga e homai ana e nga Pihopa, e nga mi-
 nita o nga Hahi katoa hei tohutohu, hei ako,
 hei whakatupato, hei arahi i nga iwi i nga
 hapu o nga motu e rua nei.
   (3.) Ka manaakitia ete "Puke" nga tao-
 nga o nga tangata matau, ki nga whakahae-
 re e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
 matauranga, e pata mai ai te pai te ora, te
 rangimarie, te ata noho i roto i te aroha o
 tetahi ki tetahi.
   (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki
 te whakamarama i nga ahuatanga e puta
 mai ai he matauranga nui ki nga mahi ahu
 whenua, e puta mai ai he ora mo te iwi, me
 te hapu, me a tatau tamariki me a tatau
 mokopuna i tenei ao.
   (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga e homai ana e nga tangata matau hei
 painga, hei oranga mo nga iwi me nga hapu
 o nga motu e rua nei, i roto i nga mahi mo
 nga ture Kaunihera whenua, Poari whenua,
 Kaunihera marae, komiti marae ranei.
   (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga e homai ana e nga tangata matau, ma-
 rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
 ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
 nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, i nga kahu tika, i nga rongoa pai
 tika ki nga tu mute katoa.
   (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu e tu mai nei i Poneke, hei ako i te iwi i
nga hapu kia mohio ki te ahua o ia ture o ia
ture, me toua pai me tona kino, me nga ma-
hi e pai ai aua ture e kino ai ranei aua ture.
  (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi  toa, Parakimete,
naahi Kaata, Paki, Kooti, Humeke, Teera
kahu-taane wahine hoki, Teera Meke, hani-
  hi, nae era atu tu mahi katoa e puta mai ai he
 painga ki te iwi ki nga napu, ki nga tangata
 hoki, engari he utua inihi mo enei tu panui.
    (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga e homai ana e nga tangata matau ki te
 korero pukapuka Paheha, Nupepa  Pakeha
 ranei, kia whakaturia hei painga hei whaka-
 marama i nga iwi i nga hapu i nga tangata,
 ki nga whakahaere a nga iwi me nga hapu
 Pakeha o le ao, e puta mai ai he mataura-
 nga kia tatau, ki nga iwi me nga hapa
 Maori.
   (10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
 nga marae katoa e-powhiritia ai ia kia peka
 ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o nga
 whare Wananga Maori o nga tipuna iho, o
 te hono i wairua, o tawhiti pamamao, o ta-
 whiti nui o Hawaiki, tao mai ki Aotearoa
 nei me ona whakatipuranga katoa tae noa
 mai nei kia tatau, hei whakaako hei tohu-
 tohu ki nga mea tika, ki nga mea pai e puta
 mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau
 uri katoa.
   (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga tuku mai a nga tangata e pa ana ki o
 tatau aitua, me o tatau marenatanga me nga
 whanautanga tamariki, me nga mahuetanga
 taane, wahine ranei, me nga wetekanga ture
 marena, me era atu tu korero katoa e pa ana
 ki nga take penei.
   (12.) Na i tenei haerenga atu o te "Pa-
ke" i te 17 o nga ra o Hepetema nei, ki te
toro haere, ki te whakamanawa haere, ki te
 uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, o
ia tangata taane me nga wahine, ki te kimi-
kimi utanga haere mo to koutou maunga
tapu, i puputia ai nga morehu,  kia kaha
koutou e nga iwi e nga hapu e nga tangata-
ki te homai utanga hei pikau maku, ki o
koutou marae, ko te whangai moku i te tau,
kotahi tekau hereni, kia kaha te whangai i
au, ma tae atu au ki o koutou marae, aha-
koa ki mai  koutou he porangi ta koutou
mokai e pai ana, he whakatauaki ano tona,
"he ihu kuri he tangata haere" koia ta kou-
tou mokai ka kimikimi haere i nga konga-
konga i ngahoro iho i o koutou kainga, he

