|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 1. 30 August 1902 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 1.] WAI RARAPA AKUHATA HATAREI 30 1902. [TAU TUARIMA.]
"TE PUKE KI HIKURANGI."
[PUTEA]
NGA KORERO MO KIINGI
ERUERA VII.
He whakamaharatanga ki nga whakatipu-
ranga o nge tino Ariki, ara, ki ta te Maori
whakatauki he onoono Ariki, e noho mai nei
Ingarangi, ko tenei whakamaharatanga he
mea i puta ake i te ra i Karaunatia ai a Kii-
ngi Eruera VII, no reira ka mauria mai hei
kupu kauhau i te ra i Whakakingitia ai ia,
koia tenei.
I te ra i whanau ai a Kiingi Eruera VII i
te 9 o nga ra o Noema, i kite ia i te ao hoou
12 meneti ki te 11 o nga haora i te ata o te
Turei 1841, ka 61 nga tau ka hori ake nei,
he tamaiti wahine to mua i a ia, i taua wa
kotahi tonu te whakaaro o nga tangata o I-
ngarangi, ko tona whanautanga he mea tino
whakamiharo, i runga i te-mea kua tino mo-
hio te Iwi kei te haere mai ia ki tenei ao,
katahi ka tukua he whakaatu ki nga ranga-
tira katoa o Ingarangi, ki nga Minita, ki nga
Pihopa, ki nga Roore, ki nga Apiha nunui,
me nga wei onoono Ariki katoa, kia hui mai
ki te putanga mai o taua tamaiti rongo nui o
Kiingi Eruera VII, ko nga Pihopa i tae tua-
tahi ki runga ki te tamaiti, ko te Pihopa o
Kanatipere, ko te Tiuku o Werengetana, ko
te Pihopa o Ranana, me era atu rangatira,
tona tokomaha, kaore i roa kua kapi tonu te
whenua i te tangata.
I whanau te Piriniha ki te koki whakate-
mauru o te Parihi whare o te Kuini, ka noho
nga rangatira ki tetahi o nga ruuma o taua
whare, ko nga tangata i roto i te ruuma ko
tona papa, me Takuta Rongokako (Dr. Lo-
cock) me tetahi wahine, he kai-tiaki, me te
Kuini hoki.
Ko te tangata tuatahi i haere atu kia kite
ko te Tati o Keneti, i muri tata tonu iho ka
mauria mai te tamaiti e te Neehi i runga i
ona ringaringa, hei whakaatu ki nga ariki
kua hui atu nei te tangata tuatahi o waho i
kite i te tamaiti, ko te Tiuka o Werengetene
koia te tangata tuatahi i piko iho tona ma-
hunga hina, ki runga tonu ake i te kanohi o
te tamaiti, katahi ka patai i runga i te reo
tangi, a tenei hanga a te ariki, he taane te
tamaiti ? te whakautu a te kai-tiaki, he Piri-
niha to ariki; i muri i tenei ka pakuu nga
pu o te Paaka o te Taowa hoki, ka tangi ka-
toa hoki nga pere o Ranana puta noa a Inga-
rangi, ka puta nga panui, kua whanau te
Kuini he tamaroa te tamaiti i tenei ata, 48
paahi i te 10 o nga haora, no te hawhe paahi
o te 11, ka haere nga Takuta kia kite i te
tamaiti raua ko tona whaea. No te 25 o nga
ra o Hanueri i te tau 1842 ka Iriiria te ta-
maiti nei. Ko te Kiingi o Puruhia tetahi o
nga Matuaatua, ko Whetariki Wiremu te tua
6, ko te Matuaatua wahine ko te Tatiti o
Pakarae (Buccleuch) ko te Pihopa o Kanata-
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_ [NAMA 2, o TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI. AKUHATA HATEREI 30 1902. Wharangi No 2
pere nana i Iriiri, ko te whare karakia ko
Winiha Temepara, ko te wai i Iriiria ai, he
mea mau mai no te Awa o Horano ra ano, no
te Awa i Iriiria ai a te Karaiti, ko taua wai 15
nga tau e tohungia ana i roto i te Tahaa, i
hoatu taua wai hei tohu aroha kia te Kuini
Wikitoria, a, no te whanautanga o tana ta-
maiti taane, katahi ano taua wai ka puta ki
waho o tona Ipu. Ka timata te karakia i te
1 o nga haora i te ahiahi, i te maunga mai i
te tamaiti; i mauria mai i roto i te haruru
nui o te tangi o te Tetere, ka riro mai te
tamaiti i te Pihopa o Kanatapere, ka tono atu
te Pihopa ki te Kiingi o Puruhia kia whaka-
huatia mai he Ingoa mo te tamaiti noi. Ka
puaki nui mai te mangai o te Kiingi o Puru-
hia ka mea ; "Ko Arapata Eruera te Ingoa"
katahi ano ka tauhiuhitia te tamaiti e te Pi-
hopa ki te wai o Horano i roto i te Ipu, ka
mea, ka Iriiria koe e au, ara, ko Arapata
Eruera, i runga i te Ingoa o te Matua o te
Tama o te Wairua tapu, ka mutu.
Katahi ano nga wahine ariki ka tahuri atu
ki taua wai ringiringi ai ki runga i o ratau
kakahu, ko etahi i whakamatau ki te mitimiti
i Le wai, ano he waitai te ahua o te reka ;
ka tipu nei te tamaiti, a ka mohio ki a te ta-
mariki ana mahi, a ka timata te mohio ki te
haere hoiho, ka mohio ki te whai hea ki te
patu rapeti, katahi ka haere ratau ko etahi
tamariki rangatira ki te patu rapeti, kaore i
pamamao ata i Winihi Katere, ka tae ratau
lu te maara a tetahi tangata he Hetiki te ingoa
ka uru nga tamariki nei ki roto i te taiepa ka
kitea e Heitiki, katahi ka haere atu te kau-
matua nei me tana paoka ano ki te ringa,
katahi ka karanga atu, nawai koutou i wha-
kaae atu kia haramai ki kona takahi ai i taku
maara, kia mohio koutou kua oti i au te ha-
nga he Ture mo taku maara, ko tenei e kore
koutou e puta ki waho kia utu ra ano koutou
i te pauna ma ta mea kotahi o koutou.
Katahi ano tetahi o nga tamariki ka kara-
nga atu ki te koroheke nei, e koro, ko te Kii-
ngi nei ko Arapata Eruera tetahi o matau e
tu atu nei, katahi ano ka oho atu te reo o te
riri o te koroua nei, me tana paoka kari taewa
ano ki ona ringaringa whakaoho atu ai i nga
mauri o nga ariki e tu atu nei, ka mea hei
aha maku te Kiingi, ahakoa Kiingi kore he
Kiingi, kaore te pauna e taka i te mea kota-
hi o koutou, heoi ra ka mau nga tamariki nei
ki tana pauna ki tana pauna, ka utu kia He-
itiki, ka puta ratau i konei.
Heoi ka mohio tatau, ehara te Kiingi i te
tangata i te ingoa ranei hei patu i te Ture o
te whenua.
Te whawhai a Piriniha Eruera raua ko
tetahi tamaiti Pihoo Ika, e haereere ana taua
Piriniha nei i te taha moana o te Ohipono,
ka kite ia i taua tamaiti Pihoo nei, e kohikohi
ana i nga anga pipi pupu ki roo kete, ka ki
taana kete katahi ka waiho kia tu ana mete
titiro atu te Piriniha nei, katahi ka akina atu
te kiki ki te kete ate pihoo ehara ka tau atu
ana ko tawhiti, ka kite te tangata nana te
kete koia kei a koe, katahi ano ka akina atu
te kiki ki te kumu o te Piriniha, ana a to
moho katahi ano raua ka mamau ka hinga ki
raro ka whiti ko te Piriniha ki runga; tenei
tetahi tangata te haere atu nei, ka waongia
ka mutu ka hoki ate Piriniha ki tona papa, i
a ia e whakatoi nei ki te Pihoo, kei te kite
katoa mai tona papa, te taenga atu o taua toa
nei ki tona papa ka korero atu i te kikinga
a te pihoo i a ia , ka ki atu tona papa nawai
i timata tena pakanga ka ki atu te Piriniha
nana te putake, ka ki atu te papa me hoki koe
inaianei ano ki te utu i to hara, ka hoki te
Piriniha nei ka utua tona hara.
Ko te tino mahi a tona hakui he rapu ta-
ngata wahine pai hoki hei whakatipu i ana ta
mariki, kitea ana ko Reiri Riratana, e ono
nga tau e tiakina ana a Eruera e taua wahi-
ne.
Koia nei nga take hei whakamaharatanga
mo taua kiingi kua Karaunatia mai nei, ko te
ahua o tona tipunga, me tona whanautanga,
mete whakanui a tona iwi i taua wa, tae noa
ki tona Karaunatnga hei Kiingi, ko te ingoa
tuatahi o taua tangata, ko te Tiuka o Kana-
wara, muri mai ko Piriniha o Weera, katahi
ano ka hoki whakamuri te titiro ki te wa ia
Eruera I. otira ko tona Ingoa Iriiri, ko Ara-
pata Eruera, no naianei ko Kiingi Arapata
Eruera vii.
Hei konei mutu ai.
"Te Puke Ki Hikurangi".
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
He mihi kau atu hei kona ra whakatere mai
ai i te reo o te iwi, kia ora, kia ora i roto i
nga manaakitanga.
He utanga no runga i te "Puke" ano ra,
he Pakake i pae ki tenei tahatika, tera pea te
iwi kei te kotikoti i taana wahi, i taana wahi,
o te ika a Heke. Tenei hoki ahau te haehae
nei i taaku wahi, i rere mai taua ika i runga
i te Nama 15, me te Nama 17, o te "Puke."
He patai na taua tamaiti mo nga tikanga a
taua a te Maori, ko te patai tenei:—
He tikanga ano ranei i meatia e te Maori i
ona wa ? tuarua i rite ranei nga tika o te ta-
maiti whangai, ki nga tika o nga tamariki
tupu ? tuarua ka mate te matua whangai, e
riro ranei te whenua o te tupapku i te tama-
iti whangai ? kia kotahi he whakahoki maku
i nga patai a te autaia nei, ahakoa kua ea ano
ia ia te whakautu ona patai ae he tikanga
nui, he tikanga pai he mea tuhituhi ki te pa-
pa kikokiko o te ngakau, kaore rawa ona ti-
" kanga whanoke i roto, ahakoa mo enei take,
mo era atu ano hoki, pai tonu nga tikanga i
raro i te rangatira, me tona iwi ake i roto i
tona rohe, pera tonu era atu rangatiratanga
i roto i tona takiwa, mo te whenua te whe-
nua. mo te taonga te taonga, mo te kai te
kai, rite tonu te whakaaro me te ora, nga
rangatira, nga hapu te iwi he rite tonu, aha-
koa ki te whenua, ahakoa ki nga kai.
