|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 17. 31 December 1903 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
,
[NAMA 17 WAIRARAPA TlHEMA TAITE 31, 1903.
TE PUKE\_KI HIKURANGI.
PUTEA
|
|
2 2 |
▲back to top |
NAMA 17 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI. TIHEMA; TAHE 31, 1903, Wharangi No. 2.
kia huna atu nga taru kikino, i runga i
ratau whenua i roto i te wa e whakaritea
te Kaunihera.
b. Kia taha te wa i whakaritea ra e
Kaunihera kia ahei ai nga tangata te wha
katutuki i nga whakahau o nga panui me
whakahau atu e te Tiamana o te Kaunihera
ki nga Tiamana, ki nga mema ranei o te
Kaunihera, kia tirohia nga whenua i whaka
haua ra kia whakapaia, a kia tukua mai he
ripoata mehemea ranei kua whakatutukitia
katoa, etahi wahi ranei o nga whakahau s
te Kaunihera, kahore ano ranei kia arotia
aua whakahau.
c. I runga i te taenga mai o aua ripoata
mehemea tera tetahi tangata kaore i whaka-
mana i te tono a te Kaunihera kia whakapa-
ia nga taru kikino i runga i tona whenua
me tuku atu e te Tiamana be hamene ki a
ia kia tae mai ki te aroaro o te Kaunihera
a toria hui e tu a muri ake ki te whakaatu
take e kore ai ia e whiua mo tona takahi i te
whakahau a te Kaunihera.
8. Ko te whiu mo te tangata e takahi
ana i te whakahau a te Kaunihera kia kaua
e iti iho i te £1, kia kaua e neke atu i te
£10.
4. Mehemea kei roto i te rohe o tetahi
kainga etahi taru kikino e tupu ana, a ko te
whenua he papatupu, kua karauna karaati
ranei, kua wehewehea motuhaketia ki ia ta
ngata kaore ranei, engari mehemea kei te
maramatia i runga i te ahua o te noho a nga
tangata o te pa, i a ratau taiepa, mahinga
kai ranei, te wahi e noho ana tetahi tangata,
ma taua tangata e whakatutuki te whaka-
hau a te Kaunihera.
o Ko nga wahi i roto i te pa he marae no
nga whare o te katoa, hehuarahi, he wahi
ranei no te katoa, he urupa, papatakaro, rah-
ui ranei no te katoa, me karanga te Kaunihe-
ra ki nga tangata e noho ana i roto i taua
pa kia kohi ratau i tetahi moni raa te Kau-
nihera e tapiri hei ngaki mo nga taru kikino
e tupu aua i aua wahi.
6. Mehemea tera tetahi wahi whenua e
mahia ana ki te kai. he mara, he waerenga,
be patiki na tetahi tangata ahakoa he papa-
tupu kaore ranei, kua wehewehea kaore ra-
nei, ko te tangata ahakoa whaitake kaore
ranei kei a ia taua maara, waerenga, patiki
ranei mana e whakatutuki te whakahau a
te Kaunihera, a me tiaki e ia nga taru kiki-
no me pata i te wa e mahia ana hei maara,
patiki ranei a mo nga marama tekau-ma-rua
i muri iho i te mahuetanga atu.
7. Mehemea ka kore tetahi tangata e pa-
tu i nga taru kikino o tenei whenua, e ahei
ana te Kaunihera ki te whakapau moni hei
patu i aua taru, a ki te tono ki taua tangata
kia utua aua moni, a ki te hamene mehemea
ka kore e utua.
Na, mo te taha ki nga, Ropu Takiwa Pa-
keha, i te mea ko ratau te hanga tino whai-
mana i raro i te Ture mo nga taru kikino,
i whiriwhiri te Huihuinga:— 'Ko te hia-
hia o tenei Huihuinga me ma roto i nga
Kaunihera Maori nga Ropu takiwa, mo te
taha ki nga, whenua Maori, a ma te Kauni-
hera Maori e whakahaere i runga i ana hu-
arahi aua whakahau a te Ropu takiwa.
Nama 8.
I te mea e iti ana nga huarahi e taea ai
te apiti nga moni e puta ana ki nga Kauni-
hera a e ahei ana kia whahapaua mo nga
mahi whakapai marae, na reira te Huihui-
nga Nui ka whiriwhiri a whakaotia ana
enei motini :—
1. He mea tika kia whakawhanuitia nga
huarahi e taea ai te awhina nga naahi wha-
kapai Marae i roto ranei i nga moni, mo te
Taha Maori (Native Civil List) i roto ranei
i nga moni kei raro i te Tari Whakahaere i
te Ora mo te Katoa.
2. I te mea kua rangona he moni ano i
pootitia e te Paremete hei awhina i nga puna
wai me nga wai tika mo nga Pa Maori, a
i tukua ki raro i te Tari Whakahaere i te Ora
mo te Katoa, e tono ana tenei Huihuinga
ki whakarahia ake taua moni a kia whaka-
whanuitia nga take hei whakapaunga mo
taua moni kia uru ai ki roto era atu mahi
whakapai Marae e whakamanaia e te Tari
Whakahaere i te Ora mo te Katoa, e ana
Apiha ranei.
8. E tono ana te Huihuinga ki te Minita
Whakahaere i te Tari o te Ora mo te Katoa,
ki te Kawanatanga hoki, kia pai ratau ki te
whakatu i etahi tangata hei Kai-tirotiro mo
nga kainga Maori :—
(a.) Kia kotahi Kai-tirotiro mo nga ta-
kiwa Kaunihera e raa.
5 (b.) Me mahi ratau i raro i nga tohu-
tohu a te Tari o te Ora mo te Ka-
5 toa, a i runga hoki i a nga Kauni-
hera o nga Takiwa i tu ai ratau.
s (c.), Ma ratau nga Komiti Marae e to-
, hutohu mo nga mahi whakapai
Marae.
(d.) Ina ripoata ratau ki te Tari Ora
mo te Katoa me tuku tetahi kape
o te ripoata ki nga tiamana o nga
Kaunihera mo nga takiwa i tu ai
ratau.
Nama 9,
Etahi take takitahi pa motuhake
ki etahi takiwa.
1. Ko te kaupapa paeroa i hanga e te
Kaunihera o Te Arawa mo nga paki, &c, me
nga hoiho haere i te piriti mo te pa i te
Whakarewarewa i whiriwhiria e te Huihui-
nga a meatia ana kia ripoata atu ki te Mi-
nita Maori kia whakamanaia.
2. I pera ano te whakaaro a te Huihui-
nga nao etahi paeroa hou a te Kaunihera o
Mahunui.
3. Ko te tono a Tuhoe Te Urewera kia tu
ki Ruatoki te Huihuinga Nui o te Kaunihe-
ra a te tau 1.904 i tukua atu ma te Kawana
e whiriwhiri.
4. I pitihana a Taiawhio te Tau me eta-
hi atu o te takiwa o Wairarapa, kia wahia
kia rua Kaunihera mo te takiwa o Rongo-
kako :—
Whiriwhiria ana e te Huihuinga Nui e
kore e ahei kia whakaaetia te inoi a nga
Kaipitihana, engari me ata whiriwhiri te
Kaunihera o Rongokako i nga hiahia o nga
Kaipitihana ; a me whakaaro hoki nga Ka-
ipitihana ka tata te pooti hou he mema mo
to ratau Kaunihera, a hei reira pea e taea
ai te whakatikatika nga wahi o. te whaka-
haere a te Kaunihera e whakaaro ana ratau
e taimaha- ana kia ratau.
o. I whakataua a te Huihuinga Nui kia
utu ia Kaunihera i te moni £1,,7,,6 hei pe-
rehi mo nga pukapuka (forms) e hiahia ana
ratau, a hei whakaaro hoki ki te karaka me
te pirihimana o te hui i Rotorua.
TARI PENIHANA KAUMATUA.
Werengitana Niu Tireni.
Oketopa 31 1903.
Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o Rongo-
kako Maori Kaunihera.
E HOA,—
E whai Honore ana ahau i runga i te to-
hutohu mai a te Minita Tiaki i nga moni o
te Koroni, ki te tono pai atu kia awhinatia
ahau e koe; kia araia nga mahi he a nga
Maori i tou takiwa, i raro i te whakahaere
Penihana Kaumatua.
Kua mohiotia hoki e te Kawanatanga koi
te whakapaua he tia te moni a nga kauma-
tua e nga tai-tamariki o to iwi.
A kei te mohiotia hoki he nui nga Maori .
kua whiwhi Penihana, kaore nei i tika kia
whiwhi, na reira e tika, ana kia whakahaerea
e koe toa mana, me tou kaha, kia kaua e
tukua kia tono Penihana ngu kaumatua kao-
re e tika kia whakawhiwhia ki te pera.
Kua tino kitea maramatia hoki kua tukua
he Penihana ki etahi Maori kaore ano kia
tae o ratau tau ki te tau e tika ana ara ki te
65, na reira e tino pai ana kia whai whaka-
aro nga tangata whai turanga mana, pena
me koe kia ata whakahaerea he ritenga e
mutu ai nga mea he, ma konei hoki e ora ai
te iwi Maori.
Nuku rawa atu te maha o nga Maori kua
whakawhiwhia ki te Penihana i naianei i
roto o ia rau tangata i o te Pakeha tatau, a,
mohiotia iho kei te ahua he, a, mehemea
kaore e whakahaerea tikatia tenei taonga
nui atawhai tangata, tera pea e kapea te iwi
Maori ki waho o tenei painga.
I ata whakaaturia tenei take nui ki a koe
i te marama o Aperira kua taha ake nei i te
wa e hui ana nga Upoko Kaunihera ki Ro-
torua, a i whakaae mai koe i reira tera koe
e whakahaere tikanga e mutu ai nga naahi
he kua korerotia atu nei e ahau.
Tera e kitea nga korero e whakaponohia
ai tenei take i roto i te ripoata ataahua a
Kapene Mea kua whakatakototia nei . e te
Honore Minita Maori e Timi Kara ki te aro-
ara o te Whare Paremata, a kua tukua atu
pea nga kape kia koutou.
Na to-hoa iti,
i runga i te honore,
Na I. Emana Mete,
Rehita.
HE TAUTOKO.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena
koe, e whakahaere maina i te taonga, o enei
ra e kiia nei he karere hari korero ki Aotea-
roa me te Waipounamu, kia ora.
He tautoko i nga kupu o te panui a te Wha-
tahoro e whakamarama nei mo enei taonga
e rua, mo te Kaunihera Marae, me te Kauni-
hera Whenua me o raua tare, e tu hangai ai
e mohiotia ai hei taonga, kia. eke ai. ki tenei
kupu puritia tawhi ki au itaita ka tika e Wha-
ta tena kite titiro iho i te rereke o te hapai,
i na hoki toku Kaunihera Arapaowa kohia
ana. nga taake kuri o tetahi taha o te rohe o
Arapaowa, whakaputaina ana tetahi waahi,
tuarua kaore nga Komiti Marae i tae ki te te-
kau marua ko nga mema e ono tekau ranei kei
te waahi kotahi, a, kotahi ano te Komiti e ko-
re e maha nga anga pipipi i tenei tu whaka-
haere mo te whiu i nga tangata, mo nga ku-
ri mehemea ki te hamenetia e te ropu i pa-
tua nei ki te taake kuri, i whakaputaina ra e
tahi waahi o tenei rohe, tetahi mate kino i
penei ai te hapai he tauhou, e kore ano ho-
ki koutou e kaha ki te ki, kua taunga ki nga
ture, kaore ano hoki nga tangata o te motu
nei i kite i nga mema o tooku Kaunihera, e
whakahaere ana e mahi tahi ana, penei me ta
tau mete hunga whakarere i enei mahi i nga
tau ka horihori nei ki muri engari ehara ia ra-
tau te he no nga kai- tohutohu i raro nga wae-
wae o te Minita, ia ratau e kauwhau haere ana
i enei taonga, kaore i kowhiritia ko nga tanga-
ta i kitea i mohio he kaha hei hapai i nga ti
kanga, ara, hei Tiamana hei kai- tohutohu
ko Arapaowa kaore ano i tu te. kai- tohoutohu
kei te hawa tonu, kaati ko. tooku Kaunihera
kua hiahia kia whitu nga mema he nui rawa
te tekau marua.