  [NAMA 28 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATAREI 17,1904. [Wharangi No. 2
  pupuri mai i te manawa ka nguha ki te ara.
 Kua whakamaramatia e to koutou taonga i
 enei putanga ka hori nei, nga Patuwatawata
 mo  to koutou taonga, kaati ko i ana tonu te
 kaupapa hei tirohanga iho ma koutou, tae
 noa ki nga tangata i kowhiria hei whaka-
 haere i nga tika mo te "Puke". Heoi e tu-
 pono mai te whakaaro pono i roto i te hine-
 ngaro ki te oha a to koutou whanaunga,
 homai o koutou ingoa tono pepa o te "Puke
 Ki Hikurangi," me a koutou panui e hiahia
 ai koutou hei pikaunga ma to koutou mau-
 nga tapu, hei matakitaki iho ma nga  tini
 tangata o nga marae o Aotearoa me te Wai-
 pounamu, haunga ia nga mea kei roto i etahi
 o tatau taonga, ara, ia to Matuhi raua ko te
 Pipiwharauroa, no konei e nga iwi e nga
 wehewehenga  hapu o roto, kia kaha kia ka-
 kama, koi rokohia mai tatau e nga tai a
 Ruatapu, e pokaikaha noa iho ana i te pae-
 nga o te maara, a, i roto ranei i to ururua i
 to whakaaro kore, no reira haere mai e piki
 ki runga i to tihi o to koutou maunga hei
 taanga manawa mo tatau.
   Kaati kua whakaaro hoki to koutou ko-
 miti o te "Puke" kia inoi ata ratau ki nga
 Tiamana Kaunihera me nga Timuaki Komi-
 ti o roto o nga rohe Kaunihera o nga motu
 e rua noi, kia tautoko mai koutou i to tatau
 "Puke" te oha a to koutou hoa whanaunga,
 kua wehe atu ra ki te po-tangotango, ki te
 po-tiwhatu-ai-kerekere te whaia. 1 te mea
 kua whakahuatia koutou ki runga ki nga
 turanga kua kiia ako nei, kia kaha ki te inoi
 ki nga tangata taane, wahine, tamariki o ro-
 to to tatau hapu i roto io tatau rohe Kauni-
 hera, kia uta mai i o ratau whakaaro ki ru-
 nga ki to tatau maunga,   ara, o koutou
 whakaaro e kitea iho anu e te hinengaro e
 pono ana, e tika ana, koi ara hei matua-a-
 iwi haerenga mo te iwi ki runga ki to tika,
 me te pono i roto i enei ra, koia i hihiko
ake ai te whakaaro ki te hapai i enei kupu,
 kia wawe te iwi to takatu i roto i tona koha-
 nga, ki te titiro i to tika i to hee, i te ora i te
mate.  Koi rokohia tatau a nga poo a Wha-
karuaimoko potiki, a Papa raua ko Rangi.
  Kia kaha mai koutou ki te whakawhaiti
mai i nga tangata kei waho e taka ana, no
konei kia uaua ma nga tangata taane, wahi-
ne, tamariki ranei, e hiahia aua ki te tono
popa, e tuku mai o ratau ingoa me nga ingo-
a o ratau kainga tuturu, me nga Poutapeta
hoki e patata ana ki o ratau kainga, a, kia
noho tumanako i roto i o koutou whakaaro
rangatira tenei panui.
  Na, e nga iwi me nga hapu, tenei te oha
a o koutou tipuna, a o koutoua matua, ka
tukua atu ki o koutou marae, me nga pikau-
nga i utaia atu ai ki runga Ui a ia, ma kou-
tou e titiro iho e maro ana . ata waiho ake
ena, engari kohikohia i nga mea e ngohe-
ngohe ana. I te mea kua mate to koutou
whanaunga te tangata nana tatau i whaka-
huihui i nga ra ka taha ki tua, mahue iho
nei ko te iwi ki muri nei pokai-kaha noa iho
ai, he mea tika ano kia rapu tatau te iwi i
runga i te ngakau mamae, me te patuki me
kore e uakina kia tatau nga tatau o te tika
me te Honore, ia tatau e haereere nei i roto
i te atarangi o Le mate i tenei ao. Katahi
ano hoki te ngakau ka oho ake i roto i te po-
uri ki te maramatanga, ka tatu hoki te wha-
kaaro kia tukua atu a te "Puke" kia haere
atu ki te tutoro haere i ona tauranga iho o
mua, koia ka utaina atu nei ki runga kia ia,
ko te whakatuwheratanga i nga whakaaro
me nga mahi e tika ana hei utanga mai ma
nga iwi me nga hapu o runga i nga motu e
 rua nei, kua tuhia i runga  ake nei.  1 te
 mea kua watea a  te "Puke" ki te pikau i
 nga utanga katoa e hiahiatia ana e te tanga-
 ta hei pikau ma te ''Puke" engari ko nga
 kupu taunu, korero kino, ngautuara, e kore
 ena e utaina ki runga ki to koutou maunga,
 no reira kia tupato ano koutou te uta mai i
 nga taonga pera ki runga ki to koutou mau-
 nga.  Hei nga taonga anake e puta ana te
 kakara ki te katoa o te ihu o te tangata, kia
 whai ai te tangata i te kakara pai, ka haere
 ki te kimi haere hei taonga mona, kei pouri
 mai mo enei kupu kia koutou.
   Ka whakamaramatia i konei te ture tuai-
 wa o te "Puke" e ki ra i roto i taua ture:—
   Ko nga tangata kua whakatuna e to ko-
 miti hei whakahaere mai i nga tika mo te
 "Puke."  Ko Pahira Anaru mo te rohe o
 Rongokako puta noa ona rohe katoa.  Ko
 Ihaia Hutana mo te rohe o Tamatea puta
 noa ona rohe katoa. Mo era atu takiwa o
 runga i te motu nei, ina nga Tiamana o nga
 Kaunihera e tono nga tangata e nama ana
 kia te "Puke."
   No reira ahau to Etita o te "Puke Ki Hi-
 kurangi" ka ata inoi atu ki nga Tiamana o
 nga Kaunihera o runga i nga motu nei, i
 runga ano i te whakahau a te komiti o te
 "Puke" ki au, kia inoi atu au ki nga Tiama-
 na o nga Kaunihera, kia tonoa e ratau nga
 moni a nga tangata e nama ana kia te "Pu-
 ke" o enei tau ka taha nei ki muri. Maku
 ma te Etita e tuku atu te kaute a ia tangata
 a ia tangata, ki nga Tiamana o nga Kauni-
 hera, a, ma ratau e tuku ki nga Tiamana o
 nga komiti marae o roto i o ratau takiwa, ma
 ratau e whakahaere mai taua take kua tuhia
 ake nei. Kaati ina whakaaetia mai e nga
 Tiamana o runga i nga motu nei tenei inoi a
te "Puke," ma ratau o whakaatu mai ki te
Etita o te "Puke" kia marama ai te tuku-
nga atu i nga kaute o nga tangata ki ia Tia-
mana  ki ia Tiamana o nga Kaunihera, me
nga pukapuka  Rehiiti hoki.
   Heoi e tino koa ana te ngakau, ina kite
iho koutou i tenei panui, ka tuku mai i ta
koutou whakaaetanga ki te whakahaere i te-
nei take, a, i ta koutou whakakorenga ranei.
         Heoi kia ora koutou katoa.
  E rua nga putanga mo tenei whakaupoko.
        "Te Puke Ki Hikurangi."