Ko te tikanga whanui o mua, ko te mana-
aki i te iwi, otira kai te marama noa iho te
huarahi, na ana i hun rua ai nga tikanga
Maori, ara, na te putanga mai o tetahi tika-
nga i whakahaputia, ki roto ki te kooti whe-
nua Maori, be mea kua mahia e te mataura-
nga, hei peehi i nga tikanga tuturu, me nga
kupu nunui a te Maori, no reira ka whakapi-
ria mai ko a te Pakeha tikanga, ki te taha o
a te Maori, hei kaanga, hei witi, i roto i te
haapa kotahi, kia puta iho ai i roto i te ko-
rere kotahi tonu te ahua, he paraoa anake,
koia tenei te mate nei ehara i te mea he nga-
ro no nga tikanga Maori i te Pakeha, kaore
he tikanga Maori i te ngaro i nga Mihingare
me nga tangata tuatahi o te iwi Pakeha, kua
noho tuatahi ki tenei whenua, engari i te no-
ho puku ite whakatonga, ko te take i penei ai
he whenua i tupu mai i konei nga tini ture
huhua i mate ai taua, i hurihia ai ano hoki
nga tikanga atahua, titiro atu i ana kite tare
o te tau 1865, me te tau 1866, tapapa noaiho
te iwi. I mua hoki, ko te rangatira anake te
whirinakitanga o te tangata iti, tae mai ki ia-
ua ture nei e mau tonu ana ano taua ahua,
no reira ka noho ano ko ratou ki roto i nga
Karaati hei tiaki i te iwi, ehara i te tikanga
Maori tena mate, engari na te matauranga, i
nuku atu pea i te miriona eka o Heretaunga
nei i riro i tena tikanga i ta te ture raupatu,
te tu rawa te ringa, riro noa te whenua o te
hapu o te iwi i te tangata kotahi, me ona ti-
kanga whanoke, e kore nei e taea te korero.
No reira he pai rawa ki toku whakaaro, kia
tineia atu aua ture e tu nei te kooti whenua
Maori, me tuku te mahi me nga whakahaere
ki te Kaunihera whenua, ki te waiho tonu ma
te kooti ana toenga, kore rawa he pahunga e
toe, a era e nuku atu te kaha o te rere o te
Pitihana, ki te aroaro o te Paremata kati ake
tenei waahi whakamarama.
TAMAITI WHANGAI.
E ki ana ahau ehara rawa i te tikanga
Maori te whakawhiti ke i nga paanga o te
matua whangai, ki te tamaiti whangai, e
mea ana ahau, na te kooti me nga roia tonu
i whakatakoto ki runga i te tikanga Pakeha,
mo te tamaiti whangai, taku mahara i riro
nga Ateha i taua tikanga, ara, kaore ratau i
kaha ki te arahi ki runga i te tikanga Maori,
ko te tikanga Maori mo te tamaiti whangai,
ka hoki ano ki roto i nga paanga o ona ma-
tua ake, i runga ano i te take huihui, i heke
mai i roto i te tino take ki te whenua, kaore
hoki te whangai e tangohia i waho o nga
whakapapa me te toto, a, ko nga paanga
wehewehe kei runga tonu i nga mahinga
kai anake, a, ko nga paanga o te matua
whangai, ka heke ano ki ona uri tipu, ki ona
whanaunga ranei, mo nga mahinga kai, me
nga taonga hapahapai, mehemea hoki i heke
ki nga tamariki whangai te paanga o nga
matua whangai, penei kua tu tangatanga,
ara, kua timata hou ake etahi whakapapa
take whenua i te tamaiti whangai, he tini
noa atu hoki te tamaiti whangai i te tanga-
ta kotahi i nga wa o mua, a, kua tini noa
iha pea nga pekapekanga o nga take whenua,
kua penei i nga take tuku, e whakapapatia
nei i roto i nga kooti whenua, wehe ke i te
tino take ki te whenua, kua horoia nei e te
take tuku. Ko tona tikanga ia, kei runga
tonu i nga toto te taumautanga i te tamaiti
nei whangai, he whakatipu i nga toto, i te
kaha, hei hapai i te mana, i te rangatirata-
nga, hei tiaki hei pupuri i nga take whenna,
ahakoa kei te whanga noa atu nga toto e
noho ke mai ana, otira kei nga wa o te wha-
kaoho, mohio tonu nga toto ki te hoki ki te
manawa, ara, nga uri i moemoe atu i a ratau
taane wahine ranei, kei tenei ahua hoki te
tikanga o te whakamoemoe hei whakaahuru,
hei kukume mai ano ki roto, otira kei runga
i te tikanga Maori mo te whangai taku ko-
rero i toku mohiotanga.
Ka korero ahau i konei mo nga tikanga e
whai mana ana ara kua whakamana e te kooti
mo nga tamariki whangai, kua whakapiria
ki te tikanga Pakeha, hei whakatinanatanga
mo nga tikanga Maori, koia tenei toku tino
whakaaro—-me horoi rawa atu tenei tikanga
te patu i nga uri tipu, me nga whanaunga o
te matua whangai, he maha nga tikanga kei
roto i tenei kupu i te whangai, otira na te
ukuparatanga kia kotahi, i nui rawa atu ai
te mate ki nga uri tipu me nga whanaunga,
tetahi whangai i oma, tetahi i panaia kia ho-
ki ki nga Matua, tetahi i tangohia e nga "
matua, tetahi na te taane anake te taunaha i
te tamaiti whangai, na te wahine anake ra-
nei, kei te pai noa atu tenei take ki te horoi
atu, heoi ano tona nui o tenei take ki mua,
ko te whangai, ko te whakatipu; ko te tanga-
engae ki te mahi kai, ko te tangaengae ki te
karo maipi ara ki te riri, ka pakeke ka hoki
ano ki ona matua na ana i hika mai ki wa-
ho, e mau nei ano tona whakatauki, "Tama-
iti a te tangata ke i whakatipu ai i te itinga,
ka matua ka pakeke ka hoki ano ki ona ma-
tua." Kore rawa he kupu nao nga paanga
o te matua whangai, he whangai hoki ahau
e korero nei. no roto rawa atu o te tikanga
Maori, mai o te tau 1845, ara, no mua atu o
te wa i hurihia ai te tikanga o tenei take.
. He tokomaha matau ko oku hoa whangai i
roto i te kainga kotahi e ora nei, heoi nga
paanga i taka iho, ko o matau matua ake
ano. Kaati ake tenei waahi i konei.
Tenei ano tetahi whakaaro ake mo te ta-
ke nei, ki te kore e taea kia horoia atu tenei
tikanga, he pai ano te tuku panui ki a tatau
pepa Maori, hei whakaatu ma tetahi tangata
kai te mau tonu tona tangohanga i a mea
hei whangai ma ana, rite tahi ki ona uri ake
ki ona whanaunga ake ranei, mehemea kao-
re ona uri, otira kia marama ano, mo te ahu
whakamuri tenei ahua, ara, ki muri o te Tu-
re Rehita tamariki whangai, kua mana i te
3O o Maehe i hori ake nei, kei te ahu hoki
tenei i mua i te aroaro, kaore e taea kia whai
kupu ake ahau i tenei wa mo tenei tikanga
hoou, kua whakiia mai hoki ma tatau tetahi
waahi, ma te kooti whenua ano tetahi waahi,
ki toku tino whakaaro ia, he aha te tika o te
kooti kia waiho ko ia rawa hei kai titiro i
nga kaha, i nga tika, i nga napa ranei o nga
naahi a nga Kaunihera Maori, kaati tenei.
MO TE WIRA.
Kua huia hei tikanga kotahi ki ta te Pake-
ha Wira, "Te Ohaki" i kiia wairuatia kautia
he tikanga Maori, ko te whakamaramatanga
ia he tikanga Wira, kei konei te pihinga ake
o tenei mate ki a taua ki te Maori, ko te tino
tikanga o te Ohaki, kaore i rere ke tona tika-
nga i te ahua mo te tamaiti whangai, kua
korerotia e ahau i runga ake nei, ara, kaore
e horoia nga paanga o nga uri tipu, o nga
whanaunga ranei e te Ohaki, kaore hoki te-
nei tikanga te Ohaki e puta ki waho o nga
toto, i heke mai i te take ki te whenua. E
whakahoki mai ana i te Ohaki, i nga toto,
kei taka rawa atu ki waho, e pupuri ana ki
roto hei whakatipu i te kaha, hei hapai i te
mana. Kaore i te penei me te Wira, ko te
Wira hoki e penei ana—ki te mahue tetahi
ki waho o te Wira, kore tonu atu ne paanga
o te matua mo taua tamaiti i waiho atu ra
ki waho, a, ki te hoatu ranei nga paanga ki
tetahi tangata ke, tikanga ke ranei, kore to-
nu atu nga uri tipu, nga whanaunga tipu ra-
nei, kaore hoki be whakatopu i te kaha, he
hapai mana ranei i roto i tenei tu ahua ti-
kanga. He mea whanui rawa ki te aroaro o
te Iwi Maori, o nga uri, me nga whanaunga,
tenei tikanga, he Ohaki hoatu, he Ohaki
whakahoki, me te mohio tonu te katoa ki te
mea i whakatakotoria ai te Ohaki, ki nga
uri ki nga whanaunga ranei, mo etahi tao-
nga takitahi i te moana, i te tuawhenua ra-
nei, ara, tauranga Ika, paenga Kaharoa,
mahinga Pipi, paru Uwana, papa" Karengo,
toka Koura, nga awa Kehe, roto Tuna, pa
Tauremu o nga awa, whakaheitanga Parera,
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 5] TE PUKE KIHIKURANGI. AKUHATA HATEREI 30 1902. Wharangi No 3
patunga maunu, roto whitau, nga Karaka,
tarake Tutu, rakau Whinau, rakau Tahere,
wai whakaheitanga manu, nga tutu kaka,
pua kauka, ara tawhiti kiore, ara whakamoe
Koko, nga pari Koau, nga Aruhe, Ana Hoo-
ru, rue era atu taonga a te Maori, Kakahu,
Pounamu, Waka, e uru ana ano ki konei nga
taonga tangata kaore i ea, taonga roimata
ranei, ina whakaaroa e te kai whakatakoto.
