TE PUKE KI HIKURANGI 
                                              
        NAMA  14           WAIRARAPA HEPETEMA WENEREI 30, 1903 TAU TUARIMA
 

    NAMA 14 O TE TAU 5.  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA WENEREI 30, 1903. Wharangi No. 2
    Heoi kia ora nga morehu o Wairarapa, e
  whakamomori nei ki te oha ft o koutou tipu-
  na, a o koutou matua, kua pau ate ki te po,
  kia paua, kia manawanui,  kia mahaki te
  whakaaro, kaua hei haohao nui te hinenga-
  ro, he waka ka whata i runga i te amo a nga
  tuatea nunui o be moana, ma te ata whaka-
  haere e u ai ki uta, no konei kia kaha, kia
  mau, kia ngawari, he tika ta koutou whaka-
  momori ki te kainga konohi a o koutou tipu-
  na, a o koutou matua kua ki ia ake nei, be
  mea  kua Hiiritia e ratau me o ratau whaka-
  tipuranga, tae mai  kia koutou ki o ratau
  whatu, ki a ratau hinengaro, ki o ratau wa-
  ewae, ki o ratau ringaringa, a, kua tuturu o
  ratau werawera ki roto i aua moana, kua tu-
  turu o ratau toto ki te whenua, a, kua heke
  atu o ratau tinana ki te po, i runga i te tu-
  manako  tonu ki to ratau taonga nui, koia
  nei te ora o te tinana, o te lwi o nga hapu, o
  te nui o to iti o te pani o te pouaru o nga ko-
  hungahunga i roto i o ratau whakatipuranga
  tae mai ki o koutou matua, e rongo ana nga
  iwi o nga motu e rua nei, tae atu ki nga iwi
  heke mai o te ao, koia nei te ahua o koutou
  tipuna, o koutou matua i roto i o ratau wha-
  katipuranga, kia kaha kia kaha, kia rite kou-
  tou ki te kukupa te kino kore, engari kia
  maia kia kakama, kia rite koutou ki te po-
  pokorua, ropu nei ia ratau ki roto i te wha-
 kaaro kotahi, a, ko ratau te mutunga mai o
  te kaha, o te mahaki, o te kaha kore, ko nga
 mahara  ia he toitu he mohio.
               Kia ora koutou.
        "Te  Puke Ki  Hikurangi."