     HE MIHI MO  TAMAHAU.
                  Pariroa.
                    Akuhata  22 1904
  Ki nga kai tuku korero o te "Puke ki Hi-
kuranga" tena ra koutou, nga morehu ora-
nga ake o roto o Wairarapa, e nui ana toku
pouri iho me toku aroha iho, ki te ahua o to
tatau hoa o Tamahau Mahupuku, i roto i te
pepa o te ''Puke Ki Hikurangi," ahakoa kua
mate atu tona tinana, e rite ana te ahuata-
nga kua ora mai ano ia. Ina ra kua panui
haere a te "Puke" me te ahua o Tamahau o
tona oranga ano, me te mea ano ko ona ra
ano o tona oranga, heoi ena kupu.
  haere mai e Tamahau, haere wairua mai
ki roto ki to whare ki Taiporohenui, i tae
wairua mai ano hoki to tamaiti a Henare
Tomoana  ki roto ki Taiporohenui, na o ko-
rua hoa i maa mai te ahua o Tomoana, me
te ahua o Meiha Keepa, na nga rangatira o
N'Kahungunu,  me nga rangatira o te Tai-
rawhiti, me nga rangatira o te Tai-hauauru
nei i mau mai ki roto ki Taiporohenui, ki
konei mihia ai e o raua iwi.
  Kaati tenei taku tangi mo koutou, ara, mo
u e Tamahau :—
   Tera a te pukohu e i, tau hero pu ana te
 tara ki te maunga tirotiro kau au ei, kei hea
 ra e, o mahi e tiki e i, o mahi e tiki te hora
 o te paura puhia mai ra, i to tama e i, e kore
 tabu Ipo e hei 1d te kahu maori, me whaka-
 puta koe ra e, me whakaputa koe te kahu o
 te Kuini, te huia i Hikurangi e i, te Toroa i
 te moana  kia pai atu koe te haere ki raro ra,
 kia powhiri mai kai o matua, kia noho mai
 e i runga o te Atamira ki ahau, i te pu o te
 Ture e i, hei nui mo te tau e-e-i.
   Heoi kua kite iho au i te Whakapapa o
 Tamahau, o te tahuhu mai ia Tamatea, te
 waka ko Taakitimu, ae.
   Kua kite iho au i te Whakapapa o Tama-
 hau, o te tahuhu tuai ia Turi, te waka ko
 Aotearoa. Ae, ko to tatau nei whanaunga-
 tanga ra tenei heoi.
   E whakapai ana au ma nga Tiamana o
 nga Kaunihera o nga takiwa o Aotearoa, e
 kohi nga moni a te "Puke Ki Hikurangi"
 engari ma te Etita o te "Puke Ki Hikura-
 ngi" e tuku nga ingoa o nga tangata, e na-
 ma ana ki te pepa i te tau—heoi ma te Tia-
 mana e tuku to Hamene ki taua tangata, kia
 utua mai taua tekau hereni i te tau. Ma te
 Tiamana o ia Kaunihera o tuku ki te Etita
 o te "Puke Ki Hikurangi" taua moni. Heoi
 e pa ma, e kui ma, e tama ma, whaia nga
 whakahaere a to tatau kaumatua a Tamahau.
   Heoi noho mai i tena waahi, ma te Atua
 tatau e tiaki, kia ora. Na to koutou hoa.
            Tutange Waionui.
    Kai-tohutohu o Taranaki Kaunihera.

     HE MIHI MO TAMAHAU.
   Ki to Etita o "Puke Ki Hikurangi" e hoa
 tena koe, me o boa mahi i te taonga a to
 koutou matua, tipuna, i waiho ake ai hei ta-
onga rao te hunga ora i te ao nei.
   Utaina atu aku mihi ki runga i to tatau
taonga, ka rua ona putanga mai me te wha-
kamiharo o toku ngakau mo Tamahau wai-
rua, e kawekawea haeretia nei e te "Puke"
 kiia marae kiia marae, tae mai hoki ki Pare-
 nako nei. No taku huakanga ake i toku pe-
pa, ko Tamahau wairua e noho ana i roto,
 ka tangi matau ko aku tamariki, koia nei
taku tangi ka tuhia iho nei e au ki raro nei.
  Kaore  te aroha ia au e hau awhi kau au
ki te Puke i Hikuranga, koi kii e te ngakau
hoki mai e au nei ki te ao, he whakarehunga e
ka whiria aku mahara e, ka tu au i te tohu
hei aha nga mahi i waiho iho nei e tua nui
rawa e, taku nei haere e te tai ki Kehemane
kia Tamahau e, naku i huri atu e ka wehe te
aroha, ka rumakina ki waho he wai kai aku
kamo  te utu noa i-i.
  Kia ora a te Waira ta raua ko Raukura,
me te iwi, nga tirohanga konohi o Tamahau
heoi.
           Te Hamaiwaho.

  NGA WHAKAPAPA O KERERU.
                Ruatoki.
  Kia Niniwa  tena koe me te iwi, i raro i te
atawhai a te Ariki i runga rawa.
  Tenei to pukapuka kua tae mai kia au, e
whakaatu mai ana tera a Kereru e mauria e
koe ki Poneke kia mahia. Tena koe me te
nui rawa o tou aroha ki to tatau kaumatua,
tenei hoki maua ko Tutakangahau, kei te
tatari kia tae mai te tangata mahi ahua, ka
tuku ai ahau i te kaari o Tamahau kia mahia,
ko Tomoana ka tukua atu kia mahia. Te-
nei o tatau kaumatua te noho nei i te noha-
nga o to raua hoa o Kereru.