Me patai e au te mema o Arapaowa a Te
Waihaere Hiparaiti na ana te motini, tena
ki te tu kia whitu nga mema ka taea ranei
te kohi nga taake o te wahi kaore ra e taea
e te tekau marua, naaku ano e whakahoki
kaore e taea notemea kua hoki te mamaoa
ki te iti, mo nga Komiti Marae, ko etahi o
nga tiamana me nga mema kaore e mohio
ki te tuhi me te korero pukapuka, ara, te
Komiti o Ruapuputa Mahakipaoa, tuatoru
kei te ngau noa atu Ki waho o nga paeroa
te haere o nga mahi me nga paina, ko te
mea pai ki te tukua e te timuaki o nga Ka-
unihera he tangata hei tirotiro i nga pukapu-
ka a nga Komiti, kei reira ka mau enei kupu
e korero nei au. He tautoko naaku i o kapu
tenei taaku mo te taha o au, penei me ko-
whiri i nga tangata o waho atu i nga mema
o nga Kaunihera, hei mangai mo nga hui
topu Kaunihera, i nga tangata e mohio ana
te Minita o ia hapu, o ia hapu, ko te take
mehemea he take e tautohetia ana e nga
mema o nga Kaunihera ki te haere nga ma-
ngai o nga Kaunihera, ka tu taua take i
whawhatia ra e ratau.
Heoi ano na Haimona Patete.
HE WHAKAUTU.
Takurua.
Noema 18th 1903.
Ki te Etita o te ''Puke Ki Hikurangi,"
utaina atu enei kupu whakautu mo te panui
hoou a te Koneke, i tukua nei ki roto ki te
"Matuhi" ia Noema 11th 1903 Nama 9
wharangi 7.
Kia te Koneke e kare he nui taaku whaka-
utu i nga korero o to panui, ko te take kua
takoto taaku whakaaro, ana kua tukua e au
ki roto ki te "Puke," raua ko te "Matuhi,"
otira i runga i to kaha ki te arataki ia taua
ki tena rerenga korero a au, ki tena rerenga
korero a au.
E tika ana me utu e au tetahi waahi o
korero, ina hoki kei te noho noa mai nga
hapu o te wai nei, kua takoto to pehipehi
ano e haere ana koe ki te riri, ka pai, ka ki-
tea e te tini e te mano te tika o korero ki te
Rawhiti, e huri haere nei koe i to Roora mo
to ngakinga, e kore e ngaro ina hoki e wha-
kaae mai nei toou mangai, ki te whaia koe
e au i runga i o korero, e kore koe e puta
kaati ena kupu, kia ora ano koe mo te kupu
o to panui e kii nei, he aha au te utu ai i te
kupu a to matua i te wa e ora ana ia e tika ana
mehemea kaore koe, na o korero ki te Ra-
whiti, i taea ai te kupu a tena matua o ta-
tau i tona taenga ki Manakau. ,
Te poroporoaki a nga rangatira 6 te Awa-
mate i te ra i hoki mai ai ahau tera atu te
|
|
3 3 |
▲back to top |
NAMA 17 O TE TAU 5 TE PUKE KIHIKURANGI, TIHEMA TAITE 31, 1903,.... Wharangi No. 3
nuinga o nga manaaki ia au, me te nui
o te aroha, i reira ka mihi mai ratau kia au,
na Eraihia te kupa whakamutunga koia te-
nei.
E mea maa katahi ano taaku ope haua-
rea ko tenei ope, nga ope katoa e haere mai
ana ki tenei kainga kai runga te rangi tonu
te huanui ka taka ki tenei ope kei raro rawa
atu e haere mai ana, ko te whea ra hei titiro
mahaku, ko te ra ranei e rere ra i runga te ra-
ngi ko tenei ranei e haere mai nei i raro.
Katahi ka utua e au, ko te mea kei raro
e haere mai ana hei titiro ma au, notemea
kei raro hoki koe e tu ana, ka mutu nga
mihi ka haere mai hold au.
Kaati tena, mo to kupa, tetahi wahine
pohehe ko au ki te korero ki te tangata ma-
te, e hika i korerotia enei kupu ki whea, ki
te Rohe ranei o Wairarapa nei, ki nga wha-
re korero ranei e tu nei, ki nga marae kore-
ro ranei e takoto nei, hua atu i korerotia e
tena matua o tatau ki te Tai-hauauru na
hau i whakahou ki te Tai-Rawhiti ko taua
kupu ano, a, e pai ana koe me utu e au
ki te noho puku o korero, kia uru ai au me
oku hapu ki roto i to kupu e ki nei koe, no
te paparinga nga tangata o Wairarapa i to
puke kumara, e hika e kore au e noho paku
ko toou hapa ano pea ko Ngaati-Hingahi-
nga hei paparinga mo to puke kumara, ka-
ati, mo to kupu e ki nei koe i roto i to pa-
nui, engari au kei te whakahihi, kei te
whakahirahira kia tu ko maua ko Patumo-
ana hei Kuini mo nga tangata o Waiaarapa
nei, e hika pataitia atu kia Tuhua mehemea
koi ana te take o taaku hui i pohiritia atu
ai ratau e au kia haere mai ki konei, a kua
nei a Tuhua ka kimai kaore iau tena kupu,
engari nana te kupu i tono i au kia waha
au ki runga ki tona tuara, me ura maua ko
Patumoana hei mema mo te komiti o te
Hungaiti, heoi kaore i whakautu e au te ka-
pu a Tuhua i reira tae noa mai ki te 20 Oke-
topa nei tau 1903, katahi ano ka whakaritea
e au i te tuunga o te hui ki Taueru, ka
haere au i runga i te ngakau aroha, me te
rangimarie, ke: te marae o Taueru e takoto
ana aku kupu manaaki i te pohiri a Tuhua
raua ko te Whatakorari, me a raua tamariki
me a raua mokopuna, ehara i te mea i haere
au ki Taueru kia whakawahia ahau e Tuhua
hei Kuini kia potaea ranei he karauna Kui-
ni ki runga ki au kia to ai au hei Kuini mo
nga tangata o Wairarapa nei, engari katahi
au ka Kuini na hau, to karauna tuatahi i
potae e koe ki runga kia Hineitearorangi a
Tamahau, te rua o karauna i potaea e koe ki
runga kia Horongaiterangi, katahi te mate
ko te rironga mau tonu au e whakatu hei
Kuini, ko tenei kaa whakaae au kiu tu au
hei Kuini mo hou, me mutu rawa to whaka-
hihi mai ki to rangatira ki au ki to Kuini,
kaati tena mo to kupu e ki nei i roto i to
panui, ara ke te mokopuna tika a Tamahau
ko Maata notemea ko ta raua mokopuna te-
ra ko Hikawera, ara ke te tamahine tuturu a
Tamahau ko Horiana, ko au i whakapiri noa
atu i tooku whakapapa ki te taha o Tama-
hau, te Koneke te hee ia koe na wai au kore-
ro, otira e pai ana kei te takoto mai te ra mo
taua hei reira rano au whakautu ai i te nui-
nga o korero e haere nei i roto i te "Matu-
hi" raua ko te "Puke," kaati tena mo to kupu
mo Tamahau, e ki nei i roto i to panui i ki
a Tamahau i tona taenga ki te Rawhiti he
uri ia na te Hihaa, te Koneke kaore hoki
koe i patai kia Tamahau, mehemea he tika
nana taua korero tuku noa hoki koe ki roto
ki to panui, ka tika kia kiia e au ki runga
kia koe tenei kupu, tetahi tangata rorirori
wawau mutunga mai kei raro i nga manu
Ririki o te Rangi e noho ana, ina hoki ka-
ore he kupu a Tamahau kia koe, ka rere noa
au kupu, otira e pai ana hei whakaatu tenei
i te tika i te pono o korero ki te Rawhiti
tenei te matakitaki iho nei i o panui, e rere
nei i roto i te "Matuhi" me te "Puke Ki
Hikurangi," me to tono mai ano kia hoatu e
au, aka kupu whakautu i te kupu a to ma-
tua ki roto ki te "Puke" mehemea kei te toe
ano etahi o aku kupu.
E hika ka hurihia eau ki runga kia koe te
kahanga o aku kupu, e kore e pau atu aku
korero ki roto ki te "Puke Ki Hikurangi,"
kia kite a konohi rano taua ka hawhe ai
ranei aku korero mohou kaore ranei, note-
mea kei te pupuhi noa koe i to purepo me to
rniiniraiwhara kaore he mataa kaore he hota
he paura anake, he aha te kai i pahore.
Ka mutu i konei taku whakautu mo etahi
o korero.
Niniwa-i-te-rangi
KO TE MATENGA O TOPIA TUROA,
RAUA KO TOHIORA PIRATO.
Ki te Etita o te "Poke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, i roto i te ngakau pouri, aroha
mamae noa hoki, ki te morehu tangata Ma-
ori, me nga hoa rangatira e heke nei ki te
kopu o te whenua.