       TE RIPOATA A TAWA.
       Tari o nga Kaunihera Maori.
              Werengitana Hurae 18, 1903.
   He  whakaatu tenei ki a koe i enei ripoata
 mo te ahua o nga mahi a nga Kaunihera
 (Marae) Maori.
   I runga i to whakahau, ka tu ko ahau hei
 Kai-whakahaere mo te Tari o nga Kaunihe-
 ra (Marae) Maori, i te marama o Maehe ka
 taha nei, a, i tae ahau ki te huihuinga nui o
 nga Mangai Kaunihera i raro i te Ture, i tu
 nei ki Rotorua i te 17 o nga ra o Aperira,
 me nga ra i muri iho.
   Kua  tapiritia e au ki tenei te ripoata o nga
 mahi, o nga korero o taua huihuinga, a, he
 nui hoki toku koa ki te whakaatu ki a koe i
 te marama, i te manawanui, i te ngawari o
 nga mema  katoa i runga i a ratau korero
 whiriwhiri.
   I tino marama rawa, me te rapopoto o nga
 take ki roto i taua ripoata, e kore e taea kia
 maha rawa he kupu hei apiti atu. Engari
 ko taku i titiro ai ko tenei, kua kite nui nga
 tai-tamariki o te iwi Maori, e ora ai to ratau
 iwi, me hopu e ratau nga painga, a, rae whai
 nga huarahi kua paare i raro i nga Ture
 hou nei, hei whapainga ake i te ahua o te
 noho a te iwi Maori.
   Kotahi rawa te waahi i tahangoi ai te Hui-
 huinga, no ratau e whiriwhiri ana i te aronga
 o nga mahi tohunga Maori, he uaua ano no
 taua take. E  kore ano e taea kia mate tata
 nga tikanga tawhito, no reira aa ka mea, e
 kore e taea e te Maori ake te peehi tenei ma-
 hi kino. Ko nga tohunga nei kei te patu i
 te iwi Maori. Ko te tokomahatanga o rata-
 u he tangata tutu, na to ratau matauranga
 i whakawai te tangata kia whakapono ki a
 ratau mahi. Ahakoa  pea kaore ratau e pono
 utu ana mo a ratau mahi, otira e whiwhi
 nui ana ratau i te taonga, i te oranga hoki,
 i runga i aua mahi. He nui rawa atu te
 mate e pa ana ki te iwi i ta ratau mahi, na
 reira au ka ata tono atu kia whakapakeketia,
 ake nga tikanga hei peehi i tenei kino.
   Ahakoa kaore ano au i whai takiwa i roto
 i enei ra tata nei ki te haere ki etahi o nga
 takiwa Maori, kua tae mai ki a au nga ripo-
ta, na nga tangata e tika ana hei whakaato
mai, apiti atu ki taku ake maramatanga, mo
te ahua o te iwi Maori, a, e kaha ana taku ki
 he painga nui koa puta i te whakaturanga
 ai o nga Kaunihera. Ko  etahi o nga pa
 Maori he mea ahuareka H te matakitaki, i
 te ma, i te pai o te tiaki. Kei te whaka-
ngaromia nga whare-puni tawhito, nga wha-
re raupo; kei te hangaa he whare-papa. Kua
aronui te iwi ki te whakapai i nga puna, i
nga wai inu i nga whare moe; kei te taiepa
atu i nga poaka me era atu kararehe ki waho
o nga pa, kei te huna i te paru, kei te whaka-
watea i nga kararehe mate; kei te atua te
taake kuri, koi te araitia te waipiro i nga pa,
me te kai tupeka a nga tamariki; kua wha-
  kapotoa te takiwa hei tanumanga mo te tu-
  papaku, me te whakamama haere i ngi ti-
  kanga moumou taonga ki nga uhunga; kei
  te whakakorea te kai i nga mea pirau, kei te
  akiakina nga tamariki kia haere ki te kura.
  Ko  enei etahi o nga tino tohu o te pai o te-
  nei whakahaere.
      Ko etahi o nga Kaunihera, e raa pea
    e toru ranei, kaore i te mahi, na te kaare I
   pea, na te ngoikore ranei o nga Tiamana. I
  ' He mea pai kia tonoa atu aua Tiamana 
    kia whakawatea i o ratau tuunga, kia tu
   kua ata ki etahi tangata marama, kaha. J
     Ko  etahi o nga Kai-tohutohu Kaunihe-
   ra kai te whakararuraru i nga mahi, ka
   tango kia ratau tetahi mana patu i a te
  Kaunihera tikanga. Kaore i te marama
   te ahua o tenei tuunga. Tera ano nga 
   mea e mahi tika ana, penei ia Te Rangi-
   puawhe, ia Hori Ngatai, ia Tamahau
   Mahupuku  me etahi atu.           
    Tenei ano hoki kei te hiahia nga Kauni-
  hera ki te apo i etahi mana kahore nei i wha-
  kawhiwhia ki a ratau e te Ture; kei te hika-
  ka te ngakau ki te pakanga ki nga tu ahua
  kino katoa, a, kahore e ata tahuri ki te whi-
 riwhiri, e taea ranei nga paeroa te whakaha-
  ere, kahore ranei. Na, i te tawhainga atu
 ki te mana i waho atu o a te Paremata i tuku
 ai, ka mahue mai nga mana kei roto i te ri-
 nga, te taea te whakahaere pai. Pai ke mei
 whakapaua nuitia te kaha me te maramata-
 nga o nga Kaunihera ki nga tikanga whakapai
 marae, kei reira ke nei he whakamanawatanga
 mo tetahi pito ora mo te Maori.
   Hei tohu  mo  to ratau ngakau nui ki te
 tautoko i nga Kaunihera, kei runga noa atu
 i te £1,000 (kotahi mano pauna) te moni
 awhina kua kohia e te iwi, a, kei te kakama
 ratau ki te utu i te taake kuri. Ina hoki i
 te takiwa anake o Te Arawa 800 nga kara
 kuri i whakaputaina, a, i te takiwa o Horou-
 ta £145 11s. 4d. i puta mai i te taake kuri.
   Kei  roto i te ripoata a Apirana Ngata,
 L.L.B., mo nga Kaunihera o te Tai-Tokerau,
 enei kupu ara:—
   "Kahore i te pai te ahua o te taake kuri a
 nga Kaunihera Marae o te Tai-tokerau, na te
 mea pea kua tu pakanga a Ngapuhi i mua
 atu ki nga Pakeha  kohi i te taake kuri, a,
 kua haere ki te herehere kei utu rawa ratau
 i taua taake ; a tera ano pea na te mahara, i
 pa ano ki era atu Kaunihera, ma te ngawari
 o a ratau taake e whakapai nga whakaaro o
 nga Maori tutu. Wahi iti ka pau tonu nga
 moni o aua taake i ona raruraru ano."
   Me whai kupu rawa au i konei mo nga ta-
 imahatanga e pa ana ki nga Maori i roto i o
 ratau na takiwa ano, koi reira nei etahi Pa-
 keha e noho ana i te taha ranei o nga rori ;
 i whakaaetia ranei e nga Maori kia noho i
 runga i o ratau whenua, kaore aua Pakeha e
 whakaae ki te utu i te taake kuri ngawari
 noaiho, ki te tiaki ranei i a ratau poaka, kau
 hoiho kei tukino i nga maara a nga Maori,
 kei haereere no» ranei i roto i nga pa Maori,
 na wai ra ka kore tikanga noa nga whakapai
 i te marae. Na, ko nga Maori, te iwi nona
 te whenua, e whiua ana e o ratau Kaunihera
 mo te takahi i nga ture (e pa ana ki aua take).
   Hei arai i enei raruraru a hei peehi i nga
putaratara i puta mai i roto, ka tono atu au
kia ata whakaarohia te kupu i  oti i te hui-
 huinga nui ki Rotorua, kia whakawhiwhia
ki nga Kaunihera Maori i nga takiwa Maori
nga mana pera i o nga "Ropu takiwa" (Pa-
keha) mo aua tu take, i raro ano ia i nga
 huarahi-whakahaere e ata whakatakotoria.
   Me apiti mai ano hoki etahi mana hei
whakakakaha  ake i nga Kaunihera ki te pe-
 ehi i te waipiro, me te arai kei kai-tupeka
 nga tamariki ririki.
   Tenei ano tetahi take e akiakina ana, ara,
kia hanga be tikanga kaha hei tiaki i nga
urupa me nga wahi tapu o te iwi Maori, kei
tukinotia, kei takatakahia noatia e te Pakeha.
He  nui rawa te riri o te iwi mo tenei mahi
nanakia a te Pakeha; a, te kaati mai i kona,
tahuri rawa ratau ki te panui i nga whaka-
hua o a ratau takaro (ki nga tapu o te Mao-
ri). Kua  tapiritia e au te whakaahua o etahi
o aua Pakeha taurekareka i roto i tetahi ana
tanumanga tupapaku i Te Rotoiti, e takahi
ana i te wahi i takoto ai nga toa piripono o te
Arawa, i mate mo te Kuini i te pakanga o
mua ake nei.
  Ka hapa i konei ko te Ture hei whia i
tenei tu hara. Tera ke noa atu te hamama
mehemea i tupono he Maori nana i tukino
tetahi urupa Pakeha, be motini kaha i oti i
te hai i Rotorua, e inoi ana ki te Kawanata-
     nga kia tiakina o ratau tupapaku.        
      Kua whakahaerea he tikanga kia whaka- I
i   tuturia, etahi tangata totika hei Kai-rehita B
   whanautanga tamariki, matenga tupapaku,
    mo nga takiwa Maori. He tokomaha o nga I
    Minita Maori kua whakaae ki taua mahi, a, I
    ko te tumanako ma konei pea ka tika ai te I
tatau   te tuturu te tokomaha o te iwi Maori. N
    Kua  oti nga  pukapuka  rehita te Perehi, I
    te whakarato. Ki taku whakaaro me hoatu I
    ano tetahi oranga iti mo aua Kai-rehita, kia I
    hihiri ai ki tenei mahi aui,           
      He mea tika ano hoki kia  ata kowhiria 1
    etahi tangata Maori marama hei Pirihimana I
    i raro i te Tari Pirihimana mo nga, takiwa i
    e nono nui ana te Maori.  Tera e taea e  B
   ratau te awhina te whakamama hoki nga I
   Pirihimana takiwa. E  whakaae  ana nga  I
    Kaunihera ki te utu i aua tangata i roto ia I
    ratau moni ano, otira e ahei ana kia arohatia I
    atu ano ratau.                             I
     He  mea tika hoki kia hanga he tikanga hei I
   whakahau, a, hei ako i nga Maori ki te wha- I
    kapai i o aatau kainga. E  taea ano  pea  I
   nga Apiha i raro i te Tan o te ora mo te I
   katoa te whakamahi kei pera, me apiti atu I
   ano hoki he oranga mo ratau, ko ratau hei I
   tirotiro i nga pa Maori, hei ako hoki i nga I
   Kaunihera Marae ki nga mahi tika ma ratau I
   mo tena taha.                            I
     I naianei he toko iti rawa o nga Maori e I
   tau ana mo ters mahi, otira hei a muri ake I
   nei e taea te Kowhiri nga  tino tangata o   I
   ratau hei whakahaere mo era mahi.         I
     I mua atu i taku whakakopi nga i tenei
   Ripoata e tono ana au kia ahei au ki te whai-
   kupu mihi mo te mahi nui a Takuta Maui
   Pomare, e whakapau nei i tona kaha ki te
   hiki ake i tona iwi. He kuare te iwi mehe-
   mea ratau kaore e kite, a, e manaaki hoki i
   tana ako nui. E tino awhinatia ana  ia e
   Apirana Ngata, i mahue atu hoki i a ia tana
   mahi e tipu ai ia, te Roia, i runga i te maha- I
   ha kia tahuri ia ki te hapai ake i te ahua o 
   tona iwi.
    Ko taku tumanako me taka whakapono
   hoki, taea rawa ake ki tera tau, tera atu te
   pai o nga korero hei tuhinga maku.
          Heoi na to pononga
                 Gilbert Mair. (Tawa)
   Tumuaki o nga Kaunihera (Marae) Maori.