 [NAMA 23 o TE TAO 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATARE! 17,1904. Wharangi No. 3



            Numia Kereru.
  Ka tuhia iho o aa etahi o nga Whakapapa
) Kereru ki raro iho nei:—
 Ko  Kahungunu ia Rongomaiwahine.
   " Kahukuranui ia Ruatapuwahine.
    Rongomaitara ia Tumaroroirangi.
   " Te Aonui ia Paikuha.
   " Hinetekawa.
   " Hineteata ia Makoro.
   " Kotore ia Hinemanuhiri.
    Hinepehinga ia Teaokuratawhiti.
   " Tapuae ia Terauhina.
   Whenna ia Kahara.
   " Wharepapa ia Haumakawe.
    Tutekapiti  ia Kura.
    Tipu ia Kauki.
    Tahiri ia Kutia.
   " Kauki  ia Kurawetewete.
   '; Tihi ia Kokamutu.
   '• Tamahore ia Tomoa.
   " Pahitaua ia Takoto.
   " Rangiwhakahaerea ia Teruakariata.
   " Kereru tenei.

  I moe ano a Kotore ia Moeroto.
 Ko  Kauki ia Tipu.
  " Ahukawa.
   " Tamataipunoa ia Tauhei.
  ' Tawhiwhi ia Ruawahine.
  '  Hinepua.
   ' Tamateahirau.
  '  Tutakanaae.
   ' Tureia.
  '  Terauhina ia Tapuae.
   '  Haene.
  "  Rongoiri.
    Ruariki.
  " Pouwharekura.
  "  Ruatapui.
  "  Kahuturi.
  " Turumakina.
  Tutokamaiwaho.
  " Hinetekawa.
  "  Hineteata ia Makoro.
  "  Kotore ia Moeroto.
  " Kauki.

 Na Turumakina ano.
 Ko Marotauira.
  " Hinemuturangi.
  " Rakaihakeke.
  '' Teokuratawhiti.
  " Tapuae ia Terauhina.
  " Whenua ia Kahara.
  " Wharepapa ia Haumakawe.
  " Tutekapiti ia Kura.
  " Tipi ia Kauki.
  " Tahiri ia Kutia.
  " Kauki ia Kurawetewete.
  " Tihi ia Kokamutu.
   Tamahere ie Temoaturangatahi.
  " Pahitaua ia Takoto.
  " Rangiwhakahaerea  ia Teruakariata.
  " Kereru.

 Ko Toroa ia Puhaunui.
  " Ruaihona.
   Tetahinga-o-te-ra.
  " Awanuiarangi ia Uiraroa.
  Rongotangiawa ia Terahikoia
 " Rongokarae ia Tawhiwhi.
 i: Tamatokoao.
 "  Tearairehe.
 "  Patumaunga ia  Maitunui.
 " Manohunuku.
 "  Terangimehatu ia Takiwai.
 ;- Tuaenga ia Tupurangi.
 "  Matenga  ia Tewehinga.
 "  Takoto ia Pahitana.
 ': Rangiwhakahaerea ia Teruakariata.
 ': Kereru.

Ko  Toroa.
 " Ruaihona.
  Tetahingaotera
  
 Rongotangiawa.
  Irapeke.
  Awatope ia Puhiawe.
   Iranui.
  Ahukawa.
 Tamataipunoa ia Tauhei.
   Mahaki.
  Ihu.
  Taupara.
  Whakaauika.
   Hineuru ia Teikawhaingata.
  



 Kereru.





 Tamatekapua.
Kahumatamomoe.
 " Takotomoetahanga.
 " Uenuku.
 " Rangitihi.
 " Tuhourangi.
 " Maruahangaroa.
 Tuterakura.
 " Marotauia.
 " Hinemuturangi.
 " Rakaihakeke.
 " Teaokuratawhiti.
 " Tapuae ia Terauhina.
 Whenua.
Kua puta tena.
 " Tuhourangi ia Rongomaipapa.
    
    
    " Tutanekai.
     
    '• Tunohopu.
    "  Hinetai.
    " Tetahari.
    
    '• Tamahere.
     Pahitaua.
    " Rangiwhakahaerea.
    "  Kereru.

   Ko Porourangi.
     Ueroa.
    " Ruapani.
    " Houa.
    " Haua.
    "  Taihara.
     
     
    
   

        

NAMA 23 O TE TAU 5   TE PUKE KI HIKURANGI. HEPETEMA HATAREI 17,1904. Wharangi No. 4
                                                                                    


Ngatuere Tawhirimatea
Tomoana
Hoone
Henare Parata
Ngaati-Moe

Ngaati Kahungunu

H. T. Rangitakaiwaho
Kaihoata
Heuheu Tukino 
Anahera
Tamahau
P. A. Harawira



HE RETA MIHI
Mangawhio



                         

  [NAMA 23 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATAREI 17,1904. Wharangi No. 5
 whi, i moe ra i a Ruawahine. Kaore ne ta-
 ngata hei whakahe mo tena, no maua tuturu
 ake tena ko Tamahau, kua tukua atu tena e
 au kia Niniwa. Kia manawanui tatau katoa
 me te karanga a-wairua atu ki to tatau matua
 i te rangi kia whakaorangia tatau i enei po-
 uri kino.
             N. W.  Te Ata.

