![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 22. 31 August 1904 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
NAMA 22 WAIRARAPA AKUHATA WENEREI 31 1904 TAU TUARIMA.] Uawa Heta Te Kani Henare Tomoana Turanga Tamihana Te Hoia Tete Whakana Heretaunga Tamahau Poneke Wairarapa Waikato
![]() |
2 2 |
▲back to top |
NAMA 22 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31, 1904. Wharangi No. 2 tona whare moenga, ko te mea i pa ki a ia i taua po ano i ngoikore katoa tona tinana ka pena haere tonu tona ahua, kaore i tae ki te wiki kua takoto ia, ka haere ki te Hohipera i Poneke kia mahia e nga takuta kore rawa i pai tona mate, ka timata he kohikiko i tera takiwa tona mohiotanga kaore e pai tona mate ka hoki mai ia ki te kainga nei, ka ta- rai ano ia ki nga takuta o konei, te kupu a nga takuta e kore koe e ora, na ko tona ahu- a i tena taima, ka noho atu nga tangata ora i tona taha ka rongo tonu atu i roto i a ia e penei ana me te kuao poaka e ngorongoro haere ana i roto i a ia, i tena takiwa ka mo- hio te hunga ora ehara tona mate i te mate Pakeha, he mate Maori tona mate, katahi ano ka pataitia atu ki a ia, mehemea kaore ia i whawhai ki tetahi tangata o nga iwi o te motu nei i Poneke, katahi ano ia ku korero i nga korero kua tuhia ake nei ki runga kata- hi ka ki atu nga tangata koia na te tangata nana koe i patu, kaore i roa ka mate. Na. titiro i ana te kanohi kore rawa i taea e nga Takuta Pakeha te mahi tenei tu ahua o te mate, kaati i tenei hei whakamarama, e kore e tukua ki roto kia te "Puke Ki Hi- kurangi". te ahua o te mate o tenei Tai ta- mariki, mehemea ua tetahi tangata kee atu i korero, ko tenei na Tete tonu i korero te ahua o tona mate ki nga tangata i mua atu o tona matenga, kaati, hei tokorua tenei o nga tangata e whakaeketia ana ki runga kia Waikato, ko te tokotoru poa ko te tamaiti a Henare Tomoana, he take i ata panuitia e Wi Pere i te Waipatu i te ra i mate ai a Henare Tomoana, ki te whakahaeretia tenei take tera pea e ara tetahi keehi nui i wae- nganui ia tatau i te iwi Maori, he aha ra te he ina hoki koo tatau huarahi mate e uhu mai ana i te pakeha kua whakatungia he Ture kia whakamutua te kai waipiro, kia whakamutua te kai tikareti, kia whakamutua te moe a nga tamariki wahine i te taane, i te mea kaore ano kia rite nga tau hei moenga taane, mo etahi take atu o te mate o tenei wa, tena ko to tataa tikanga Maori motuha- ke kaore ano kia pai te tu onga Ture, na rei- ra ka kokoi te ngakau o te tangata ki to ma- hi i tenei mahi e huaina nei tona ingoa he tohunga Maori, ko taua ingoa ko te tohunga Maori he nui nga mahi e mahia ana e ratau, he tohunga Maori ano ko tana mahi he wha- iwhaia, konga ahua i roto, ki te pirangi taua tohunga ki te patu i tona tangata, tae atu ki ona uri, tae atu ki tona Hapu ka mate katoa, ko te ingoa o tena whaiwhaia he Tapara, ho tohunga ano ki te pirangi ia ki te patu i te tangata ka maka atu e ia i te waa e korero mai ana te mangai o taua tangata, ka mate ka kia tena whaiwhaia he Matakai, he tohu- nga ano ka hiahia ki tetahi wahine kia mo- ea- e ia ka kore e tahuri ki aia ka patua eia, ka aranga te ingoa o tenei whaiwhaia he Ta- upa i te wahine, e rua nga* ahua o tenei wha- iwhaia, he tangata kaore i tae ki te wahine, he tangata i tae