      HUI KURA KI TE AHIKIORE.
                Hepetema 5th 1903.
     Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," te-
   na koutou ko o  hoa taitama rangatira, e
   whakaaara maina i te ua o te taonga a nga
  Iwi o nga motu e rua, kia marewa ki runga.
     E tama raa e kia kaha, ko te kaha i e kou-
   tou tupuna i hoea mai ai te moana Nui-a-
   kiwa, no koutoa enei ra no nga tamariki, ti-
   rohia te kupu a Ihaia XI. 6. Kia ora i roto
   i tenei tau o to tatau Ariki Amine.
     Tenei etahi kupu ruarua hei titiro ma nga
   hoa e pa ana ki enei kupu.
    No te 4 o nga ra o Hepetema nei, ka hui
  nga Maori ki te Ahikiore, te wahi i tangohia
  e te hahi hei tuunga Kura mo nga tamariki
  o Wairarapa nei, ko nga tangata i tae mai:—
    Kiingi Ngatuere. Tuhua Te Huki.  Ha-
  peta  Whakamaiuru.   Taiawhio Te  Tau.
    Tame   Wiremu.  Putaitai Tuhokairangi.
    Tamaireia Te  Paku.  Pitihira Reihana.
    Niwa  Tiemi. Rorana Pahira.  Ruruhira
  Paerata.  Maraea Karaitiana, Nga Minita:—
    Rev. Atirikona Panekooti. Rev.  Ianga.
    Rev. Roratana. Rev. Hamuera Kamuta-
  na.  Rev. Pone Teri Paerata,nga tamariki:—
    Reweti Peehi.  Neta Ngairo. Hehiri Teri
    Ka  mutu te tina, ka huri matau ki roto i
  te ruuma ka tu te Atirikona ka mea.
    E hari ana ahau mo to koutou huihuinga
  mai KI konei, i ki mai te Pihopa ki aa, kua
  kore te hui, kaore nga Maori e tae ki te hui.
    Kaati taku hokinga atu i te ahiahi e tako-
  to ana te Terewhomu; ki te pai te rangi ka
  tae a Tamahau Mahupuku ki te hui i te Ahi-
  kiore, no reira ka tonoa mai ahau e te Piho-
  pa ki te titiro, kua tae mai ahau kaore a Ta-
  mahau i tae mai, i runga ano i te ahua kino
  o te rangi, e mohio ana hoki koutou ki nga
  whenua i whakaritea hei tuunga Kura; hei
  ako i nga tamariki katoa o Wairarapa, ko Pa-
  pawai, ko te Kaikokirikiri, e mohio ana hoki
  koutou, i tu te Kura ki Papawai ko te Ro-
  ratana te Tumuaki, ko tena Kura na te Ka-
  wanatanga etahi o nga moni i tu ai.
    No te takiwa i puta ai he raruraru i wae-
  nganui i nga Maori me nga Pakeha, ka hae-
  re atu a te Roratana i Papawai, ka mutu he-

NAMA 1 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA WENEREI 3O, 1903. Wharangi No. 3


Papawai
Tai-Hauauru
Porirua


HE WHAKAUTU

Reweti Mokena Kohere
Waitotara
Wi Pere
Wereta

Eruera Te Kahu

TE KAUNIHERA O RONGOKAKO

  NAMA 14 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA WENEREI 30 1903 Wharangi No. 4
Haani Potangaroa
Hoani Rangitakaiwaho
  
PANUITANGA KI NGA TIAMANA 
KAUNIHERA MAORI

Hoori Hokipene  (George Hogben)

KUPU APITI

"TURE WHAKAHAU KIA HAERE
TONU NGA TAMARIKI MAORI KI TE
KURA 1901" TEKIONA 13.