                Greytown.
                  Hepetema 13th. 1904.
   Kua kawea mai e ahau a Ihaka Kuaha ki
 te Ohipera o Kereitaone nei, i runga i tooku
 mohiotanga ki tona mate, otira me whaka-
 marama  ake, ka naku atu i te tau i naianei
 e mahi ana te takuta o Paetumokai (Feather-
 ston) i to tatau matua tipuna  hoki, ko te
 kupu a taua takuta, ko te mate o Ihaka he
 mate kaumatua,  kaati nui atu te kaha o te
 kaumatua nei, kotahi haerenga mai i te wiki
 kia kite te takata i tona tinana, e rua hae-
 renga i te wiki i etahi wiki, a taka noa tenei
 tau ka hori nei, i runga i tenei kaha o to ta-
 tau matua, me te kitea atu tona ahua e heke
 tonu atu aua ki te he> no konei rawa ka
 whakamutua   e au tana haere ki te takuta,
 kaati koia nei te take i kore ai au e whakaae
 ki te kupu a ona tamariki, kia riro ia ratau
 ki te Rawhiti, ara., ki te Mahia Nukutaurua
 otira i runga ano i te taenga mai o te aroha
 ki te kaumatua nei, hiahia tonu ato kia hae-
 re ia ki te Rawhiti, kaati koia tenei i ranga
 ake nei te take, heoi, no tera marama nei ka
 kitea e au te mate o te kaumatua nei, tera
 ke ia kai roto i te riu e puku ake ana, ka ka-
 wea mai  nei e au ki te Ohipera nei, i tenei
 tau me te haawhe ka hori nei, kore rawa i
 kitea e tera takuta te mate o to koutou wha-
 naunga, kaati i tenei ata ka tirohia s tenei
 takuta, heoi kua tika ki taaku he tauma kai
 runga i te ate e tipu ana. Heoi e te iwi e
 nga tuakana e nga matua, ka mohio mai
 koutou kaore  tera waahi e  ahei kia tapa-
 hia, tetahi ko nga toto o tona tinana e kore
 o kaha ki te whakamoe, ki to peratia mate
 tonu atu, heoi ra ma te Atua tatau e tiaki,
 ka waiho tonu e au te kaumatua nei i konei.
             Te Ama-o-te-rangi.

     HE MIHI MO TE KAWANA.
   Kaore i taro iho kua heke iho te Kawana
i runga i tona Kaipuke, a kua patu te Peene
i te "Ma te Atua e tiaki te Kiingi" ka hikoi
mai te Kawana ki uta ki te tua-whenua, ka
tu atu te Pirimia ki te powhiri, ka ki atu ia
e pirangi aua ahau ki ta karanga ia koe kia
haere mai ki to iwi ora, ka tumanako matau
ki te whakahari i tou ngakau i te wa e noho
ai koe i konei, nau hoki i mau mai te aroha
o to tatau Kiingi kia matau e noho atu nei i
tenei whenua   pai a te Atua, a ka ki tonu
atu ahau i konei, kanui te hari o matau nga-
kau e noho atu nei i tenei Koroni, mo taua
aroha o te Kiingi i mauria mai nei e koe, a,
ka ki atu ano ahau i runga i te mana o te
iwi o tenei Koroni, ka whakapau matau i o
matau kaha, ki te mahi i nga mahi katoa,
kia mama ai kia hari ai hoki tou ngakau i te
wa e noho ai koe i konei."
    Ka tu atu te Kawana ka ki ia.
  "Ehara tenei i te wa mo te korero roa,
engari  ka whakawhetai atu ahau kia koe
mo te karanga kia ahau, a mo o korero pai
hoki mo te kiingi, a mo te piri tonu hoki o
te Koroni kia ia, kaore ahau e mohio na te-
whea Minita ra i whakahau kia ua iho te
rangi nei, engari kua rongo ahau, kaore rawa
i he tetahi mahi a te Kawanatanga o tenei
 motu, no reira Ka mahara anau i ua mo tenei
 ua mo tetahi tikanga pai, a kuanei pea  te
 take i ua iho ai, no te mea he Airihimana a-
 hau."
   Ka  mutu te korero, katahi ka tino kaha
 rawa iho te ua, ahakoa he nui te ua hei aha
 ma te tangata. Ka eke te Kawana  ki ra-
 nga ki tona Kareti ka huree ano te iwi e pae
 nei, ka haere tona Kareti ka whai haere atu
 te Pirimia, a te Waari me etahi atu, e haere
 ana ki te marae o te Poutapeta ki reira ko-
 rero ai i nga korero powhiri.
            Nga  powhiri tuturu
   I te marae o te Poutapeta nui, kua  tae
 noa mai a Poneke katoa ki konei tatari atu
 ai kia rongo i nga korero, engari ko te he he
 nui rawa note ua.
   Ka  tae mai te Kawana, te Pirimia, te
 Mea, etahi o nga Minita me etahi atu ano.
        Te pukapuka mihi o Poneke.
   Ka  korerotia i konei taua pukapuka ka
 mutu, ka ta atu te Kawana ki te utu utu, Ua
  ki atu ia:—
   "E te Mea me nga Mema o te Kaunihera
 o Poneke.  E whakawhetai atu ana ahau ki-
 a koe me nga tangata katoa e Poneke mo ta-
 koutou karanga mai ki ahau me taku hoa
 me Reiri Rangikete, mo to koutou piri tonu
 hoki ki te Toroona, a ko toku hiahia inaianei,
 me taea e ahau te whaki atu, ka rite toku
 kaha ki to mahi i nga mahi pai mo to kou-
 tou motu mo Niu Tireui.