Koia nei nga mea i puta ake ai taua tikanga,
ki nga uri ki nga whanaunga ranei, mo eta-
hi o nga whanaunga tera e whakaaroa kia
kumea mai ki roto, a, e hoki noa mai ana ra-
nei, ina whakaaro pera nga whanaunga, be
whakaaro ranei kei taupatupatu nga uri i
muri i a ia.
Tenei ano tetahi Ohaki, he Ohaki ki runga
i te tinana tangata, ki to mohio te kai wha-
katakoto i te Ohaki, kaore i mau i ona uri
ana tikanga, ara, te ahu whenua, te wana
korero, te marae, te karanga ki te tangata,
te atawhai, te manaaki i te Iwi, otira tera
tetahi kua matauria i roto i nga whanaunga,
kua hopu i ana tikanga, kua pakari mo nga
turanga awatea i mua o te mata rakau, hei
reira ka kiia te kupu a te kai whakatakoto i
te Ohaki. "E ta ka tipu koe hei tangata, kia
mau ki o Iramutu, ki o whanaunga ranei.
kia pai te whakahaere, kia manaaki i te
Iwi." I reira ka hapainga tonutia e te Iwi
tena tangata hei tangata nui, he tikanga nui
he tikanga whai mana te Ohaki, kaore e
taupatupatu e whakatipu kino, ki nga uri ki
nga whanaunga ranei. No reira ko toku tino
whakaaro, me kore rawa atu te Wira me ona
tikanga, e kiia nei i roto i te Wira he tika-
nga Maori, engari me whakahou, me waiho
ano i te Ingoa Maori, ara, i te Ohaki me ona
tikanga Maori. He ahakoa e mohio ana
ano ahau, he uaua rawa, ki te taea te whaka-
hoki kia pera, otira ki te whakaaro ake, i ra-
ro i nga tikanga hou kua tukua mai nei kia
taua Lena tonu e taea ma hoki kua taea te-
tahi waahi iti, te whakarite e te ture kooti
whenua maori o te tau 1894, rarangi 46.
E ki ana hoki i reira, ka ahei to kooti ki te
huri i waho o nga tangata tika hei kai riiwhi,
ki te huri ke i tetahi waahi o nga whenua, i
te katoa ranei kia taua, ki aua kai riiwhi ti-
ka ranei, aua ata te Wira, koia tenei te wha-
kahokinga a taua rarangi, e pai ana hoki kua
whai tomokanga atu ki roto. I korero penei
ai ahau, he take enei ka whai tonu i roto i
' nga whakapaparanga, a te mutunga rano.
ko nga take whenua me nga wawahi whenu-
a, e haere ake nei nga ra ka mutu. Otira ko
te take Wira, me te whangai, kaore he mu-
tunga, titiro atu hoki ki te Iwi Pakeha, kei
te haere tonu ana pakanga mo enei take e
rua, i roto i nga Hupirimi Kooti, kaati ake
tenei.
MO TE TUKU.
Me whai tenei waahi o oku whakaaro i ru-
nga i te take tuku, he maha ano nga ahua
tuku whenua. 1. He ngakinga-a-mate,
2. He pa-kuha 3. He kai-haukai. 4. He
whanaunga i tono kainga mahinga kai ranei.
Me whakamarama ano ahau i konei i te
ahua o nga tuku, e rua o enei tuku he tuku
whanui rawa, ko te kai-haukai ko te ngaki-
nga-a-mate, tenei ano te ahua i rereke ai
tetahi i tetahi, ko te horoi rawa atu i nga
take o te kai tuku whenua mo te kai kaore i
ea, a, ka hou nga take i muri o te tukunga,
ina whakatakotoria nga rohe wawahanga ki
nga hapu na ana i mahi nga kai.
Ko te tuku ngakinga-a-mate, kaore e tino
horoia rawatia nga take tipu, engari ka wha-
kauruuru ano etahi take hou, no roto i te
tuku, he mea ano ka tarewa aua tuku i ru-
nga i te whenua, ko te ahua i peneitia ai e
te kai ngaki-mate, kei nga toto kua matara
atu ki te whanuitanga o te whenua, i roto
ano i te Iwi kotahi, te rua ko nga pakanga
kei te tipu haere tonu, i roto i nga rangatira
me o ratau hapu, i roto ano i te Iwi, ma te
honohono o nga ririri, e oho ake ai te tutu
taua, e whiti ai hoki te ra ki runga i te hu-
nga i mamae ra, i etahi wa he ngaki mate
ano ka tikina i waho, ko tera ahua, ka
whakahekea tetahi taonga nui, me etahi ta-
onga ranei ki te kai ngaki-mate.
E rua tuku he tuku whaiti, ko te pakuha,
ko te tono kainga mahinga kai ranei, tera
ano te rereketanga o tetahi o enei tuku i te-
tahi, ko te pakuha he toto tonu no roto i te
take ki te whenua, he uri no nga rangatira,
e whakahoki ana ki roto hei whakanui i te
wahine, i te taane ranei, ara, hei wai-u mo a
raua uri, hei whakatipu, pera hoki nga tao-
nga, mehemea he taonga he kai ranei, otira
ko te kahanga o tenei take kai runga i te
taane, he iti ki runga i te wahine, e mea ana
hoki te whakatauki mo tenei take, "e kore
te taane e mokai ki to te wahine kainga."
Ko te tono kainga, mahinga kai ranei,
ahakoa he tono i roto i te hapu, he tono ranei
na tetahi whanaunga o waho, ka tukua he
whenua he kainga me etahi mahinga kai. i
roto i te kainga, tera e whakahuahuatia nga
ingoa he pa tuna ranei, he ara-tawhiti he ra-
kau tahere ranei, he karaka he pa harakeke
ranei, he mea ano ka whakatakotoria he rohe,
ahakoa tera ano etahi ahua mahinga kai, e
kore e uru ki roto i te pare kainga, a, kaore
hoki tenei ahua tuku e toha ki te whakanui-
tanga o te whenua. Engari ki te waahi ano
i rite mo te noho me te mahi kai, i runga i
te kainga ; e kore hoki ki te whanuitanga o
te moana, me nga tauranga Ika, e kore hoki
ki nga Roto tuna, e kore ano hoki ki nga
Ngahere me nga pua manu ; ko te mana tu-
turu kei runga tonu e tau-marumaru ana,
tae atu hoki ki te noho me te mahi kai a te
tangata i parea ra, he kainga he mahinga
kai ranei; he take nui ki te tikanga Maori
nga mahinga kai, kei runga te mana e hipoki
ana, ko tena whakatinatanga o taua mana e
e kitea ai, e rongona ai, e mohiotia ai, ko te
rahui, ina rite te wa e peratia ai. Engari ka
mahi tahi ano te hunga tono kainga i nga
kai o aua Roto o aua pua me nga tauranga
Ika, i raro ano i te mana huihui, i runga i te
take o te kai-tuku, ara, o te rangatira o nga
rangatira ranei, e kore rawa e hapa te kai tu-
ku whenua i nga Ika o nga toka, i nga manu
o nga pua i nga tuna o nga roto, me era atu
kai o te whenua, he mea rahui whakatapu
rawa, a, he mea karakia marie te huakanga i
nga tauranga ika, i nga pua manu me era atu
mea i rahuitia hei reira ka noa ai ki te katoa,
ki te pokanoa te tangata etahi tangata ranei,
ahakoa no te hunga kainga ao te hunga tono
whenua ranei, ki te takahi i nga mahinga kai
kua whakatapua, ka whiua tena tangata ena
tangata hapu ranei, kia mate mate rawa, te-
nei ano hoki tetahi, e kore e taea e te hunga
tono whenua te mahi i nga kai o te waahi i
parea ra, ka hoatu i runga i tona mana ake.
ma tetahi rangatira o waho ke i te kai tuku
me tona mana, ki te mohiotia i te pera, ko
te tikanga he pana, ka panaia atu taua ta-
ngata hapu ranei, ko tenei ahua hoki ki te
tikanga Maori he whakatupu pakanga, ara,
he tono kakari, kei te tupato rawa nga ranga-
tira me o ratau hapu i raro i to ratau mana
huihui mo nga penei, he mea nui rawa atu
nga mahinga kai ki te tikanga Maori, kaati
ake tenei.
MO TE RAHUI.
Me ahu tenei waahi o aku whakaaro i ra-
nga i toku mohiotanga mo te Rahui, ko tenei
take ki te tikanga Maori, he tapu no nga
tapu, ko te whakawhanuitanga i te inana ki
runga i tetahi mea, he rakau ranei, he mea
pou tetahi atu mea ranei; ka whakaingoatia
nga waahi o te rangatira ki runga i taua ra-
hui, ko te ingoa tonu ranei o te rangatira ka
huaina ki runga, ko te pakira ranei, mehe-
mea he pakira te upoko o te rangatira, ko te
whaea ko te papa ranei; ka whakaingoatia
ki runga i taua rahui, kua Whakatinanatia
ra ki runga i tetahi mea, e matakitia ana te
rahui i tena ra i tena ra, ki te kitea he taka-
hanga he tapuae ranei, ka rapua nuitia kia
kitea rano te tangata nga tangata ranei, ki
te kitea ka patua kia mate, ka kitea i unuhia
ranei te pou, i wetekia ranei te mea i herea
ki runga i tetahi mea, a, ka mohiotia tonutia
te rangatira na ana i takiri te rahui, kaore e
roa kua hinga he parekura, kua horo he pa,
koia tenei te tutukitanga o tenei take, ki ru-
nga ki to te Maori tikanga, otira ki te kore e
takahia, koia tera kua korerotia i runga ake
nei, ara, he mea karakia te unuhanga i nga
tapu, me te whakanoanga i nga rahui.
Kaati kua matau tatou ki ta te Pakeha ra-
hui, kaore kau ana i rite te whaimana ki to
te Maori, kua whakamaramatia i runga nei,
ko nga whenua i rahuitia i roto i nga hoko ki
te Karauna i mua, he mea whakahoki mai e
te Kuini, mo nga Maori hei nohoanga, hei
oranga mo ratou, a, i muri mai ka hokona
ano taua rahui e te Karauna, ka hoki ano ki
te Karauna na ana nei i rahui, ka mana kore
te rahuitanga a te Kuini mo nga Maori, e ko-
re e mohio oku whakaaro, he aha te mea i
mana kore ai aua ahua rahui a te Kuini, ka-
ati tena. I muri mai i era atu hoko me ona
rahui whenua, ka uru nga whenua ki te koo-
ti, a, ko etahi o aua whenua i kootitia nei, he
whenua i rahuitia e te Kuini mo nga Maori,
ka puta te Karaati ki nga tokowha ki nga teka
au ranei tangata, he mea whakariterite e nga
hapu, ko era ki te Karaati, hei tiaki mo aua.
rahui, kotahi ano tau i muri iho ka hokona
aua rahui ki nga Pakeha noa iho, ngaro toma
atu te mana o tena rahuitanga, me te kai ti-
akitanga mo nga hapu, he aha hoki te take i
mana kore ai enei tikanga e rua, i roto ano i
nga kooti mo enei whenua, ka whakataua te
tahi tikanga kia herea taua whenua, kia kore
rawa ai e taea te hoko. I muri mai ka ho-
kona taua whenua, he aha hoki te take i ma-
na kore ai tenei here?