tonu ki te wahine i moea hei wahine tuturu maana, ki te mohio taua tangata kua tata ia te mate ka Taupatia e ia tona wahine i mua atu i tona matenga, ko tena tikanga mo te tangata ki te taea tona wahine i muri i aia ka mate, he tohunga ano tana mahi he mea kia pirangi te wahine ki aia, a, ki tetahi tangata atu ranei ka aranga te ingoa o tena whaiwhaia, he Atahu wahine, na tetahi whaiwhaia a te tohunga, he mea kia mahue i te wahine tana tane, a, kia ma- hue i te tane tana wahine, ka aranga te i ngoa o tena whaiwhaia he Wehe wahine, na he tonunga ano ka kite i te nui o te kai - o roto o te wai maori o te moana nui, ara, nga toka hiinga ika: he tangata kee noa atu nona aua wahi mahinga kai, ka metia e ia kia kore nga tuna e uru ki roto kinga hinaki kia kore nga ika e mau, ka aranga te ingoa o tena whaiwhaia he Huna Kai, na, he to- hunga ano ko tana mahi he whakaora i te tangata, te ra tetahi tangata kaore e pa ana ki te wai matao i mua atu o tona taenga- a- tu ki runga kia ia, no tona kawenga ki to wai mate tonu atu, kaati, i konei taku wha- kamarama i nga ara mate e puta mai ana i te iwi Maori motuhake, he ara mate katoa enei kaore i kitea atu, me kite rawa ake kua hinga te tangata, e wha ano nga mea ki- hei i kitea e Kingi Horomona, e whakaatu nei i roto i te Karaipiture, ko te ara o te Nakahi i runga i te Kamaka, ko te ara o te Ekara ki te rangi, ko te ara o te Kaipuke i te moana, ko te ara o tangata ki te kotiro, e- ngari, tera e titiro atu ana te tangata ki te kotiro kua puremu ke tona ngakau, enei ku- pu whakarite a Kingi Horomona, na te kaha o tona matauranga i tae ai ki enei kupu whakaatu ai ki te iwi, tena ko nga rarangi o te take mate e pa nei ki te iwi Maori ehara i te mea na te kaha o te matauranga i mahia ai tenei mahi, engari na te kaha o te kuare- tanga o te ngakau o te hunga e hiahia ana ki tenei mahi, ehara tenei i te whawhai ra- ngatira otira e pai ana e whakarite ana i te kupu o roto i to Karaipiture e ki nei, ko nga hara o nga matua ka tau iho ki runga ki nga tamariki a te toru te wha rano onga whakatipuranga, onga tohunga Maori e ma- hi nei i te kino ki tona iwi ako ano ki te Maeri. He mea pai he mea tika rawa, kia tahuri nga Kaunihera o runga i te motu nei, ki te tino peehi atu, i tenei mahi huna tangata. "Te Puke Ki Hikurangi,"' TE MATENGA O HOONE TE WHAREMAKO. Te matenga o Hoone Wharemako. No te 16 o Hurae nei ka haere ake a Hoo- ne ki Hehitingi, no te hokinga ki tona kainga ki Matahiwi ka taka whati ana te kaki, he- mo tonu iho ano ki te waahi i taka ai ia, ko nga tamariki tokorua i ora, ehara i te mea i kawhakina, a i tahuri ranei te paki, engari no te hurihanga o te paki i tetahi rori o te taone ano ka taka. No te 18 o nga ra, ka uiuia e te Kauni- hera te aitua o Te Wharemako, ke te tuku- nga iho o te uiuinga, kitea ana he haurangi i taka ai. I whakaurua ia ki roto i te poropihana mo nga marama 12, ka tekau ma toru nga ra te hipanga i nga marama 12 ka mate nei ia, mehemea i te mau te mana o tona poropi- hana, kua tino rapua ko te Hoteera i kai waipiro ai ia, ko tetahi tonu tenei o nga ka- umatua rangatira o Heretaunga kua riro i a aitua. I rite ai te kupu o te tuhituhinga, he wha- nuitanga ringa, nae te hikoitanga wae te ora o te tangata, ki te hikoi te wae, kei reira