|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 10. 30 June 1903 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 10 WAIRARAPA HUNE MANE 30, 1903 TAU TUARIMA
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
TE RIPOATA O NGA TAKE I WHAKA-
HAEREA.
I WHAKAOTIA E TE HUIHUINGA NUI O NGA KAU-
NIHERA MARAE, I TUKI ROTORUA, APERIRA 1903.
I runga i to Kahiti nama 14 o te 20 o nga
ra o Maehe 1903, ka whakaritea e te Kawa-
na kia tu te huihuinga nui o nga Kaunihera
Maori, i whakaturia i raro i te ''Ture Kauni-
hera Maori 1900," kia tu ki te whare runanga
Tamatekapua, i Rotorua i to Paraire te 17 o
nga ra o Aperira 1003.
I whiriwhiria, e nga Kaunihera o ratau
mangai ki taua Huihuinga, koia enei, ara:—
Takiwa. Ingoa o te mangai.
1. Arapawa. Tuiti Makitonore.
2. Arawa. Raureti Paerau.
8. Araiteuru. Tiemi Hipi.
4. Hokianga. Tamaho Rawiri.
5. Horouta. Apirana T. Ngata.
G. Kurahaupo. Raika Kereama.
7. Mahunui. Hoani H. Uru.
8. Maniapoto. M. Netanahira.
9. Mangonui. Riiwhi Heta.
10. Matatua. Pouwhare.
11. N'whatua. Poata Uruamo.
12. Raukawa. Rero Nikitini.
13. Rongokako. A. H. Kumeroa.
14. Tamatea. Ihaia Hutana.
15. Taranaki. Tutanuku.
16. Takitimu. K. K. Pere.
17. Tauranga. Taipari.
1S. Tokerau. Li. Waikerepuru.
19. Tongariro. Parati Paurini.
20. Wairoa. Waaka Te Haia.
21. Whangarei. Taui Pepene.
22. Whanganui Neri Poutini.
23. Wharekauri (Chatham Island) Henry
Hough.
|
|
2 2 |
▲back to top |
NAMA 10 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE TUREI 10, 1903. Wharangi No. 2
(a). Tekiona 16 : rarangi (8). I mari i
te kupu "marae" me apiti nga kupu "kainga,
tiriti ranei."
(b). Tekiona 16: Me apiti he rarangi hou
kia ahei te Kaunihera ki te hanga tikanga
"Hei whakahaere a hei tiaki i te haere a te
tangata haere hoiho, a te paki, kaata &c i
roto i te rohe o tetahi kainga Maori."
(c). Tekiona 25, me apiti atu enei kupu
ara, "Engari ia mo nga tikanga katoa i raro
i nga rarangi (4), (o), (8); (13) me te (14) o
Tekiona 16 me whiwhi te Kaunihera i nga
mana mo te taha ki te takahanga o ana pae-
roa e te Pakeha pera ano hoki me te Maori."
(d). Tekiona 17. Me patu tenei Tekiona
me te Tekiona 2, rarangi (2) o te Ture wha-
katikatika o te 1901, a me paahi he Tekiona
hou penei ara:—
"Ka whaimana te Kaunihera ki te whaka-
tu i roto i nga tangata Maori o tetahi kainga
pa ranei, i tetahi Komiti kia kaua e iti iho i
te tokotoru e maha atu ranei i te tokorima
ka huaina ko te Komiti Marae, a ki te wha-
kaaro ranei te Kaunihera be tika kia whakatu-
ria he Komiti mo etahi kainga, pa e rua maha
atu ranei a me whaimana taua Komiti, i raro
ano ia i te mana whakahaere o te Kaunihera,
ki te mahi ki te whakahaere i katoa i etahi
ranei o nga mana o te Kaunihera i raro i nga
paeroa e ata takua e te Kaunihera i runga i
te motini ki nga Komiti.
I raro i taua tukunga ka ahei te Komiti ki
te uiui a ki te whakatau i te takahanga onga
paeroa, a ki te tono kia utua nga whaina i
whakaritea mo tana tahanga, engari me-
hemea ka whakahe tetahi tangata ki te wha-
katau a te Komiti e ahei ana ia te piira ki te
Kaunihera, a mehemea tetahi tangata kaore
o utu i tetahi whaina i tonoa e tetahi Komiti
mo te takahanga i tetahi paeroa me ripoata
atu e te Komiti taua takahanga me etahi ku-
pa whakamarama ki te Tiamana o te Kauni-
hera."
(Ko te hiahia o te Huihuinga ma te Tari
o nga Kaunihera Maori e hanga mai he tau-
ira ruuri-whakahaere mo nga Komiti Marae,
mo nga uiuinga, me nga whakawa i raro i
tenei tekiona hou.)
(e.) Hei tenei pootitanga mema mo nga
Kaunihera e haere mai nei, (1904) o tika
ana kia wawahia nga takiwa Kaunihera, kia
whakahaerea o te Kawana tona mana i raro
i te tekiona 6.
(f.) Tekiona 18: Me uru nga kupu,
"E te Takuta Apiha mo te ora ki te taha
Maori."
2. E tono ana tenei Huihuinga kia wha-
katikatikaia te Ture Kaunihera Maori, ara,
kia whakawhiwhia ai enei mana hou ki nga
Kaunihera : —
(a.) Ki te uiui, a, ki te whakatau i ranga
i nga huarahi e whakatakotoria i nga hara
tuaiti i waenganui i te Maori me te Maori,
mehemea aua hara he ringa-pa, he tahae, he
whakapae, he whakakino ingoa, he kanga.
(b.) Ki te uiui, a, ki te whakatau i runga
i nga huarahi e whakatakotoria i nga nama
ririki a te Maori ki te Maori pera i te aronga
ote tekiona o te Ture Komiti Maori 1883.