Kaati hei whakahoki whakamarama poto
kau ake maku i nga patai, he whenua Maori,
he taonga nui e minaminatia ana, he kororia
kei roto ma te moni ka pakihi te moana, ka
taea te hohonu, mo te tiketike, me te kohatu,
kongakonga ana te maunga, i taoroa ha-
kahaka toriri, he ture Pakeha be tikanga Pa-
keha, ko te whenua ia he whenua Maori, hei
konei pea mutu.
Otira me whakamarama ano ahau i konei,
mo taku toronga atu i oku whakaaro, me to-
ku mohiotanga ki runga i te kaupapa a H.
Heke, ko nga tikanga e korerotia nei e ahau
i konei, no tenei waahi ano me enei nga iwi,
haunga ia nga take, kei te mohio ahau kei te
pa ki nga iwi katoa, a, kei tena iwi ano pea
ana tikanga mo aua take, kua whakararangi-
tia i runga ake nei, kaati pea i konei.
OKU WHAKAARO.
Me ahu tenei wahi o taku whakamarama i
runga i oku ake whakaaro, he tikanga mara-
ma nga tikanga pai a te iwi Maori, he tikanga
kino ano nga, mea i kino, a, ko nga tikanga
pai e tika ana kia puritia kia mau, hei tika-
nga mau tonu mo nga whakatupuranga, aha-
koa tikanga whenua, taonga ranei, mahi ari-
nga, whai kai ranei, nga whakahaere o te pa-
kanga ona tu waewae ranei, ehara ano hoki
i te tikanga kino nga tikanga Maori, kua oti
te whakamarama e ahau, mo nga take i ru-
nga ake nei, he pai tona ki te taea, kia ta-
ngohia hei tikanga tuturu ko etahi o aua ti-
kanga Maori, kua tae tenei ki te wa tika hei
whakatikatika i nga tikanga, kua marama i
tino hee, kaore nei i tino rite ki nga tikanga
Maori, me nga tikanga hoki mo e mua ekore
e warewaretia nga tinanga pai a te iwi Maori
mo nga wa ano kei te ahu mai a mua; ma
ana e huri mai nga whakaaro o nga uri ki
muri nei, pera hoki me tatau i naianei, i ta-
huri whakamuri ki te tikanga i meatia e nga
matua i te tau 1840, me te timatanga mai o
tetahi tikanga hoou, o te tau 1865, me te 66,
i hurihia ai nga tikanga Maori, i aue ai te
mota. Na reira ahakoa mo naianei mo a
mua ranei, e kore toku ngakau e whakaae
koi nei te wa tika, e kororia atu ai nga tika-
nga Maori, engari ka whakaae ahau koia te-
nei te wa tika, hei timatanga mo te whakati-
katika i te mea, kua mana o tatau tikanga,
hei kuhunga atu ki roto, tetahi hoki, kua tae
pea tenei wa ki te waenganuitanga o tetahi
whakatupuranga tino Maori, he whakatupu-
ranga Maori, he whakatapuranga kaa wha-
kaakona i roto i nga kara, ki nga tikanga o
te ture Pakeha, he wa hoki tenei no te poro-
poroaki a te whakatupuranga kaa noho, ki te
whakatupuranga e haere ata ana, ka tika ma
raua tahi ano e whakatikatika, i ranga i te
ata titiro me te whiriwhiri marie, ahakoa e
kore pea e taea rawatia te tahuri whakamuri.
Engari ko te whakapiri ko te kuhu atu ki ro-
to, he ahakoa ra he maitai ano te maitai, te-
ra ano tetahi he rakau, me te mea he mea
Maori, no te kahunga ki roto i te rino, ko re-
ira whaiti kanga ai raua e rua, otira e kore e
whaitikanga ki te kuhua ka waiho atu i
kona takoto ai engari ma te mahi, ma te ua-
ua, ma te kaha, me te tohe, i runga i te nga-
kau manawanui, ka whai tikanga ai te rino
me te rakau, ka tamoea te ngahere nui ka
taoroa atu te maunga i toona wahi i tu ai.
Otira ko te mea nui ia ko te matauranga kia
mau, ka ki to taua motu i te Minita, hei ha-
pai i te Paipera, kei te whakatutu nga hoia
hei hapai i te hoari, kei te ahuwhenua kei te
whakatupu rawa, hei whakarewa i te Koro-
oni, kore ake ia taua ko nga kai hapai, i te
ture, ahu atu ko nga Roia Pakeha, me te
whakangawitia tonutia taua te Maori, i tenei
ra, i tenei ra, me mutu pea i konei.
E te kai whakatere kei hoha koe. Hei ko-
na ra.
I. Hutana.
Whenuakite Whitianga
Hurae 16 1902.
Ki te kai tahu i te raiti e tiaho nei tona
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 1, O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI AKUHATA HATAREI 30 1902. Wharangi No 4]
maramatanga ki te koroni o Aotearoa. Ae ra
ki te Etita ote "Puke" me ou hoa tena koutou,
i raro i nga mahi tohu a to tatau Ariki kia
ora kia ora. Heoi nga mihi tenei aku motini
e rua ka tukua atu nei, hei haringa atu ma
to tatau reo marama, ki te korero haere ki
nga marae nunui, me nga marae ririki, ki
nga lwi nunui, me nga Iwi ririki, me nga
tangata matau, me nga tangata kuare, me
nga tangata mohio ki te whakapapa, ki te
mea kua tirohia iho e te hunga titiro, e noho
nei i roto i nga motu e rua, kotahi ano ia
Koroni:—
Motini tuatahi. Mo nga whakapapa e hae-
re nei ia pepa, ia tango pepa, e penei ana a
hau me whakahoki nga whakapapa ki nga
whare wananga, ki nga whare maire, e puke
ai tene: taonga nui te whakapapa, haaunga
ia nga whakapapa whai take o nga tangata
mate Ingoa nunui, engari era.
Te take i motini ai ahau i te whakapapa
kia mutu, he kapi noa iho no te pepa, note
mea ko te rua tenei o nga tau e kite ana ahau,
i nga whakapapa, i roto i te pepa, kaore ano
ahau i kite noa i te pono, i kite iho au kai te
taupatupatu tonu, a, he aha ra te mutunga
iho, he whakakapi noa iho i te pepa, hei ta-
kotoranga mo nga kupu tika, e kimi nei i te
ora, me nga kupu matauranga e pupa nei i
roto i te Ture, hei huarahi mo nga taitama,
ki te maramatanga me te tika hoki.
Tuarua. Mo nga rongo-korero kore whai
tikanga hei titiro iho ma te katoa, e tukua
nei etahi tangata nga rongo-korero o tona
waahi, tenei ano hoki etahi o aua rongo ko-
rero nei ke: au: kaore nei e whai tikanga ana,
he wkakakapi noa iho i te pepa, me hoki ano
taku whakamarama mo te whakapapa, i te
mea ra e kite nei au, i roto i te pepa, kaore
e mutu ana te karanga a nga iwi Maori o te
koroni o Aotearoa, hei reira pea nga tangata
mohio ki te whakapapa, huihui ai ki te wha-
kapapa i to ratau tipuna, ia Maui, ia Toi, ia
Turi, kia titiro atu ai he kanohi, he kanohi,
he tinana, he tinana, he mangai, he mangai,
ka he ano te mea i he, me he ano, engari
kaua e makutu tetahi ki tetahi, kei mau ki
te whare herehere, heoi iho ra e te "Puke"
ano, ki te mama nana haeretia atu, ki oku
hoa i roto i te koroni, he inihi iho, be tangi
iho ki o tatau aitua, kua wehe atu na i mua
io koutou aroaro, io tatau aroaro, e ki ana te
kupu, a o tatau tipuna matua hoki, e taea te
pewhea te tangata nui aitua, e whawha atu
ra i nga iwi nunui o te ao, tena koutou nga
morehu a aitua, ara, o te huhua noa iho o
nga whiunga a aitua, kia ora nga morehu
tangata, ki te kimi ora mo tatau, aha ranei
i roto i te ture nui tonu, heoi ano.
Na Hiki Makawa.
HE PANUITANGA.
Ki te Etita tena koe, me o hoa mahi ia te
"Puke," kia ora koutou katoa, heoi nga nai-
hi.
Maau e uta atu nga kupu i raro iho nei.
He panui ka tukua atu e au kinga hapu
kei roto i te rohe potae ote Kaunihera o Ro-
ngokako, me era atu waahi i raro i to ratau
nei Kauniheratanga, ara, mo nga tangata kei
roto i te haahi, o te ruuri tuawhitu o Ihowa,
he mea kia mohio koutou ko ahau, ko Hai-
mona Patete, e hiahia ana kia mohio, kei ro-
to ranei koutou i te ruuri tuawhitu, kua nu-
ku atu ranei ki era haahi atu. mehemea kua
nuku atu koutou me panui e koutou kite Pu-
ke, mehemea kei te u tonu koutou, ma kou-
tou o tuku o koutou rarangi Ingoa, ara, e pa-
ui kia te Puke, me timata i nga kaumatua,
•ae noa kinga mea ririki, me o ratau tau, ko
e take kia whakapaua katoatia te haere a te
runga whiriwhiri i roto i te ruuri tuawhitu
• Ihowa, ki runga o te haahi tikanga, me nga
ure o te ora tinana, me nga ture o nga mahi
nei erua kai a tatau i naianei te whakapono
ae nga mahi, kua tu nga pa whawhai oia
tapu oia hapu o nga motu e rua nei ko kou-
ou te Arepa, ko au ko te Waipounamu te 0-
neka, ko koutou te timatanga, ko au te wha-
amutunga, me whakautu tonu mai e koutou
atoa, kei roto nei i te ruuri tuawhitu. Kia :
ra koutou katoa.
E Ihowa tiakina te Kiingi, me nga Kawa- :
atanga me nga Minita, me nga kaiwhaka- I
aere tikanga, i raro ia ia, Haimona Patete. i
Picton.