William Campbell

W. C Waaka Minita mo nga Kura

    NAMA 14 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA WENEREI 30, 1903 Wharangi No. 5
•    kotahi.
•     12.  Mo ia Takiwa Whakahau Tamariki
I    kia haere tonu ki te kura, ka ahei te Minita
B    i ia wa, i ia wa, ki te whakatu i etahi tanga-
I   ta tokorua tokomaha atu ranei, mema o le
I    Kaunihera  Maori, etahi ata tangata ranei,
K   kia tu ko ratau hei Komihana "Whakahau ki
I    a haere tonu nga tamariki ki te kura, ma
I   ratau e whakaaro nga keehi korenga taenga
I   utu o nga tamariki ki te kura, e whakatako-
I    toria atu ana ki o ratau aroaro, a, ma ratau
I   hoki e whakatau ko ehea o enei keehi (me-
|   hemea tena ano he keehi pera) e tuku atu
J   ki te Kai-whakawa Tuturu ki te Kai whaka-
I   wa Tiei Pi ranei, kia whakawakia i raro i nga
    tikanga o te Ture. Ka ahei ano kia tu he
   mema o te Komiti Kura hei mema mo te
    Komihana Whakahau kia Haere Tonu nga
   Tamariki ki te Kura, engari ia, me kaua e
    maha atu i te mema kotahi o tetahi Kura e
    tu hei mema rao te Komihana Whakahau
    kia Haere Tonu nga Tamariki ki te Kura.
      13.  Ka ahei te Minita ki te whakatu  i
    tetahi Kaunihera Maori kua whakaturia  i
    raro i nga tikanga o "Te Ture Kaunihera
    Maori, 1900," i tetahi Komiti Marae ranei
    hei Komihana Whakahau kia Haere  Tonu
    nga Tamariki ki te Kura.
      14.  Ahakoa nga kupu kua takoto i roto i
    te tekau-ma-rua o nga huarahi whakahaere,
    ka ahei ano te Minita ki te whakatu i te
    Komiti ano o te Kura hei Komihana Wha-
    kahau kia Haere Tonu nga Tamariki ki te
    Kura mo tona ake takiwa Kura.
     15.  Mehemea ka mohio tuturu te Komi-
   hana Whakahau  kia Haere Tonu  nga Ta-
    mariki ki te Kura kaore i hono tonu te tae
    atu o tetahi tamaiti ki te kura kua takoto
    nei te keehi mo taua tamaiti ki tona aroaro,
   ka ahei ma tetahi o ona mema rao te taha
    ki a ratau e tuku kupu  whakaatu, kupu
   whakahe  ranei, e whakahaere  whakawa,
    whakahaere i era atu huarahi ranei kua ta-
   koto i roto i "Te Ture Whakahau kia Haere
   Tonu nga Tamariki ki te Kura. 1901." Ko
   enei whakahaere whakawa me whakahaere
   i te aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu o
   te Kai-whakwa, Tiei Pi ranei.
     16.  Ko nga whaina katoa e whakataua
   ana ka ahei kia utua i runga i ta te Kai-
   whakawa Tuturu, i ta te Kai-whakawa Tiei
   Pi ranei e whakahau ai ki te Kai-tiaki moni
   o te Kaunihera Maori hei awhina i nga moni
   o te Kaunihera, ki te kai-whakaako o te ku-
   ra ranei hei awhina i nga moni whakarite i
   nga mea takaro mo te kura, mo te raipere o
   te kura ranei.
     17.  Ki te kore e utua te whaina i roto i
   nga marama e rua i muri i te ra i whaka-
   taua ai taua whaina, mo te korenga haere-
   tanga o te tamaiti ki te kura, mo tona haere
   hapa ranei, i whakataua e te Kai-whakawa
   Tuturu e te Kai-whakawa Tiei Pi ranei, hei
   reira ka ahei te Hekeretari mo nga kara ki
   te tono whakawa kia ea ai taua whaina i ra-
   ro i nga tikanga o "Te Ture Kai-whakawa
  T  ei Pi, 1882," a, te rironga mai me utu e
  ia aua moni i runga i ta te Kai-whakawa
   Tuturu i ta te Kai- whakawa Tiei Pi ranei e
  whakahau  ai.
    18.  Ko nga whakawa katoa i raro i enei
  huarahi whakahaere ka ahei te whakahaere
   ite aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu, o
   etahi Kai-whakawa Tiei Pi tokorua ranei. I
  te whakahaerenga o te  keehi pera, ka tau
  nga mana o te Komihana  Whakahau  kia
  Haere Tonu nga Tamariki ki te Kura ki ru-
  nga ki te Kai-whakawa Tuturu, ki nga Kai
  whakawa  Tiei Pi ranei. Ma te reta a te
  Hekeretari nao  nga  Kura, a  tetahi apiha
  whai mana ranei nao te taha ki a ia e mohi-
  otia ai, a ka kiia he whakaatu tuturu tena
  kaore i tu he Komihana  Whakahau   kia
  Haere Tonu nga Tamariki ki te Kura.
    19. Ka  ahei te Komihana  Whakahau
  kia Haere Tonu nga Tamariki ki te Kura ki
  te tono kia whakawakia te matua te kai-tia-
  ki ranei e whakaae ana kia tangohia atu te
  tamaiti i tetahi takiwa kura, e tau nei nga
  tikanga o enei huarahi whakahaere ki runga
  ki a ia, ki te kore e whakaaro te Komihana
  Whakahau kia Haere Tonu  nga Tamariki
  ki te Kura he tako tika te take i tangohia ai
 ia; otiia e kore e whakataua he whaina me-
 hemea  e hono tonu ana te tae atu o taua
 tamaiti ki tetahi atu kura.
   20.  Mehemea kaore he kura Maori e a-
 hua  tata ana ki te kainga tuturu  o tetahi   i
 tamaiti Maori, engari tena ano he kura mo 
 te katoa e tika nei kia tae atu taua tamaiti  J
 ki reira ano he Pakeha taua tamaiti, hei re- 1
   ira ka tau nga tikanga katoa o "Te Tore
   Whakahau kia Haere Tonu  nga Tamariki
   ki te Kura, 1901," ki runga ki taua tamaiti.
   Ka pa nga tikanga o "Te Ture Whakahau
   kia Haere Tonu nga Tamariki ki te Kura,
   1901," me nga huarahi whakahaere i hangu
   i raro i taua Ture ki runga ki nga tamariki
   Maori ki nga tamariki hawhe kaihe hoki,
   haunga ia nga whakarereketanga o aua tika-
   nga enei huarahi whakahaere.