(c.) Ki era waahi o nga takiwa Maori ka-
ore ano nei kia whakatuna he roopu takiwa
Pakeha ka ahei te Kawana ki te whakamana
i nga Kaunihera Maori o aua takiwa ki te
whakahaere i roto i aua takiwa i tetahi i ka-
toa ranei o nga mana o nga ropu takiwa mo
te whakatu hoki i nga tangata e tika ana hei
whakahaere i aua mana.
NAMA 3.
Nga whakatikatika mo nga paeroa.
Ko nga motini enei i paahitia e te huihui-
nga nui mo runga i tenei take:—
1. Ki te whakaaro a tenei huihuinga he
mea tika kia mama ai te huarahi hanga pa-
eroa kia tukua mai te mana hanga paeroa ki
te huihuinga nui kaua ki ia Kaunihera, ki ia
Kaunihera. Otira i te mea kaore i te rite-
rite te ahua o te noho a nga iwi o nga taki-
wa katoa me nga raruraru e pa ana kia ra
tou e ahei ana:—
(a). Mo nga take i pa motuhake ki teta-
hi takiwa, ma te Kaunihera o taua takiwa e
langa he paeroa, a ft tuku ki te Kawana.
(b). E ahei ana te huihuinga mo nga
paeroa e hiahiatia ana kia pa whanui ki nga
takiwa katoa mehemea ka kitea tera e tai-
maha rawa aua paeroa ki etahi takiwa ki te
;ape i aua takiwa kei whaimana aua paeroa
:i reira.
(c). Ko nga paeroa kua hanga e nga Ka-
manihera kua kahititia rae mana tonu a tae
noa ki te wa e kahititia ai te kaupapa topa
a te hui huinga nui.
2. He mea tika kia hanga e nga Kauni-
hera he paeroa;—
(a). Hei arai kei haria mai nga tamari-
ki ki roto i nga whare huihuinga i nga wa e
huihui ai te tangata.
(b). I raro i te rarangi 1 o te tekiona 16
kia whakaturia he whare tikotiko mo nga pa
Maori. Mo nga whare runanga kia rua nga
whare tikotiko, kotahi mo nga tane, kotahi
mo nga wahine.
(c). Mo nga Kaunihera e tika ana me pe-
nei he kaupapa mo nga toka-kuku:—
(1). Ka ahei te Kaunihera ki te tuku pa-
nui me whakairi ki nga pa Maori o te taki-
wa, a ki tetahi wahi o uta e tata ana ki te-
tahi toka-kuku ki te rahui i taua toka-kuku
mo te wa e whakaarohia e te Kaunihera he
tika.
(2). Kia kotahi marama te roa o te taki-
wa hei panuitanga ma te Kaunihera i mua
mai i te ra e timata ai te kati o taua toka-
kuku,
(3). Ka whai-hara te tangata, Pakeha,
Maori, ki te takahi i taua rahui i te wa e a-
raitia ana e te Kaunihera.
(4). Kaua rawa te tangata e mahi pipi,
tio, kuku, ki nga wahi e tutata atu ana i te
hawhe-maero ki te taha o nga putanga mea
kino (sewerage outlets).
(d). Mo nga kararehe mate. Kua whi-
riwhiri te huihuinga nui i runga i te tohu-
tohu a Takuta Pomare e pai ana kia wha-
katikatikatia te paeroa a nga Kaunihera mo
nga kararehe mate kia penei te aronga:—
(1). E ahei ana kia tanumia nga karare-
he mate ki roto i te rohe o tetahi kainga, o-
tira ko te wahi tanumanga kia toru tiini te
tawhiti atu i te whare tutata mai e nohoia
ana e te tangata, kia kaua e papaku ake i te
ono putu te poka, a kia toru putu te mato-
toru o te oneone ki runga.
(2). Kaua e tanumia tetahi kararehe ma-
te ki te taha o tetahi puna wai, awa wai
ranei e meinga ana hei Kai ma te tangata,
mehemea ka whakaarohia tera e rere atu he
kino ki roto i taua puna awa wai ranei.
3. Mo nga Tohunga Maori. Whakata-
ua ana e te huihuinga me penei he kaupapa
paeroa: —
(a). Me whai raihana te tohunga ka ahei
ai te mahi i roto i tetahi takiwa.
(b)- Ko te utu mo te raihana kia kotahi
pauna.
(c). Ko te tangata e mahi tohunga ana
kahore ona raihana ka ahei kia whiua ki te
moni kia kaua e neke atu i te £50.
(d). Ko te tangata e meinga ana he tu-
kunga aa tetahi tohunga me inatua whiwhi
ki te raihana.
NAMA 4.
NUA KOHE TAUPATUPATU.
1. Mo te moutere o Motiti.
I runga i nga korero i takoto ki te aroaro
o te huihuinga mo te tono a te Kaunihera o
Tauranga kia uru te moutere o Motiti ki roto
i te takiwa o Tauranga, a i runga i nga wha-
kahe a te Kaunihera o Te Arawa, a, i runga
hoki i te kupu a te Minita mo te taha Maori
whakataua ana e te huihuinga:—
"Me tuku atu ma nga tangata Maori e
noho ana i Motiti e whiriwhiri, ko ta te toko-
maha o ratau e hiahia ai koia tera."
2. Mo te Matata. I tono te Kaunihera o
te Arawa kia whakaurua mai te waahi e no-
hoia ana e te Tawera kei roto nei i te rohe o
Matatua kia whakaurua mai ki te rohe o te
Arawa.
whakaaetia ana e te huihuinga
3. Mo Waikare-moana. Irunga i te to-
no a Le Kaunihera o Matatua, whakaaetia ana
kia nekehia te rohe o Matatua kia uru mai
nga pa o Tuhoe i te taha tonga-rawhiti o
Waikare-moana.
