![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 12. 15 August 1903 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
\_\_NAMA 12.] ... WAIRARAPA AKUHATA HATAREI 15, 1903. TAU TUARIMA. TE PUKE KI HIKURANGI, [PUTEA] Na, e mihi ake ana te ngakau kia tatau, ki te iwi Maori i enei wa, i nga wa o mua, kaore he kahu, ko nga mea i whiwhi kahu, e haere tuwhera tonu ana nga uma, e haere kore kahu ana nga ringaringa, me nga wae- wae kaore he potae, kaore he kameta mo te kaki, he aikiha ranei. Na, ki te. haere te tangata i ro ngahere, a- hakoa ua, ka takoto noa iho i te putake Totara, Rata.a i raro ranei i etahi puia Rakau, ka ka te ahi, ka takoto i te taha o tona ahi, aha- koa maroke taua waahi i takoto ai ia, kaere ranei, ka takoto tonu ia i taua waahi, ao ake te ra i a ia e moe ana, na ho mea ano i whai kai i taua ra katoa, he mea ano kaore i whai kai, i taua ra katoa po noa, ao noa te ra, ka whakatika ia i te ata tu, ka maa ki tona tu- tua, ka tatua i a ia kia kiki te mau o tona tatua, koi ara tona parakuihi, he tina, he hapa, na be wa ano o nga tangata e haere pera ana, mo nga ra e rua me te po kotahi, he wa ano rao nga po e rua me nga ra e to- ru, e haere pera ana, rae te maku o nga ka- hu i te ua i te hauku, i te huka, ranei, i te puaheiri ranei, na he maha nga wa pera o te tangata, i o ratau takiwa, ko nga whare o aua takiwa, ehara i te ahua o nga whare o te wa i whiwhi toki a te Pakeha nei, ko o ratau whare he tawharau, he puare nga pito e rua, he puare tetahi taha katoa, ka kai mai te hau ki roto, me te hau whenua, te marangai ranei, he ruarua-nga tino whare o o aua wa, kei nga kainga noho tuturu kei roto i nga pa tuwatawata, engari ko te nui- nga o te tangata, kei roto i nga whare wha- rau i kiia ake ra e au e noho ana, ahakoa ta- kakau, tangata moe wahine ranei, ahakoa kore a raua tamariki, whai tamariki ranei ra- ua, ahakoa pewhea te maha o nga tamariki koia rano to ratau ahua, na ko nga tamariki kaore e whiwhi ana ki nga kai pai, he korau te kai ka rapu ai, he. mamaku, haunga nga iwi mahi kumara, taro, e ahua pai ake ana era, i nga takiwa kore kumara, taro, a, e ka- tohia ana ki te pikopiko- mauku, mamaku, ka tao ka potuki ai kia maru, enei korero e pa ana ki nga iwi ki nga hapu me nga tangata noho i te tua whenua, he ahua ke o nga iwi o nga hapu o nga tangata noho i te tahata- ha moana, e ahua pai ake ana era, i o te tu- awhenua tangata, na tetahi mea nui hei titi- ro ma tatau ko nga tamariki ka tae nei ki te wa i whanau mai ai i te whaea, kaore he ka- hu, hei takai i te tamaiti, heoi, e takaia ana ki te hungahunga whitau, ki te kohukohu rakau, ki nga kahu Maori tawhito ranei, ko- ia tera nga kahu, a, pakeke noa te tamaiti ki te mau kahu, pera nae era e ki a ake ra, he puare te poho, te aroaro, nga waewae, nga ringaringa a kaore he uhi mo te upoko, ka- ore e kite horoi ana ki te wai o taua tamaiti mai o te ra i whanau ai tae atu ki tona pe- wheatanga te rahi, heoi, tona hopi, he horu- ti, te mea i whai horuu, ka ngawhawha nga waewae i te paru i te raupa, ka pania ki te * hinu. Na. ka marama tatau ki te ahua o te iwi Maori i aua wa, ara, koia nei etahi ahua o ratau i ana wa, a, kino ake etahi o tatau, a, pai ake etahi o ratau i enei i kiia ake nei. Na, me titiro tatau ki te ahua o naiauei, kua whiwhi tatau i nga whare pai, i nga ka- anga ahi pai, me nga whariki pai me nga pa- raikete pai, me nga kahu pai, kapi ana nga waewae nga ringaringa te upoko nga rapara- pa i te tokena, i te puutu, kapi ana te tinana katoa i te tuituinga o nga kahu, me nga pa- tene o nga kahu, te ai be waahi puare o nga kahu, o te whare ranei, o nga kahu moe ra- nei. Na kua whiwhi tatau i nga kai pai, rua nga kaumatua tae atu ki nga tamariki kai u, tae atu ki nga tamariki kua pakeke ake, a, tae noa. ki te tuturutanga o te pakeketanga o te tamaiti. Na, titiro atu tatau ki te ahua o te tipu o nga tangata o roto o te wa tuatahi, kua wha- kaatu ake nei te kai tuhi, a ka titiro tatau ki te ahua o te tipu o te tangata o naianei, kaore rawa e rite te ahua o te tu pakari kaha, ma- ia, me te roroa o te tangata, me te pai o te whakatipu o te tangata o nga wa tuatahi, ki o naianei, ko nga tangata o tenei whakatipu- ranga, kua ri iki haere, kua