    NGA MAHI MA NGA KAI-TIROTIRO I
  TE OEA O NGA TANGATA ME NGA
          KAINGA MAORI.

      Tari Whakahaere Ora mo  te Katoa.
                    Poneke, 19 o Mei, 1903.
     1.  Me  tino tirotiro haere e ia te takiwa i
   etahi wa kua whakaritea, kia noho mohio ai
  ia i ia wai ia wa, ki nga mea whakatupu ki-
   no i reira e tika ana kia whakakorea.
    2.  Me  haere ia ki ia whare Maori i roto i
   nga pa titiro haere ai, me tana titiro hoki ki
  te ahua o nga taiepa me nga marae, te tu ta-
  koto o aua mea, nga wai mo te kainga, nga
  whare-apa-apa, nga wai-keri, nga poroa o nga
  whare, nga wini, nga timere, nga moenga, te
  tokomaha o nga tangata e moe aua i roto i
  nga whare, te putanga mai o te hau o waho
  ki nga whare nohoanga me nga whare runa-
  nga, nga kauta me era atu mea e whai tika-
  nga ana ki te ora mo te tangata.
     3.  I nga wa e taea ai e ia te pera me tu-
  pato ia kia kaua te tanumanga o te tupapaku
  Maori e taka atu ki tua o te wa i whakata-
  kotoria i roto i nga huarahi-whakahaere o te
  takiwa, i te Ture o te Ora mo te Katoa ranei,
    4.  A te taenga atu o tetahi kupu whaka-
  atu ki a ia mo, tana mohio ranei ki, tetahi
  mea whakatupu kino, te takahanga ranei o
  tetahi huarahi-whakahaere, me hohoro tonu
  tana haere atu ki taua waahi, me taua uiui i
  nga tikanga o nga mea whakatupu kino, ta-
  kahanga ranei o te huarahi-whakahaere i ki-
  ia i runga ake nei, a, me tuhi tonu atu e ia
  he pukapuka ki te tangata e noho ana i te
  kainga, whakaatu i nga tikanga kia whaka-
  tupatoria, me nga mea kia whakatikatikaia,
  e mahara ana ia e tika ana kia mahia, ki te
  kore ia e utu me te whakatikatikanga me te
  whakakorenga  atu i te rawa a te tangata e
  neke ake i te £5, ki te neke ake i tera me ma-
  tua tuku patai atu ia ki te Apiha whakahae-
  re i te Ora mo te Taha Maori, ki te tino Api-
  ha mo te Ora ranei. Me tuku whakaatu ho-
  ki ia ki te Kaunihera whakahaere tikanga i
  roto i te takiwa.
    5. Me  arahi ia i te iwi, me whai kupu to-
  hutohu hoki kia kaua te kai pirau penei me
  te kaanga kopiro, taewa kopiro, etahi atu kai
 ranei e pa ai te mate ki te tangata, e kainga
 ana  e nga tangata o tetahi kainga  Maori.
 Mehemea ka awangawanga ia mo tetahi mea
 e mahara ana ia tera e puta mai he mate ki
 nga Maori  me tuka ripoata atu ia ki te Api-
 ha Whakahaere i te Ora mo te Taha Maori,
 he mea kia tukua mai e ia he kupu tohutohu
 ki a ia mo runga i taua mea.
   6-  Ki te pangia be tangata e te mate re-
 re (contagious) e te mate (infectious) ranei i
 roto i tona takiwa, ki te kitea ranei he ta-
 ngata Maori rawakore e tika nei kia tukua
 atu ia ki tetahi hohipera, e hiahia ana ranei
 ki te haere atu ki totahi hohipera, me tuku
 tonu atu e ia he whakaatu ki te Apiha Wha-
 kahaera i te Ora mo te taha Maori.
   7.  Me tuku tonu atu e ia he whakaatu ki
 te Apiha Whakahaere i te Ora mo te Taha
 Maori ki te ara he take e mahara ana ia e ti-
 ka ana kia whakahaerea mai he tikanga e ia,
 penei me te putanga mai o tetahi mate e ai-
 tua ai te ora mo te katoa i runga i te mea
 whakatupu kino, te noho tino tokomaha ra-
 nei a te tangata i roto i te whare.
   8. Me  ata korero tahi ia me nga Komiti
Marae  i nga wa e taea ai te pera, a, me wha-
 kaatu-a- tauira ia kia ratau hei arahi ia ra-
tau kia tahuri tonu ki te whakapau i o ratau
whakaaro ki te whakatutuki i nga paeroa me
me nga huarahi-whakahaere kua hanga i ra-
ro i te Ture.
   9.  Me tuhi e ia i ia ra, i ia ra ki roto ki
tetahi pukapuka kua whakaritea mona nga
take o taana mahi tirotiro me ana whakatau
i runga i te whakahaerenga o aua mahi.
Me tuhi hoki e ia te pukapuka, nga pukapu-
ka ranei i tukua atu ki a ia e te Tari Wha-
kahaere Ora, he mea whakarite aua pukapu-
ka kia takoto hono tonu ai nga korero o te
ahua o te ora o ia kainga o ia kainga e wha-
kahaerea ana i raro i nga tikanga o te Ture
  o te Ora mo te Katoa, me tuhi hoki e ia era
  ata pukapuka e mea ana te Apiha Whaka-
  haere i te Ora mo te Taha Maori me tuhi e ia.
     10.  I nga wa katoa e tika ana, ki te tae
   atu te tono pera a te Apiha Whakahaere-i te
  Ora mo te taha Maori ki a ia, me whakata-
  koto atu e ia ana pukapuka etahi ranei o aua
  pukapuka ki tona aroaro, a, me whaki atu
  hoki ki a ia nga kupu whakamarama katoa e
  taea e ia mo tetahi take e whai-tikangatia
   ana e nga mahi a  te Kai-tirotiro i raro i te
   Ture.
     11, Ki te tae atu te kupu tohutohu a te
  Apiha Whakahaere i te Ora mo te Taha Ma-
  ori ki a ia, me whakahaere e ia kia tutuki
  rawa nga mahi e mahia ana i raro i ana to-
  hutohu mo te arai mo te whakakore ranei i
  nga mea whakatupu  kino i roto i te takiwa.
     12.  Mo era atu take katoa kaore  nei i
  whakaritea  he tikanga i roto i tenei kupu
  whakahau, me whakarongo ia me whakarite
  hoki i nga kupu whakahau katoa, kupu tohu-
  tohu katoa i runga i to te ture ritenga a te A-
  piha Whakahaere i te Ora mo te Taha Maori
  a te Tino Apiha mo te Ora ianei.
            Maui Pomare, M.D.,
    Apiha  Whakahaere i te Ora mo te Taha
  Maori.