           Ko  nga Otawhero
   Ka hoatu e nga O tewhero ta ratou puka-
 puka naihi, a e nenei ana nga korero:—
   Ki te Kawana, te Raiti Honore Wiremu
 Pai Parona Parangi kete K. C. V. O. tino Ti-
 muaki o runga i te Koroni  o te Kingi,
 ara i Niu Tireni me ona Moutere
   Mc pai mai koe kia matau e te Kawana,
 (ara kia matau kua tuhi ake nei i o matau
 ingoa ki raro iho nei, ara nga hunga ano o
 te Peka o Nui Tireni o te Ropu o nga Ota-
 whero o te Ota o te huihuinga o Maneheta-
 ra,) mo ta matau mihi atu kia koe, mou
 kua whaka,tuna nei hei pononga mo te Ki-
 ingi, a hei Kawana mo Niu Tireni.
   Ki ta matau mahara kei te mohio koe, kite
 kaupapa o tenei ropu hoa, hei tiaki hei ha-
pai hoki i nga taimahatanga o nga hunga
 whaimate, ngoikore hoki, a ki te whakatipu
hoki i te waimarire ki roto ki te ngakau o te
tangata, a, ki te tino whakapiri hoki i nga
hunga o taua ropu. Ahakoa  e tuohu atu
ana matau ki raro ki nga Ture a to tatau Ka-
wanatanga, kaore to matau ropu e  korero-
rero ana mo tenei mea mo te Ture, engari
ka ki tonu atu matau i konei ka piri tonu
matau  ki te Kiingi, a ko to matau pirangi ki-
a ora tonu to tataa Kiingi hei tiaki i to tatau
Emepaea,ko Niu Tireni nei tetahi waahi o
taua Emepaea.
  Ka ki atu matau i konei e te Kawana, nuku
atu i te 17,000 nga mema o to matau ropu
i roto i te Koroni o Niu Tireni, a nga moni
katoa kua kohikohia e taua ropu tae mai ki
tenei wa £427,684 „ O „ 0. A i tenei tau kua
mahue ake nei e £20,000,, O „0. I whakapa-
ua hei atawhai i nga tangata e pangia ana e
te mate, a e £3000,,O„0. I pau monga ne-
hunga  tupapaku.
  Ka tino Inoi matau kia tau te rangimari-
re kia koe, ki tou hoa wahine me a korua
tamariki, i te wa e noho ai koutou i Niu Ti-
reni, a kia tau hoki te ora ki Niu Tireni, ka-
toa i raro i te mana o tou Kawanatanga ki
konei.
           Heoi ano na o hoa.
   Na D. P. Rohipi, tino Timuaki Kereitaone
 Wairarapa. A. N. Patehara, Timuaki tua-
 rua  J. Karehou,  hekeretari. J. E. Koto-
 para, kai whakahaere o nga moni.
   Ka muta te utu atu a te Kawana, ka tu
 atu ko te Taraweihana, ka mutu te korero
 i te pukapuka a te Taraweihana, ka ta atu
 ano te Kawana ki te utu atu; ka mutu.
              Te Haerenga
 No te taenga ki te 3 o nga haora ka haere atu
 i Kerei Tiriti, huri atu ki Raumtana-ki, e 2
 nga Pirihi i mua, ko nga ropu maha noatu
 i muri mai, ko nga Peene ano hoki maha
 noa atu, ko te Mea, me nga Kaunihera, ko
 nga Minita o te whare Paremata, ko nga me-
 ma o te Paremata, a, ko te Pirimia me eta-
 hi atu.
   I muri mai i era ko te Kareti o te Kawana
 raua ko Reiri Rangikete; me tona tuahine
 me Katerina Rangikete. I muri mai ko to
 Ei-ti-kona a te Kawana, menga hoia eke ho-
 iho o Heretaunga, me etahi ata otu hoki.
        Te Oatinga i te Paremata.
   Kapi tona nga waahi katoa e pamamao
 ana ki te whare Paremata, kia kite ratau i
 te mahi nui, ara i te whakatunga i a Roore
 Rangikete hei Kawana mo Niu Tireni.
   I whakaarahia he Teiti ara he paparewa
 ki te kuaha o te whare Paremata hei mahi-
 nga mo tana  Oati.  I tae atu ano  etahi
 maori ki reira ko nga poueru a Tamahau eta-
 hi, ratau ko Niniwa i te Rangi, ko nga Mini-
 ta me etahi atu tangata rangatira i tae atu
 ki reira.
          Whakahaerenga i te Oati.
   No te 3-30 ka tae atu te Kawana ki te
 whare Paremata, a ka eke atu ia ki runga ki
 te Teiti ara ki te paparewa, ka tu mai a J.
 F. Anaru  te Karaka, ki te korero i te Ota
 whakatu ia Roore Rangikete hei Kawana mo
 te motu nei, ara i penei nga korero o taua
 Ota:—
   Komihana  i paahitia i raro i te ingoa o te
 Hingikete Roera, e whakatu ana i te Raiti
 Honore Roore Rangikete K. G. V. O.  hei
 Kawana mo te Koroni o Niu Tireni me ona
 Moutere ano hoki.
   Eruera R me te I. Eruera te whitu i ru-
 nga i te painga o te Atua o te whakakotahi-
 tanga o te Kiingi o Ingarangi me Airana, a
me  nga Motu katoa o taua whakakotahita-
nga i tua o te moana. Kiingi whakatu i nga
 Haahi, Emepara hoki o Inia. Ki  to tatau
mana  e tino arohatia nei, ara ki a Wiremu
Ru  Parona Rangikete, Naiti rangatira o to
tatau Ota Roera Wikitoriana, tena koe.
  E  whakaturia ana koe e matau, i raro i to
Komihana me  te Hingikete, hei Kawana mo
Niu Tireni mo te wa e hiahiatia ana e matau,
a me whiwhi koe i nga oranga rue nga mana
o taua tuunga.
  E whakamana ana e whakahau ana hoki
matau ia koe, kia whakahaerea e koe nga mea
katoa i whakatakotoria ki roto ki tetahi pu-
kapuka whakamana mou, i raro i te Hiiri o to
Whakakotahitanga  o Ingarangi me Airana,
i tuhia i te 21 o nga ra o Pepueri 1879 me
etahi pukapuka ranei o muri iho.
  A e tohutohu atu ana ano hoki matau i
konei, i te wa e mutu ai te Oati ia koe, ara
i te wa e tapoko ai koe ki tou tuunga, ko koe
he riiwhi mo to tatau Kautini mo Roore Ra-
newhare i whakaturia nei i raro i te mana o
Kuini Wikitoria, i te 6 o nga ra o Aperira
1897.
A no reira e whakahaerea ana e matau i ko-
nei nga Minita me nga tangata katoa e tino
piri ana e aroha ana ano hoki, o to tatau