4. Mo Runanga. J whakaaetia te tono
a te Kaunihera o Tongariro kia hikitia atu
tona rohe kia uru mai te waahi o Runanga
Nama 1, Runanga Nama 2 Poraka i uru atu
ki te rohe o Matatua.
5. Ko nga tono whakatikatika i nga waa-
hi raruraru o nga rohe i waenganui i Kura-
haupo, Whanganui, Taranaki, Maniapoto,
Tongariro i unuhia.
6. Ko te tono a te Kaunihera o Wairoa
mo te waahi raruraru i waenganui ia raua
ko Hokianga i penei te ripoata a te Huihui-
nga:—
E kore tenei e whakaaetia. I te mea ko
nga rohe Kaunihera o te takiwa o te Tai-To-
kerau i haere i runga i nga rohe kaute Pa-
keha, kaore i ranga i te rohe a-iwi, e kore e
tika kia puare he whakatikatika mo tetahi
waahi kei oho he raruraru ki katoa
7. Ko te tono a te Kaunihera o Tamate»
kia whakatikatikaia te rohe i waenganui ia
raua ko Kahungunu, ara, kia uru ai ki te ro- I
he o Tamatea nga pa Maori i te taha tonga I
o te awa o Waikari e taia ana ki te ngutua- I
wa o taua wai, i whakaaetia. I
NAMA 5
I raro i te tekiona 15, me te tekiona 29 i
te mea e ahei ana nga Kaunihera ki te whi-
riwhiri a ki te ripoata atu ki te Kawana mo
nga take e puta ai he ora ki te iwi Maori,
koia enei take i whakaarohia ai e te Huihui-
nga Nui kia tukua atu ki te Kawana me ana
Minita hei whiriwhiri ma ratau ara:—
I. HOHIPERA.
(a). He mea tika kia whakaturia ne Ho-
hipera ki nga takiwa Maori, kahore nei he
Hohipera Takiwa (District Hospitals) a e to-
komaha ana ko nga tangata Maori, hei Ho-
hipera mo nga turoro Maori me era atu tu-
roro.
(b). Ma nga Kaunihera Maori me nga
Maori o aua takiwa e kohi he moni hei awi-
na i te hanganga me te whakahaerenga o aua
Hohipera.
(c.) Me awhina ano hoki nga tangata
Pakeha o roto i aua takiwa.
(d.) E tono ana tenei Huihuinga kia pai
te Kawanatanga ki te awhina kaha kia taea
ai tenei tikanga.
2. TE MAHI TIAKI TURORO :——
He mea tika kia awhinatia nga kotiro Ma-
ori kia whakaakona ki te mahi tiaki turoro,
a. i runga i tena e tumanako ana tenei Hui-
huinga kia whakaurua kotahi, tokorua ranei
o aua kotiro ki roto i nga Hohipera takiwa
mo te wa, a, i runga i nga whakaritenga e
whiwhi pai ai ratau ki te matauranga tiaki
turoro.
3. Ko nga takuta e awhinatia ana e te
Kawanatanga hei takuta mo nga takiwa Ma-
ori me tuku i raro i te Tari Whakahaere i te
ora mo te katoa mo te taha o a ratau mahi e
ahu ana ki te rongoa i nga Maori e pangia
ana e te mate.
4. E tono ana tenei Huihuinga ki te Ka-
wanatanga kia whakakorea te arai o te Ture
e mea nei me matua whiwhi te Maori i te
raihana ka ahei ai te hoko pu, paura
(ammunition) hoki.
5. Ki te whakaaro a tenei Huihuinga ko
te wa tika hei whakatuwheratanga mo te pu-
puhi manu Maori i nga tau e puare ana i te I
Ture, ko waenganui o Aperira kaua i te 1 o I
Mei.
6. E tono ana tenei ki te Kawanatanga J
kia whai whakaaro ratau ki te arai, kei tu-
kinotia nga tanumanga tupapaku Maori, me
nga waahi tapa, ma te Kawanatanga e wha-
katupato ki nga Pakeha e haereere ana ki te
matakitaki whenua (Tourists.)
7. E tono ana tenei Huihuinga kia wha-
kaaetia e te Kawanatanga kia whakamanaia
etahi Pirihimana Maori hei mahi i raro i te
mana o nga Kaunihera Maori, a, o te Tari
hoki o nga Pirihimana.
8. E tono ana tenei Huihuinga ki te Ka-
wanatanga kia hanga tetahi rarangi Ture
kia ahei te Kawana i runga i te tono a teta-
hi Kaunihera Maori ki te rahui i etahi tau-
nga ika o te moana ma nga Maori anake e
hi i raro i te mana o te Kaunihera.
9. E tono ana tenei Huihuinga ki te Ka-
wanatanga kia whakakorikoria kia kaha te
whakahaere o te rarangi arai i te wahine Ma-
ori kei kai i te waipiro.
10. He mea tika kia whakatikatikaia te
ture mo nga kura Maori kia whakakorea nga
Komiti Kura, engari kia whakaturia ko nga
Komiti Marae o nga pa kai reira nei nga ku-
ra hei Komiti whakahaere mo aua kura, kia
taea ai te akiaki kia haere nga tamariki ki te
kura.
NAMA 6.
He nupepa ma nga Kaunihera Maori.
1. Me tu tetahi nupepa hei panui i nga
korero o nga mahi a nga Kaunihera (Marae)
Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Kauni-
hera Maori 1900."