  "TURE WHAKAHAERE  KIA HAERE
  TONU NGA TAMARIKI KI TE KURA,
                   1901."

  PANUI MO TE KORE TAENGA ATU O NGA TAMARIKI
                KI TE KURA.
     Ki a..................


    He  whakaatu tenei kia mohio ai koe kua
  ripoatatia mau kaore i tae to tamaiti [o ta-
   mariki ranei a...................... kua tuhia
  nei tona [o raua o ratau ingoa ranei] ki ro-
  to ki te rehita o nga tamariki o te kura i
   .........ki taua kura mo  nga  wiki  e.........;
  muta  mai  i..................i whakaritea nei e
  te ture, a kaore i whakaturia he take tika
  mo  te kore taenga atu ki te kura.
    A. ki te kore taua tamaiti [aua tamariki
  ranei e haere tonu ki te kura i roto i tetahi
  wa tika i muri i te taenga atu o tenei panui
  ki a koe tera ka hamenetia koe.
    He   mea   tuhi  i  tenei  te..................
  o nga  ra o  ................... 190 .

        Apiha whakahau tamariki ki te kura.
 KAUNIHERA MAORI O

   He  panuitanga kia, marama ai te iwi ki
 nga tikanga mo te Rehita whanautanga Ta-
 mariki.  He mea tango mai enei rarangi i
 roto i te Kahiti:—
    REHITATANGA WHANAUTANGA  TAMARIKI.
      18. Ko nga tangata, e whai ake nei, ka
 kiia, he tangata tika hei whakaatu i nga ko-
 rero, mo te whanautanga  o tetahi tamaiti
 Maori i whanau  ora, ki roto ki te takiwa
  •ara:—
      (1.) Ko te papa, ko te whaea ranei, a
         taua tamaiti.
      (2.) Ko te tangata noho o te whare i
         whanau ai taua tamaiti.
      (3.) Ko tetahi tangata i kite i te wha-
         nautanga o taua tamaiti.
     (4.) Ko te Tiamana o te Komiti Marae
         e whai mana ana ki runga i te ka-
         inga i whanau ai taua tamaiti.
     (o.) Ko tetahi mema o te Kaunihera i
         matau ki nga korero o taua wha-
         nautanga.  • '
     (6) Ko tetahi Minita Karakia e noho
         ana i roto i te takiwa i matau ki
         nga korero o taua whanautanga.
     19. Me tuku mai te whakaatu o  te
whanautanga o taua tamaiti i roto i nga
marama e ono i muri iho i te ra o te whana-
utanga.  
  Ko  te pukapuka hei tuhinga me tiki atu i
te mema Kaunihera e tata ana ki tou kainga
i te Tiamana ranei o te Komiti Marae, i te-
tahi Minita Karakia ranei.
    23. Ko  te pukapuka  whakaatu o te
whanautanga tamaiti, me haina e te Kai-
whakaatu i te aroaro o te Tiamana o tetahi
Komiti Marae, o tetahi Mema ranei o te Ka-
unihera, o te Kai-rehita, o tetahi Teputi Ka
i-rehita ranei a me tuku atu ki a 


mana  e tuku atu ki te Kai-rehita, i
  Kia marama te whakahaere a nga Mema

    NAMA 14 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA WENEREI 3O, 1903. Wharangi No. 8
   e takoto nei i maa ia tatau. He nui toku
   hiahia ki te ra 13 o Hune ki Rotorua i tu ai
   te Minita raua ko te Tiuka  ki te aroaro o
   nga rangatira, me te kupu pai ki te Atua ki
   te tangata, kia waiho hei kaupapa Kawena-
   ta mo te Whakapono o te iwi Maori  ki te
   Atua, i ngaueue hoki nga mota o te moana i
   taua ra, i te 18, i rangona mai ano hoki, e
   nga pito e wha o te ao, i tae atu ano hoki ki
   tona nohanga tapu i te rangi, i te Rongo ka
   mau  ki te Atua ki te tangata, me te whiti-
   nga mai o te marangatanga o te ra, me te
   tikakatanga o te hana wera, i mimiti ai te
   waipuke o te kino ki nga motu o Niu Tireni,
   ma nga rangatira me nga Minita o nga Ha-
   ahi katoa e whakaoti, e pehea ranei.
       Raumati  Pomakriri Te Piipata.