Akuhata, 14th 1982. <
Waipu Turakina. 1
Akuhata 15th 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"(
hoa tena koe, i roto i te ngakau koa koa, :
rite ai te Koroneihana o Kiingi Eruera VII
ki nga, iwi o ia ahua i tera wahi, i tera wahi
o te ao, i runga i nga motu e iri ana te kaha,
o te Emepaea o Kereiti Piritana, ka okioki
nei hoki nga Iwi Maori o enei motu ki taua
Emepaea, koia hoki te tino hiahia o to tatau
whanaunga Minita o nga mea Maori, i kara-
nga ai tona reo i te 1901, kia huihui katoa
nga Iwi Maori ki te marae i Rotorua, wha-
katau atu ai i te mokopuna a Kuini Wikito-
ria, ko te wahine tena i whakaaro ai nga
kaumatua Maori, kia Piri-pono nga Iwi Ma-
ori o enei motu kia te Kuini, ko te mana ta-
ngata me te mana whenua, ka poroporoaki-
na, koia e kitea iho nei i roto i te Tiriti o
Waitangi. Heoi he maha nga Maori, i papa
ano he whatitiri i nga tau maha kua pahure
ake nei ki te tautapa, tenei te whakahaere e
ora ai te motu, a, tae noa mai ki te tau 1892,
ko te hui a te Kotahitanga ka tu ki te Wai-
patu, ka pa te reo takahia te Iwi nei te Awhe-
kaihe, he tangata kino a Timi Kara, ka mea
a Taitoko:—E te Iwi kaua taku tamaiti e tu-
kinotia, engari manaakitia hei mata mo taku
here, ko ahau ano hei te rori, ara, he reke,
he pito, ki etahi Iwi taua kupu te rori o te
here, i muri mai i tena, ka takoto atu te ku-
pu a taua kaumatua kia Timi Kara, koia te-
nei. E tama e Timi te morehu tangata, te
morehu whenua, ka tukua atu e au ki a koe,
atawhaitia, otiia tera ano tetahi wahi o te wa-
irua kai roto i taua tamaiti ra, e mea pikitia
atu te nohoanga ra, whanake rawa, ake, ka
eketia nei te nohoanga Minita o te taha mo
nga mea Maori.
Whakahokia mai ana ki ona Iwi Maori,
ka hoatu ki te tairawhiti, ko Henare Tomoa-
na ki te whare ariki o te motu, ka tukua ki
te Taihauauru kia Mahuta te nohonga teitei
o te whare ariki, kaore i manaakitia, e puare
tonu nei, tohaina aua ki nga Iwi katoa o nga
matu kei, ko Kaunihera marae, ko Kaunihe-
ra whenua no te tau 1900 ka oti, titiro aro
nui hangai etahi, ka titiro pii etahi, ka riri
etahi, ka rite etahi ki te tamaiti e noho ana,
e paihera ana nga waewae i runga te taia-
tetahi taha o te taiapa nei, ka taka ake au ka
mate au, he ahi e ka mai nei i tetahi taha o
te taiapa nei, ki te heke ake au ka wera au,
engari ko te kai tahu o te ahi e karanga atu
ana, e kore koe e wera, tena i ana mahia he
puutu mou, ara, he parekereke, heoi whaka-
keke tonu etahi, ko etahi kua whakamatau,
tenei ke ia e nga Iwi te titiro, te kite a taku
ngakau, i nga mahi pohehe a te Iwi Maori,
ko nga whakahaeretanga o nga riihi, o nga
whenua, kaore i mohio he mea mate ano te
whenua, mehemea ka kino te ngakau o te
kai tango riihi, ara, mo nga whenua e rite
ana mo te parau, kei tiri ki te witi, ki te oti,
kaore he kupu tohutohu i tuhia ki roto i te
riihi, heoi tonu nga kupu i tuhia, he riihi mo
nga tau e 21, e mea nga moni, hei te mea o
nga ra utu ai, ki te hipa i nga ra e 31, kua
ahei kia hoki atu te kai tuku riihi ki runga i
te whenua, me waiho pai te whenua, me mu-
tu nga tau o te riihi, heoi rawa nei nga ku-
pu, kati kua kite ahau i te mate o te whenua
i tena ahua, ienei taua mate, ki te toe nga
tau e ono, e whitu ranei o te riihi, ka parau-
tia e te kai tango riihi te whenua, ka tiria ki
te witi, ki te oti, a tae noa ki te tau mutunga
o te riihi, heoi mahue mai te whenua ki te
kai tuku riihi, ki ona muringa ranei, kua
kore e tiria ki te purapura tino karaihe, wai-
ho tahanga ake te whenua, i te mea e 21 nga
tau o te riihi he rara, heoi ko nga taiapa kua
pirau noa nga pou, ko te whenua kua riro
katoa te kaha o te whakawairakau, ara, o to-
ona waiu, ko tetahi wahi pea o te whenua
kua tiria, ara kua ruia ki te taru pirikei (Cho-
och Grass) e tipuria ana ranei e te taru (Pe-
nny Royal) me era atu taru kikino, tenei
ake etahi mate ko etahi ake taru e kitea nui-
tia ana e te kanohi, ka mohiotia atu i tawhi-
ti, ko etahi whenua e mutu ana te riihi, ka-
ore i utua e te kai tango riihi, nga reiti nga
taka, kaati e hoa ma, na taku kite i enei ahua
i runga ake nei, i kaha ai toku ngakau ki te
tango maku ake, e whakatakoto nga kupu
mo aku riihi e tuku ana ki nga Pakeha, koia
tenei, hei titiro hoki ma koutou i aku tika,
i aku pohehe hoki pea, otiia ki taku mahara
iho he tika ? (1.) Ko nga reiti, ko nga taake
o te whenua ma te kai tango riihi, e utu.
(2.) Ko nga taepa tumatakuru oia ahua, me
tapahi i nga tau katoa, (8.) ko nga whare ma
te kai tango riihi e hanga, e utu hoki, (4.)
lna mutu nga tau o te riihi, me waiho ora
kaha nga whare, nga taiepa. (5.) Me tiri,
ara, me rui te whenua ki nga tino purapura.
araihe pai, (6.) kauaka nga taru kikino e
tukua kia tipu i runga i te whenua, (7.) Ka-
ore he mana o te kai tango riihi, ki te hoko i
nga rakau o runga i te whenua, engari mo
nga mahi ake o te whenua ka tika te kai ta-
ngo riihi kia mahi i nga rakau. (8.) Kauaka
e neke atu i te toru tau, e parau ana i te wa-
ahi kotahi o te whenua, me te rui ki te witi,
ki te oti ranei. (9.) ko nga whare katoa, me
peita i nga ono tau, whitu tau katoa. (10.)
Ki te hiahia te kai tango riihi ki te hoko atu
i te riihi ki tetahi atu, ma te kai tuku riihi e
whakaae, ka tika kia riro atu i tetahi tanga-
ta, (e kore ka kore.) mehemea he waea nga
taiepa, me No S nga waea, kaua e iti iho,
ko nga whare me nga taiepa, me nga iaari,
me waiho kaha katoa ina mutu nga tau o te
riihi, (11.) Ko nga waahi o te whenua i pa-
rautia, hei te tau mutunga o te riihi me rui
ki te karaihe, ka mahue ai te whenua. (12.)
Ko te moni o te reti me utu i mua o te tau,
engari ki te kore te reti e utua hipa noa nga
ra e 31, heoi kua mana kore te riihi, ki te ta-
kahia e te ka; tango riihi tetahi o enei rara-
ngi i runga ake nei, ka manakore te riihi.
E hoa e te Etita kaati i enei nga kupu hei
whakaatu ki o taua whanaunga, waiho hoki
etahi mo tetahi ake wa ka tuku atu ai.
Kua riro etahi whenua i te Kaunihera, hei
whakanohonoho ki te tangata, whakakoriko-
ria e boa ma kei moe tonu.
Na te hoa pononga iti ki te motu.
Eruera W Tekahu
He whakautu mo te pa i a R. Wakarua
Tamaiparea o Waitotara, a tukua nei kia pa-
nuitia ki roto i te pepa o ''Te Puke" i te 24
o Hune, ko taua panui a taua tangata he
whakautu mo taku panui, heoi e te Etita o
"Te Puke" tukua atu tens panui kia haria
haeretia e to tatau taonga o ''Te Puke" ki
nga marae o te motu nei o Aotearoa me te
Waipounamu, whiti atu ki nga motu o Ha-
waiki. Kia kite kia matakitaki iho i nga
pohehetanga o tenei tangata o R. Wakarua
Tamaiparea
Terokuwhitu te hoe o Aotearoa,
mai i te upoko tae noa ki te rapa, heoi e hoa
e R. Wakarua Tamaiparea, kei te mohio
katoa nga Iwi o te motu nei kia te Ririno he
waka no Potoru, pakaru atu mate atu ki te
po, kaore i whiti mai ki tenei motu, koia e
mau nei te whakatauaki mo te tangata, te
whakarongo ki te ako ki te korero, koia i kiia
ai e tohe i nga tohe a Potoru, ehara i te mea
he Iwi kotahi ranei, he hapu kotahi ranei kei
te mohio ki tenei waka kia Teririno no Pato-
ru tenei waka, heoi ki te hiahia koe ki te
whakariterite i tetahi mohiotanga mou ki te-
nei waka kia Teririno, haere ki nga Iwi o te
motu nei, kia tae koe ki te Tairawhiti, me
haere koe i raro i te tuawhenua, kia rongo
korero koe i era Iwi o tawhiti, i te mea ko
Ngaati-ruanui Taranaki te Atiawa, Ngaati
Maru Whanganui Ngaati-apa. Kei te mohio
ko Teririno he waka no Potoru, ehara i te
tataa o Aotearoa, heoi ena kupu.
Mo te Rokuowhiti, ko te Rokuowhiti te
upoko o te hoe, ko Kautu kiterangi te tinana
o te hoe, ko te hoe tenei o Aotearoa, kaore
enei Iwi i te wareware ki tenei hoe kia Kau-
tukiterangi, ko te upoko ko Terokuowhiti,
heoi e hoa R. Wakarua Tamaiparea, mo to
kupu mo taku ingoa, kaati e hoa kaore ranei
ou upoko me ou ringaringa me ou tinana me
ou waewae, kia mohio koe, ko te upoko ano
he upoko, ko te tinana ano he tinana, ko te
ingoa he mea uta ki runga, heoi tena kupu.