ta- hi te mate e whai ana. TEREHUNGA TOMOANA. No te 20 o nga ra o Hurae 1904 ka mate a Terehunga Tomoana, he tamaiti na He- nare Tomoana, ko ona tau ka 26, i marena ia kia te Ahiwharau i te tau 1901, he wahi- ne rangatira no Ngaati-Raukawa hei moko- puna kia te Whiwhi, kotahi ta raua tamaiti he wahine ko Mahinarangi te ingoa, ka rua nga tau o te tamaiti, be nui te pouri te tangi mo tenei tamaiti uri rangatira, kua tangohia nei i roto i te tutira, ara i te kapa o nga uri rangatira o roto o Heretaunga, ko te tino moa i nui rawa ai te pouri, ka wha ano nga marama o te matenga atu o Henare Tomoa- na ka mate atu nei hoki te tamaiti, i tohu te mahara kia toitu te tamaiti hei takiri ano i te ingoa o to raua matua, hei tu i nga tura- nga korero, heoi whatorotia ana mai e to ringa kaha o te mate ka riro, ka waiho te hunga ora kia poraruraru ana i muri, haere, ana Le tinana ki te whenua, haere ana to wairua ki te marae o te Atua, i nga waahi o • te rangi e ai ki nga tuhituhinga, he manene te tangata i runga i te whenua, ko te rangi ia te waahi e tangata whenua ai tatau, kei te pono, pono rawa nga tuhituhinga, ahakoa tera ano te mahara tangata nei ano, kei to whakatoitoi ki nga tuhituhinga, otira tenei mea KO te whakatoi a te tangata mo te ahua mo te pehea ranei o tera kainga, e kore rawa e riro ke ma tetahi tiati tangata, ranei e wha- karite whakawa mo te pono mo te he ranei o nga tuhituhinga, engari ko ia tangata, ko ia tangata ano ara wairua, hei whakarite whakawa rao ana mahara ake ano, ina heke atu te tinana ki te oneone, te waahi tuarua ko te wairua ki te rangi, ki te waahi e tanga- ta whenua ai tatau, ko tenei tamaiti he ta- ngata rangimarie, he mate oha ki te tangata, kaore ana kupu whakautu mo te kupu tau- maha moona, he kata te mea nai e kitea atu ana i runga i ana mihi, ia aua korero ki te tangata, he tangata kaha ki te uiui ki nga tikanga Maori kia mau i a ia, he tangata a- roha nui ki te tamariki, e kore ia e pai kia roa e tangi ana, ahakoa i waenganui po ka whakawaha i te tamaiti ki te tuara ka haere ki te tahu kai, e kore e whakaara i te wahi- ne, e kore ia e haere mehemea e rongo ana ia i te reo o te tamaiti e tangi ana, ahakoa he haere whaitikanga naana, i haere ano ia i te kawenga i nga mate a Tomoana raua ko Tamahau ki Ruatoki, i tu ano ia hei hoia i roto i te rangapu hoia Maori i te hai. nao to T uka i Rotorua ko tona tuunga he, Tatiana, i hui katoa nga iwi o Heretaunga ki te tangi kia ia, i tae mai heki a Ngaati-raukawa, a Ngaati-huia, me nga morehu o Wairarapa, ka nehua ki roto ano i te rua o toua matua, he nui nga waea inihi mai a nga whanaunga moona, me nga hoa Pakeha, tae atu ki Ahi- tereiria, me te Minita mo te taha Maori. I muri i tona nehunga atu ka whakaturia he komiti i roto i nga iwi i hui mai, hei uiui i te aronga o nga kupu i whakahuahuatia mo te mate o Henare Tomoana me Terehu- nga, ara kupu whakaingoa ki runga i nga tohunga makutu, otira ko te tukunga iho o taua uiuinga, i puta te kupu whakatupato a te komiti o te iwi nui mo te Piwa, kia mutu rawa ana mahi tohunga, kia kaua rawa e rangona a muri ake nei, i haina hoki a te Piwa i taua whakaaetanga i te aroaro o Kii- ngi Ngatuere te Tiamana. I te hokinga o Ngaati-raukawa ka waiho iho te kupu, kia kaua e whakaroaina te ka- we atu ia Mahinarangi raua ko tana whaea ki Otaki, no muri ka whiriwhiria mo te ra tuatahi o Hepetema. Hei konei mutu ai, na te kai tuku korero ki te "Puke". Tiniwaitara. Akuhata 11th 1904 Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e pa tena koe, me nga whanaunga mahi i to taonga o nga motu e rua nei, kua waiho pa-