        Ruatoki Hepetema 5th, 1903.
     Tenei ka korerotia e au nga korero a  te
  Nanenane  ki roto ki te "Puke Ki Hikurangi"
  ara, he Nanenane tuku mai e te Kawanatanga
  hei taonga whakatipu ki te rohe o Tuhoe, no
  te 29 o Akuhata 19C3. ka tae mai aua Nane-
  nane ki Ruatoki nei, he mea uta mai ki ru-
  nga ia te Henemoa tima, hei mau mai ki
   Whakatane  nei, kaati nga tangata i tae ki
  reira, ki te tiki, ko Kereru Te Whenuanui,
  me  Tupara, tera atu te nuinga.
  Enei korero hei kata hai whakahawea iho
  ranei maaku hoa, e noho atu ra i nga marae
  nunui o Aotearoa, otiia hai titiro hoki ma
  koutou i nga hua o roto o enei nanenane, e-
  hara i te mea he nane penei me enei e piri
  pari nei, kaore hei whakamarama atu ki nga
  mea kaore ao o i kite, ke te tame ko te waero
  ko nga pahau me nga piihi be nane, ko nga
  taringa no te kuri mahi manu, ko nga huru-
  huru he hipi roroa nei nga wuuru, penei me
  te hipi rikini nei, marama tonu nga huruhu-
  ru, ano  be  hiraka, pirata  ana  tera ki te
  titiro iho ko koutou pea kai te kite i enei ta-
  onga, i etahi atu motu kaore i Niu Tireni
  nei, na e hoa ma he nui te whai o te Pakeha
  o tenei whenua, ki enei kararehe e ki ana
  ratau kaore ano nga iwi Pakeha kia whiwhi
  i enei mea, e ai te rongo ake, te utu mo te
 pauna o nga huruhuru e 3/ hereni a runga e
  2/8 a raro, ko nga tohutohu mai a te Minita
 mo nga nanenane nei, me hoatu he wahine
 nanenane mana, ko nga nane ma, ka wha-
 nau mai ka whakaeke atu ano ki taua tame,
  kua awhekaihe ka hoatu ano kua tino rite ki
  a ia te ahua.
   Na e hoa ma i tupono te taenga mai o e-
 nei taonga, i te ra i mate ai tetahi tamaiti
 rangatira o Tuhoe nei, ara, he uri no Te Pu-
 rewa, uri o Whaene o Rangitihi, o Tuhoe
 koia tenei te putanga ki te ao, a, hui katoa
 nga rangatira o Tuhoe nei ki te tangi, a, ka
 tae te ope nei ki tetahi kainga ko te Takapa-
 u te ingoa, me era rangatira, me era hapu,
 a Kereru no taua ra ka haere ki Ruatahuna
 ki te tangi i te potiki a tana tuahine.
   Na  ka tuhia e nga rangatira i runga i te
 aitua e noho ana, he reta pohiri mai i te na-
 nenane hou nei, ka whakaaetia e Tupara, te
 kaute o enei nane 17 nga uha, I te tame e
 3 nga kuao, i whanau mai ki runga tima,
 hui katoa e 21, naomia atu ka whakakaka-
 hutia ki te kakahu kura, katitia te upoko ki
 te huia ki te pare koekoea, ka tonoa e Tupa-
 ra he tangata i mua hai whakaatu  kai te
 haere atu ka rongo te pa, katahi ka hui Ki
 roto o Rongokarae  whare, tata te kiki taua
 whare i te tangata, ka tae atu a Rakuraku ki
 te whariki whakairo ka horahia, tokorua ra-
 ua ko te Whiu Maraki ki te whakapai i roto
 i te whare, ka whakapuaretia  a roto o te
 whare 12 putu te whanui, 12 putu te roa o
 te waahi i puare i te tangata, ka tikina te
 tuuru mo Tupara, mo te kai mau atu, ka to-
 mo i te paepae poto a Houmaitawhiti ka ta-
 ngi te pohiri, anei taua pohiri.
   Haere mai e te manuhiri tuarangi, kaore
 he tangata hai karanga ia koe, na te Kawana
 i tiki ki te pu o te tonga kukume mai a inu,
 kukume mai a ihu, i te kaha o te waha o te
 tangata ka tu te nane nei, raua ko tana kai
 mau  mai. ka titiro ki tetahi taha, ka titiro
 ki tetahi taha, e hipihipi ana te whare katoa,
 haruru ana tera, ka kino tana nei haere. 
   


Timi Karai



 Tuhoe,



Niu Tireni 



           Hou Te Pouwhare.
            RIPOATA.
     Tari Wkakahaere Ora Mo te Katoa.
                Poneke Hepetema 9, 1903.
   Kia Haami Potangaroa, tena ra koe e koro,
 me nga mahi a to taua Kaunihera i tena
 takiwa. E  pouri ake ana te ngakau  i te
 korenga e kite i a koe i nga marae, e taea
 hoki te aha i nga raruraru. Tera pea kua
 rongo koe i naianei mo aku korero haere ki o
 taua marae. I takitahi nga mea i kitea e au,
 hei tere te mahi.
   I te pa i Whakataki, kotahi te whare i ki-
 no, kia tere te tahu atu ki te ahi. Ko etahi
 me taiepa, me waakatikatika te tu, me mahi
 hoki he whare tiko mo ratau.
   Heoi tenei. I waiho atu te kaumatua i
 Mataikona.  Ko te kauta tawhito te mea i
 mea ahau kia whakakorea. Me  naahi ano
 he ruuma ki muri o tona whare hei kitini.
 Ko te whare tiko ka rua. nga mea hei mahi-
 nga, a, me tiki he kura wai mo te whare
 nui. Heoi ano.
   I Oahanga kanui te ahua pai o nga kainga.
 e toru nga mea i whakahaua e au kia mahi
 whare hou 220 ratau, ara, ko Paku Teruawai,
 ko Tipene Teruawai, ko Tioi Renata. A, ko
 nga wharero Horiana ra, i meingatia atu e
au kia whakakorea.  I a au i konei i tae atu
 ano au ki te titiro i te wai e koropipi mai ra
i te taha o te maunga. I tau ano taku wha-
kahau  kia kohikohia e nga tangata o taua
pa he moni, hei hoko paipa hari mai i te
wai, a maku, a, ma te Tari ranei e whakaa-
ro tetahi taha o taua moni. E mohio ana
au he nui te pa mai o te mate ki nga tangata
o tenei kainga, i runga i te kino o nga wai.
Tetahi mea hei mahinga ma  nga tangata
katoa ko nga whare tiko.
   I au i konei ka haere au kia kite i te ko-
roua ia Raniera Kopua, kaati waiho ake ano
e au ma Manahi e tiaki, a, i whakahaua hoki
e au kia mahia tetahi whare hou mona, ki
raro atu i te waahi e tu ra tona kainga, kia
tahuna atu tera ki te ahi. Kua kiia atu e   i
au kia Manahi, ka tonoa e au ki te Kawana- • :
tanga kia arohatia e ia, a, kaati kua tukuna
nei e au i naianei taku tonoa Heoi mana e
titiro atu le painga, te kinonga ranei o te
tiaki i te koroua, Kei te tukuna e  au te