Mo te hui i roto i to panui i te 17 o Hanu-
ere 1900, e hoa i tae atu a Tutange Waionui
a Mataao, a Ngarangi Katitia, i tae mai a
Takarangi Metekingi ma, i tae mai a Utiku
Marumaru, a te Pakaru Ratana, nae Taraua
Marumaru, ki taua hui a koutou, heoi i wha-
kahengia katoatia nga take o taua hui a kou-
tou, heoi ko koutou kihei i whakaae ki nga
whakahe a enei rangatira matau ki nga kore-
ro ona mata, tohe tonu koutou ki a koutou
korero, he korero hou rawa, e hoa e R. Wa-
karua Tamaiparea, ahakoa kaore au i tae atu
ki taua hui a koutou, e rite ana au ki nga mea
i tae atu ki taua hui a koutou, heoi iho aku
kupu, ki te hiahia koe ki te tautohe kei a koe
tau. Taku kupu kia koe, inoi atu ki te ra i
potaea ai to taua Kiingi a Eruera VII ki te
Karauna o tona whaea me ona tipuna.
Kia ora te Etita o "Te Puke" ma te Atua
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 1. OTE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI AKUHATA HATEREI 3O 1902. Wharangi No 5
tatau e tiaki, i roto i enei ra rae tenei tau
1902.
I tuku atu i roto i Taiporohenui whare, na
ta koutou pononga.
Na Ngahoota Ramapiupiu.
Ho kupu i toe, ara, mo to kupu kia unuhia
e au taku panui, e hoa e R. Wakarua Tamai-
parea, unuhia tau panui, koi pohehe nga ta-
mariki ririki ki tau tatai korero, ko taku tatai
e kore e unuhia, i te mea koi nei te korero
tuturu be korero tino tika, koia nei te reo o
nga Iwi i roto i tenei panui, e mau nei nga
ingoa o nga hapu o te Taihauauru.
Pariroa Kakaramea.
. • Akuhata 16th, 1902.
Pariroa Kakaramea.
Akuhata 18th, 1902.
He panui i tukua atu i raro i te mana o
Taranaki Kaunihera, i te mea kua oti nei te
whakawhiwhi te mana o te Tare kia ratau,
ara, i paahitia te Ture i te tau 1900, hei Tu-
re tuturu mo nga Iwi Maori o Aotearoa me
te Waipounamu, whiti atu ki Wharekauri
me era atu motu e nohoia ana e te Iwi Mao-
ri. E te Etita o "Te Puke" mau e tuka atu
tena panui kia kite ngu Iwi Maori i raro i te
mana o te ture, me nga Iwi e inoi nei ki nga
mahi o namata.
I te 26 o nga ra o Hurae 1902, ka hame-
nea a Kahu, tangata Maori o Manutahi te
Takere, mo runga i taaua takahi i te Ture, i
runga i te rongonga o taua tangata i nga ma-
hi a te Kaunihera o Taranaki, ka puta te
kupu a taua tangata, koia tonu he hoa wha-
whai mo te Kaunihera o Taranaki, kua kite
ia me tango ia i tetahi kuri mana, kia whai
take ai ia ki te turaki i te Ture o Taranaki
Kaunihera, heoi i te wa ka haere te tangata i
whakaritea e te Kaunihera hei taake haere i
nga kuri, heoi ko etahi i atu, ko taua Kahu
kihei i pai ki te tango kara mo tana kuri, he-
oi i muri iho ka tono ano te kai tono, kihai
rawa a Kahu i pai, te kupu a taua Kahu o
Manutahi, kaore ia e utu i taana kuri, i te
mea kaore he Ture, kaore he mana o te Ka-
wanatanga kua, ngaro te Ture, ko te Ture
kei toka ariki kei a Tohu, ko Taranaki Kau-
nihera me nga Kaunihera o nga motu nei,
kaore he mana, keia Tohu te mana keia To-
ha te Ture, heoi i te ra i whakaritea ai hei
taenga mai mo taua Kahu ki te whakawa o
o
Patoa, kore rawa i tae mai, ko te take ko to
ratau Tare o Parihaka, e ki ana hoki ratau
keia Tohu te Ture. Heoi i te 12 o nga ra o
Akuhata 12th, 1902 nei, ka haere nga Piri-
himana a " Oparaina Pirihi o Patea, me Epo
Tume, Pirihi o Taranaki Kaunihera, ko 0-
paraina he Pirihi Pakeha, koia tonu te Ti-
muaki Apiha o Taranaki Kaunihera, ko ta
raua haere he haere ki te muru i nga rawa o
taua Kahu, ka tae raua ki te kainga o Kahu,
ka mau ia raua te hoiho, ka haere raua ki te
whare o Kahu, ka karanga atu raua ia Kahu,
ka haere mai a Kahu ki to raua taha, i taua
wa ka haere raua ki te whare o Kahu, i tu
ai tona kiki, ka mau nga Pirihi nei ki te kiki
katahi a Oparaina ka ki atu ki tona hoa Piri-
hi kia Epo Tume, me tu koe i waho o te wha-
re nei me pupuri koe i te hoiho, ko au o taua
e tomo ki roto i te whare, ko taua whare he
kino, heoi ka tomo a Oparaina ki roto i taua
whare, e uru ana te Pirihi nei ki roto i taua
whare, heoi kua kite atu te Pirihi Maori a
Epo Tume, e haere mai ana a Tupatea me
etahi tangata, e haere mai ana me nga korero
kino kia raua, heoi i te kitenga atu a Epo
Tume ia Tupatea e haere mai ana, katahi ia
ka karanga atu ki tona hoa kia puta atu ki
waho o te whare, heoi ka puta atu a Oparai-
na ki waho ka tu tahi raua, e haere tonu atu
ana a Tupatea, kua mohio tonu a Oparaina
me Epo Tume, kei te haere tonu atu a Tu-
patea me ona hoa ki te patu ia raua, heoi i
taua wa tonu kua tino tata atu a Tupatea me
te korero kino atu, heoi katahi nga Pirihi nei
ka karanga atu me tu mai koe i kona, kaore
a Tupatea i rongo, i te rua o nga kupu a nga
Pirihi nei, katahi a Oparaina ka whawha iho
ki tana pu hurihuri i roto i tona koti, ka mau
ki tona ringa katahi ka karanga atu kia Tu-
patea me tu mai koe i kona, ki te haere tonu
mai koe ka puhia koe, heoi i taua wa ka tu a
Tupatea; na te tangata hara hoki i tu ai a
Tupatea, mehemea i rere tona a Tupatea kua
puhia e nga Pirihi i runga i te Ture, ahakoa
mate kaore he ritenga i runga i te takahi i te
Ture, i te mea he tangata ke i haere ai nga
Pirihi ko Kahu, heoi rere noa mai tetahi ta-
ngata ki runga i te hara o Kahu.
Heoi e nga Iwi, e nga Hapu, o nga motu
nei, ki te hara tetahi tangata i tona hara
ahakoa he hara iti, ahakoa he hara nui, aha-
koa he whanaunga nou, he matua he whaea
be taina, he tuakana he tamaiti, waiho atu
kaua e rere noa atu, ko te take kei eke mai
taua hara ki runga kia koe a te tangata.
Heoi kia ora e nga Iwi i raro i te maru o
Kiingi Eruera VII.
Tutange Waionui.
Timuaki o Taranaki Kaunihera.
Ki te Etita o "Te Puke" E hoa tena ra koe,
e mahi mai na i tena mahi nui a tatau, kia
ora tona koe me to mahi; tenei etahi pitopi-
to korero hei mauranga atu ma ta tatau ma-
nu ki nga marae o te motu nei, hei titiro mai
ma nga iwi ke.
I te 20 o nga ra o Akuhata 1902, ka haere
maua ko Takuta Pomare, ki te Pokapoka
haere i nga tangata o roto o Heretaunga nei,
kainga tuatahi Hastings 19, Awheraka 10,
Pakipaki 19, Koparakore 17, Hauke 104,
Waipatu 8, Korongata 23, Kohupatiki 19,
Matahiwi G, Omahu 35, Moteo 18 He nui
te kaha o te Takuta ki te korero haere i nga
marae katoa e tae ana maua, kia kaha ki te
mahi i nga marae, heoi te kupu e rongo ata
ana o maua taringa, e pai ana, kati i runga i
to maua taenga ki Omahu, ka titiro te Taka-
ta ki tetahi whare nui Maori, ara, ki te wha-
re nei kia Kahukuranui, a ka pai ona wahi
katoa, hapa ake ki te titiro o te Takuta ko te
koro ara hau o runga, ara (Matapiki) ka pa-
ta te kupu a te Takuta ki te iwi nona te wha-
re me poka a runga, a taana nga mea mo
runga e tango mai, He nui nga tangata i
whakahe mote korero a te Takata, ara, ko-
ianei o ratau ingoa, Hera Teupokoiri, tuku-
rua, Pirika, Ngatau Inia, Heta, me etahi atu,
ko te hunga enei i whakawhiwhia ki te nga-
kau pouri, kaore rawa i kite i te marama o
nga korero a te Takuta, i nga mate kei roto
i nga whare kaore he ara hau. Na ko te hu-
nga i whiwhi i te ngakau marama i tautoko
i te korero a te Takuta, ara, koia noi aua ta-
ngata i whiwhi ki te ngakau marama, Wi
Porotene Katene Pukekura Rota me etahi
atu, he nui rawa atu toku pouri mo tenei tu
ahua, ara, mo te kore e whakarongo ki nga
kupu tohutohu a to tatau Takuta kia tatau,
ki taku whakarongo ki te ahua o nga korero,
i raruraru te iwi nei ia Pomare, i korero a
Ngatau Inia i ana korero whakarite; ko te
tangata he puare kei raro he puare kei runga.
kati kaore e tika kia pokangia a ranga i te
tuara, waihoki ko te whare nei kaore e tika
kia pokangia tona tuara, Te whakahoki a te
Takuta mehemea ki te kitea he whewhe i ru-
nga i te tuara o te tangata ka whaka-tongia
ka puta te mea kino ki waho ka puare, wai-
hoki ko te whare nei me poka te tuara kia
puta nga hau kino ki waho; 11 ano nga ta-
ngata hei noho i roto i tana wharu i roto i te
haora kotahi, ka kino katoa a roto i te hau
kino o aua tangata tekau matahi ra. ko te ti-
no whakakore a te iwi kei kino te ahua o te
whare, i korero Pirika kaore ia e pai kia ho-
mai aua ara hau, ka pakeha katoa te ahua
o te whare, ka whakahokia e te Takuta, ki
to mohio he whare maori tenei, he mea pa-
keha katoa nga mea o tenei whare, ko nga
tukutuku anake nga mea maori, henui te kaha
o te Katene ki te peehi haere i nga whaka
aro rereke o te iwi, mo te kore i whakarongo,
heoi e hoa taihoa te roanga kei kapi tonu te
pepa i enei korero kia ora tonu, kei riri mai
koe heoi.