potopoto haere, kua whakarihariha haere nga ahua, me te ti- pu, a, kua kore e pakari te ahua o te tanga- ta, kua kore e kakama te ahua, kua kore e ka':a ki te mahi i nga tu mahi katoa, ahako- a, kua whiwhi i nga, pai katoa i kiia ake nei, kore rawa i rite ki nga whakatipuranga ta- ngata o tera wa. Na, e kia ana he nui te ora o nga tanga- ta o taua wa tuatahi i kia ake nei, kaore he mate mate penei me o tenei wa, a, he ora roa te ora o te tangata o aua wa, i e tenei wa, no reira e nga Iwi, e nga hapu, e nga matauranga kia kaha te titiro ki te take i penei ai to tatau ahua i naianei, me kore e kitea e tatau. Na, e ki penei ana te kai-tuhi, ki te whaka- aro ake a te hinengaro, kia kaha te ata whakaaroaro o nga pukenga katoa o tenei hanga o te whakaaro nui o enei wa, ki te ki nui i te tino take i kaha ai nga huarahi ma- te ki te tinana o te tangata Maori i naianei. • Na, ki te whakaaro ake a te kai-tuhi, eha- ra rawa i nga kai te take, ehara i nga kahu, ehara rawa i te moenga i runga i te papa o te whare. Engari ki taku ake whakaaro, ko nga mate he mea haere mai i nga Iwi he- ke mai o te ao, me nga Kaipuke haere mai ki enei motu, nana i hari mai nga mate o ia tu o ia tu, e i ki nei i te tangata ki te po, na, tetahi o aku ake whakaaro kei te ahua o ta tatau whakahaere i nga tamariki i te wa i whanau ai, a, tae noa ki te taenga o te ta- maiti ki te wha tau ki te rima tau, e titiro ana au he nui te whakaaro o nga matua i te mea ka whanau te tamaiti tae noa ' ki te rima tau, haunga a ko ake ki te whakakaka- hu i te tamaiti ki nga kakahu wuru katoa, a ka mutu era kakahu, ka tapatutia ki nga hooro ki nga paraikete ranei, ki nga Huru ranei, ka male te tamaiti i te hemanawa, i te wera, na kaore e kaha ki te ki ake, kei te mate ia i te pukaa, i te wera ranei, na, koia nei te- tahi wahi ara mate mai kia tatau tamariki, na, i whakaatu ano to tatau "Puke" i nga pepa kua hori ake nei, kei te whakawaha- wahatanga a te whaea, a. nga tangata ke ranei i aua tamariki tetahi take mate kia tatau tamariki, pera ano te ahua o te wha- kakakahu, n, ka tapatu ano ki aua hooro, ki aua paraikete, ki te Huru ranei, ka wha- kawaha ai, ka wha nga mate, e pa mai ki taua tamaiti ko te wera i te maha o nga ka- hu, ko te wera ake hoki i te tinana o te kai waha, ka patua te tamaiti e te ngenge, a, pa ana mai he ngoi-kore, a, kore tonu ake e ka- ha ki te kai, ka tipu mai nga mate huhua ki taua tamaiti, te ruaki, te tikotiko, te kirika, maremare, a, i runga i te kore kaore e ho- horo te kawe atu ki nga Takuta, ka mate rawa etahi, ko etahi ka ora ake, engari ka noho tonu nga purapura o aua tu mate i ro- to i te tinana o te tamaiti, ka tipu te tamaiti me te tipu ake hoki aua, mate i roto ia ia, na, koia nei te wahi rahi o tatau mate ki te titiro ake, ka apiti mai ai, ki te rere mai o nga mate o roto o te mamaoa o te waha o te- tahi ki tetahi, ko tetahi he tangata ora, ko tetahi he tinana mate tona, a, ka tangi mai te mamaoa, ara, ue haa o te waha, o te ihu ranei o tetahi ki totahi, ka heke i roto i te hau mapu o tetahi, ma te waha, ma te ihu ranei, ka tipu hei mate mo te mea ora o ra- ua. Na, kei nga tupapaku mate, tetahi titiro ma tatau, ko te mate o tetahi tupapaku bo mate rore ki te tangata, na, koi ara tetahi putake mate mai ki a tatau, koia i tika ai te ture Pakeha kia nehua te tupapaku i te toru o nga ra, kaua tenei hei pouritia e tatau aha- koa ware, rangatira ranei te tupapaku, tapu- kea atu ki te wahi i rite mona. Na, kaati ake enei tataku ake, me huri hoki o tatau whakaaro ki te titiro kia tatau kotiro, me a tataa tamariki taane o enei wa, ka hoki atu te whakaaro ki te ahua o te wha- kahaere mai o te wa tuatahi, na te ahua o naianei, kaore ano i puta noa mai nga tohu o toe pakeketanga o te kotiro, o te tamaiti taa- ne ranei, kua Waerea te ara tangata e te ta- ngata pakeke, kaore nei e rite ki te \\va tika, e hapai ai tena kotiro i te karihi o taua ta- ngata pakeke, a, na tana tu ahua ka takoto ke te takotoranga tamariki, ka kore tena kotiro e whiwhi tamaiti, na nga mea taane o aua tamariki pera, ka tere te pirangi ki te moemoe kotiro i te mea kaore ano i ri • te nga tau, a, ka roa e mahi haere ana i tera tu mahi ratau nga mea taane, nga mea wa- hine