Kia pai koe ki te tuku atu i nga kupu e
whai ake nei, kia panuitia atu ki nga iwi,
ki nga hapu, ki nga reo. ki nga huihuinga
tangata i tera waahi, i tera waahi, i tera
marae, i tera marae o te Ao, he mihi he aro-
ha atu kia koutou e nga hoa e nga whanau-
nga o Topia Turoa raua ko Tohiora Pirato,
tena koutou, kua mate nga rangatira nei,
kua nehua a Topia Turoa ki te Kukuta Wha-
nganui, kua nehua a Tohiora Pirato ki
Pukehika Whanganui, kaati e rua nga wiki
e huihui ana nga hapu o Whanganui ki Hi-
ruharama, ki konei tangi ai mo aua tangata,
ko te tino marae hoki tenei o Meiha Keepa,
rue ona matua me ona tipuna, me nga hapu
katoa o te awa o Whanganui, e huihui ai ki
te whakatakoto tikanga mo te whenua, me
te tangata, ka ora te tangata o tenei iwi, i
roto i nga ra o te ture Maori o tenei mota,
ka tu nei tona maua a iwi, ka hira nei te
ingoa o Meiha Keepa i tenei motu, i raro i
i te reo o taua kaumatua, ka whakaarahia, e
tenei iwi tetahi whare nui ki konei, hei wha-
re huihuinga mo nga hapu katoa o Whanga-
nui i nga 15 o nga ra o Aperira katoa o te taa
o to Ariki, ka whakanohia iho ko Topia Tu-
roa te pou ki roto i tenei whare, ara, te tu-
muaki whakaoti tikanga a te iwi, ko Tohiora
te kaitiaki o te whare nei, ratau tahi ko nga
kaumatua o te iwi, heoi i te mea kaa male
nei raua i te wa kotahi, na reira ka kai kino
te aroha mamae o te iwi, kaati no te Raho-
roi i te i4 o nga ra o tenei marama, ka tae
mai a Aitua Patapa raua ko Takarangi ue
te Kiingi, me to raua ope, ki Hiruharama
nei, kia kite i te iwi, ki te whakangawari ho-
ki i te ngakau mamae o te iwi, whakakitea
ana kia ratau Le kahu o te mamae o te iwi,
mo te matenga o enei tangata., koia tenei te
whakariteritenga o nga tikanga, o te iwi,
e 20 nga wahine hapai pa, he tupara katoa
nga pa, ha mangai 12, e toru nga waipu,
katahi ka peruperu te ropu wahine, he kau-
hata te hapai o te pu, te whakamutunga o
taua peruperu he penei to ahua i te whaka-
tutu hoia, nei, le hurihanga o nga pa ki nga
taha katau tino rawe, tino kaha huki te aro-
hatanga ka mutu tena, ka tu ko nga tamariki
taane, he peruperu ano be rakau Maori a
ratau rakau, i whakapuaretia hoki te whare
i taua rangi nei, i mahia hoki he moenga
mo Aitua Patapu, raua ko Metekiingi ki roto
i te whare nei, ko tenei whare ehara i te
whare whakapaipai te ahua, engari he wha-
re kaore ano i moea a roto e te tangata, o
tona timatatanga mai te oti, a, no tenei wa
rawa katahi rawa ka tuatahi te moe a te ta-
ngata ki roto, engari tenei ke te putake i
moea ai a roto, be tangi na te iwi mo te ma-
tenga o enei tangata, no te mutunga hoki o
te tuarua o nga tangi a te iwi, katahi ano
nga whai korero, kaati no te Mane i te 17 o
te marama nei ka tae mai hoki te uhunga a
Te Hitaua teina tuturu o Topia, ko taua a-
hua ano o te karawhiu o te pu a te wahine,
ka kitea i kona te rawe o te karawhiu a te
iwi a te wahine, ka mamae ra e hoa ma te
aroha ki te naahi a te wahine te iwi tangi, e
paku ana te pu, e rere ana te roimata, he
nui ano nga korero mo nga whenua o tenei
iwi, ara, mo nga whenua i tukua nei ki te
Kaunihera Whenua o Aotea, he korero pouri
na te iwi mo nga mahi a Timi Kara Minita
Maori, na reira nei i tukua whakareretia atu
ai o ratau whenua ki te ringaringa o te Ka-
unihera, heoi kite rawa ake nei e mau ana te
maha o nga tau i roto i te Tiiti i tukua ai o
ratau whenua i kaha nga korero a nga tamari-
ki tai-kaha o Whanganui mo to ratau mate
pohehe i runga i ta ratau mahara i haere mai
a Timi Kara ki o ratau aroaro i runga i te
ahua Maori, me tona ahua rangatira, heoi
kua kitea nei te mahi a-te tangata ke, kaore
he mutunga mai, kaore he mohiotanga ake
awhea hoki mai ai o ratau whenua, hei no-
hoanga mo a ratau uri. I muri i nga kupu
nei me nga mihimihi ka tu a Eruera Te Ka-
hu, ka whakaatu ki Aitua Patapu raua ko
Takarangi me to raua ope, i te kupu a te iwi
nui ko Topine Te Hitaua Turoa te riiwhi mo
Topia Turoa, ki te turanga tumuakitanga o
Topia Turoa mo nga hapu, mo nga. tikanga
a te iwi katoa o Whanganui, na, pakipaki
ana, hiehie ana nga tangata.
I korero ano a Te Kaha mo nga whenua i
tukua nei ki te Kaunihera, ara, i penei tana
korero, ko te ture Kaunihera, me etahi atu
ture, e rite ana ki te ahi, na te tangata i ta-
hu ki te haupu rakau, i muri mai ka toro atu
ano te ringa o te kai tahu i te ahi, ki te ku-
kume mai i te wahie i tahuna ra e ia, na,
mehemea ka ata titiro atu nga konohi me te
ngakau, kia hangai ai te hopu a te ringa ki
te pito o te wahie kaore i wera i te ahi, e ko-
re tona ringaringa e wera, otiia ki te porika
te haare atu o te ringa, hopu ke ana ki te pi-
to o te wahie i wera i te ahi, na, ka wera te
ringa, penei tonu te ture, kaati ra, kaore au
i te pouri mo nga korero e mea nei kua mate
nga whenua o Whanganui, ko te take na
Whanganui ano nga mema o te Kaunihera
whenua nei i pooti, he tangata tonu hoki e
whai take ana ki aua whenua me nga tanga-
ta kotahi tekau hei whakatakoto tikanga ki te
aroaro o te Kaunihera tao nga ritenga e riihi-
tia ai aua whenua he tangata tuturu tonu no
te whenua, a me to tatau kite iho i te turo
Kaunihera whenua he pai etahi rarangi he
kino etahi rarangi, na reira au i whakarite ai
i te ture nei ki te ahi, e kore ahau e ki no te
ture te kino, engari ka ki ahau no te tangata
to hopu pohehe id te rarangi o te ture, kaa-
ti, kia tupato ra mo nga waahi kai te toe
kia tatau, ko toku hiahia mo nga whenua e toe
nei, me wehewehe, kiia tangata, kiia wha-
nau, ka whakamatau ki te whakamaringi i te
werawera o te rae ki reira, engari kaua e
whai kia rite ki te ringaringa e werohia iho
ana hohoro tonu te rere ake o te toto, otiia
tirohia te whitu tau kei maa i o tatau aro-
aro, e kore e neke atu i te whitu tau ka kite
tatau i Le uta o te werawera o toou rae, o to-
ou rae, kai te tohutohu te Karaipiture kia
tatau, e mea nei ko te tangata- e moe ana i te
kotinga witi, he tamaiti tem e hua ai te
whakama
hei kai-titiro rao nga ingoa o te hunga tuku
whenua, ehara hoki i te whenua e tukua
whakareretia atu ana e tatau \\ runga i te
utu homai a te Kaunihera, engari kia tiakina
kia whakahaeretia e ia hei painga mo tatau,
me o tatau uri i runga i te ritenga riihi, mo
nga tau ano e rite ana hei whakahaeretanga
raa te Kaunihera, kia puta he painga ki a
tatau, me te koroni hoki, no reira kai te ahei
noa atu tatau te tuhituhi ki aua tiiti, ia ta-
tau kupu tohutohu atu hei whakahaeretanga
ma te Kaunihera nei, tenei ake te nuinga o
nga kupu a Te Kahu, kaati kua tu nei a To-
pine Te Hitaua, hei riiwhi mo Topia Turoa,
ki te timuakitanga o nga mahi o Whanganui,
ka karangatia te huihuinga tuatahi a Topine
mo te iwi, me nga tangata i whiriwhiria e te
iwi o Whanganui katoa, kia hui mai ki
Hiruharama nei i te 15 o nga ra o Aperira
1904, kaati kua whakaaetia nei ano e Topia
Turoa ko tana mokopuna ko Peehi, hei rii-
whi mo tona, tinana i tenei ao, i runga i te
ahua o tona toto kawai tangata, kua kiia nei
ano hoki e Topia Turoa, ko tona teina ko
Porokoru Patapu hei tango i tona ahua ra-
ngatiratanga tangata i tenei ao, pai katoa
enei take e toru, engari ka hoki ake ano te
whakamihi ko te, ropu wahine hapai pu, he
tohu aroha mo te matenga o enei tangata
tokorua hoki raua he tino tangata hapai pu,
hei hapai i te mana o Kuini Wikitoria ki te-
nei motu, i roto i nga ra pouri kerekere kua
mahue ake ra, na reira i vvhakaaro ake ai te
ropu wahine nei kia pera he tangi ma ratau
mo o ratau papa, no te mutunga o te peru-
peru mae-mae, koia tenei taua mae-mae a te
•a :
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 17 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TAITE 31 1903 Wharangi No. 4
ropu wahine, nga kupu o te peruperu koia
tenei:—
I poua a Topia hei pou mo te tangata,hei
pou mo te tikanga, haere ra e Tohi.
A haha kimikimi kau ana tirotiro kau ana
kai whea toku ariki a haha, kua unuhia i
runga i te ahu rewa, a kua pouarutia nga
• iwi e takoto nei, au au aueha.
Mate atu a Topia, ora mai ra Topine, ma-
te atu Topia, ora mai ra Topine, mate atu he
tetekura, ora mai ra he tetekura, mate atu he
tetekura, ora mai ra he tetekura, hei, hei,
heiaha.
Ko te waiata.
Taku turanga ake ka hikoi te haere me te
ua rangi ra te wai o aku kamo, ko te rite i
au kai te whara pukapuka, e puhipuhia ana
e rere ra i to hau, ka mihia koe aa i te ura-
nga o te ra, i te turanga i te rereutanga atu
kihei rawa i rikarika to haerenga e Tohi, ki
te tautoko atu i te haere a Topia, te hoki
te mahara ki te iwi e tautoko, i whakahaere
kau aku mata i konei ki te kore i Ihipa tera
kei Tan nuka, kei waho kei te marae kai o
Turanga i waiho pai koe i o tauranga nei,
marau mokopuna koe e taurima ikonei, kata-
hi te aroha ka kai kino ia ahau, me tuku kia,
rere i te ia o Whanganui.
He nui nga waiata a nga matua o enei
tangata, i tangihia ki runga ki tenei huihui-
nga, kaati i konei nga kupu hei tuku atu kia
panuitia e koe.
Na to hoa i tawhiti.
Ka Te Whatarangi Teka.
KAIPUKE TAHURI.
"Whatarangi Noema 18 1903.
Ki te Etita o te "Puke," tenei tetahi Kai-
puke, kua paea mai ki toku kainga noi, ara,
ki te ngutuawa o te Whaipipikaha i tenei
taha mai o Matakitaki, he kore kaore i kitea
mai te tua whenua ite nui o te kohu, i te ata
o te Wenerei noi, ara. i te 11 o nga ra o te
marama nei ano, na te mea tonu ka eke ki
runga i te toka kohatu, katahi ano te hunga
nei ka mohio he mate tenei, kore rawa i ki-
tea atu a uta no te kitenga o tetahi tangata
kua pakaru to ratau kaipuke, ohorere tonu-
atu hinga tonu atu ki raro, hemo tonu atu,
ko tenei tangata i hemo nei
Ben Avon.
Watson Bros, Glasgow
Kapene Capt-Dixon
Nottingham England
Capt-McKinnon Port
Chalmers. S. I.
Na te Ama-o-te-rangi.
HE WHAKAUTU.
Whakapuni Wahi o Karatitone
Tihema, 5th 1903.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
Aotearoa Waipounamu
Ngatiwehiwehi
Tamaiwaho
Manoa
Hikarahui
Rangitataia,
Rangihikoia raua ko te Mahanga
Titaha raua ko
Teao Toariari
Harawira Te Tatere
Hinekiri
Wurupere
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 17 O TE TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TAITE 31, 1903 Wharangi No. 5
inatua wahine, ana ano nga ari tata, tetahi
kaumatua whakahihi ko koe, kaati i te tau-
maha o aku kupu ki to taua matua, Le mea
nui i tao mai ki au he aroha ki to taua ma-
tua, ehara i te pokanoa, be take tonu nana
i tuatahi ki au, na reira i putake mai ai tenei
raruraru, kaati i taua wa ano mutu atu, kaati
no te rongonga o Niniwa ki o korero e takoto
ana mai i Te Rawhia, na reira i hoki atu ai
ki aua korero, kaati, e Koneke, kaore
e taea to mahi auahi ana to aiahi pokanoa
ki te tawai noa mai ki au. katahi ano au ka
mohio ko te whakamaoritanga tenei o to i
ngoa, o teputi timuaki o te atawhai, ho
tawai.
Na Pahura Hirini.
Whakapuni
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe, ma te kaha o Ihowa Atua ora
o nga mano koe e tiaki, kaati iho nei nga
inihi.
E inoi atu ana o pononga, mehemea e
kore koe e pai ki te uta atu i ta pikaunga ki
ranga ki to manu, a, mana e panui ki nga
iwi, ki nga hapu, ki nga reo, ki nga hui-
huinga tangata.