2. Ko nga korero mo taua pepa koia enei; —
(a). Ko nga ripoata o nga hui o nga
Kaunihera (Marae) Maori.
(b). Ko nga reta tuku mai e pa ana ki
nga mahi a nga Kaunihera Maori.
(c). Ko etahi korero o nga Kahiti e ti-
ka ana kia panuitia ki te pepa, me
nga kupu tohutohu a te Kawana-
tanga.
|
|
3 3 |
▲back to top |
NAMA 10 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE TUREI 30, 1903 Wharangi No. 3
WAIRARAPA MOANA.
He panuitanga- tenei ki nga tangata me
nga hapu, e pa ana ki roto i taua Moana i
uru nei ki te ota a te kooti o te tau 1883,
me nga tangata i uru i ronga i te riiwhi ta-
ngata mate o roto o te ota kua kiia ake nei,
me nga tangata e tika ana kia uru ki roto,
i runga i te riiwhi tangata mate o roto o te
ota ano kua kiia ake nei, ka tu te hui mo te
oha a o koutou tipuna a o koutou matua, i te
5 o nga ra o Akuhata te tau o to tatau Ariki
1903, ki Papawai waahi o Wairarapa, na, he
whakaatu tena ki te ropu Poari whiriwhiri.
hei whakahaere i Wairarapa Moana, me te
ropu rangatira kaumatua whiriwhiri o te iwi
o nga hapa 6 taua Moana, me tae mai koutou
i taua ra ki Papawai, ki reira whakakapi ai,
whakaurua ai etahi atu mema hou ki roto i
. aua ropu kua kiia ake nei. Tuarua, ki te
oti aua ropu e rua te whakatikatika, ko reira
tahuri ai te ropu o te iwi ki te whiriwhiri i
nga rahui, e tika ana mo nga hapu o taua
Moana, kua kiia ake nei, ka mutu, ka mahia
te ripoata kotahi ki te ropu takawaenga,
kotahi ki te Minita Maori o to tatau Kawa-
natanga, kotahi ki te ropu ano o te iwi ake,
na i muri o tenei, ka whakaritea te ra tuturu
e tae mai ai te Minita Maori ki waenganui o
aua ropu e rua, ata whakaotioti ai i aua ta-
ke rahui o roto o taua ripoata a te ropa o te
iwi, a, ko te ra i rite ai i to tatau Minita, e
ahei ai ia te tae mai, he Haterei, he Mane
i te mea e tu ana te Paremata o te koroni,
heoi e nga hapu e nga tangata, tane wahine
koia tenei nga whakaritenga i oti ia matau,
i te aroaro o to tatau Minita:—
I te 19 o Hune nei i te Tari Kawanata-
nga i Poneke, na kia tae mai koutou i ru-
nga i te rangimarie i te pai i te whakaaro
kotahi ki te whakaoti pai i enei take katoa,
kua kiia ake nei, kia ora koutou.
H. T. Whatahoro.
H. Aporo Te Maari.
A. H. Kumeroa.
Purakau Maika.
Whanganui.
Mei 9th, 1903.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tena koe te tangata whakahaere o
te "Puke," hei putahitanga mo nga mahi
me nga maharatanga a te hunga kua whiri-
whiria i roto i tena iwi i tena iwi o Aotearoa
me te Waipounamu, me era atu waahi o te
ao whanui.
Panuitia nga kupu e whai ake nei, hei ti-
tiro iho hei whakamahara i te ngakau ki te
ora, ma te aitua kei mua i te aroaro o ia ta-
ngata o ia tangata, ko te Paremata te kai
hanga ture mo nga iwi o tenei koroni, tae
noa ki te whenua me nga taonga, e tupu ai
te ingoa rangatira mo te motu, e ora ai te
tangata e whiwhi ai ki te pai rae te rangi-
marie, e reka ai te kai, e au ai te moe, e ko-
akoa ai te paparinga o tetahi ki tetahi, otiia
ko te aroha ki nga kupu a te hunga mate, e
kore e taea te whakarere ohorere toku nga-
kau, notemea ha ratau kua mate ra nga kupu
tohutohu, e tomo «i roto i te ture hei
pa tuwatawata, notemea i te wa i nga tupu-
na, he tangata te hoa riri o te tangata, no
tenei whakatupuranga ho ture te hoa riri, he
mate te hoa riri, otiia ko te moni anake te
ringaringa katau, e taea ai nga mea katoa e
hiahiatia ana e te hinengaro, engari me wha-
kahaere taua moni i runga, i te ngakau tupa-
to, ko te whenua to tatau nei taonga nui ara
to te Maori, rite tonu ki te moni, i kiia ake
nei ma te. tupato o te whakahaere ka ora, ka
mau, ka kore te whakama e tata ki o papa-
ringa, i runga i. te maharatanga iho mo nga
ra e haere mai nei heoi ano te ora, te pai, te
kaha, te rangimarie te mana, te rangatirata-
nga, mo te iwi, Maori ko te ahu whenua ko
toku ngakau e tumanako tonu ana kia kore
rawa nga iwi Maori e riro hei kai mahi ina
nga iwi ke o te ao, mehemea ra he pono he
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 10 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 30, 190. Wharangi No. 4
iwi tatau no Aperahama no Ihaka kaati enei
kupa na he whakaatu tenei ki nga whanau-
nga i tera waahi i tera waahi o te mota e
mohio ana au ko etahi tangata torutoru noa