hoki, ka tipu mai i konei enei mate te pukupa, te mate kohi kiko, te huango, me era atu mate hoki, koia te kai tuhi ka mea atu kia koutou e nga tangata matau whakaha- ere o te iwi Maori, kia u tatau ki te whakapono ki te ture o nga Kaunihera Marae, kaua hei tahuri ki te turaki, engari kia kaha te tauto- ko, ko nga whakahehe a tatau ki nga ture a o tatau Kaunihera, me hoatu ki roto i te Ka- unihera ki reira whakatikatika ai, kua oti nga pa tuwatawata mo tatau i naianei, ko te Kaunihera Marae nao te tangata, ko te Kau- nihera Whenua mo te whenua, ko te ropu o nga takuta mate, te kai tohutohu ia tatau, na ko ta tatau whakahaere mo a tatau tama- riki, me tiaki kia rite nga tau ka moe taane ai, wahine ai hoki, me tiaki o tatau Kauni- hera tenei ahua o a tatau tamariki.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
![]() |
3 3 |
▲back to top |
![]() |
4 4 |
▲back to top |
NAMA 12 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATAREI 15,1903. [Wharangi No. 4] tapuna i mua me te tangi haere mai te kau- matua nei, heoi katahi hoki ra ka ringia te taonga nei a te roimata, ka pakaru hoki te mamae o tana whaereere me ona matua tu- pana i te mea he rakau ke kei te kitea atu, heoi pa nai ana te pouri ki ona tupuna me ona matua i te mea katahi ka mate penei te tangata ki tenei takiwa, tetahi take i pouri- tia nuitia ai, he tamariki tonu tenei tanga ta, he tamariki tonu hoki tana wahine, ka tokorua tonu a raua tamariki he mea ata whakamoe hoki raua na o raua tupuna kua rupeke ki te mate, heoi i te rahoroi ka tima- ta whakaeke mai a ona iwi tae noa ki te ina- ne tae noa ki te turei, heoi ko nga iwi i eke mai ko Ngatiapa, ko Ngawairiki, ko Ngara- uru, ko Ngatiruanui, ko Rangitaane ko Whanganui, ko Ngatiparewahawaha, ko Nga- tiraukawa, ko Ngatihine, me ona hoa Pake- ha o tenei tangata, ko nga kaari o te teihana, me Matara Koia o Whanganui rue etahi atu Pakeha, kaati be tamaiti uri rangatira tenei, he uri mokopuna kia Turi tona waka ko Ao- tea, hei mokopuna kia Ngawakataurua, he he uri mokopuna hoki kia Apahapaitaketake tona waka ko Kurahaupo, heoi ko tenei ta- maiti he tamaiti mate nui e tona tapuna he tamaiti kaha hoki ki te whakahaere i ana mahi kaa paahi hoki ia i te matauranga ku- ra, he tika hoki ona whakaaro koia tonu ki te mahi i nga mahi a tona tupuna ki te taha Pakeha, he mohio hoki ki te korero nupepa ra3 te tuhituhi Pakeha, koia i mama- etia nuitia ai taua tamaiti, kaati ka mara- ma mai nei koutou e nga whanaunga i tawhi- ti i te take mate o tenei tamaiti rangatira., ko te ingoa o tona whaereere ko Tutira Waka hei uri mokopuna kia Hakaraia te Rangipo- uri heoi tenei, i panuitia ai tenei tangata i mate i te tereina, hei tupatoranga ma te taa- ne ma te wahine me te tamariki o taua o te iwi Maori, kei waiho ko te tereina hei huna ia taua, i te mea hoki kua hangaia e to taua Kawanatanga aroha he pa tuwatawata ara hei arai i tenei kai i te waipiro, i te mea he- ki na taua kai ka mate etahi tangata i te wa- ka nei i te tereina, heoi no te taite i te 16 o nga ra nei ka nehua te tinana o tenei tanga- ta ki te moenga ona tupuna ona matua heoi ano tenei. No te 21 o nga ra nei ka mate atu tona tupuna wahine, ara, a Erina Ratana Ngahi- na i tangi nui ano tenei kuia ki tona moko- puna, i te matenga i mua atu i a ai, ko tenei kuia ka 70 pea nga tau nuku atu ranei he kuia rangatira tenei hei tamahine kia te Waitere Marumaru he kuia whai tikanga no tenei iwi no Ngatiapa, he kuia e hapai kaha ana i tenei taonga i te whakapono hei taonga moona uri mokopuna i muri i a ia, ko tenei kuia i kite ano ia i ana mokopuna tuarua, heke ai ia ki te po, otira mate rawa ake ia me ona matua me ona tungaane kua oti ia ratau ko nga kaumatua o te motu nei he pa tuwatawata mo nga uri whakatupu i muri i ratau, ara, huaina nei te ingoa ko Pire Kiore whakaora tangata, heoi ano e te Etita na te parekura aitua i tupono mai ki tenei wa po- to koia ka tukua atu hei mihi iho ma nga potiki o te aroha. Heoi ano kia ora ma te Ariki kaha rawa nana nei nga mea katoa i hanga e whakakaha o koutou tinana o koutou wairua, kia tu ka- ha ai a te "Puke" i nga wa katoa na to kou- tou hoa i roto i te pouri mo te mamae nui. Maremare Reupena. TE WHAI KI TE MATAURANGA. Whangaparaoa Hurae 2nd 1903. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koe me to Komiti, e hoa mau e uta atu ki ranga ki to tatau maunga, ara, kia te "Puke Ki Hikurangi" nga kupu e whai ake nei. E ki ana tetahi tangata e kore rawa ia e tuku i tana tamaiti ki te Kura, waiho tonu hei hoa moona he tamaiti kotahi hoki, te ki a tetahi tangata kaore he tikanga o nga ta- mariki, wahine ki te tukua ki te Kura, na reira kaore taku tamaiti wahine e tukua e au ki te Kura, e hoa ma, no te tau 1885, ka rongo au i enei kupu e korerotia ana e te tangata, tae noa mai ki te 27 o Hune 1903 ka hori nei, i patai tetahi Pakeha kia au i te 27 o Hune nei, penei te patai, e hoa hea- ha te take o nga tamariki Maori i tae nei ki nga Kareti, ara, ki Tipene, ki Te Aute, ki Hukarere, nga mea wahine, te hokinga mai ki te kainga Maori noho tonu iho ? ki taku titiro kei te ahua he aua tamariki, te mau o ratau kakahu, kua wareware ki te here i o ra- tau neketai, na te roa pea e noho ana ki o rata- ! u matua, pera tonu ano nga tamariki wahine, kua wareware ki te kooma i o ratau maka- we, taku whakautu mo taua patai, he mea an- o pea kaore e whakamaramatia e o ratau ma- tua, te ahua o te noho i te kainga Maori, me te ahua o te hoki ki te Kura, no reira i pohe he ai. Na e hika ma kia marama ki te patai a te Pakeha nei, me te whakahoki, anei hoki te- tahi hei tirohanga ma koutou te haere ki te Kura he taonga, te whiwhi 1d te matauranga he taonga nui whakaharahara, kauaka hei ki, na te Pakeha anake tenei mahi te Kura, kaore, na te Maori tonu no tua whakarere mai ra ano, no nga tipuna tuku iho nei, koi pohehe ki te patai mai kei whea o ratau. whare Kura, kaore ia koe e rongo ana e ki ana he whare maire, koi ana nga Kareti o o tatau tipuna i whakapaua ai to ratau kaha ki te ako i a ratau tamariki, kia whiwhi ki te matauranga ko nga tamariki i u ki te Kura ka whiwhi ki te matauranga, ko nga mea i hoki ki o ratau matua, kaore i whiwhi ki te matauranga, ko nga mea i whiwhi ka paa- hitia tetahi hei tangata korero wananga, ka paahitia tetahi hei Takuta, ara, hei tohunga Maori, ka paahitia tetahi hei kamura hanga whare, hanga waka, ka paahitia tetahi hei tohunga karakia paahi taua, me te wahine whiwhi ki te matauranga, ka paahitia hei whatu kakaha, hei mahi i nga tini taonga a te Maori ka mahue ake nei ia tatau, pera tonu hoki te whai ki te matauranga o te Pa- keha, ka puta i nga Kareti ka paahitia hei Roia tetahi, hei Takuta tetahi, hei Kamura tetahi, hei Minita, me era atu tini mahi a te Pakeha, e whakakoromakitia nei e te nga- kau, kiu whiwhi koutou me te wahine i whiwhi ki te matauranga, ka paahitia hei whatu tokena me era atu mahi, ua ki taku whakaaro he rice tonu te mahi a o tatau ti- puna Maori, mea tatau hoa Pakeha, ina ho- ki me Kara ka whiwhi ki te tika, kaati he- aha ia nei tatau ka whakahe ai tetahi ki te mahi a tetahi, ki taku whakaaro waiho te tahae kia tahae ana, heoi ano ma tatau he titiro, be whakawa hoki, ki te kitea ka tahae pangaa ki te herehere. Ka whiwhi ia ki te utu o te tahae, me te mahi tohunga waiho kia mahi ana ki te tu- pono ki te tika koi ara, ki te tupono ki te he hoatu nga kupu taunu, me nga kupu tawai ki tona kanohi, e kore ia e kaha ki te utu kauaka te kupu e hoatu i muri i te tuara, ahakoa e ki noa ana tatau kei te pohehe te Atua, maku noa e ki kaore te Atua i te po- hehe, ina hoki kaore he tikanga penei a te Atua, ko nga tangata e whanau mai ana ki tenei ao kia rite tonu te ahua, me nga tika- nga kia rite tonu, ina tonu he tauira ma ta- tau ko a tatau tamariki, kotahi te papa, ko- tahi te koka, he rereke te tama, he rereke te tamahine, he rereke te tuatoru, me te tua- .wha, me nga ritenga hoki, he ahu whenua tetahi, he mangere tetahi, be humarie teta- hi, be haututu tetahi, mehemea kaore enei ritenga huhua i homai e te Atua ki te ta- ngata, penei hei aha nga Karaipiture, we pewhea e tika ai nga kupu o nga ture kota- hi tekau i homai nei kia Mohi, ina hoki e ki noa ana i te ture VI kaua e patu, i rongo ake au na te ringa kaha tonu o te Atua i. whakangaro a Horoma me Komora. E ki noa ana i te Ture VII kaua e puremu, i ro- ngo ake au he wahine puremu a Rahapa i whakamaharatia nei e te Atua kia huna ia nga tutei, e ki noa ana