He kupu ruarua nei, ha mea kihai te ma-
nu nei a te "Matuhi" i kaha ki te pikau, no
reira i inoi atu ai ki taau Manu hei pikau
mehemea ki te pai koe, ki te inoi a o pono-
nga, ara, he whakaatu, i te taa 1897 ka tae
tetahi Hahi ko te Ruuri Tuawhitu tona
Ingoa, ko te poropiti o taua Hahi ko Haimo-
na Patete, a ko nga hapu i ura atu ki te
awhina, ko Ngaatiawa o (Waikawa) ko Nga-
atikuia o (Anakoha,) no te 20th o nga ra o
Oketopa kua hori nei, ka tu tetahi hui ki
Taueru, i reira te poropiti o te Hahi o te
Rauri Tuawhitu o Ihowa, ka tukua ruai nga
reta, kotahi kia Ngaatikuia, kotahi kia Nga-
tiawa, ara, e inoi ana taua poropiti kia tu-
kua atu te moni e £30 hei utu mo ona raru-
raru, ki te kore taua moni e tukua atu, ma
puta atu a Ngaatikuia ki waho me rapu i te-
tahi atu Hahi mo ratau, heoi kua tino wha-
kaaetia e Ngaatikuia te inoi a taua poropiti
me puta ki waho. Heoi kia tino mohio nga
kai whakahaere o te Ruuri Tuawhitu o
Ihowa, kua kore e whakaetia tenei Hahi ki
roto i nga rohe o Ngaatikuia inaianei, heoi
i te mea kei konei tonu kei waenganui ia
matau etahi o nga kai whakahaere o te Hahi
Mihingare, koia ra tonu he Hahi mo Ngaa-
tikuia, engari ko te tino Hahi kei roto nei
a Ngaatikuia inaianei ko te Ture Kaunihera,
no reira e whakatupato ana i te poropiti o
te Hahi nei te haere i roto i nga rohe o
Ngaatikuia, me nga rohe o te Kaunihera o
Arapawa, no Ngaatikuia tetahi hawhe ona
mema, engari ia ko te tono a Haimona
poropiti kia whakaaetia e te Ture koia nei te
Hahi mo nga Maori o Niu Tireni, kauti kua
inoi ano a Haimona kia rapua ano e Ngaa-
tikuia tetahi atu Hahi ano, kaore a Ngaati-
kuia e rapu Hahi atu ano, kua homai e te
iwi Pakeha me tona Kawanatanga ko te Tu-
re Kaunihera , koia nei hei Hahi mo Ngaa-
tikuia, me te inoi atu ano o pononga mehe-
mea e kore e taea te tuku mai tetahi kape a
te wa e panuitia ai, he mea kia taea ai te
whakaatu ki etahi o nga hoa noho tata, heoi
mo runga nao te Ruuri Tuawhitu o Ihowa.
Na Haimona i homai, na Haimona i ta-
ngo atu kia whakapaingia te ingoa o Hai-
mona.
Na o pononga iti rawa.
Na Kipa H. Whiro.
„ Watene H. Whiro.
„ Pou H. Whiro.
„ Tahuariki Meihana.
„ Meihana Kereopa.
Ko nga rangatira enei o te hapa nei o
Ngaatikuia, me James H. Walker, (Tiama-
na o te komiti marae o Anakoha).
HE WHAKAUTU.
Waipukurau.
16th 1903.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koutou nga kai mahi o to tatau taonga,
ma te Atua koutou e awhina e whakakaha.
E hoa ma tukua atu aku kupu ruarua, kia
rere haere ki nga topito e wha o nga motu e
rua nei, o Aotearoa me te Waipounamu.
E mohio ana ano au e kore aku kupu e
paingia e te tangata, ta te mea he tangata au
e kinongia ana, mei te ahua e tukua ana ia
putanga ia putanga o te pepa, i roto i tenei
tau, kei te miharo taaku ngakau, mo te kaha
ki te rapa whakahe mooku, me titiro iho ki
to tatau tipuna kia Matiu 7, 12 o nga rarangi
e aku hoa i raro o te ra, kia ora i raro i
te manaakitanga a to tatau Ariki, ehara koa
e nga hoa he awangawanga noa no te nga-
kau, ki te mahi e ngaua tonutia nei au e te
korero a te tunga ta, na reira, ka whakaatu
ahau i naianei, ki te mate ahau ki te ngahe-
re, ua enei tangata ahau i patu, ki te ngaro
ahau ki te parae ki nga rori ranei o te motu,
na enei tangata ahau i huna, ara. i patu.
Otira kaore aku pouri, pai atu ahau ki te
mate mo te ingoa o to tatau Ariki o Ihu Ka-
raiti, e whakahaeretia nei e au, ki runga ki
nga iwi o te motu, no reira ka whakamarama
ake, i nga painga i mohiotia e au, ki runga
ki nga iwi, koia tenei:—
Tuatahi i tae au ki Porangahau, tae atu
ki Mataikona, e toru nga pa e haere ana au
i taua takiwa, kaore tahi he mihinare o rei-
ra, ka kauhau ahau ia tatau kauhau, tahuri
ana mai era iwi, he muru to ratau hahi, a.
kai te hiahia taua iwi ki te tuku i etahi ta-
mariki ki te kura Minita.
Tuarua i tae au ki Waitotara, taku taenga
tuarua, tae rawa atu au ki Taranaki, ko te
Iwiora Tamaiparea te Minita o reira, roko-
hanga atu e au kaore nga iwi i te tahuri mai
ki a ia, na aka i whakarata ka tahuri mai a-
ua iwi ki te whakapono, kei te marama taua
Minita, otira e kite ana ano koutou i nga
mihi a Taranaki i roto i te "Puke" Nama
15 rarangi, kaati whakahe tonu mai kou-
tou ki au i ro whare, e mohio ana, ano kou-
tou kua tekau nga tau o taku whanaunga
tata tonu o Nikora Tautau, kua tekau nga
tau kia Waikato, e tama maia naaku na to
koutou papa, tipuna, whanaunga, i tae
a-tinana ki Waikato kauhau ai i te ingoa
o to tatau Ariki o Ihu Karaiti, a, tahuri ana
mai a Waikato, me Hauraki ki te whakapo-
no, ko te tahuri mai ra tenei o Waikato, na-
aku te hui i tu ki te Paina Waikato, ko te
moni o taua hui e £3 14 7. ko te kaupapa
tenei o te kohi whare karakia o Waikato, e
mau na i te Pipi Nama 68 wharangi 7, ko
aku painga tenei ki runga ki te iwi o te motu,
me whakaatu hoki koutou ia koutou ua pai-
nga, ki runga ki nga iwi o te motu, ko te
whakahe anake te mea i pahure ia koutou,
otira ara atu te nuinga o aku painga, ki ru-
nga ki nga iwi, kaati iho enei kupu.
Ka whakaatu au ki nga kai tuhituhi pa-
nui ara me patai, ma te aha e tu ai te wha-
kopono, ehara ia nei i te mea ma nga mahi
ka tu ai te whakapono ehara i te mea ma te
tahuri kia tatau whakahe ai ka tu ai te
whakapono, engari ma ta kitenga i te ata-
hua o nga hua o te mahi, kaiahi ka ora te
whakapono.
E hoa ma e nga kai tuhituhi panui, ko ta-
aku tautoko tenei ito tatau whakapono, ko ta-
ku mahi whakaora tangata, kaati ki toku
whakaaro me mahi tatau i nga mahi e tu ai
to tatau whakapono, me muta te tuku panui
whakahe mo tatau, engari tirohia nga hua,
ma nga hua hoki ka mohiotia ai te rakau
pai, otira e tika ana ano koutou kia pohehe,
nga kai tuku panui whakahe moku, mo toku
Maoritanga, na konei pea i reka ai nga
whakahe moku, na taku Maoritanga i kia ai
ra he tohunga Maori ahau.
Tuarua mo taku korenga pea e tae ki te
kura minita i nui ai nga whakahe moku, e
hoa ma kaati te whakarite i au Id o koutou
tohunga Maori, ta te mea e kauhau tonu a-
na au i te Rongopai o to tatau Ariki o Ihu
Karaiti, ki nga iwi o te motu, kaore au i te
mau i o koutou kehua whiowhio hei atua
moku ki runga ki nga iwi o te motu, o kou-
tou atua makutu ranei, ko ena atua katoa
hei hoa riri kia au me taku mahi, ko toku te
Atua e haere nei au i runga i te motu nei, ko
Matua, ko te Tama, ko te Wairuatapu.
E hoa ma e tautoko ana ahau, i te wha-
kahe a te Pipi Nama 68 Wharangi 5, e ki
nei kaati te whakawairangi ia tatau ki te
whakapono, ki enei mahi wairangi, mahi ti-
nihanga, ta te mea e nga hoa, kaore au i te
mahi i enei mahi tinihanga ki nga iwi o te
motu, engari he hoa riri katoa ki ahau aua
atua katoa, engari e whakatu ana ahau i te
rama ki runga ki te turanga, kia tiaho ai te
maramatanga ki te hunga e tomo ana mai ki
roto ki te whakapono, kaati tena.
Mo te panui a Ngati Whatua, i roto i te
Pipi Nama 68 wharangi 6, e ki nei he rongo
korero ko ahau, ehara i te rongo korero, i
tae a tinana tonu ahau ki reira,i mahia e au
a Rawiri Te Ruru, ka whitu tau e mate ana,
me Kipa te Whatanui, me tetahi wahine i
roto i nga meneti 15, kai te ora ratau tae no"
a mai ki tenei ra, mo te patai a te Pipi, e ki
nei kia kimihia e au te rarangi o te whakaho-
ngihongi, ae ka kimi au. kua kitea e au, ta-
aku Kitera tenei, kaore ano aku whakaakora-
nga, me whakahongihongi te turoro, kaati
me tono atu au kia koe kia haere i runga i te
motu nei, ui ai ki te tika o to panui na aku
tenei whakaakoranga te whakahongihongi i
te turoro e hoa ma ka nui taaku pouri noa-
iho, mo tenei mahi a nga tangata tuku pa-
nui pokanoa, ki te whakahua noa i tooku
ingoa, mehemea he whakahe ta te tangata
ki taaku mahi me haramai kia au ki mai
ai, kia whakamaramatia atu e au kia ia, ko
te tuku panui whakahe moku, e hoa ma era
e kitea e takahi ana koutou i te cure, ara, te
tuku panui whakahe mo tooku tinana ta ko-
utou whakahe, kaati whakaponotia nga ma-
hi, kite kore koutou e whakapono, ki nga
mahi e tu ai to tatau whakapono ki nga-ma-
hi whakaora, whakatutia, nga mahi e tu ai to
taua whakapono, mehemea ko ta Koutou e
whakahe mai nei ki taaku mahi i ro whare,
he mea o tu ai to tatau whakapono, au ahi
ana, kakari te haunga, e mihi aua au mo nga
kupu a Tame Arapata, ta te mea kaore he
amuamu, i roto i ana kupu inihi, ara, poro-
poroaki mo ta maua tamaiti mo Heta Te-
Kani, e taka mokai huri kino atu i nga ma-
te maha o te ao.
Kaati i konei. Na ta koutou mokai.
Wereta Winiata,
HE PANUITANGA.
R. K. M.
He Panuitanga tenei ki nga Taane, ki nga
Wahine, me nga tamariki Wahine, Taane,
kia tino mohio koutou.
Ko te tahi o nga ra o Hanueri, ka haere
atu te tangata Rehita ia koutou kuri, ki nga
wahi e whakaritea e te Kaunihera o Rongo-
kako, ma nga Komiti Marae e whakaatu nga
wahi pai hei taautanga i nga kuri.
A. H. Kumeroa.
P. S. Ko te hui o te Kaunihera.o Rongo-
kako; ka Lu i te Mane te 4 o nga ra o Hanu-
ere 1904 ki Papawai.
NGATAUEWARU.
Noema 21 th 1903.
Ki te Etita me ou hoa mahi ki ora, i roto
i nga manaakitanga a te Ariki.