o te iwi Maori kua matora te tirohanga o te
ngakau me nga whatu konohi, ko te nuinga
kaore engari kai te kaka tonu o te ihu ka
mata ahakoa kuare mohio ranei ki te reo
Pakeha ? na e hoa ma kia tupato, te atawhai
Pakeha, kia tupato te waiho noa i te Pakeha
i to kainga noho ai kia tupato te whakarite
Pakeha hei mahi i o mahi, notemea ko tena
iwi, kua mohiotia e te ao ko te moni toona
teina, tuakana, tuahine, papa, whaea, moko-
puna, whanaunga ranei, kaore i te toto i te
kikokiko ranei ara kia tutuki raano ona tan
heoi katahi ka mahue ona tikanga ki ta-
ana hiahia i kite ai, kia tupato ki te ture o
nga kaimahi ko te taha reo Pakeha taku i
kite ai, kaore ahau i te mohio kua oti ranei
te whakamaori kaore ano ranei, engari ko
taua ture e penei ana te aronga, ka noho te
Pakeha ki a koe mahi ai i o mahi ahakoa he
aha te ahua o te mahi, a ka tupono te aitua
ki tona ringaringa waewae ki tetahi waahi
ranei o toona tinana ka mauria atu pea ki te
whare turoro a ka hemo ki reira ka mohiotia
no te mahinga i to mahi i takea ai te mate
heoi ano ka peke mai nga ka whakahaere
o te ture o nga kai-mahi ka tono kia utua e
koe te £400 pauna tenei ako etahi aronga o
taua ture, engari tenei ano tetahi huarahi
whakangawari, ara, ki te rite ta korua kore-
ro ko to kai mahi, me inihua e koe to kaima-
hi ko te utu 10/ hereni i te rau, mo te tupo-
no rawa ake o te aitua ki to kaimahi na ka
riro ma te Tari inihua e utu nga ruihi katoa
o to kai-mahi engari ite wa tonu i pangia ai
to kai mahi e te aitua, kia tere tonu te wha-
kaatu ki te Tari inihua tenei ake tenei ake,
otiia ma koutou e titiro i taua ture me te
whakatikatika 1902 No 61.
Engari ko ahau e hiahia ana kia whaka-
tikatikaia taua ture, ara, kia kiia ma nga
kai-mahi ano ratau e inihua, ko te take i pe-
nei ai ahau, mehemea tenei tetahi tangata,
kotahi 100 eka tona whenua, he wahine tana
he tamariki engari ka whakarite kai mahi
ia hei tua hei mahi i tona whenua, a. ka
hingaia tetahi o nga tangata mahi e te rakau
ka mate, i te mea kaore taua kai-mahi i
inihua, na ka totoro mai te ringaringa o te
ture nei ki te £400 pauna, heoi ka riro pea
te whenua nei hei utu mo te £400 pauna,
heoi ka pohara tonu ake te tangata nei, me
tona wahine, me a raua tamariki, na be aha-
koa e utua ana e koe to kai mahi i te wiki, i
te eka, i te utu topu ranei, kaore kaa he rite
nga a te ture mo tena ; e hoa ma, mehemea
kotahi tekau e rua tekau nga kai-mahi a te
tangata he tekau 10/- te inihuatanga i te
tangata kotahi e tetahi taimahatanga ano
ki nga tangata ahu whenua, tenei ano etahi
kupu taihoa hoki e tuku atu kei apiapi a Te
"Puke" a ka kore wahi mo a koutou wha-
kaaro mo taiau.
Na to koutou hoa
Mamaetahi.
Eruera Te Kahu.
Pariroa.
Hune 5th, 1903.
Ki te Etita o te "Pake," tena koe.
I tae mai a Hare Parata ki konei ki te ti-
rotiro i te ahua e te kainga, i te 4 o nga ra o
Hune ka tae mai ki Pariroa, ko taana kupu
ki Pariroa nei, he nui te pai, kua neke ake
te pai i tera taenga ona i te tuatahi, a, e tino
u ana tenei kainga ki nga tikanga o te Ture
whakapai Marae i raro i te mana b te Kau-
nihera.
Ka kaha ia ki te kii ko te karaihe tuatahi
tenei o nga kainga kei te takiwa o te Tai-
hauauru, haaunga ia a Parihaka, kaati ko
nga whare kikino i wahia o Pariroa pa, ti-
mata mai ia Noema 19C2 ki te 1903 o te ri-
ma o Hune nei, ko nga mea i hanga houtia
ki te whare papa whare moe, ko nga whare
ririki 4, ko nga whare takotoranga utauta ara
pataka e 4, 5 i hanga katoatia ki te papa,
kaati ko nga whare katoa kei tenei kainga
e 28, haaunga nga whare ririki, ko tenei ka-
inga ko Pariroa, he kainga hou, no te tau
1895 ka tu te whare kotahi i te tuatahi, no
te tau 1896 ka hanga etahi tae mai ki naia-
nei, kaati ko te 7 tenei o nga tau e kaha
ana te nohoia o tenei kainga.
Heoi i te 5 o nga ra ka tae a Hare ki te
Takere, ka tae atu hoki ahau ki reira ki te ,
awhina atu ia Hare Parata mo tona taenga
mai ki tenei kainga tauhou, ki te Takere
Manutahi, ka tae matau ki te kainga ka ho-
ho i roto i te whare, ka tangi te pere kara-
kia o te whakahaere a Wereta raua ko Wi
Pere ka mutu te mahi ka whai kupu a Ha-
re Parata, he whakaatu i te tikanga o taana
haere kia Tumahuki, kia Tupatea me te iwi
o taua kainga.