i te Ture VIII kaua e tahae, i rongo ake au i tarewatia ngatahi- tia a te Karaiti me nga tahae, otira i puta te kupu a te Karaiti ki ana tahae, ko aia nei korua noho ai kia au ki Pararaiha, te rongo o muri nei kei reira tonu aua Katuarehe nei e noho ana, kei te whare whakairo, kei te tatari mai ki te hunga e haere atu aria. Me mutu i konei. Na to koutou hoa. Manihera Waititi. HE PONO HE WA WHAKAMA TENEI. He whakaaronga iho, be maharatanga ake ka ohorere te mauri, ka kitea he pono te kii, kua aua ata tatau kei roto i te wa o te wha- kama e haere ana, rite tonu pea me te mea ko te wa i a lwi raua ko Arama, i roto i te rau Piki e tu whakama ana, i te wa o raua a tu tahanga ana i roto i te Kaari o Erena. Ehara i te mea e te Iwi he tu-tara naku i to tatau nei whakama kia kitea mai e tawhiti, engari he whakakorikori, he whakaoho i te mauri kia maranga kia whakaaro, kei pehia tonutia e te hiamoe, e te ruuha e te iwi-kore, me te whakaaro kore, kua whiwhi o tatau waahi i nga taonga nunui, kua kai tatau i nga kikokiko mata, me nga kikokiko maoa, i kohuatia mai i tawhiti-nui i te honoi-wairua, kua kai tatau i te kikokiko i taurakina ki te huka-papa, kua kai tatau i nga wai ma, i nga wai whero, i nga wai pango i roto i te kohatu, kua tu whakamakiki tatau. Kua whakauhia, kua manaakitia, kua ata- whaitia e tatau o tatau tinana, ki te huruhu- ru hipi, ki te hiako kau, ki te katene ki te hiraka utu nui, me era atu mea i waho o te tinana, kua noho tatau i roto i nga whare maitai nga matapihi, nga tatau karaaihe, kua moe tatau i runga i nga peeti ngohe- ngohe, i nga pera whakairo ki te aho whero, kua kai tatau i runga i te kaupapa, he mea wero ki te matarau te hoaketanga ki roto i te waha, kua haere tatau i runga i te uira, I i te ahi, i te wai koropupu, kua rongo tatau I i te reo o tatau boa e korero ana mai i tua o nga maunga tawhiti, i tera taha ano hoki o nga moana, ina roto atu i te wai, ko te matauranga tenei e tahi ana i te ahua, me te atahuatanga o nga mea tuatahi i roto i te ngakau, kia kumea mai e te hiahia mo nga mea hoou, te kainga na te atahua o nga mea hoou, i memeha ata ai nga taonga nunui o te wa tuatahi, me te timatanga o te wa tua- rua. Ehara i te kupu kauhau, ehara ano i te tikanga i whakatakotoria kia pera, enga- ri na te pai ake o te whakaputa-ke-tanga o aua mea ra ano, na konei hoki tatau i mohio ai ki te whakama, na konei hoki i kore ai e hoki whakamuri te mahara, hei kukume mai ano i te ahua me te tinanatanga o nga mea o te wa tuatahi, na konei hoki i kore ai e mohiotia kei te tautohe nga mea o te wa tu- atahi, ki te wa tuarua, kua tara-maro hoki nga mea tuatahi. Ina hoki ra ko te kono- hi e titiro ake ana, e matakitaki atu ana ki te ahua o nga mea e puta hoou mai ana, ko te ihu e hongihongi atu ana i te kakara, ko nga paparinga kua huia e te hiahia kata, ko nga taringa e whakarongo reka ana, ko te waha e whakapakara ana i te reka, ko te ngakau e hao atu ana kia rahi, kia maha kia nui, kia tatu ai nga mahara, nae te hiahia nui atu o te ngakau. Na wai hoki i whakatakoto te whakaaro, kia whakamutua nga rakau o tu, o te wa tuatahi, nga toa rere moana, nga toa piki rakau, nga toa mahi kai, nga toa haaro I whitau, nga toa tarai waka, nga toa a-ata I whakanoho i te teka o te koo, nga toa taa [ kaharoa, nga toa whiri taura, nga toa waha | kai, nga peka, ara, wahie, nga toa toko o te I haere tawhiti tutaki whanaunga, me te tutu J taua, me era atu toona tini o nga mea kua memeha atu, kua kore i to tatau wa, he mea kua tara-marotia ki roto i te ngakau, me nga ringaringa, te mohiotia na wai ra tatau i tute, kia taka ki roto i te whakama, no reira, i kiia ake ai na nga wa. E whawhai aua hoki nga matauranga, e peehi ana i te ata- hua o nga mea tuatahi, kia watea mo nga I mea hoou. J TE MATAURANGA I PUTA MAI I TE KURA. I Ma \\vai hoki e korero tenei taonga nui o I nga Iwi nunui i raro i te ra, heke ana te i matauranga ki raro i nga waahi pouri o te 1 whenua, o te moana, piki ana whakarunga J taea ana te wa o nga kapua, horo ana nga I pa kohatu tatau rino, o tetahi Iwi o totahi i tetahi, kake ana te mana me te rangatira- tanga ki runga tau-wharewhare iho ai, otira ! tenei te mea hei whakaaro, hei titiro mo to tatau nei