E hara i le whakahe, ; te whakahawea ra-
nei mo te Panui a te Tiamana, me te Komiti-
Marae o Hamua, i Panuitia nai e te "Hiku-
rangi," e ki nei kia matu nga tangihanga
me nga uhunga tupapaku, mo tenei rarangi
anake, ho ata inoi atu ki te Tiamana me to-
na Komiti, kia titiro iho ano i te mea kaore
ano tatau kia taka ki raro o te tuuru o kou-
tou tipuna, otira hei te takiwa i o koutou uri.
ki taaku whakaaro ake ka hangai tonu to
tu o taua, take kua panuitia nei, kia whaka-
mutua nga tangihanga, ki taka mahara me
penei he tikanga, ki te mate te tangata ma
ona whanaunga e haere ki te tangi, ma te
aroha o te tangata e kawe ki runga i taua
tupapaku, kei pouri kia tau te rangimarie, mo
te rarangi tuarua o taua Panui e ki nei ki te
tohetohe te tangata, ara, ki te takahi i te ta-
re kua kiia, i runga ake nei mo nga tangiha-
nga Ka whainatia ki te £10 pauna, ko tenei
rarangi anake o taua Panui me kii ake ahau,
kaore au e whakaae i au ano e ora nei, enga-
ri pai ake hei te takiwa ki nga whakapapara-
nga e haere ake nei, e aku hoa i roto i te rohe
potae o Rongokako, e tino tautoko ana ahau
i te take mo te haere ki te tangi tupapaku,
he tika tenei take, otira moku e ora nei, ka-
ore au e whakaae.
Kaati iho tukua atu ki te "Hikurangi."
Heoi ano.
Harapaki Tamaiwhakakitea.
RIPOATA O KAINGATAHI.
Tihema 15th 1903.
Ko te ra tenei i tae ai matau ki Kaingata-
hi, ko te take o ta matau haere ki taua kai-
nga, i reira tetahi hui e tu ana, ko taua hui
he whakatuwheratanga i tetahi whare hou,
na tetahi tohunga Maori ko Tuauri tona i-
ngoa no Ngatihuia taua tohunga, ko matau
i haere. A. H. Kumeroa, ko Kiingi
Ngatuere, ko Teri Paerata Minita o Inga-
rangi, ko Patoromu Koera Whakataha, ko
enei he mema no Rongokako, tokorua o Ra-
kaiwhakairi, ko Paratene Matenga, ko te
Momo-kiingi Takou.
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA17 O TE TAU 5 TE PUKE KIHIKURANGI, TIHEMA TAITE 31. 1903. [Wharangi No. 6
I te ahiahi o te Mane ka tae ata mataa ki te
Marae o te Kahu Tutara, i reira nga Hapu o
te Tai-hauauru, a Ngaati Raukawa, a Muau-
poko, a Ngaatiapa, a Ngaati Ruanui, he to-
komaha te hunga tautoko i nga tikanga a
Tuauri, i tae taua iwi ki te 24 kiki toou to
whare o te hui i te tangata, ko matau i te
Marae. Ka tu a te Kahu Tutura ki te wha-
katau kia matau, kotahi o te manuhiri ko te
Warena Hunia, ka mutu ka tu matau ki te
whakautu i nga korero a te tangata whenua,
i te mutunga ka tono ahau ki te tangata
whenua, kia whakaritea he haora mo matau
i te ata, ka whakaaetia mai e te Kahu Tutu-
ra, ko te 9 o nga haora o te ata o te Turei, i
te 9 o nga haora ka tae matau ki te whare o
te poropiti nei o Tuauri, ka tau matau, ka
whakatika mai a Te Kahu ka tono kia matau
kia whakatakototia ta matau take, ka tu atu
ahau ka mea e tika ana te tono a Te Kahu, i
to matau taenga tuatahitanga mai kia kite ia
koutou i puta mai ia koutou tenei kupu, ka-
hore koutou e pai kia utu i te raihana a te
Kaunihera o Rongokako mo to koutou tohu-
nga, ahakoa pehea te nui o nga kupu, ko te-
nei anake ta koutou kupu, ko taku patai kia
koutou i reira, he aha te take o tenei kupu a
koutou, ina hoki kahore he tangata o matau
kei te tono raihana kia koutou, ko ta koutou
kupu i reira kahore koutou e mohio ki te ta
ke, engari me penei me waiho kia tae mai to
matau Kiingi, hei reira me hoki mai ano ko-
utou, kaati ko te tikanga i naianei kua mutu
te taha ki te tangata, ma te Atua tenei takiwa,
Heoi ka tu mai a te Whitu o Ngaati-Huia,
ka mea kua tino marama tenei take, he pera
hoki taku, me waiho ma te Atua tenei taki-
wa, kua mutu hoki te taha ki te tangata, ka
mutu tenei tangata. Ka tu mai a Pairoro-
ku, ne penei hoki taku.
Heoi katahi ka tu ma: te Atua nei a Tua-
uri, ka mea e tika ana te patai, ko te take i
kitea mai ai ahau ki tenei waahi he whakao-
ra tupapaku, kaore he take ke, heoi te kupu
a te Atua. Ka tu ahau, taku patai ki te A-
tua, no hea tenei whakaoranga, no te ra-
ngi ranei, no te whenua ranei, ka mea te
Atua, ko tenei whakaoranga i ahu mai i
aku tipuna tae mai nei ki au, no reira tenei
mana. Heoi, kaati ka marama tenei korero
a te Atua ki te titiro iho, kaore i te rangi,
kaore i te whenua.
Heoi ka tono ahau kia tukua mai tenei
maua whakaora ki te Kaunihera, me ona ti-
kanga katoa, kahore e tika kia waiho tenei
mana i raro o te puhera, engari me whakatu
ki runga ki te turanga kia tiaho ai kite motu
katoa, kia rite ai hoki tenei kupu a te Ariki,
e kore e ngaro te pa e tu ana i runga i te
maunga.
Kiingi Ngatuere.
Taaku kupu mo tenei mahi me hoki ki to-
na waahi i haramai ai, kaua hei noho i tenei
waahi, no Rongokako tenei rohe.
Teri Paerata.
Taaku kia koutou e Ngaati-Raukawa, ka-
nui taaku pouri mo koutou e noho mai nei,
kua rongo koutou ki te kupu a te Tiamana,
e Korero atu nei, nui atu te tika o tana kore-
ro e ki nei.
Raukawa, Kurahaupo, Taranaki, taaku
kupu kia koutou noku tenei rohe, tona tika-
nga me hoki koutou ki to koutou na
takiwa mahi ai ia koutou, kaati kia koutou.
Na e koro Te Metera, taaku kupu kia koe
me hoki koe ki toou waahi mahi ai i ta au
mahi, waiho nga tangata o Wairarapa kia
ata noho ana.
Ka utua e Tuauri, e hoa kaore e tika te
kupu kia hoki ahau, engari ko koe e hoki ko
te tangata mahi moni, ko ahau na te aroha
ahau i kawe mai, tuarua, o aku kupu, ki te
hoki ahau me hoki tahi taua.
Teri Paerata.
Kahore engari ko koe anake e hoki atu,
ka mea a Tuauri, e hoa kowai koe, heoi ka
puta ke i konei nga kupu, a taua tohunga, ka
kitea te roriroritanga o tena atua.
A- H. Kumeroa,
Tari Kaunihera Maori Werengitana.
Tihema 10th 1908.
Ki te Etita e hoa tena koe.
Tenei nga kape reo-rua o Te Ture Kauni-
hera Maori 1908. A, he koanga no te nga-
kau, mehemea ka pai koe ki te Perehi ki roto
ki tetahi rawhi peketua o to Nupepa, kia
wawe fee kite nga Maori i te nui o nga mana
hou kua whakawhiwhia ki nga Kaunihera
Maori e te Paremata o Niu Tireni. Kaore i
pnei te kaha o nga mana e tukua ana ni
nga Ropu Pakeha, a, e tika ana ki taku wha-
kaaro, kia waiho tenei kaha nui o te Pare-
mata hei mea miharo. Ko tenei e hoa kia
ora roa koe.
Na to hoa pono.
Na (Gilbert Mair (Tawa.)
Hupiritene o nga Kaunihera.
KUPU WHAKAMARAMA.
Koia tenei te whakamaramatanga o nga
kupu e whai ake nei, ara :— ''Rekureihana"
ko nga tikanga whakahaere mo nga Kauni-
hera Maori e whakaritea mai ana i roto i te
panui a te Kawana i roto i te tono Kaunihera
a e perehitia ana ki te Kahiti.
"Paero" Ko nga tikanga whakahaere e
whakritea ana e nga Kaunihera Maori mo
nga mahi e whakahaere ana e nga Kaunihe-
ra, tae atu ki nga Komiti Marae.
TE TURE WHAKATIKATIKA I TE
TURE KAUNIHERA MAORI 1908.
He Ture hei whakatikatika i "Te Ture
Kaunihera Maori, 1900." KUA MEINGA
HEI TURE e te Runanga Nui o Niu Tireni
e noho huihui ana i roto i te Paremata, i
runga ano i tona mana ara:—
1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te
Tare Whakatikatika i te Ture Kaunihera
Maori, 1903," a me korero ia ano ko ia to-
nu tetahi wahi o *'Te Tare Kaunihera Maori,
1900" (ka huaina i raro nei ko ''te tino Tu-
re").
2. Kua whakatikatikaina e tenei Ture te
tino Ture, penei me tenei e whai ake nei,
ara:—
(a.) I te tekiona iwa o te tino Ture : Kua
apitiria atu ki te wahanga-tekiona
ono nga kupu e whai ake nei : "a
ka ahei hoki ia, mehemea ra ka
whakaaro ia e tika ana kia peratia,
ki te whakamutu i tetahi mema o
te Kaunihera, a ko te nohoanga i
watea i runga i taua whakamutu-
nga ra me whakakapi i runga i nga
huarahi kua whakaritea e te waha-
nga-tekiona i runga ake nei."
(b.) I te tekiona tekau o te tino Ture :
Kua whakakorea te kupu "Poari" i
te wahanga-tekiona whitu, a kua
hoatu hei whakakapi mo tera ko te
kupu nei "Kaunihera."
(c.) I te tekiona tekau ma ono o te tino
Ture :—
(i.) Kua apitiria atu nga kupu e
whai ake nei ki te mutunga o te
wahanga-tekiona wha: "me te hari-
hari atu a te Maori a etahi atu ta-
ngata ranei i te waipiro ki roto ki
nga kainga Maori, ki nga pa Maori
ranei.
(ii.) Kua apitiria atu nga kupu
nei "me nga kainga Maori ranei
me nga rori me nga tiriti ranei o
taua kainga" ki te mutunga o wa-
hanga-tekiona wara.
(iii.) Kua apitiria atu ki muri i te
kupu "hei" i te wahanga-tekiona
tekau ma ono, enei kupu, "hanga
inga."
(iv. Kua apitiria atu ki te mutu-
nga o te wahanga-tekiona tekau
ma iwa nga kupu "a hei utunga ma
nga tangata ehara nei i te Maori
me te korenga i whakarite mo te
takahanga ranei i tetahi paero i
hanga e te Kaunihera i raro i nga
wahanga-tekiona wha, rima, tekau
ma tahi, tekau ma toru, tekau ma
wha, tekau rima ranei o tenei teki-
ona.
(v.) Kua apitiria atu ki taua teki-
ona tekau ma ono te wahanga-teki-
ona e whai ake nei:—
"(21.) Hei whakariterite tikanga
mo nga mea e haereere ana i runga
i nga tiriti me nga rori o nga kai-
nga Maori me nga pa Maori."
(d.) I te tekiona tekau ma waru o te tino
Ture: Kua apitiria ki muri o te
kupu "Officer" nga kupu - nei
'•Health Officer ranei mo nga Mao-
ri, tetahi Sanitary Inspector ranei
i whakaturia nao nga takiwa Maori
o te Minita Maori e te Minita mo te
Public Health ranei."
(c.) 1 te tekiona rua tekau ma toru o te
tino Ture : Kua apitiria ki taua te-
kiona nga kupu nei "i raro ano i
nga rekureihana tera e hangaia e te
Kawana hei tohutohu mo te Kauni-
hera."