(1.) Ko taku haere be aroha kia . tatau,
ki te Iwi Maori e haere mai ana au i te aroha,
ehara hoki i te mea moku te pai, ina whaka-
pai koe i to whare, engari mou ano me tau
wahine me au tamariki, heoi taku he titiro i
te pai, he ki atu ko te waahi i te hopua wai i
waho ha kia whakatakaia kei kaukauria e nga
tamariki ka mate, me nga otaota kia tahia,
e mohio atu ana hoki au no Parihaka koutou
no Parihaka au, haere ki Parihaka kaua e
waiho atu nga tikanga pai, haria mai, he
tauira hoki tena no tenei whakatupuranga.
(2.) Kaore he ritenga o ta Kaunihera, ko
ta te Kaunihera, ki te moe koe i te wahine a
tetahi tangata kua ki te Kaunihera kaore e
tika, whakahokia ano ki te tangata, nana, ki
te tahae koe i nga, kau kua riria koe e te Ka-
unihera, me era atu tini mea e tahaetia ana
e koe, heoi ano ma te Kaunihera, ko tenei kia
•ora koutou, e poto ana taku taima e haere
ana au ki te takiwa o Parihaka, kia kite i nga
morehu a te mate, kaati ka nui te pai o te
Iwi i runga i enei kupu a Hare Parata.
Ka ta koutou mokai.
Wiremu Tupito.
Tiamana o te Kaunihera o Taranaki.
PANUITANGA KURA.
Ki nga rangatira, ki nga reo, ki nga hui-
huinga tangata, tena koutou.
He panuitanga tenei i raro iho nei, ki nga
matua taane wahine, me nga tamariki taane
o Wairarapa, tae atu hoki ki te Taihauauru.
Kua hokona mai e te Haahi te whare nui,
me te whenua hoki o te wahine a Takereti
(Lady Tancred) kei te takiwa o (Clareville)
Taratahi e tata ana ki Katataona waahi o
Wairarapa hei kura mo nga taitama o te
lwi Maori, a, kua whakatuheratia taua kura
i naianei.
Kua whakaturia ko te Rev. S. G. Comp-
ton B. A. o te Kareti nui o Keimipiriti wahi
o Ingarangi, hei Mahita mo te kura, a, no te
4 o nga ra o tenei marama i rere mai ai ia i
Ingarangi, engari mo tenei wa poto ko te
Rev. Wiremu Rorihana te kai whakahaere o
te kura, kia tae mai rano te Mahita, tuturu
ka mutu ai ia te whakaako.
Ko te whakaaro o nga Tarati kia whaka-
haerea tenei kura i runga ano i te tauira o te
Aute. Ko nga tamariki taane hei uru ki te
kura, ko nga tai-tamariki taane kua paahi i
te karaihe tuawha aha atu ki runga. Ka
whangaitia ratau, ka whakaakona hoki ki
nga mahi o te kura,, me nga mahi o te wha-
kapono, me nga mahi hoki hei oranga mo te
tinana, kaore he Uta, engari ko nga kakahu
ma nga matua ano o nga tamariki e hoata
he kaha, i nga kahu ano e rite ana mo te
kura.
Ko nga moni hei whangai i te kura, ko nga
moni kua whaiti mai. me nga moni reti hoki
o nga rahui kura, o Papawai, me Kaikokiri-
kiri.
E ahei ana nga tai-tamariki o te Tai-
hauauru ki te uru mai ki tenei kura,
otira e penei ana te aronga, ko nga tai-tama-
riki o Ngaati-toa hei uru i te tuatahi, a, me-
hemea ka watea he ruuma o roto i te kura
mo etahi, hei reira uru mai ai etahi atu.
Ko te tikanga mo nga tai-tamariki o te
Taihauauru hei uru ki te kura, e hoatu ana
kia ratau he (Free Scholar-ship) e nga Ta-
rati o te kura rahui o Porirua.
Kaati ko nga tangata katoa e hiahia ana
ki te taku mai ia ratau tamariki ki te kura,
me hohoro te tuku mai i nga Ingoa o a ratau
tamariki kia A. H. Kumeroa Tiamana o te
Kaunihera o Rongokako, kia Rev. A. O.
Wiremu o Putiki, kia Rev. Teri Paerata o
Papawai, me Roma Parakitini o Kereitaone,
Heoi kia tumanako i roto i o koutou whaka-
aro rangatira tenei panui.
TE WHAWHAI A HEKE.
WAAHI II.
(Ko te korero o te whawhai i waenganui
ia Hone Heke me Iwi Pakeha, ki te Tai-toke-
rau i te tau 1845, he mea korero na tetahi o
nga kaumatua rangatira o Ngapuhi kia Tiati
Maninga, be mea tuhituhi hoki ki te. reo
Pakeha.
Ko te take i panuitia ai tenei korero, hei
titiro whakamuri ma nga tamariki o tenei
whakatupuranga, ki nga mahi nunui i mahia
e o ratau tapuna i nga wa kua pahure ake
nei, kei wareware ia tatau i te iwi Maori nga
mahi a o, tatau tupuna, heoi te whakamara-
ma.)
No muri iho i te tuanga i te haki, ka wha- I
kaaro matau tera e tu he pakanga,- otira ki- I
hei i tu he pakanga, engari i whakaturia ano I
e te Kawana tona pou haki, no te rongonga
o Heke kua tu ano, katahi ka tuaina ano e
Heke ki raro. Ko te wa tenei i riri ai te Ka-
wana, katahi ka tonoa e Le Kawana ki Poi-
hakena kia tukua mai he hoia hei tiaki i te
Pourewa, a, hei whawhai hoki kia Heke, ka-
ore i roa i muri mai ka tae mai nga hoia, ka
Whakaaratia ano e ratau taua pou haki, ka
kaha atu hoki te mahinga i to maa hanganga.
ara, ka hangaia ki te maitai, ka hangaia ho-
ki he whare ki raro iho, hei whare mo nga
hoia, hei tiakanga i taua pou haki, a,
whakanohia ana hoki be hoia ki Kororareka
me etahi atu waahi, kaore au i tino mohio
rawa e hia, engari he tokomaha.