whawhatanga atu ki tenei taonga, ko tenei, kaua te matauranga i hopukia i te kura e tapukea, kia ngaua e te waikura, ka- ua hoki e puhia ki nga hau, ki nga kapua ranei o runga atu i nga hau, kaua hoki e puhia ki o koutou matua, kei mohio ratau kei te whaihanga koutou i te pa, hei wha- whaitanga atu kia ratau, a, ka whakaara pa ano hoki ratau hei awhina ia ratau, whakaa- ro atu kia ratau, ki te tini rawa o nga mano tau, me nga whakatipuranga i puritia mai ai, i whakaakona ki o ratau tikanga, me to ratau ahua, e mau nei i runga i nga morehu o to ratau whakatipuranga e ora nei i naia nei, kaua e puhia ki nga hau o te waha. Engari puhia o koutou matua ki le mea whakatinana, ara, ki nga whakatinana tang o te matauranga, i hopukia mai o roto i to kura, kia pera te taunga iho ki o ratau aro- aro me te pipi i haria e te karoro, i whaka- taka iho i te takiwa kia tau ki runga i te
![]() |
5 5 |
▲back to top |
![]() |
6 6 |
▲back to top |
NAMA 12 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATARE115,1903. [Wharangi No. 6] TE PIRE KIORE. Kaore pea e maha he kupu mo runga i o koutou pa whakaora, ara, i te Pire Kiore, o te tau 1900, me te Kaunihera whenua kua toha atu hoki, kua whanui ki runga ki nga moutere o Niu Tireni, a, me te wai e rere tonu ana ki roto i nga taringa, i ia wa i ia wa, tena pea kua kite koutou i nga kupu o te whaikorero a te Minita mo te taha Maori, mo runga i o koutou pa whakaora, kua uru koutou kei roto i te pa, ko te wuruhi kei wa- ho e miti ana e ngau ana i nga tu watawata kia pakaru, kia uru mai ki roto, e ki ana ho- ki a ia tera tetahi tikanga na nga iwi wha- ka tipu hipi, i nga whenua wuruhi, ka ahia- hi ka whiu te tangata i ana hipi ki roto i te taiepa, tera etahi reme i te moe i te taha o te kohatu, te marangatanga ake, kua ngaro nga katua me te nuinga ki roto i te taiepa, ka haere atu nga reme nei ka tara pekepeke haere i waho o te taiepaka maaha ra hoki mo ratau kaore i uru ki roto i te waahi hemana- wa, kei te kite ano tatau i te reme, e tara pe- ke ana, e whakatitiko ana, otira tenei te mea, no te putanga o te wuruhi e haere mai ana ka rere nga reme nei ki te taiepa, te taenga atu kua kati ke te keeti, kuhukuhu kau atu i waho, te hopukanga iho pau ake, a, kua rongo hoki tatau i nga whai korero a nga wuruhi, me turaki atu o tatau pa, ara, o ta- tau tikanga kia watea ai tatau ma te Pake- ha e whakahaere, raa te Pakeha e tiaki. E hoa ma e aku tamariki, e koutou katoa, ma wai e whakaaro nga pono o te kupu wha- karite, ma nga wa anake e ahu mai ana, e kore hoki e hapa ina hoki tenei, katahi ano ma nga Wuruhi e tiaki te Reeme. He aha- koa hei kupu whakamutunga, whakaaraara- hia nga mahara kia oho, he awatea, kia ka- ati noa nga Reme te tarapekepeke i waho o te taiepa, haere ki roto i te pa tarapeke ai. Hei konei mutu ai, kia ora te kai whaka- rere i te waka. Ihaia Hatana. Waipawa Akuhata 7th 1903. ETAHI MEA HEI WHAKAARO MA NGA MATUA O NGA TAMARIKI KURA. 1. Kia ma nga tinana me nga kakahu o nga tamariki. 2. Kia rua kaukaunga o nga tamariki ki roto i te wai mahana i te wiki. 3. Me paranene mo runga ake i te kiri, ka kakahu ai i etahi atu kakahu, kia rite te mahana o te tinana. 4. Me mau puutu, tokena hoki, a kia maroke tonu enei. o. Kaua e tukuna kia haere nga tama- riki ki te kura mehemea e maku ana nga kakahu. E kore te tangata e pangia e te mate mehemea e mahi tonu ana tana tinana kia mahana, engari ki te noho ia i roto i aua kakahu maku, kaore ia e mahi ana kia mahana tana tinana, katahi ka tuhera he huarahi mai mo te mate. 6. Kia makona nga tamariki i nga kai- nga katoa, kaua e tukua mate kaitia ki te kara. 7. Mehemea e tawhiti atu ana te kura i te kainga, hoatu kia nui he kai ma te ta- maiti hei hari. He nui rawa nga tamariki e kite ana au e mate kai ana i te kore kai o nga kainga, e whakapaua ketia ana pea nga hereni e nga matua ki nga Purei Hoiho, Piriota, me te Rama. Ma nga tamariki e ora tonu ai o tatau ingoa, heoi kia kaha te tiaki i a tatau tamariki. 