  NAMA 23 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATEREI 17, 1904. Wharangi No. 6
  Koroni, kia mahara ratau ki enei mea.
    I hoatu i raro i to matau Kooti i Heinit
  Tiemi i te 9 o nga ra o Maehe 1904 i roto
  te tau tuawha o to tatau Kingitanga.
                Te Oatitanga
    Ka oti te korero i te pukapuka Komihana
  ka Oatitia te Kawana, ka mutu te Oati ka tu
  te Kawana ki te panui i nga Korero i tukua
  mai e te Kiingi mo Niu Tireni, e ki ana ka
  nui rawa te hari o te ngakau o te Kiingi
  mo te piri tonu o nga tangata o Niu Tireni
  1d te Toroona.
   Ka mutu to korero a te Kawana ka tu atu
 ano te Pirimia ki te mihi atu ki te Kawana.
   I konei ka eke to Kawana ki runga ki tona
 kareti, ka haere ki te whare Kawana. No te
 ra o muri iho ka puta te Kahiti motuhake,
 panui i te whakataunga i te Kawana.
   Kanui te whakamoemiti o te Kawana ki
 nga tangata, me nga hoia o Niu Tireni, a,
 ku mahara hoki ia ki te tai-maha o nga mahi
 mana  o whakahaere.
   I te po ka mahi nga Pakeha i nga mahi
 ngahau, ava, whakamarama i nga wharo me
 nga Tiriti, a, ka haere te Kawana i runga i
 tona Kareti haere ai kia kito ia i Poneke.
   He nui nga korero i mahue ki waho, no-
 temea kua roa rawa enei korero e haere ana,
 na te nui rawa o nga korero nunui mo te
 "Puke", no reira end i waihotia ai mo tenei
 wa, a, taku hiahia kauaka koutou  nga ta-
 ngata korero o te "Puke" e hoha mo te roa
 o enei korero.
              "To Puke."


               Greytown.
   Ki to Etita o "Te"Puke" tena ra koe, te
 kai hautu o Lo waka o te iwi, e noho mai va
i o ratau marae maha, kia ora kia ora i roto
i nga ra o tenei makariri, ma te kai-hanga
koe e tiaki o awhina e whakakaha i nga wa o
to pai o te hoc, ake ake tonu atu amene, ka-
ti te mihi kia koe. Tenei ka huri atu taku
tono ki te hunga e whakahe ana ki taku pa-
nui, tae atu ki taku ngeri, e hiahia ana ahau
kia tukua mai nga whakaho ki "Te Puke,"
kia kito ahau, ko mira ahau mohio ai ka tika
ranei ka he ranei, a maku e whakamarama
kia koutou te tikanga o taku panui, notemea
kei te matau ahau ki te timatanga tao mai
hoki ki taku haka. E tama te uaue, tama
te maroro, o: ina hoki ra te tohu o te uaua na
kaara kai runga eo, ! kaati taku whakamara-
ma mo  tena take. Tenei ka huri ake oku
taringa ki to whakarongo ki te hukarere e
tuku mai nei i tona aroha ki ona hapu, tae
atu ki te papa whenua e taku nei i te anu
matao ki te tinana tangata, a mamae ana
ngaringa nga waewae ki te whakatika ki ru-
nga ki te rapu oranga, hei pupuri i te wairua
kia roa atu nga ra e titiro ana ki tenei ao ra-
ruraru, kaati ake enei kupu kei ki te pepa a
te iwi, tenei nga haka hou ma nga kotiro me
nga poai.
  1.  Haere e taina panuitia atu e, akurongo
aitu, aipoka reira ii.
  2.  Kokoe anake te tau i kore ai aku iwi e,
i penei ai au te ahua i ra ii.
  8.  Koro ano au e hinga ki te moenga e,
ka haramai te aroha ka kai kino i ra ii.
  4.  Kotahi koe tama ia rohati ia e, koto
piringa mai kitaku umai ra ii.
  5.  Meaha rawa ra e mutu ai te aroha ei,
me whiriwhiri ake ka mutu ai ra ii.
  6.  E  rere ra te wai o aku kamo e, ko te
rite i te aroha koromakinoi ra ii.
  Ka mutu nga haka hou maku hoa pono i
roto i te aroha.
    Tenei ka huri ake taku mihi me taku po-
  roporoaki ki to tatau whanaunga  kua riro
  nei i tenei ra, ara, kia Arapere Koopu, a, he
  uri ia no tatau tipuna, a he hoa tata ia no
  tatau, e kai tahi ana ia, e korero tahi ana ia
  me  tatau i te ra i te po, ara, i nga wa katoa,
  no tenei ra ka tukua atu tona tinana ki te
  kopu o te whenua, o kore nei e ara ki runga
  a, na tona iwi Pakeha ia i whakanui i te ma-
  unga atu i a ia ki te Urupa, ava, ki tona ma-
  tua kia Ngatuere Tawhirimatea Teuruotane
  Piriti. Kaati he nui ana tamariki kei to ora,
  me tona wahine  kua noho pani i tenei ao,
    Kaati ma nga whanaunga e tangi mai kia
  ia, kua moe atu i te moenga roa, e kore nei e
  ara mai ki runga, a kua riro i te ara o te iwi
 kua mutu  te mamae i tenei ao matemate,
  kaati heoi kia tatau ko puna roimata i te ra
  i to po, a, ka mutu ka tatari atu ki te wa mo
 tatau, a, heoi te kuna nui kia ia. na Ihowa i
 homai,  na Ihowa i tango atu, kaati ra kia
 whakapaingia te ingoa o Ihowa, ake ake A-
 mene. Kia ora nga poueru i roto i to pouri
 ma tenei ao tatau katoa e tiaki, e homai ho
 maramatanga  ki roto io koutou ngakau, heoi
 ano he pao.
    1. Kaore ano  au i rori mo te haere, ka-
 taati to rorea te roimata ed.
   2.  E te iwi e taku moemoea. piripiri wa-
 irua mamao kaupapa ooi.
   Heoi ano na to koutou hoa iti rawa, i roto
 i te aroha pono.
            Hineiwharikirangi.