(f.) I te tekiona rua tekau ma rima o te
tino Ture : Kua apitiria ki muri
i te kupu "Ture" nga kupu e whai
ake nei: "mehemea ranei ki te kore
e whakaae tetahi tangata ehara nei
ia i te Maori ki te utu i tetahi wha-
ina i whakataua i akina ranei ki
runga ki a ia i raro i nga tikanga
o tetahi paero i hanga i raro i te
wahanga-tekiona wha, rima, tekau
ma tahi, tekau ma toru, tekau ma
wha, me te tekau ma rima o te te-
kiona tekau ma ono o tenei Ture.
"Engari ki te whakataua kia utu whaina
tetahi tangata, ka ahei ia ki te tono
atu kia whakawakia tuaruatia e te
Kai-whakawa Tuturu, mehemea ra
ka utua atu e ia ki te Tiamana o te
Kaunihera o te Komiti Marae ranei
nana i whakawa, nga moni kaua e
hipa ake i te toru pauna, hei wha-
karite nao nga moni e pau i te wha-
kawa tuarua."
3. (1.) Hui atu ki te whaina i whakataua
e te Kaunihera mo te takahanga o tetahi pa-
ero i raro i te tekiona tekau ma ono o tino
Ture, ko ia tangata, ahakoa he Maori he
tangata ke atu ranei, e hari ana i te waipiro
ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ra-
nei, e ahei ana, ina whakataua tona hara i
te aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu, te
whaina i a ia mo tona haranga tuatahi kia
kaua e nui atu i te tekau pauna, a mo tona
haranga tuarua mo ona haranga ranei a
muri atu kaua e nui atu i te rua tekau pau-
na, kia kotahi marama ranei ki te wharehe-
rehere mo ia haranga pera ona.
(2.) Kaua tetahi kupu o roto nei a kiia
kei te arai i te haringa atu o te waipiro ki roto
ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei mehe-
mea e haria atu ana e tetahi tangata i runga
i te mana o te tiwhikete whakaae pera atu
a tetahi takuta kua rehitatia, a a whakaatu
ana i roto i taua tiwhikete e whaitake ana
taua waipiro hei painga hei oranga hoki mo
te mate o taua tangata, o tetahi atu tangata
ranei o roto o taua kainga Maori, pa Maori
ranei:
Engari me pa atu ano ki taua tangata
nga whiu me nga whaina kua whakahuatia
ake nei mehemea e tukuna ana e ia kia kai-
nga taua waipiro e tetahi atu tangata kaore
ra i whakahuatia tona ingoa i roto i taua
tiwhikete.
(3.) I ia whakawa e whakahaerea ana i
raro i tenei tekiona e kore e ahei hei karo
kia kiia kaore i hoatu te utu nao te waipiro
ki te tangata e whakawakia ana.
(4.) Ko nga waipiro katoa e haria ana e
uru ana ranei ki roto ki tetahi kainga Maori,
pa Maori ranei, a e takahi ana i tetahi o aua
paero ka murua, a ka ahei aua waipiro hui
atu ki ona ipu te muru atu e te Tiamana o
te Kaunihera e tetahi atu tangata ranei i
whakamanaia e ia i runga i tetahi pukapuka
i tuhituhia, a me whakahaere i runga i te
tikanga ano he waipiro tera i murua i raro i
"Te Ture Raihana, 1881."
4. (1.) Mo runga mo nga ritenga o te wa-
hanga-tekiona tekau o te tekiona tekau rua
ono o te tino Ture, ka ahei te Kawana, ina
whakaaro ia e tika ana, i runga i te kupu
tohutohu a te Kaunihera, ki te rahui i ia ta-
huna tio, kuku, pipi ranei, i tetahi hiinga
ika ranei, kia motuhake hei mahinga pera
ma nga Maori o taua takiwa, ma nga hapu
me nga iwi Maori ranei e tohutohungia ana :
Engari hoki ina whakaritea e te Kawana
tetahi rahui pera, me ata whakaaro ano ia
me mahara ano hoki ki tetahi oranga kia
watea atu mo nga tangata e noho ana i ta-
ua takiwa.
(2.) Ko te panui mo aua rahuitanga me
perehi ki roto ki te Gazette me te Kahiti.
5. (1.) Ka ahei te Kaunihera ki te wha-
katu i etahi Maori o roto i tetahi kainga
Maori, pa Maori ranei, hei Komiti, engari
kaua e iti iho i te tokotoru e maha atu ranei
i te tokorima aua tangata, a me hua he ingoa
mo ratau ko te Komiti Marae, otira, ki te
whakaaro te Kaunihera e tika ana Kia pera-
tia, me whakatu, kia kotahi tonu he Komit
mo ia taki-rua, mo ia taki-maha atu ranei
kainga Maori, pa Maori ranei, a mo runga
mo ia o aua Komiti me pa nga tikanga
whai ake nei:—
(a.) Ka ahei te Kaunihera i runga i tana
whakatau ki te tuku mana atu ki te
|
|
7 7 |
▲back to top |
NAMA 17 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TAITE 31,1903 Wharangi No. 7
Komiti hei whakahaere hei whaka-
tutuki i tetahi i katoa ranei o ana
paero i roto i tetahi kainga Maori,
pa Maori ranei.
(b.) I runga i te tukunga atu o taua mana
ka ahei te Komiti ki te whakawa i
nga takahanga katoa o nga paero,
ki te whakatau i nga whaina kua
whakaritea mo ana takahanga, ki
te tono kia utua nga whaina, a ki
te whawha atu ina utua, i runga
ano i nga tikanga kua whakatako-
toria.
(c.) Ko nga moni whaina katoa e riro ana
i te Komiti, apiti atu ki te pukapu-
ka kaute o aua moni, me tuku atu
i ia wiki ki te Tiamana o te Kauni-
hera.
(d.) Ki te kore e whakaae tetahi tangata
ki te utu i tetahi whaina i whaka-
taua e tetahi Komiti mo te takaha-
nga o tetahi paero, me ripoata e
te Komiti taua takahanga me tona
ahua, me ana whakahaerenga wha-
kawa katoa mo taua take, ki te Ti-
amana o te Kaunihera.
(e.) Ka ahei te Kaunihera ona mema
tokotoru ranei (engari ko te Tiama-
na tetahi o ratau) ki te whakahaere
tikanga mo taua ripoata i runga i
ta ratau i whakaaro ai e tika ana.
(f.) Me whakahaere e te Komiti i ia wa i
ia wa nga mahi e whakahaua
ana e te Kaunihera kia mahia e ra-
tau.
(2.) Ko tenei tekiona hei whakakapi mo
te tekiona tekau ma whitu o te tino Ture,
a ko taua tekiona me te wahanga-tekiona
rua o te tekiona rua o "Te Ture Whakatika-
tika i te Ture Kaunihera Maori, 1901," kua
whakakorea atu e tenei Ture.
6. Ka ahei te Kaunihera i runga i te wha-
kaae a te Kawana, i ia wa i ia wa ki te
whakarite i nga mutunga me nga rohe o nga
kainga Maori, pa Maori ranei, i runga i te
whakapiria ki tetahi wahi marama i roto i
taua kainga i taua pa ranei, a me whakata-
koto he kape o taua panui ki roto ki te tari
o te Kaunihera a me tuwhera tonu hei tiro-
hanga ma te katoa.
7. Ahakoa nga kupu o te tino Ture, ko
nga mema i pootitia mo nga Kaunihera ka-
toa i rokohanga e tu tonu ana i te paahita-
nga o tenei Ture, haunga ia nga mea e
whakamutua ana i runga i te ture, me tu
tonu hei mema a taea noatia te toru tekau
ma tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano
iwa rau ma ono.
Engari ia ko nga mema me nga Kai-to-
hutohu Kaunihera i whakaturia e te Kawana
i raro i nga tikanga o te tino Ture, hui atu
ki nga mema i whakaturia hei whakakapi
mo nga mema i pootitia, ki te kore e wha-
katuria houtia, ka mutu to ratau memata-
nga ina pau nga tau e toru timata atu i te
ra i whakaturia ai ratau, haunga ia ki te
rokohanga e taua toru tekau ma tahi o nga
ra o Hanuere, iau tahi mano iwa rau ma
ono, heoi ka mutu i taua ra.
8. (1.) Mo runga i te rehitatanga o ngi
kuri a nga Maori, kua tu te Kaunihera hei
"ropu takiwa," a kua whakawhiwhia ia, i
runga i nga huarahi katoa e taea ana, ki nga
mana katoa o taua ropu i runga i nga tika-
nga o "Te Ture Rehitatanga Kuri, 1880" ;
a ko nga rehitatanga katoa e mahia ana s te
Kaunihera, e mahia ana ranei i raro i tona
inana, me nga utunga katoa o nga whii me
nga whaina i raro i tenei Ture ki roto ki
nga Kaute Moni a nga Kaunihera Maori, • ka
kiia he rehitatanga a he utunga ki roto ki
District Fund i runga i nga tikanga o taua
Ture.
(2.) Timata atu a a muri atu hoki i te ta-
hi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa
rau ma wha, ko te Kaunihera anake e whai
mana ki te rehita i nga Kuri a nga Maori,
engari ka ahei noa atu ia Kaunihera i runga
i tana i whakaaro ai he tika ki te whakari-
terite tikanga i waenganui ia raua ko tetahi
ropu tahiwa Pakeha hei rehitatanga mo aua
kuri.
(3.) Ko tenei tekiona hei whakakapi mo
te wahanga-tekiona whitu o te tekiona tekau
ma ano o te tino Ture, a kua whakakorea e
tenei Ture taua wahanga-tekiona.
9. Hei whakatutuki i katoa i tetahi ranei
o nga kupu tohutohu a te Huihuinga Nui o
nga mangai i tu i raro i te tekiona rua tekau
ma iwa o te tino Ture, ka ahei te Minita
Maori i ia wa i ia wa ki te hanga rekureiha-
na hei whati katika, hei whakarereke, hei
whakakore ranei i nga paero e mana nei o
tetahi Kaunihera, ki te hanga i etahi paero
hou, a ko ana rekureihana ina whakamana-
ia e te Kawana a ina oti te perehi ki roto ki
te Gazette me te Kahiti, me whaimana a me
whakahaere ki roto ki nga takiwa e huaina
ana i reira, a ka whai mana ki reira aua
rekureihana ano he paero i ata mahia e nga
Kaunihera o aua takiwa.
10. Ko nga paero a te Kaunihera o te ta-
kiwa kei reira nei tetahi whenua karinga ka-
pia e takoto ana, ahakoa kei roto taua whenua
karinga kapia i te whenua o te Maori, o te Pa-
keha, o te Karauna ranei, ka whaimana ki
nga kainga Maori katoa kei runga i taua whe-
nua karinga kapia e tu ana, ahakoa he kai-
nga noho noa iho he kainga tuturu ranei, a
ka ahei te Kaunihera ki te kii kaua e whaka-
turia he Komiti Marae mo aua kainga, enga-
ri me whakatu tetahi Kai-tirotiro etahi Kai-
tirotiro ranei, a, i raro ano i te mana o te
Kaunihera, me whiwhi aua tangata a me
whakahaere e ratau nga mana katoa o te
Komiti Marae i raro ano ia i nga tikanga o
te tekiona ono o tenei Ture.
11. Ko ia tangata kua takahi pokanoa,
kua hahu ia, kua raweke ranei ia, ahakoa
pehea, i nga urupa, i nga ana tupapaku, me
era atu wahi tanumanga tupapaku me te ko-
re i whakamanaia e te ture, ka ahei me ka
whakataua tona hara kia whainatia ki te mo-
ni kaua e nui atu i te rua tekau ma rima
pauna,kia toru marama ranei ki te whare-
herehere me aki tahi ranei ki te whaina ra-
ua ko te Whareherehere.
Engari ia ko te mana whakahaere whaka-
wa mo enei tu hara ma te Kai-whakawa Tu-
turu anake e whakahaere i runga i te whaka-
aturanga a te Tiamana o tetahi Kaunihera
Maori.