![]() |
3 3 |
▲back to top |
[.NAMA 22 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31.1904. [Wharangi No. 3 ni ake nei koutou e to tatau tipuna, matua, karanga maha i tenei ao turoa, ma nga ra ma nga wiki ma nga marama ma nga tau, ma ratau e tuku mai nga hua pai hei kai mau e pai ai tou tipu, e nui ai koe a Kauma- tua noa, kia ora te Etita mo te taonga o te hunga mate. E pa panuitia atu enei kupa ruarua, eha- ra i te mea he nai rawa, katahi ano au ka utu atu i te mea ka toru rawa nga taenga mai o "Te Puke" ki te toro mai i au, mo to- ku hoa wahine me ta maua whanau, ara i muri mai nei i te matenga o tona matua, ka- ore nei i mohiotia tena ia e hoki mai ki te- nei ao turoa, heoi ra ka tu tenei te mihi. Kia ora nga pouaru a Tamahau, a Te Wai- rata raua ko Raukura me Niniwa-i te-rangi, me te iwi nui katoa me nga karanga hapu i roto, na koutou nei te taonga a to tatau ma- tua tipuna i whakaora mai, e toro haere nei ano i nga marae, me nga huanui haerenga o tona matua i a ia e ora ana, whiti atu hoki ki te Waipounamu, koia ra tenei i tona tae- nga tuatahi mai ki au i whakamaramatia ake ra e au, i taku huakanga ake ano oho mauri ana an, katahi au ka penei ko to tatau ma- tua tipuna kua ora mai, koia ra e piri ake ra i nga parirau o tana, mokai, koia au i mihi ni koia au i poroaki ai, koia tenei haere e ko- ro haere to whetu marama o to ata. raua ko to ra nana te tangata i ara ai i te moe, haere te kai kauhau mete kai whakahauhau i te tu- re tangata me te ture Atua, haere koe te ka- umatua nana i kotahi ai te reo o nga iwi e rua e noho nei i Aotearoa me te Waipouna- mu, ara te Maori me te Pakeha, haere ki te kainga tuturu e kiia nei, haere me o hoa ra- ngatira me ta koutou tamaiti me Wiremu o Ratana, haere ia o koutou uri maha kua ta- ha i mua ia koutou, haere e koro ki o maua nunui, ki ou maua ririki, ki nga Kiingi, ki nga Kuini, haere te kete puputu a Raukata- uri, haere te Matuhi e tangi nei Tuia Tuia Tuituia, te Huia e karanga nei Huia Huia Huia tangata kotahi, koia e koro no te tau 1000 ka oti katea enei kupu au, koia e hoa noi nga waka o te motu nei, ua koutou ko o hoa rangatira i oti ai enei taonga me to kou- tou hoa me te Minita Maori ara a Timi Ka- ra, koia va tenei ko Pire Whenua raua ko Pire Kiore, koia e Koro kaore hoki he mahi i toe ia koutou ko o hoa rangatira, kua waiho tenei ma te whakatupuranga hou e haere mai nei, e tu nga tau inaha e heke mai nei, i te mea na koutou nga wa kua mahue ake nei, i whakatakoto ki te pai ki te rangimarie i roto i nga ra o Tutenganahau, whakatakoto- tia iho e koutou ko te whakapono, hei kau- papa mo enei mahi katoa, ina nga uri te haere nei i roto i te ao marama, ko tenei e Koro haere ki te Ariki o te rangi o te whe- nua. Heoi he Waiata. Kaore te mamae kai kino i ahau e e i, Ko- pu i te ata tou tira hoko tahi e e i, naku i moe iho i te po raumati e e i, ko kiri ake aua te manawa i kai hau e e i, e kore to mauri e taea te herehere