Na to hoa aroha pono.
T. Renata.
Heretaunga 23/8/02.
Te Aute.
Akuhata 14th, 1902.
Ko te matenga o Renata Pukututu i te A-
ute, i te 4 o nga haora o te ata, i te 14 o nga
ra o Akuhata 1902. Ki te Etita o "Te Puke
Ki Hikurangi" tena koe, me nga tamariki -
mahi i te taonga a te Iwi, kia ora koutou ma
te Atua koutou e tiaki, heoi te mihi. E te
Etita panuitia atu te matenga o Renata Pu-
kututu, kia rongo mai ona whanaunga i nga
motu e rua nei. Mihi mai tangi mai koutou <
i kona, ki to koutou whanaunga kua wehe
atu nei ia matau, he nui te pouri me te tangi
hoki o te Iwi i tona matenga, ko tetahi tenei
o nga tino kaumatua marama ki nga tikanga
o tenei hapu o Ngaai te Whatuiapiti, he ka-
umatua haere ia i roto i nga huihuinga nunui
he kupu marama ano ana kupu e puta ana i
a ia, e mohio ana nga tangata o Heretaunga
koia ra te tino pouri o te Iwi, otira kua tutu- 1
ki ano ona ra, koia tenei ka whakamaramatia
atu nei kia koutou. I whanau ia ki te riri ki
Kaiuku i Nukutaurua, ki te mahara noa ake
ka 81 nga tau o tona whanautanga. E nga
whanaunga o Renata Pukututu whakarongo
mai, ko nga wairua enei o roto i a ia, ko nga
tamariki enei a Renata Pukututu e 9, ko nga
mokopuna tuatahi e 37, ko nga mokopuna
tuarua 19, hui katoa ona uri e 65. Ko ana
uri enei i mahue ake i a ia, hei whakataki
mai i te ihu to mai o te po. E nga wha-
naunga katoa, ka kino te haere a to koutou
whanaunga, ki te mahi i te tangata auahi
ana. Heoi ano.
Tawhi Maaka.
HE AITUA.
He aitua i pa ki nga tangata o te Whiti,
waahi o Mahitaone Wairarapa.
I haere etahi tangata o taua kainga ki te
mahi whare i tetahi Pakeha, ko Teo Teitama,
a. ki te kari timutimu hoki, hei ngakinga ta-
ewa raa ratau, i runga i te whenua o taua
Pakeha. Kaati i te Paraire te 15 o nga ra o
Akuhata 1002, ka haere a Kawhena, a te
Waiti wahine a Kawhena me ta raua tamaiti
whangai, me Hape Hanita Maraetai, me Ha-
muera Te Pakara. Ka tae ratau ki te kainga
o taua Pakeha, i te ahiahi ka haere ratau ki
te hii tuna, te mutunga o ta ratau hii tuna, ka
hoki ratau ki to ratau whare, ka tae atu, ka-
tahi ka tahuna he ahi ngarehu ki roto i te ti-
ni (Oil Drum). Ka tae atu te Pakeha nona te
whare ki nga Maori, e tahu ana i te ahi. ko
-taua whare he whare mahi Tiihi e kainga noi,
heoi te kitenga atu o te Pakeha nei i to ahi,
ka ki atu kia Kawhena, be mua kino tena tu
ahi te ngarehu kia mataa ki te Iwi Pakeha,
ki te mau ki roto i te whare, ka ki atu a Ka-
whena ki te Pakeha, ko matau kua waia ki
tenei tu ahi ki te ngarehu, heoi mauria ana
te ahi nei ki roto i te whare, ka hoki te Pake-
ha nei ki tona whare moenga ake, ka uru nga
Maori nei me to ratau ahi ki roto i to ratau
whare, ka piki a Hamuera ki te peeti o runga
moe ai, huri atu ana tona aroaro ki te paki-
tara o te whare, ko Kawhena raua ko taana
wahine ko te Waiti, i moe ki waenganui o te
whare, ko ta raua tamaiti i te tara o te whare
e moe ana, i huri atu ano tona aroaro ki te
tara o te whare, ka moe ratau.
1 te ata kihei nga tangata o te whare nei
i ara ake ano, kaati i te ahiahi o te Hatarei
ka haere atu te Pakeha, tae atu ki waho o te
whare, ka rongo atu te Pakeha nei e ngongo-
ro mai ana nga, ihu, ka mea te Pakeha nei kai
te pai rawa te moe a nga Maori nei, ka hoki
te Pakeha nei. Kaati i te 10 o nga haora o
te Ratapu, ka haere atu ano te Pakeha nei ki
te whare o nga Maori nei, tae atu ki waho o
te whare, ka rongo atu ano ia e ngongoro to-
nu ana mai nga ihu, ka mahara te Pakeha nei,
kua mate pea nga Maori nei, ka haere atu ia
ki te toa patoto atu ai, kaore hoki i ara mai,
rongo tonu atu ia e ngongoro tonu ana mai.
katahi ia ka tino mohio kua tino mate ana
Maori, heoi ko tona haerenga ki te kainga
Maori, ki te korero atu ki nga tangata o te
kainga, ka rongo a Reiri Maraetai, ka ki atu
ki te Pakeha nei kua mace, heoi ko te haere-
nga e Reiri me te koneke tae am a Rein ki te
whare, ka pakarutia te toa o te whare, e raka
ana hoki te toa, ka tuhera te toa ka kite ata
a Reiri e takoto ana mai a Kawhena, me te
Waiti, e ngongoro tonu ana nga ihu, ka rere
atu a Reiri ka hikitia mai tetahi ki waho, ka
hoki atu ano ia ka hikitia mai ate Waiti ki
waho, ka mahia e ia he teneti Id runga i te
koneke, ka mauria ki te kainga ka tae atu ki
reira, ka mauria ki rewhare, katahi ka hoki
ia ki te tiki ia Hamuera raua ko Hape, ka
mauria mai ka tae mai ki te kainga. Katahi
ano ka tikina te Takuta me te Pirihi, ka tae
mai ki nga tupapaku, ka tirohia e te Takuta,
ka kitea na te ahi ngarehu i patu, ara, he pa-
itini no te ahi ngarehu, ko te korero a te Ta-
kuta, ko te take i mate ai a Hamuera raua ko
Hape he tata no raua kanohi ki te taha o te
whare, ko te mamaowa Paitini i piki ki runga
o te whare, katahi ka heke haere iho ma nga
tara o te whare, he kimi ara hei putanga mo-
na ki waho, rokohanga iho nei ko nga kanohi
o nga tupapaku e tata ana ki taha o te tara o
whare, na reira i kaha ai te haere o te Paiti-
ni ki roto i nga tupapaku nei, i ma konei te
take mai o te mate o taua hunga, ko Kawhe-
na raua ko tana wahine i ora ai, na te moe-
nga i waenganui o te whare, kaore i kaha te
haerenga iho o te Paitini ki a raua, heoi ka-
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 1 O TE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI. AKUHATA HATEREI 30 1902. Wharangi No. 6
ore i mohio a Kawhena raua ko te Waiti, kaa
mate ta raua tamaiti, me ta raua manuhiri,
heoi kua pai, ara, kua ora a Kawhena raua
ko tana wahiae, kaati kai te ui i naianei ka
whea ta raua tamaiti e ngaro ana, ka kiia ata
kai te Takuta, kaore i whakaatutia kia raua
kua mate te tamaiti. Heoi no te 20 o nga
ra ka nehua a Hamuera raua ko Hape, na
Rev. Tutura i nehu, kai te urupa i te Whiti
e nuhu ana.
Heoi e nga whanaunga me nga matua, tu-
akana, taina, tamariki, mokopuna, kia mohio
mai koutou kua mate a Hamuera Te Pakaru.
E nga whanaunga me nga tipuna o Hape, kia
kia rongo mai koutou, ko Hape Hanita kua
nehua Ki te kopu o te whenua, hei kona ra
koutou mihi mai ai, tangi mai ai.
Haere ra e koro e tama, i te ringa kaha o
aitua heoi tena. E nga iwi e nga hapu ka
kite pea koutou i te ahua o tenei mate, kaati
kia tupato ki te ahi ngarehu kaua hei mauria
ki roto i te whare kia ora.
"Te Puke."
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa ma tena ra koutou ko to Komiti
whakahaere i nga whakaaro o te iti o te rahi,
heoi iho e "Puke" kia pai koe ki te uta atu i
enei kupu ruarua nei, ki runga Kia te "Puke
Ki Hikurangi."
He whakahe naaku i te whakapapa a
Tu Hame, e Tu kei pouri koe mo taaku wha-
kahe i tau whakapapa, ina hoki e ki nei koe
ki te whakapapa te tangata, me whakaheke
nga taha e rua, te taha ki te matua wahine
me te matua taane, e titiro iho nei enei kano-
hi tauhou ki tau whakapapa, kihei koe i wha-
kaheke i te taha ki te matua wahine, whaka-
heke ana koe i te taha ki te matua taane
anake, e ta kia mohio ki te whakapapa ka
whakahe noa ai i nga whakapapa a te tanga-
ta. Heoi iho aku kupu whakahe mo enei
whakapapa e te Etita kia ora koutou katoa,
nui atu toku whakamihi kia koutou, e tuku
nei koutou i nga whakaaro a te tangata ki
runga kia te "Pake Ki Hikurangi."
Waiata.
Noku nei te aroha i nui nui noatu, i rite ki
te rau ponga te kauhora eau.
Na Rangi H. P.
Karatia.
Akuhata 20th, 1902.
Ki te Etita o "Te Puke" tena koutou ko to
Komiti, i raro i nga manaakitanga a to tatau
Atua i te rangi, me nga manaakitanga ano
hoki a to tatau Kawanatanga ia tatau i runga
i te whenua, kua rite te mea i tuhituhia ki te
Ture, e tupu ake te pono i te whenua, e titiro
iho te tika i te rangi, heoi te mihi.
Tukua atu ena kupu kia haria e "Te Puke"
kei te 26 o Hepetema 1902, ka tu te hui ki
Karatia Whanganui, mo Ohotu No 1, a, ka
wehea i konei nga papa kainga me nga rahui,
me etahi noa ata e hiahiatia ana e te Iwi, a
ko nga tangata kotahi tekau i wehea nei e te
Iwi hei Komiti mo taua Poraka, kaua rawa
tetahi hei noho atu, heoi me tuku tonu, kia
wawe te puta, heoi ano.
Maehe Ranginui. Reneti Tekaponga.
Haami Tekee. me te Iwi o Ngapoutama.
TE RIPOATA A TE KAUNIHE-
RA O KURAHAUPO.
Ngawhakaraua.
Akuhata 20th, 1902.