           
   kape o tenei reta ki a te Kumeroa. Heoi I
   kia ora.            .                       
            Na to tamaiti aroha.
              Maui Pomare
     HE HARI NO TE NGAKAU.
     Ki te Etita o te "Puke Ki  Hikurangi"
  tena koe, me o hoa i raro i a koe, e hapai
  maina i te taonga o te motu.
    He hari no te ngakau mo te panui a Ihaia
  Hutana, e mau nei i te "Puke" Nama 18 o
  tan 5. He whakaaro iho no te ngakau, he
  tika, he wa whakama tenei, e whai ake ana 
  au mo te wahanga tuarua o taua panui, mo
  nga tai-tamariki.
    He whakaae naku mo tenei kupu, nana
  nga tamariki katoa o nga motu nei. Me
  pewhea ra ? Me whakatutuki tenei kupu e
  kii nei te panui, kia whaka-tangata ke nga
  matua i a ratau, ka pai tenei whakaaro ki te
  tuturu, me ki ake au, me whai koha ano
  nga matua ki a ratau tamariki, i runga i te
  penei, hoatu tetahi eka whenua mo tau ta- '
  maiti, mo aa tamariki ranei, me tenei kupu !
  ano, mahia he oranga mou, mau a ko atu e 
  hono, ara, mo tau wahine me au tamariki, ]
  ko te wahanga tenei ki a koe, ka kore koe e 
  kaha ki tenei whakahau, kei te tuhera nga 
  rori o Kingi Eruera vii. Katahi pea ka tu-  i
  turu ienei kupu, kia whaka-tangata ke nga
  matua ia ratau;
    Ehara hoki i nga tamariki te hee ki taku
  whakaaro, engari no nga matua, koia i tika
  ai te panui a Ihaia Hutana, nana nga taita-
  mariki.  Kaati tenei.
    E aku hoa  e nga  tai-tamariki, tenei te
  titiro iho nei ki te panui a to tatau whanau-
  nga, a Ihaia Hutana mo tatau. Kanui toku
 pouri mo tenei kupa, kia whaka-tangata ke
 o tatau mataa ia tatau. E  kore e  tutuki
 tenei kupu, ki te kaha tatau ki te whakarite
 i tenei kupu o te panui nei, kia kaha tatau
 ki te mahi oranga mo tatau me o tatau ma-
 tua, kia ea ai hoki ta raua manaakitanga ia
 tatau, i te takiwa e kai ana tatau i te n o taiau
 whaea, me tenei kupu na; nga marama e
 wha nei, ko tau 20, 50, 80 ranei pauna, me
 hoatu ma nga matua tetahi waahi, ma tatau
 ano tetahi waahi, hei tango uhi mo nga pa-
 kihiwi, kia mahana ai i nga po roroa o te
 hotoke, hei tango kukumu paraoa hoki mo
 aua po ano i kiia ake ra. Ko te wahanga ki
 nga matua, me patai o tatau whakaaro hei
 aba ma nga kaumatua nei ?
   Taku whakahoki  mo tenei patai, tuatahi,
 hei whakaaro ma raua ki a raua paipa, tua-
 rua, hei whakapiki mai mo a tatau kukumu
 paraoa i kiia ake ra, tuatoru, hei kawe i o
 raua na whakaaro ki a raua na hiahia, i te
 mea he torutoru o raua na ra.
   Ko tenei wahanga ano o te panui mo nga
 Hoteera, me nga papa reihi, me nga teepu
 piriote, me arai e tatau o tatau whakaaro i
 aua taonga kino, kia kore ai e rite te kupu
 kino o te panui a to tatau whanaunga, kia
 tangata ke o tatau inatua ia tatau.
   E nga hoa kanui toku aroha iho kia tatau
 i be mea kua puta enei kupu i o tataa kau-
 matua.  Kaati e tutuki ai o tatau aroha kia
 tatau, ma te rite o enei kupu a ratau, mauri
 mahi mauri ora, mauri mangere, mauri ma-
 te. Ka  tiaki taonga ka ora, ka kore e kai i
 te waipiro ka ora, ka kore e moumou moni
 ki nga purei hoiho, purei piriote, ka ora, he
 tika enei kupu e aku hoa ki te whakaaro iho.
 Tenei, tatau ka whakamatau ki a ratau ko-
 rero i runga ake nei, ka kore ra e taea e ta-
 tau, kaati ka tuturu te tangata ke o tatau
 matua ia tatau, me te tuhera hoki o nga rori
o Kingi Eruera vii, hei wahanga ma tatau i
o tatau paraikete katahi ka kino ata te kupu
o te panui a to tatau whanaunga, e kii nei,
"te whakama"
   Heoi ano e hoa  ma, kei te tuhera nga
whenua  o te Kawanatanga  kia tatau, ina
hoki ra e ki nei te panui a to tatau whanau-
nga.  Tomo atu ki runga ki te whenua o te
Kawanatanga, ano ka kati o tatau whakaaro
ki te waipiro, ki te reihi hoiho, ki te piriote,
ma  reira tatau ka utua nuitia, te huri wha-
kamuri ma tataa ki o tatau mataa, he hoatu
na tatau i te aroha i kiia ake ra, kia rite ai
te kupu, me whakahonore e tatau o tatau
papa me o tatau whaea, na ko tera utu ano
mo  tatau, ki te rite ia tatau, katahi pea ka
taka te kupu kino nei, "he wa whakama
tenei," otira ka tino taka rawa atu taua kupu
i runga ia tatau.
         Whenua H Manihera.
   Ohaeretahi, Featherston, Wairarapa,

  He mea Perehi ki te Tari o "Te Puke".