ra a i, te ika o te po i tiki mai tahae ra a i, e haere ana koe i te ara o te tini i te ara o te mano ka a tini ki i te rei- nga e e i, taka hokai atu ra nga aroma rai i tikapa ra a i, hare ra e Koro kurupaitia iho e e i. Heoi ano kia ora tonu te Etita me nga ta- ngaata mahi i to tatau taonga, me nga poua- ru pani a Tamahau i kona otira i nga waahi katoa, kia ora tonu hoki te iwi nui katoa taane wahine tamariki, i roto i o tatau aitua . kona i konei, ahakoa kua mahue ke te wa tika hei mihinga ki to tatau kaumatua, he ahakoa na te nui o te aroha koia ka mihi tonu, e kore ai e tere te wareware i te nga- kau, kia ora tonu hoki a Raukura Mahupu- ku me ona hoa o to ratau hokinga atu nei i konei, ma te Ariki ano o ratau tinana e tiaki. Heoi iho nga kapu. Kia ora te Etita. Na to whanaunga i roto i te Ariki. Maremare Reupena. Ngaruawahia Akuhata 5. 1904 Ki te Etita e hoa kei te ora atu te ngakau mo to aranga ake ano o te taonga o te iwi, koia nana e rere nei ano ki te tirotiro i ana tauranga, he nui te mihi me te aroha ano i te moa ka ono rawa nga marama e ngaro atu ana ia au, he nui hoki te mokemoke i te mea kua kore e rongorongo atu i nga whakahaere o te motu, kei te whakamoemiti atu au ki te hunga whakahaere i te taonga o te iwi. E te iwi kua taa ano to tatau waka tena utaina, kei a tatau hoki te ora, kei a tatau te mate, he taonga nui to nupepa mo te ao katea, na to pepa nga mahi a te Pakeha i taiea ai, ara, kei te mohio katoa ki tenei, e hoa ma ko ta tatau pepa be tino mohio nga kai whakahaere i o ratou whakaaro, me te ngawari o ta ratau whakautuutu mo nga mea e pa ana kia ratau, ko taku whakaaro kia, kaua rawa to tuiau taonga e iti iho, o ngari hei mea tuturu mo tua tonu atu, kei te kaha ano au ki to korero ki taku iwi kia tango pepa, kaati he aha ra ki tenei iwi te- nei mea te pepa, engari kei totahi wa ka, nui mai kia au e pewhea ana nga korero o. to nu- pepa, ka mea atu au koina hoki Ee he hokona he pepa mau kia kore ai koe ui mai kia au, ko taku pepa, e kore au e pai kia rongo teta- hi ata, notemea he mea utu hoki naku ki a- ku moni ko au moai e hokona ana e koe ki te waipiro kua whiwhi koe ki te reka o tau, no reira e kore ano hoki te reka o taku mo- ni e hoatu e au kiu reka tahi mai koe, e hoa ma rae penei katoa tatau ahakoa tuakana, matua, kaua e hoatu a tatau pepa, kei te pe- nei hoki te whakaaro i roto i te ngakau o tetahi tangata moamoa i taka tekau herengi, he whakaaro pohehe tenei me titiro hoki, to- kau marua rawa nga marama o kai ana i ta- ua tekau hereni ka pau, rongo katoa te tina- na i nga aiahi o te ao, otira e hoa ma kei te whakama ano au i te mea ko au anake poa kei te tango pepa o tenei takiwa nui. Heoi ra me hoki ake ano taku whakamoe- miti ki nga kai whakairo o ta tatau pepa, me te tunga ano ko to tatau Etita mohio, o- tira e kore au e ki he mohio rawa atu ia i etahi atu Etita, ka mutu aku whakaaro mo ena i runga ake na. E hoa e te Etita i hiahia ano au kia kito ia koe i taku taenga atu ki Kereitaone na i te tau 92. 