I tu te huihuinga nui o te Kaunihera Ma-
rae, me nga Iwi hoki i hui mai ki taua hui,
i tenei te 20th o nga ra o Akuhata 1902.
Ko nga take i whakaaria e nga hapu e
wha na ratau te karanga, ara, na N'Turanga,
Rangitaane, e N'Kauwhata, e N'Rangiwe-
wehi e toru, koia tenei:—
1. Ki te whakaaro o tenei hui, kia kotahi
he Ture mo nga Kaunihera Marae, timata
mai i Turakirae ki Parininihi.
2. Me whakatu he tangata Maori hei kai
tirotiro mo Turakirae ki Parininihi,
8. Kua rangona ake tera te Kawanata-
nga kua tutaki i nga whakaaro a nga Iwi .
Maori, e tono nei io ratau whenua, kua riro
nei i te Kawanatanga, a, e uia ki tenei hui,
kia turakina tenei whakaaro ate Kawanata-
nga.
Ko nga take a nga Iwi i whakauru ai ki
roto i enei take e toru i runga ake nei. ko-
ia enei:—-
Na te Pakaru. E mea ana ahau me
> whakatu a te Rauna hei tumuaki mo nga
, wai-rakau mo te Taihauauru.
I. Ko te whakata mema mote Paremata
i o te Koroni. He maha nga mema e whaka-
. Ingoa ana ia ratau me o ratau kai tautoko,
i tae mai ki te marae, a, i tu ki te kauwhau,
ara, ko te Rore Rangiheuea ko tenei i una ia
ia ki waho o te karangatanga i a ia hei mema.
H. ko te Kahu Eruera. Na Pera Tahu-
nuiarangi i whakaari.
III, Ngarangi Katitia. Ko te Pokai
Taia he kai whakaari.
IV. Heuheu. Na te Moana Papaku i
whakaari.
V. Teone Teehi. Na Aitua tenei i wha-
> kaari.
VI. Henare Kaih au. Na Kawana Ropi-
na tenei i whakaari.
Ripoata monga take i tukua ki te hui o
nga Kaunihera.
1. Mo nga Pairoa a te Tai-Hauauru kia
whakakotahitia, whakaaetia ana.
E toru nga wahi i taupatupatu ara konga
Pairoa mo:— (A) nga teepu Piriote.
Whanganui, Kurahaupo, i whakakore
rawa. Ko Taranaki, Raukawa, kei te wha-
kaae me Raihana, kaore tenei i taea te wha-
kakotahi, i te rereke o te ahua o nga takiwa.
(B) Te taake kuri;— I whakaotia e te Ka-
unihera o Kurahaupo kia 2/6 te taake mo te
tau 1903. Mo nga ahua kuri katoa, tera
hoki e pera nga Kaunihera o Taranaki.
Whanganui.
Ko te taha kia Raukawa tera e maharatia
taua take, a te wa e hui ai a Raukawa ki te
whiriwhiri i te taake kuri.
(C) Nga tohunga wai-rakau, kei muri nei
nga whakamarama.
2. Kia whakaturia he kai-tirotiro mo nga
Kaunihera o Turakirae ki Parininihi, i wha-
kaaetia tenei take, i whakamarama Apirana
Ngata, mana tenei take e whakatakoto ki te
aroaro o te Minita Maori.
3. Mo te wai-rakau. I roa rawa te wha-
kahaerenga o tenei take, a, i noho te hui ki
te whiriwhiri, ka roa ka wehea tetahi Komiti
hei whakakaupapa i tetahi Ripoata.
Ko Apirana Ngata.
" Rauna T. Hohaia.
" R. Hare.
Te Komiti, ko ta ratau kaupapa koia tenei:—
NGA TOHUNGA WAIRAKAU.
1. Ko te tangata e mahi raihana kore ana,
me whaina kia £50.
2. Me whakaatu atu e te tohunga whai
raihana ki te Kaunihera, nga Ingoa o nga ta-
ngata kua whakamanaia e ia hei whakahaere
i tana mahi, a, i nga marae e tu ana taua
mahi.
(A). NGA TIKANGA MO TE KAUKAU.
Me tiaki te rarangi Ingoa o nga haura, e
kaukau ana, a, me tuku mai he Ripoata ki te
Tiamana o te Kaunihera, i ia marama i ia
marama.
(B). Ko te Komiti marae o te marae i tu ai
te mahi kaukau, hei tiaki i nga Pairoa kei
takahia ki taua marae.
(C). Ko te whakahaerenga o te kaukau me
nga Rongoa, nga Ture mo nga haura, a ma-
te tohunga me ana Komiti i raro ia ia e wha-
katakoto, engari me tuku tetahi kape ki te
Tiamana o ta Kaunihera.
(D). Ka ahei te Kaunihera i ia wa i ia wa,
ki te tuku i tetahi Takuta ki te titiro i nga
Wai-kaukau me nga mahi e te kaukau.
Ko nga tikanga mate Komiti o te Wai-ra-
kau, me tau riterite ki enei kua Perehitia
nei e te "Puke Ki Hikurangi," e mau na a
matau whakatikatika, heoi ko ta matau whi-
riwhiri e kore e ata oti tenei take ikonei e
ngari me whakaoti ki te aroaro o te Minita
Maori, koia matau ka whakaaro kia karanga-
tia e te Minita tetahi hui o nga tangata Wai-
rakau, me o ratau hoa whakahaere ki Poneke
ki tetahi atu waahi ranei, e whakaritea e ia
ki reira whakariterite ai.
Heoi A. T. Ngata.
Awahuri.
Hepetema 8th 1902.
Ki te. Etita o te "Puke Ki Hikurangi".
Greytown Wairarapa.
Tena koe, me o hoa mahi i to tatau taonga
me nga morehu kaumatua hoki, Kaati iho i
konei nga mihi.
He whakamarama atu kia koe, kua oti i te
Kaunihera o Kurahaupo te whiriwhiri, ko te
Puke hei ta mo a ratau putake katoa, i ru-
nga i nga whakamarama a Tamahau Mahu- .
puka. Koia i tukua atu ai nga putake i oti
i te hui ki Ngawhakaraua, o te 20 onga ra o
Akuhata nei, kia taia mai, me nga mahi hoki
a nga komiti marae i oti ia ratau i te hai ki
Rata, i te 3O o Akuhata ano. Kaati ma Ta-
mahau e whakamarama kia koe. Ki te taia
e koe nga ripoata na, me taku mai e koe kia
25 nga kape kia au o te mea kotahi.
Heoi ano.
Na te Raika Kereama.
I ta te huihuinga o nga Komiti me o ratau
Tiamana Marae, me nga hapu o roto o te
rohe o Kurahaupo, i tu ki Rata i te 3O o nga
ra o Akuhata 1002. Whakatakotoranga i te
timatanga mahi ma nga Komiti Marae, i ru-
nga ano hoki i nga mana i tukua mai nei e
te Kaunihera o Kurahaupo, i te hui i tu ki
Ngawhakaraua Oroua Piriti, i to 20 o nga ra
o Akuhata, 1902. Kei nga Pairoa te Wha-
kamarama.
1. (C). Sec. 16, Subsce. 3. Nga paru o te
Marae.
2. (B). Sec. 16, Subsce. 2. Nga whare
Paru.
3. (A). Sec. 16, Subsce. 1. Te ora me te
noho tika.
4. (D). Sec. 16, Subsce. 4. Te Haurangi.
5. (H). Sec. 16, Subsce 14. Te kai tupe-
ka.
6. (J). Sec. 16, Subsce. 15. Nga whare
Piriote.
1. Me whakahau e nga Komiti Marae ki
a mahia aua tu whare, ara, whare-ririki ki
nga Marae me nga kainga katoa, kia kotahi
tiini te tawhiti atu i nga kainga, i te kainga
ranei e nohoia ana e nga tangata e te tanga-
ta ranei, me whakarite hoki tetahi whare-iti
mo nga wahine anake, a, me tuhi hoki ki
runga mo nga wahine anake taua whare, ki
te turi te tangata ki enei whakahau, ka whai
mana te Komiti Marae i roto i tona takiwa
ki te whaina.
2. Mo nga Kararehe. Ka whai hara te
tangata nga tangata ranei nana te Kararehe
nga Kararehe ranei mehemea :—
1. Ka kai i nga kai a nga tangata.
2. Ka takahi i nga kai a nga tangata,-ma
' te Komiti e whakarite nga whaina i runga
ano i nga mate kua pa mai ki te tangata, ki
nga tangata ranei.
Ko nga Poaka me riingi, ki te kore e rii-
ngitia i runga i nga whakahau, ka whai ma-
na te Komiti marae ki te whaina.
S. Me whai mana nga Komiti Marae ki te
whakawa i nga hara katoa.
4. Me whiwhi katoa nga tangata moe
wahine ki te whare, ki te kore ia e whakarite
i tenei tikanga, ka whai mana te Komiti Ma-
rae ki te whaina i nga tangata whera.
5. Kia kotahi tuunga o te Komiti Marae i
te marama, i nga Rahoroi whakamutunga o
ia marama katoa, a, ko te huihuinga tuatahi
me timata i te Rahoroi whakamutuuga o
Hepetema 1902.
Raika Kereama Tiamana o Kurahaupo
Kaunihera.
(Kaa whakahaua mai kia haere tonu tenei
panui.)
Papawai Maehe 6th 1902.
Take mo te "Puke Ki Hikurangi" I tukua
he motini ki te Kaunihera o Rongokako, kia
tahuri te Kaunihera ki te rapu oranga mo te
"Puke".
Kaati kua oti taua take te rapu ete Kauni-
hera kitea ana ma nga Kaunihera i runga i
te motu nei, e titiro taua take, penei, ko te
Kaunihera o Rongokako kua whakaaetia kia
£5 pauna ma Rongokako a ma nga Kauni-
hera o tenei motu, tae atu ki te Waipounamu,
ara, ma ratau e whakaaro tenei taonga nui o
tatau. Heoi ano.
Na Te Tiamana o Rongokako.
He mea whakahau mai kia taia tuaruatia te
take tuawha a te hui kai-tohutohu i tu ki Pa-
riroa, Kakaramea, i te 10 o nga ra o Hune
1902, koia tenei:—
Kia whiriwhiria e tenei hui, mehemea e
aheitia ana kia tu he Perehi hei ta i nga Ri-
poata a nga Kaunihera o te motu nei, me era
atu -korero o te Ao, kua paahitia ko te "Puke
Ki Hikirangi" Nupepa hei mahi i aua mahi.
Na Aitua P. Patapu Tiamana o te hui.
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office, Main-street, Greytown
North, Wairarapa.