12. Ahakoa pewhea nga kapu o roto o
"Te Ture Kaunihera Maori, 1900," ka ahei
te Minita ki te utu atu i nga moni e watea ana
mo nga mahi Maori i raro i nga tikanga o
"The Civil List Act, 1863," e pootia ana ra-
nei e te Paremata hei utu i nga moni e pau
aua i nga mahi e whakahaerea ana i raro
"Te Ture Kaunihera Maori, 1900."
HE WHARE KARAKIA
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi".
Tena koutou ko o hoa i roto i te Ariki,
e tuku nei i nga taonga pai mo te tinana me
te wairua, e whaka-whaititia mai nei ki o
koutou aroaro, e nga tangata matau o tera
waahi, o tera waahi, to tatau motu, a mako-
utou e tuku atu kia rongo te manu taupua e
noho mai ra i o ratau marae, tena ra whai-
ngaia nga kahui a te Ariki i hokona nei e ia
ki ona ake toto.
E hoa ma tenei etahi toru kupu hei tuku
atu, ehara i te mea hei whangai, engari hei
whakatu kau i tetahi waahi o te haere a te
tinana me te wairua, i enei ra maha kua ma-
hue ake ki muri, ara, i puta tetahi whakaaro
i a Purakau Maika, kia nukuhia mai a te
Poho-o-tahu whare karakia i Taupapanui ki
Hurunuiorangi, whakaaetia ana e te iwi, e
Tamahau hoki, whakatakotoria ana te moni
e Tamahau e £50,,0,/0, no nga kohikohi a te
iwi £7,,l,,0, ka huia ka rima tekau ma whitu
pauna, kotahi hereni, ka ea te utu o te ka-
mura i te wahanga, i te haringa mai, me te
whakaarahanga.
I te 31 o Mei 1903, ka whakatuheratia e
Rev. A. O. Williams, ko Rev. M. Tokoaitua,
te hoa o te Wiremu, i nga Kiingi VII, 21 46
te Kauhau a te Wiremu, ko te kohikohi e
£4,,16,,9, e nga tangata i tango i te Hapa ta-
a te Ariki, i te nui o nga mate me nga raru-
raru e 80 ano nga tangata taane, wahine,
tamariki, i kite i te whakatuheratanga o te
ingoa o to ratau tupuna o Tahu.
I te tahi o Hune o taua tau ano ka takoto
te pereti, ko te kaupapa o nga moni e
£24,,2,,3. Na Tamahau Mahupuku £20 O 0.
Na ta huihui o matariki £5,,0,,0. Na Te
Iwi, taane, wahine, tamariki, £11,,13,,10.
Na nga tamariki a te Haeata i kohia mai
i Papawai, £2,,0,,6. Na nga uri o Tahu i
Papawai. Hui katoa.£94,,11,,4.
I te mutunga o te kohi, ka tu a Tamahau
ki te mihi ki nga morehu ka mea, i te wha-
tuheratanga tuatahi o te ingoa o to koutou
tipuna, he nui nga rangatira me te iwi i hui
mai, he nui hoki nga korero ko te kupu i oti
i reira, nga Hahi katoa Mihinare, Pikopo
Weteriana, Momona, me era atu Hahi, ko
ia nei to ratau whare karakia, kaore pea
i tae ki te 10 nga karakiatanga o nga Maori,
ki roto ka mahue i a koutou te ingoa o to
koutou tipuna, ma te Hahi Kotarani e ma-
naaki, i tenei ra kaa riro koutou ma te ingoa
o to koutou tipuna e whai haere, ko tenei
manaakitia, i tenei whakatuheratanga o to
koutou tipuna, he iti nga rangatira me te iwi
ko te kupu mo tenei tuheratanga, kia kotahi
ano te Hahi mo roto ko te Mihinare anake.
Ahakoa kotahi tenei kupu, iti tenei whaka-
minenga, me whakarite e ahau ki te pua na-
ni, mana e tipu tenei kupu me tenei whaka-
minenga kia nui, whakaaetia ana e nga, mo-
rehu te kupu a Tamahau enei moni e £64,,11,,4
i ahu katoa mo te whare karakia, haia katoa
nga moni i pau e £53,,5,,3, ko nga mea kei
te toa £11,,6,,li e hoa ma i o koutou marae ka
pai tenei haere a te tinana me te wairua ki te
titiro a te tangata me te Atua, i tenei ao tae
atu ki te ra ao tutuki pai ana nga whakaaro-
hanga mo te ingoa oto koutou tipuna kua mu-
tu ona raruraru mo-tona tinana, heoi tonu ta-
na raruraru inaianei ko te aroha ki ona uri
i puta atu i tona hope e noho mai ra i tera
marae i tera marae, e nga hoa maha i roto
i te Ariki, tanapu tirotiro, waiho tetahi ra
kotahi o roto i te tau hei tirohanga mau, ki
o haere o nga ra kua mahue ki muri, a, tera
pea koe e kite i nga ra i tika ai to haere ki
te aroaro o nga tangata me te Atua, a, ka
waiho hei whakahari i to ngakau, me nga
ra hoki i porori ai to haere, a, ka waiho hei
whakapouri rao to ngakau kia puta mai ai te
hua o te Ripeneta.
E te Etita, kia kotahi tonu te putanga o
ena korero, ata whakamomokatia roe kore
tetahi wa watea hei reira ka takiri mai ai hei
matakitaki ma te iti me te rahi.
Na to hoa pononga i roto i te Ariki.
H. T. Paerata.
WHAKAUTU
Waipare Tihema 10 1903.
Ki te Etita o te "Pake Ki Hikurangi," e
tama tena koe, te kai mau i nga mahara o
te iti o te rahi, kia ora.
Tenei te rima ngakihi nei hei oo atu mou
ki aa tanihi pakupaku, kai muri ano tetahi
waahi, kaati tena waahi korero.
E "Puke" katahi ano ahau, ka whakaho-
ki i te whakahe a Herewini Ira, mo te wha-
kapapa a te Kooro Kiriahuru o Tokomaru, e
mau na i te Nama 53 o te "Pipi," i te wha-
kahokinga a Herewini e mau nei i te Nama
58 o te "Pipi" wharangi 7; ki te pai ano ia
koe ki te uta atu i ena kupu hei maunga
mau. koia tenei tana whakapapa:— Ko
Uenuku, ko Paikea, ko Whatiua, ko Porou-
rangi, kaati maku e ata whakamarama atu
kia rongo mai hoki koe i te putake o taua
tipuna, engari taihoa ake au e whakama-
rama, ko taku tono kia koe hei te tuatahi,
ara, me haere mai koe ki Uawa nei, a to
Maehe e heke iho nei, ko reira taua ata ro-
ngo ai i nga whakahoki mo a taua whakapa-
pa, kaati ko taku koia tenei:— Ko Uenu-
ku, tokowha nga wahine , te wahine tuatahi
a Uenuku, ko te Rangatoro, ana tamariki, i
ko Kahutiaterangi, 2 ko Whatiua, 3 ko Ma-
hutu, 4 ko Mahinaiteata, 5 ko Ropanui, 6
ko Inanga-matamea, 7 ko Rongouaroa. Ka-
ati me hoki atu kia Kahutiaterangi, ka moe
ia Haraharaterangi, ko te Wainonoikura, ka
noho ia Rongomai ko Kahukura, ka noho
ia Uiratea ko te Araiara, ka noho ia te Whe-
ronui ko Hutu, ka noho ia Paikea ko Pouhi-
ni, ko Mahanaiterangi ko Tarawhakatu, ko
noho ia Hau ko Nanaia, ka noho ia Rongo-
maiamwaniwa ko Porourangi raua ko Tahu.
Ko nga whakapapa tenei kai konei, te wahine
tuarua a Uenuku ko Aitumatangatanga, ta-
na tamaiti ko Hakumanu, tana ko Ruahu-
ruhuru, tana ko Reuweuweu, ko Ueaangore
ko Tahupaka, ko Hewatauaki, ko Tawakiha,
ko Tumoanakotore. Te wahine tuatoru a
Uenuku, ko Tararita ko Erakaiputahi tana.
Te wahine tuawha a Uenuku ko Paemahuta-
ka tana ko Ruatapu, ka noho ia te Kiteora
ko Hau, ia Nanaia, kai runga e korero ana
tenei ke to Paikea whakapapa, ki konei, ko-
ia tenei:— Ko Paikea e wha nga wahine,
te tuatahi ko te Hauwhakarawarawa kite-ka-
kua tana ko Rongomaituaho, ko Rangiteiki-
wa, ko te Whakamaru, ko Tamanuitera, ko
Uetekoroheke, ko Roogomaianiwaniwa ia
Nanaia ko Porourangi. Tuarua o nga wa-
hine a Paikea ko te Ahurumoairaka, ana
tamariki tokotoru, 1 ko Marunui, 2 ko Ma-
rupapanui, 3 ko Maruwhakaaweawe, ko
tenei kai Hauri e noho atu ana, ko nga tua-
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 17 o TE TAU 5.] Th PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TAITE 31, 1903 Wharangi No. 8
kaua kai te Tairawhiti nei e noho ana, ko to
whakakeketanga iho ia Toi kai konei e ta-
koto ana, tera atu te roanga kei hoha te pe-
pa kia ora.
H. T. Tohungia.
HE TUPAPAKU.
Ki Te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
e hoa utaina atu akupu ki runga ki te "Puke,"
hei kawenga atu maana ki nga marae o Ao-
tearoa, me te Waipounamu. E hoa ma,
e koro ma, e kui ma, tena koutou katoa, e
hoa ma tenei a Hariata kua riro i te ara o te
tini, o te mano, o te ao katoa, no te iwa o
nga haora o te tahi o nga ra oketopa tau
1908, ka moe a Hariata Hoori Paraihe, ara,
e kia nei toona ingoa kote Tupiri te mana
o te katoa i mua atu o tona hemonga, ka
karangatia e ia nga tangata kia hui mai ona
matua me ona tungane me ona tamariki,
mokopuna hoki, huihui ana ratau katahi ia
ka korero, whakarongo mai kaore au e ora e
haere ana au i te huarahi o te ao katoa, kia
tatau tipona, ki o tatau matua, me a tatau
tamariki, mea tatau mokopuna hoki, he nui
tooku hiahia kia tae au ki taaku mokopuna,
ko aku mahi mana katoa, i waenganui i nga
iwi me era atu mahi nunui i mahia ai hei
oranga mo te motu katoa, kaati hei kupu
nui tenei maaku kia koutou, ko te whare
kura mo te Pakipaki, me whakatu i muri i
au, hei painga mo a tatau tamariki me a ta-
tau mokopuna, hei whakamaharatanga ki au,
ko te kura me tu ki runga i aku eka, me ma-
naaki koutou i aku tamariki me aku moko-
puna, me huihui mai ki to ratau tipuna kia
te Orora Hoko-kakahu ki te Pakipaki noho
ai, kaati ko aku mahi kua mahue ki runga ki
nga iwi, ko aku mahi kaore i tutuki i aa
taku wero ma taku Kirihimete, ki te kaha
koutou e aku uri ma koutou e whakatutuki,
ka mutu ana korero ka tangi katoa te iwi, ka
roa ka mea ake ia ki tona hoa, hei konei e
haere ana au ki ta taua mokopuna, ka mea
atu tona hoa, hei aha ka mea mai ano ia ka-
ore e taea kua hohonu rawa au ki te mate.
Ka mutu i konei ana kupu,
Kaati he nui te pouri i pa ki nga iwi katoa
o Heretaunga nei, i runga i toona wehenga
atu i runga ia ratau.
Heoi ano.
Hoori Paraihe.
E HIAHIA ANA RANEI KOE KI TETA-
HI KOTI ARAI-UA?.
The Universal Waterproof Kamupene, kai
te takatu ki te mahi i nga kahu ki tenei tu
ahua mahi hou o te Waterproof, i runga i
te mohiotanga iho, koia nei te rongoa pai atu
hei mahi i nga kahu kia kore ai te ua e pu
ta ki roto, ahakoa pewhea te kaha o te ua.