8. Ka ahua mate ano te tamaiti kaua e tukuna ki te kura, a tikina atu he Takuta hei titiro, pai ke atu hoki te hoko rongoa mo te tamaiti kia ora, i te boko kai ma te tangihanga i muri o te matenga. Na ta koutou tamaiti aroha. Na Maui Homare. RARURARU REHITA KURI. Horowhenua Akuhata 6 1908. Ki te Etita o ta "Puke Ki Hikurangi" he whakaatu kia mohio ai nga tangata, ki teta- hi i mahia ki te takiwa o Raukawa, ko etahi tangata e whakapehapeha ana ki te Kaunihe- ra, no tenei rangi katahi ano ka kite, ara, tuatahi ko H. M. Tatere tetahi o nga kai Rehita kuri, i whakamanaia e te Kaunihera hei Rehita i nga kuri, no te haerenga atu ki tetahi kaumatua kia ana kuri, ki mai ana kaore ia e utu, ko te ingoa o taua Kaumatua ko Akuhata no Horowhenua, e rua taenga : atu o te Tatere ki te tono kaore i whakaae, katahi ka tukua e te kai Rehita ki te Tiama- na o te Kaunihera, kia whakaputaina he Ha- mene, katahi ka meatia e te Tiamana kia rua nga Hamene, e rua hoki ona kuri, ko tetahi o nga kuri he kuri ma iti, ko tetahi he kuri nui tonu, kaati no tenei rangi ka tuhera te Whakawa hara ki Rewini nei, ka tae ki nga keehi nei, ka mutu te panui atu i te ahua o te Hamene, ka korero ko te Roia o te Kaunihera, katahi ka uia atu e te kai Whakawa kia Akuhata, penei he tika he kuri ma iti tana, katahi ka ki atu ae kua mate, ka uia atu ano penei no nahea i mate ai, ka ki atu no te 80 o Hurae, kaati ko te Hamene no mua atu, ara, no te 29 o Hurae i hoatu ai ki a ia, heoi whakataua ana te hee ki a ia, ka mutu tera keehi, ka karangatia ano ko te- tahi o nga keehi mo tetahi o ana kuri, ka uia atu ano e te kai Whakawa, penei he tika tetahi o nga kuri, katahi ka ki atu ae he kai tiaki tonu noku tera, heoi whakataua ana te hee ki a Akuhata. Kaati no konei au i tuhi atu ai ki a koe, penei koe ka pai ki te panui atu i tena panui, hei whakaatu ki ngatanga ta, ki te kore e Rehitatia a ratau kuri, ka nui ke ake te utu mo nga kuri ina Hamenetia, ma koutou hoki e titiro ki tenei i runga ake nei, e rua nga kuri, i nuku atu i te pauna te utu. Na e te Etita te take au i tuhi atu ai i tena reta, he mea noku kia kite etahi, kua pa he whiu ma te Ture ki nga mea e takahi ana i te Ture, kaati mau hoki e whakamara- ma atu, penei ka pai koe, ko au hei tuku ko- rero atu ki te "Puke" i nga korero o tenei taha, ara, i nga mahi me era atu, heoi ano. Na Rere Nekitini. [Ae, e whakaae ana au ko koe hei tuku mai i nga korero o tena taha. "Te Puke."] PATU KIORE. No te 14 o Hune nei i timata ai te patu • Kiore o Taperenuiowhatonga, kaati i te ma- rama o Hune ka mate e 22 nga Kiore, i te marama o Hurae ka mate 19 nga Kiore, a, na nga kuri i patu e 4, hui katoa nga Kiore i mace, e 45. RONGO KORERO. Kotahi tetahi temaiti ka 10 ona tau, he kai hokohoko maati, i hopukia ia e nga Pi- rihimana, mo tona kohurutanga i tetahi Ko- hungahunga paku, ka tekau marima ano nga marama te pakeke, ara, i penei te kohu- rutonga a taua tamaiti i taua Kohungahu- nga, e tangi ana taua Kohungahunga, kata- hi ka peke atu te tamaiti nei, ka mauria te pepe nei, ka tae ki tetahi waahi kirikiri ka karia he rua, ka tuhera, ka komotia te pepe nei ki roto i te rua, ka uhia iho te konohi ki tona heipine, katahi ka tapuketia, me te tangi tonu ake o te pepe nei i te wa e tapu- ketia ra ia, me te rere hoki o nga waewae o te tamaiti nei ki te kiki me te takatakahi i taua pepe, a, ngaro nga ia, te mutunga o tona mahi, katahi ka whakapipitia e ia he kohatu ki runga i te rua o taua tamaiti. Ka ahua roa i muri iho, katahi ka peke atu ka mauria te tamaiti ora a tetahi wahine ki rei- ra ano mahi peratia ai e ia, ka kitea e nga tangata i konei taua mahi km > a taua tama- iti, hopukia ana e nga tangata, hoatu ana ki te ringa o te Pirihi, no tona maunga, ka- tahi ia ka korero i enei korero kua tuhia i runga ake nei, engari ki te titiro a te Ture, tera ano etahi tangata ke, kei muri i taua ta- maiti e whakahau" ana, kia mahia e taua ta- maiti tenei mahi kino ki nga Kohungahunga. WERA I TE AHI. Kotahi tetahi whare puni i wera i te ahi i Kairau e tata ana ki Nuparemata ko taua whare he mea kite mai e tetahi Maori i ta- whiti te weranga i te ahi, heoi ko tona oma- nga atu ki taua whare e werangia ra e te a- hi. Te take i wera ai taua whare i te ahi, he tahunga na tetahi kau matua Maori i to- na ahi ki roto i taua whare, he rere anake te kora o te ahi ki tahaki, mura tonu atu nga whariki, kai atu hoki ki te pakitara o te whare, he nui ano te kaha o te kaumatua nei, ki te tinei