I tenei wa ka puta ake he whakaaro ia
Heke mo nga kupu poroporoaki a tona wha-
naunga a Hongi Ika, ara, he hoia enei kai te
mau i nga kahu whero, kaore nei e mahi, e
hokohoko taonga e pera me era atu Pakeha e
hokohoko taonga ana. Ko te mahi be wha
katutu tonu i nga ra katoa, ko etahi kai te
tiaki tonu kei puta ohorere atu he taua, wha-
kamau rawa hoki he mea maro ki o ratau ka-
ki, kei titiro o ratau konohi ki raro.
Na nui rawa hoki te wehi i pa mai ki nga
Maori, i te taenga mai o nga hoia, i runga
hoki i nga kupu whakaatu mai a o matau
hoa Pakeha, e whakaatu mai nei kia matau,
ara, ko tenei Iwi ko te hoia kaore rawa he
wehi, engari he whakarongo tonu ki nga I
whakahau a o ratau rangatira, heoi tau ana I
te pouri ki runga kia Ngapuhi, ano he kohu I
mataotao, a, ngoikore tonu iho nga rangati- I
ra, ko Heke anake te mea kaore i wehi.
Katahi ka huihuitia e ia tona hapu, ka i
whaiki ia ka mea:—
Ka whawhaitia e ahau enei hoia, a, ka i
tapahia ano hoki e au te pou-haki ki raro, I
ka whakatutukitia e au te kupa ohaki a Ho- I
ngi Ika, no konei kaua, koutou hei wehi i I
nga hoia nei, he tangata ano te tangata eha -
ra i te mea be atua ratau, engari ka mate
ano i te mataa, a, ki te hinga tatau i hinga
tatau i tetahi Iwi toa, rangatira hoki, a Ka-
ore he whakamatanga tahi.
Katahi ka tukutuku karere a Heke ki nga
takiwa katoa o Ngapuhi, ki te mea atu, haere
mai, e tu ki muri o taku tuara, kua u mai
nga koti whero ki uta nei, a, me whawhai
tatau mo to tatau whenua, kia whai maha-
ra hoki koutou ki te kupu a Hongi Ika, ara,
"hei aua ra kia toa koutou" na ka mea etahi
o nga rangatira o Ngapuhi kia ratau ano,
"pewhea ra te roa e ka ana te ahi a te maori
ka poko ai ?" no konei kore rawa nga ra-
ngatira o Ngapuhi i haere atu hei whakapiki
ia Heke, he wehi no ratau i nga hoia, ka
mea ano aua rangatira, waiho kia whawhai
ia, kia kite atu tatau kua toa is, katahi ta-
tau ka haere atu ki te whakapiki ia ia, no
konei katahi ka huihuia e Heke ona whana -
unga ake, tae atu hoki ki te Iwi o tona ma-
tua o Kawiti, me te Iwi o Kapotai, huihui
katoa ratau e 400 rau, a, koia nei ona ta- -
ngata i haere ai ki te whawhai ki nga hoia
o Kororareka, ki te tua hoki i tona hoa-riri
i te pou haki a te Kawana.
Katahi ka haere atu a Heke ine Kahiti,
ka tae ki Tokerau, ka whakaritea nga tika-
nga mo te whawhai, ka meatia ma Kawiti
e kokiri te taone o Kororareka, kia hui ka-
toa atu ai nga hoia Pakeha ki reira wha-
whai ai, a, hei reira a Heke kokiri ai ki nga
toenga o nga hoia i mahue iho hei tiaki i te
pou haki, i te otingao tenei whakariterite-
nga a ratau, ka tae hoki ki te po, katahi nga
tohunga o te taua ka maka Niu (ara te tohu
o tenei hanga o te mate raua ko te ora) ko-
tahi mo Heke, kotahi mo nga hoia, kotahi
hoki mo te Pourewa ko te rakau i makaia
mo Heke, i takoto hangai tona, ko te rakau
mo nga hoia, i hipae a huri ke ana a raro ki
runga, i pera hoki te rakau mo te Pourewa,
na, ka rongo te Iwi ka Umere.
Ka tu a Kawiti (he tohunga hoki ia) ka
maka rakau mo toona kokiri, kotahi mona
me toona Iwi kotahi hoki rao nga hoia me te
taone, ko te «kau i makaia e Kawiti mona
ake me toona Iwi, i takoto tika, engari i hu-
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 10 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE TUREI 3O, 1903. Wharangi No. 5]
ri ke ko raro ki runga, a, i pera hoki te ra-
kau i makaia mo nga hoia Pakeha, te kite-
nga o Kawiti i tenei ka mea ia e pai ana, ka
toa tahi tatau me o tatau hoa riri apopo, ka
tokomaha o ratau e hinga, ka pera hoki ta-
tau, kaore aku awangawanga, notemea he
whawhai tenei, ehara i te takaro.
I taua po he roa te korero a Heke rana ko
Kawiti ki a raua tangata, ara, he whakahau-
hau i a raua tangata kia kaha, i te mea ka
mutu a raua korero, katahi a Heke ka ahu
ma uta, kia tae ai ia ki tetahi tawharuatanga
e tata ana ki te Pourewa, ki te waahi i wha-
karitea hei nohanga mona, ki reira hoki ta-
tari ai ki te awatea, na i te ata-tu i te mea
kaore ano Uia tino marama, katahi ka kokiri
atu a Kawiti ki te taone o Kororareka, a, kao-
re hoki he tirohanga tahi ki te ao marama,
i pau katoa te whakaaro o te tangata ki te
mataika tuatahi, kia piki ai tona rongo me
toona Ingoa.