        Paetawa Hepetema 5, 1904.
   Kia te "Puke" tena koe, i roto i nga ra o
 te pouritanga ka hori nei ki muri, i ranga i
 te ngaronga o nga kai hautu o to waka nei o
 Aotearoa me te Waipounamu hoki, kia ora
 koe i to hokinga, ako i tena mate nui i te po-
 uri, mehemea hoki tona mate aa te ringa ta-
 ngata, tona whakatauki "ehara he nui upo-
 ko pakaru" tena ko ta te aroha he nui atu
te mamae, he waiata :—
   engari te kai atua e purea e ora tona, ko
te aroha tu tona i roto ra homai, kihei koia
ko whati mai nga tai o tupoho taane, ripora
waka  i te awa i-i.
  Kaati noa he mihi maku kia Tamahau ra-
ua ko  Henare, i te mea kua tae ata raua ki
te okiokinga, ka whakapu atu i muri nei ko
taua waahi ano kua tae ata nei rana, he ta-
ngata ke, he iwi ke, he hapu ko, heoi ra kia
ora koe, i raro i te atawhai a to tatau Ariki
Amine.
           II. T.  Tohungia.



HE PANUITANGA. 
  He whakaatu tenei ki nga iwi katoa, me
nga wehewehenga hapu i roto ia koutou, ta-
whio noa te motu nei ara :—
  Kua mutu te rere noa a te "Puke" ki nga
tangata kaore nei ano kia utu noa mai i o
ratau pepa, pera me te wa e ora ana a Ta-
mahau, ko te tikanga mo to koutou taonga
i naianei, kia tae tonu mai he tono pepa a
te tangata mona katahi ano ka tukua atu.
  Haunga ia nga tangata kua utu pepa mo
ratau i naianei, me nga tangata hoki kaore
ano kia tutuki noa te tau o te utunga i o
ratau na pepa, ka haere tonu te pepa kia ra-
tau, kia tutuki rano te tau katahi ano ka
tatakina, a, ma ratau rano e  tono tuarua
mai he pepa mo ratau, katahi ka tukua atu.
             "Te Puke."
  WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE
       "PUKE KI HIKURANGI."

    Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
  rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
  ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
  nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
  kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
  ai te Whakapono ae Amene.
    E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
  i raro iho nei, koia noi he rama hei whaka-
 marama  kia koutou, mo nga tikanga e ahu
 ruai ana ki to koutou taonga, koia tenei :—
                TUKE  1.
   E rua putanga o te "Puke" i te marama,
  ko te utu 10/- hereni i te tau.
                TUKE 2.
   Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
 me  tuku mai te moni 10/- i to putanga tua-
  tahi tuarua ranei.
                TURE  3.
   Ki te tuku moni mai to tangata, nga ta-
 ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
 i nga  moni  Oota  Poutapeta, (ara Postal
 Note or Post Office Order ranei) me tuka
 mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
 mahau c/o ''Te Puke" Greytown North.
                  TURE  4
   Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
 "Puke" ina tutuki te tau e puta atu ana te
 pepa kia ia. ka puta atu he takai whero to
 takai o waho o te papa, he tohu tena kua
 tutuki te tau kia ia, a, kotahi patanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai he whakaatu mana.
                TURE o.
   E koro e tau te hee ki nga kai-mahi o te
 "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e taku
 mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kana nga korero kino e
takua mai.     TURE  G.
  Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei id te
 "Puke."     "  TURK 7.
   Ka perehi tia nga korero katoa e tukuamai
ana kia,paunitia e te '"Puke" engari ko nga
korero  whakakino  ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
               TUKE  8.
  Mehemea  ka mohio iho te komiti o to
"Puke"  ka rite te hapai a nga iwi o to motu
nei ia te "Puke," ka nekehia nga putanga oto
"Puke" kia wha  putanga i te marama, ara,
kia puta  tonu  i nga wiki katua.
               TURE 9.
  Ko  nga tangata kua whakaturia G te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara. ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako  katoa, ko Ihaia Hutana mo te rohe o
Tamatea, puta noa ona rohe katoa.
  Mo  era atu takiwa o runga i te motu nei,
ma nga Tiamana o nga Kaunihera e tono
nga tangata e nama ana kia "Te Puke"
              TUKE  10.
  Ki to tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
     "O Te  Puke Ki Hikurangi."
               Box 20.
          Greytown  Wairarapa.


  Printed and Published by T-  Renata.
Under the  Authority of NINIWA-I-TE-RANGI.
ARETE   MAHUPUKU.  RAUKURA   TAMAHAU.
TURUHIRA   PARAONE,  at  their Registered
Office. Main-street Greytown North.