Ko tenei rongoa ina mahia ki runga ki te
kahu, kaore te kahu e heke te kara, kaore e
hoki, a, e rereke ranei te ahua. Koti nui.
Keipi, Hutu ranei, mehemea ki te mahia ki
nga rongoa nei, kia kore ai te ua e puta ki
roto, e kore rawa atu e puta te wai ki roto,
i te mea kua maha nga tangata kua kite, a,
kua kakahu hoki i nga kahu i mahia ki te-
nei tu mahi Waterproof, me to ratau whaka-
mihi hoki. Mo nga teepu Koroihe (Coloured
table cloths) ka taea noatanga atu te mahi,
kia kore ai e maku te teepu i te wai, ina
maringi ki runga i te Koroihe, a, e kore hoki
e heke te kara, engari ka kaha aua rongoa ki
te pupuri i te kara kia mau tonu. Mo nga
kahu haere i runga paki (Buggy-rug,) ka taea
ano te mahi kia kore ai e puta te ua ki roto,
me nga kahu hoiho hoki, me era atu mea
hoki e mahia ana ki te Wuuru, ka taea te
mahi kia kore te ua e puta ki roto, Kaati
ko te utu tenei mo te mahinga i te kahu hei
arai-ua(Waterproof):—
Mo te Koti nui e 7/- tae noa ki te 10/-
„ „ Hutu e
„ „ Keipi me te Rugs 5/-
„ „ Teepu Koroihe 8/6
Ko era atu mea e mahi ana kai te ahua o
nga mea e tukua mai ana te tikanga o
te otu.
Kaati ki te hiahia te tangata kia mahia
ona kahu hei arai-ua (Waterproof) me tuku
atu ki te kaiwhakahaere, kia J. B. Pereina.
Kereitaone.
(Ko enei reta katoa e whai ake i raro iho
nei, he reta naihi katoa ki a J. B. Pereina,
ki te tangata nana te taonga rongoa kanu i
runga ake nei.)
Repara Pei Pirihipana.
Tihema 15 1908.
J. B. Pereina. E hoa kupu ruarua nei
hei whakaataata kia koe i te nui whakapai
me taku whakamoemiti ki taku Raka (Rug)
i mahia nei e koe hei arai-ua (Waterproof)
moku, he nui taku mau haere i taua kahu
oku i roto i nga marangai, a, kitea iho e au
katahi ano te arai-ua (Waterproof) tino pai
atu i kite ai au. kaati taku hiahia nui, me-
hemea e kitea iho ana e koe tetahi huarahi
marama e tae mai ai koe ki konei, i runga i
taku mohio tuturu, ka nui ke atu te painga
kia koe o to mahi, mehemea ka mahia e koe
ki konei, a, era hoki au, e tino whakapiki ia
koe, no reira me whakaatu mai e koe ki au,
mehemea era e taea e koe te haramai i nai-
anei tonu. No reira ko te whakaaro nui kia
whiwhi koe ki te waimarie.
Na to hoa pono.
J. S. Henehana (Henderson.)
Kereitaone Mei, 14 1908.
He whakaatu tenei naku, he kahu hoia
oku i mahia e J. B. Pereina hei arai-au
(Waterproof) no reira ahau i ki ai, he tino
taonga nui atu tenei, i te mea i kite ahau i
te tino pai o te rongoatanga i aku kahu, me
te kore hoki o te ua e puta ki roto ahakoa
pewhea te kaha o te ua. I mahia peratia
etahi o aku kahu hoia (he katene era o aku
kahu) a, kaore rawa e uru te ua ki roto, me
taku ki tuturu, kaore he rereketanga, he
hokinga ranei o te kahu ina mahia ki enei
rongoa i runga i taaku whakaaro ki tenei
taonga, he taonga pai atu . mo nga tangata
e haere ana i roto i nga tupuhi kino.
Heoi ano.
A. L. Weputa.
Kereitaone.
J. B. Pereina. Tihema 15th 1903.
E hoa i enei marama e 8 ka taha nei, ka
rongoatia e koe taku koti kia kore ai e puta
te ua roto, kaati ka 12 nga marama i nai-
anei e ana ahau i taua koti, i roto i nga
tupuhi kikino katoa, a, kaore rawa e uru ana,
te wai ki roto.
Engari i mua atu i to rongoatanga i taua
koti oku, he maku tonu taku mahi i te ua, i
nga wa e haere ana au i roto i nga tupuhi,
kaati no naianei kua kore wa atu e uru he
ua ki roto i taua koti oku. No ireira ahau i
hoatu ai i tanu whakamihi me taaku whaka-
pai mo runga i to mahi. Heoi ano.
M. R. Wanama. (Varnham.)
Kereitaone. Hepetema 24th 1903.
Mr. J. B. Pereina. E hoa kotahi tetahi
koroku haere hoiho, kaore he raina tahi o
roto, ko taua koroku i mahia e au mo G. T.
F. Hutana i te tau 1902, i te otinga katahi
ka hoatu kia koe kia rongoatia, kia kore ai
e uru te ua ki roto, heoi i runga i te potonga
o taua koroku kia ia, katahi ka hokona mai
e au i a ia, a mahia ana ano e au tetahi koti
ahua roa atu mona. Kaati i te wa e mau
nei ahau i taua koti i roto i nga marangai
nunui kaore rawa e uru ana te na ki roto, a-
hakoa haere au i te waewae, i runga hoiho
ranei, kaore rawa te ua e uru ana ki roto.
No reira he nui atu taku whakamihi mo ru-
nga i to matau ki te kimi i tenei taonga nui
i te mea katahi ano ahau ka kite i tetahi
Waterproof pai atu i nga Waterproof katoa.
Tetahi ko te koti tuarua i mahia ai e koe mo
te Hutana, he nui atu te pai kaore e uru te
wai ki roto, kaati kua mahia e au etahi koti
mo G. Hiumu, mo H. Hiumu, mo A. Mate-
ne, mo H. Morihana, ara, ko enei tangata he
paamu hipi katoa a ratau, he tangata hoki e
haere ana i roto i nga rangi maku, kua tae
mai ta ratau ota kia au, kia hoatu e au kia
koe kia rongoatia kia kore ai e uru te ua ki
roto ina haere ratau i roto i nga rangi tupu-
hi. E. J. Pereire, (E. J. Playle Tailor
Greytown.
Rahoruru Matenepara, Noema 5th 1903.
Mr. J. B. Pereina. E hoa e tino nui ana
taaku whakamihi ki taaku koti i mahia nei e
koe ki to rongoa (Waterproof,) kua tino kite-
a e ahau te tino painga o taua taonga au, ia
au e haere ana i roto i nga marangai nungi
i to marama o Hepetema ka hori nei, kaore
rawa e uru ana te ua ki roto, engari ano te
taporena hou,e ahua maku ana te tangata,
kaati ko tenei he tino maroke rawa atu te
tangata i te ua, a, kore rawa ahau e wehi ki
te haere i roto i nga marangai nui o teuei
wa, ka 12 maramo taua koti ki au i naianei,
a, kaore ano te ua i uru ki roto.
Heoi. W. M. Hiumu.
Kereitaone Hepetema 16th 1908.
Mr. J. B. Pereina. E hoa i mea atu ano
au kia koe, era au e whakaatu kia koe i taku
whakaaro mo to tuahi Waterproof, no reira
ahau i mea ata ai kia koe, ko te keipi i ro-
rongoatia ra e koe moku, he nui atu taku
mihi me taku koa.
I kakahuria mai e au taua keipa mai ia.
Maehe, i roto i nga marangi nunui, me nga
wa hoki e tika ana ki te mau koti nunui, i
runga hoiho, i runga waka i raro ranei i te
waewae, a, kaore rawa e uru ana te ua ki
•roto, engari i te ahua maa ano te haunga o
nga rongoa i runga i taua keipi, no te roanga
e mau ana ahau, katahi ka tino mahea atu
te haanga. Kaore he rereketanga o te kahu
ina mahia aua rongoa ki runga i te kahu,
a, e kore hoki e mohiotia e te tangata he
Waterproof, engari kia haere rano te tanga-
ta i roto i te marangai, katahi ano ka mohi-
tia he "arai-ua," ara, he Waterproof. No
reira ka ata ki atu ahau kia koe, e kore au e
man i etahi atu (Waterproof) ke, engari nga
mea i mahia ki o rongoa arai-ua (Water-
proof) ka mau tonu au, a, tera hoki ahau e
ki atu ki aku hoa kia mahia etahi koti mo
ratau kia rite ki tenei ahua.
Heoi ano.
G. T. F. Hutana.
St. Hill St. Whanganui Noema 18th 1903.
J. B. Pereina. E hoa mehemea kai a koe
ano etahi Waterproof, pera me toku te ahua
i era marama ka hori nei, he hiahia noku ki
etahi iaari torutoru nei hei kahu mo tetahi
wahine, he nui rawa tona whakamihi ki to-
ku, i tona kitenga i toku e kakahuria ana e
au i roto i te marangai, a, kaore i uru te ua
ki roto. He maha oku haerenga atu i tetahi
kainga ki tetahi, i runga ano i oku raruraru,
a, kaore hoki ahau e mau koti nui ana (ara
Mackintosh) no reira ka ki penei ahau ka
kaha ahau me aku kahu, ki te tu i roto i nga
nunui ahakoa pewhea te kaha o te ua.
Heoi ano.
W. Pinia. (W. Fisher.)
HE PANUITANGA.
He Panuitanga tenei kia mohio nga tangata
Maori, ko ahau he tangata unu niho he tanga-
ta mahi niho hoki he tangata whakamoe ho-
ki, ka unu ai i nga niho ko te utu mote niho
kotahi 2/6.
Mo te whakamoe ki te keehi e 5/ mo ngani-
ho e unuhia ana ina whakamoea te tangata
ahakoa kotahi te niho tekau ranei ko taua utu
ano erangi mehemea ka waiho tetahi etahi ra
nei o nga niho mo tetahi rangi ke ka tipu mai
ano taua 5/ herengi kia marama mo te wha-
kamoetanga anake te 5/ e 2/6 mo te niho ko-
tahi na ko ahau he tangata whai Raihana ko
taku whare e tuhera ana ki nga taane me nga
wahine me nga tamariki kei te tiriti nai touu
o Kereitaone taku whare i te taha Hauauru
o te rori e hangai ana ki te Peeke o Nui
Tireni.
Arena Parepoa.
A. B. Balfour.
E nga iwi, e nga hapu, e nga reo, e nga
huihuinga tangata, o runga i nga motu e
rua nei o Aotearoa me te Waipounamu, me
o raua motu ririki tena koutou katoa, taane
wahine, tamariki.
Tenei o koutou pononga iti rawa nga ta-
mariki whakairo i to koutou taonga o te
"Puke Ki Hikurangi," te tuku atu nei i to
ratau aroha, kia wahaia atu e to koutou ta-
onga ki o koutou marae katoa, e nohoia ana
e koutou i runga io tatau motu e rua nei.
ara, he aumihi he tangi-roimata, ki nga hoa
maha kua wehe atu ia tatau i roto i tenei
tau tawhito, e hoa ma huri kino atu ra ia
matau, e tangi tikapa atu nei kia koutou i te
Aotearoa, haere, haere, haere atu.
E nga morehu katoa i te motu nei he
nui te hari me te koa, mo te tutukitanga
mai o te tinana pirau ki te ra o to
tatau Ariki o Ihu Karaiti me te timatanga
hoki o te tau hou nei, no reira matau i mea
atu ai "kia hari i roto i te ra o te Kirihime-
te," a, "Kia tino nui hoki, te koa i roto i te
tau hou" Merry Christmas and a Happy
New Yaer.
"Te Puke"
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU,
at his Registered Office. Main-street Grey-
town North, Wairarapa, N.Z.
i