27 o Mei, ca Wanaua Rapata au i tohutohu mai ki te Tari o te "Puke Ki Hi- kurangi," i tae atu ano au ki waho o te Tari, kotahi tonu te tangata i kite ata au e haere ana id te tepara ko koe tonu pea, kei te tau- toko atu au i te panui a te "Puke" nama 20, e tono nei kia tukua atu nga mihi me nga tangi a te iwi mo to tatau kaumatua mo Tamahau, tena e te iwi whakaritea, kua pu- ta atu aku i te nama 20, aku i mohio ai mo te ahua o tena rangatira, kaati ko taaku, ka tuku atu nei he tangi apakura na Waikato rao te tuahine o Tawhiao, mo te Otaota Ma- kereta Potatau. Waiata E Ota kia hau i te rangi ki te oraa, a, a e. i te rangi ki te mate tenei koe hoa te haehae nei te te tau o taku ate e e i. Ko wai ra te Atua nana koe i turaki ki rarora a, a e. i moe ai ra koe te moe te hoki mai i i e. he kuruto- nga rerewa koe nao tipuna, a a i. naku koe e boa i tuku kia haere e: e i i kite ai ra koe te puuke i te ariki i i e. hoki mate mai e hoa ki te iwi i te ora, a. a e. i rukea iho nei o koe ki murira, ;a a. e. to makau rangatira ka wehe i a hau, u e- kaatira e hoa ma te tako- to i rarora, a i. te puke o to atua arohiarohi noa, a e. takoto mai o hoa te puke i taupiri, i i. kia tamia koe o nga hau whenumi u i i-a. Heoi ra ka rite hei kona koutou te hunga i te pouri nui. Na Tahuna Herangi Gladstone. Akuhata 13 1904.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
![]() |
5 5 |
▲back to top |
NAMA 22 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31,1904. Wharangi No. 5 No Tamahau tenei. Ko Tamatea. " Kahunganu. " Kahukuranui. " Rakaihikuroa. " Hineteraraku. " Rangimatakoha. " Rakaimoari. " Kahukuramango. " Humarire. '• Tataiaho. " Tuwairau. " Te Angiangi.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
NAMA 22 O TE TAU 5 TE PUKI KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31, 1904 Wharangi No. 6 Te Aohikatapu. " Kahukuranui. Te Aokauae. " Hineteuru. " Paaka. " Te Hokiwi. '; Mahupuku. " Tamahau Mahupuku. Nuku tenei Ko Tamatea. Kahungunu. Kahukuranui. " Rakaihikuroa. " Tupurupuru. To Rangituehu. " Tuaka '• Mahina-a-rangi. " Raukawa. '; Takihika. " Wairangi. " Rahurahu. " Tamamare. " Te Rama. " Tu Riingi patoto. Paratini. '; To Tua. " Parekawa. " Hori " Matenga
![]() |
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 22 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31,1904. [Wharangi No. 7 Roore Rangikete Reiri Rangikete TE WHAWHA! Ki TE RAWHITI PAMAMAO. RUHIA ME TIAPANA Poata Aata Wurhi hiwi (Wolf hill Tianara Tohera (General Stoessel) Ruhia NGA MANUAO O RUHIA I PAKARU
![]() |
8 8 |
▲back to top |
NAMA 22 OTE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 31, 1904. Wharangi No. 8 WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE "PUKE KI HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene. E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro iho lu nga pa-tuwatawata o to koutou taonga i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- marama kiu koutou, mo nga tikanga e ahu mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:— TURK 1. E rua putanga o te "Puke" i te marama, ko to utu 10/- hereni i te tau. TURE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona, me tuku mai te moni 10/- i te putanga tua- tahi tuarua ranei. TURE 10. ki te tono mai te tangata he pepa moua, me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. Printed and Published by T Renata. Under the Authority of NINIWA-I-TE-RANGI ARETE MAHUPUKU. RAUKURA TAMAHAU TURUHIRA PARAONE at the Registere Office. Main-street Greytown North.