i te mura o te ahi, heoi kihei rawa i mamate te mura, ka he-manawa te kaumatua nei i te auahi, ka kore hoki e mo- hio ki te waahi i te toa, hei putanga mona ki waho ka hinga ki raro i te pukaa, ko te rerenga mai o tona iramutu i roto i te mura o te ahi, ka mau ki te kaumatua, ka toia atu ki waho. Ko te kaumatua nei ko Kohuru Le ingoa, ko ona tau kai ko atu i te 70, pau ka- toa nga huruhuru o te mahunga me ona pa- hau hoki i te ahi, i pahuhu katoa nga kiri o te tinana me te konohi hoki i te kainga a to ahi kaati he Karaitiana kai te rongoa i a ia ki te hinu, engari ki te ki e kore ia e pai, i te mea i tino hohonu rawa atu te kainga a te ahi i tona tinana. Kotahi tetahi ahi nui i Atakoana (Ardgo- wan), ara, i penei te timatanga o taua ahi, tera tetahi pataka (store house) i roto tonu i te taone 15,000 mano nga kaaho wehike e tu ana i roto, katahi aua kaaho wehike ka papa, ka mura hoki nga kaaho nei me te whare tonu atu. ka timata i konei te heke haere o te wehike i te tiriti, me te mura haere hoki o te ahi i roto i te wehike, puniu tonu te mura, ka tae ki tena whare ka wera i te ahi, pena haere tonu, a, tae noa ki te mira huri para- oa o taua taone, ka wera hoki taua mira i te ahi he nui atu nga tangata e tinei ana i ta- ua ahi, kore rawa e mate, i te kaha o te rere mai o te wehike o roto o aua kaaho, he ma- ha nga whare i pau i tenei ahi. engari kaore i mohiotia nga tangata i ma te, no te ata ra- wa katahi ano ka mohiotia, tokowhitu nga tangata i pau i te ahi. HE PANUITANGA KURA MO NGA MAORI. Kua riro mai i nga Tarati o nga Rahui o Papawai o Te Kai kokirikiri, te kainga o Rei- ri Tangekereti i te Ahikiore (Clareville) hei tuunga mo te whare kura mo nga taitama o te Iwi Maori. Ko te Timuaki o tenei kura ko S. G. Compton B. A. o Manuera Kareti Kemureti. Ko te Timuaki mo te wa i mua mai o te taenga mai o te Mahita tuturu, ko te Rora- tana, Minita i noho ra ki Papawai i mua. Kahore he utu mo nga kai ma nga tama- riki, me te whakaakotanga hoki i a ratau ki nga mahi o te kura, me nga mahi hoki o te Whakapono, me nga mahi hei oranga mo te tinana. Engari nga kakahu, ma nga matua. ano o nga tamariki e hoatu he kahu mo ra- tau, i nga kahu ano e tau ana mo te noho kura. Me tere te tuku mai i naianei tonu, nga Ingoa o nga tamariki e rite ana mo tenei kura, kia Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o te Kaunihera o Rongokako. Na, ki te tukua mai nga Ingoa o nga tamariki, me whakaatu • mai hoki nga tau o ia tamariki, me nga ka- raahe hoki i paahi ai ia i etahi atu kura. MO NGA TAITAMA O TE TAIHAUAURU Ka kimihia te mohiotanga o nga tamariki taane o te Taihauauru i ia \\va, i ia wa, a, ka whakaputaina he tikiti (Scholarship) ki nga mea o ratau e puta ana i aua uiuinga matau- ranga, hei kawe i a ratau ki etahi atu kura noho utu kore ai. Engari ki te rite te mo- hiotanga o nga tamariki tokorua, a, no Ngaati-toa tetahi o raua, ka hoatu ke ki a ia te tikiti, notemea ka mahia mai enei tikiti i roto i nga moni o te Rahui o Porirua. [Kia mohio ano nga matua o nga tamari- ki, e tuku mai ana ia ratau tamariki ki tenei kura, ko nga tamariki Maori katoa e uru a- na ki tenei kura, ka ata tirohia marietia e te takuta, i mua atu o tona urunga mai ki roto i tenei kura, ki te kitea e te takuta, he mate tona, a, he mate ranei kai roto i a ia e tipu ana, e kore rawa ia e whakaaetia kia uru mai ki roto i tenei kura, he wehi no nga kai whakahaere kei tupono he raruraru ki te ku- ra ina pangia nga tamariki e te mate.] TAUIRA POTO. ONGA TURE O TENEI PEPA. (Ture 1.) Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku- rangi" i te tau 10/ hereni. (Ture 2.) Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te ahua o te Ingoa ki waho o te kawa :— Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Greytown Wairarapa. (Ture 8) Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (Ture 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama : (Ture 5.) Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu 1 ana ki te tangata, me tuku mai te moni. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Printed and Published by T. RENATA.. Under the Authority of H. T. MAHUPUKU, at his Registered Office. Main-street Grey- town North, Wairarapa, N.Z.