E kokiri atu ana nga Maori, e kokiri ana
mai hoki nga Pakeha, a, tutakitaki ana ki
te huarahi raua, ka mate ia Pumuka te ta-
ngata tuatahi o te Pakeha, i taua taima ano
ka mate ko ia te tangata tuatahi i te Pakeha,
ka kokiri atu nga Maori ki te whakaea i to-
ona mate, ka kokiri mai hoki nga hoia me
nga Heramana ki te ngaki i te mato o to
ratau hoa, he hoari a ratau, ho toki a nga
Maeri, ka karapiti i konei nga taha e rua,
he nui o tetahi taha i mate, be nui hoki o
tetahi i mate, ko te tino toa o tenei whawhai
ko te rangatira o nga Heramana, mehemea
kaore i tu i te mataa kua hinga nga tangata
a Kawiti.
Na ka rongo nga hoia kai tiaki o te Pou-
haki, i te pakutanga o nga pu katahi ka pi-
kipiki ratau ki te taha o te hiwi, ki te mata-
kitaki iho ki te whawhai, katahi hoki ka
kokiri mai a Heke, ka riro i a ia to whare o
nga hoia me te Pourewa, ka omaoma nga
hoia, ka tahuri hoki a Heke ki te tua i te
Pourewa ka hinga ki raro, ko te hinganga
tuatoru tenei, a, i a ia e takoto nei.
Ka roa e whawhai ana nga Maori i te ta-
one, katahi a Kawiti me ona tangata ka pata
ki waho o te taone, ka noho hoki nga hoia
Pakeha i roto i te taone.
I te ahiahi ka kite iho nga Maori e ekeeke
ana nga Pakeha ki runga i nga kaipuke, kua
mahue te taone, ka haere ata matau nga
Maori, ki te muru i nga taonga e muru aua
matau i nga taonga, ka Waiputia mai matau
e nga Manuao, ka penei matau, katahi te ti-
kanga he, kua mutu nei te whawhai ka wai-
putia mai nei ano matau ko te muranga te-
nei o te riri i roto i nga Maori, katahi ka ta-
huna to taone ki te ahi.
Kaati no te mahuetanga o Kororareka i nga
Pakeha katahi ka hui katoa atu nga Pakeha
ki te taone hou kua tu ki Waitemata, a, e
huaina nei tona Ingoa i naianei ko Akarana.
Ka noho hoki a Heke ki Ahuahu, a, no te
pakutanga o te rongo o tenei whawhai ki te
motu, katahi ka awhina mai etahi tangata
torutoru nei ia Heke, ko te nuinga ia o nga
rangatira me te Iwi o Ngapuhi i noho puku,
he whakaaro no ratau, e kore e kore te hara-
mai o nga tini hoia o te Paheha ki te wha-
whai kia Heke, a, e kore hoki e kore tona
mate, na, i tenei wa hai katoa nga tangata a
Hehe e 700 rau.
Na ka rongo a Tamati Waaka Nene, kua
timata te whawhai, a, kua hinga hoki a Ko-
rorareka, katahi ka huihuitia e ia tona Iwi
katoa, hei ngaki i te mate o ona hoa o te
Iwi Pakeha, i te mea hoki ko ia te hoa tu-
turu o nga Pakeha, ka haramai hoki a Tao-
nui me tona Iwi katoa, hei whakapiki ia Te
Waaka, a, i haramai hoki nga morehu o te
Iwi o Ngaati-pou ki te awhina ia te Waaka,
he Iwi nui tenei i nga ra o mua, engari na
Hongi Ika ratau i pei ki waho o to ratau
whenua, a, i konei ka mate te tokomahata-
nga o tenei Iwi, engari i taotu a Hongi Ika
i taua whawhai, &, koia nei te take i mate ai
a Hongi Ika i nga tau i muri mai, e 40 nga
tangata o Ngaati-pou i haere mai hei wha-
kapiki ia te Waaka, a, i haramai hoki ki te
ngaki i to ratau mate i te wa ia Hongi, a,
toa rawa taua Iwi i tenei whawhai, kore ra-
wa ratau i ngaro i roto i nga whawhai katoa,
a, ko te tangata tuatahi i mate i roto i te
whawhai i waenganui ia te Waaka raua ko
Heke i mate ia Ngaati-pou, a, ko te tangata
i mate ki te taha kia te Waaka no Ngaati-
Pou, ko te tangata whakamutunga i mate i
roto i taua whawhai ano no Ngaati-pou. I
taotu to ratau rangatira a Hakaraia, otira he
tokomaha o te wha tekau i mate.
I haramai katoa nga taitamariki o Hikutu
kia te Waaka, kia whakaakona ratau ki • te
whawhai, kia piki ai o ratau Ingoa, ko te
rangatira o nga taitamariki nei i mate ki roto
i te whawhai ki Waikari.
I haere atu hoki ahau to hoa me aku
taina tokorua, me aku tamariki tokowha, me
taku hunaonga, me aku taina keke, to-
koiwa, me nga pononga tokotoru, hui katoa
matau e 20, he tangata maia katoa ki te
hapai rakau, ko te take i haere ai ahau ki te
whawhai, i nga wa o mua i whawhai nga
tipuna o Heke ki oku tipuna, a, i haramai
nga tipuna o te Waaka hei hoa whakapiki
mo ratau, i te mea e whanaunga ana ratau
kia ratau, me maua hoki Ko te Waaka e
whanaunga ana maua kia maua, no reira ka
waiho tonu mai tenei hei tauira te whaka-
piki o tetahi i tetahi. I konei katahi ka hu-
ihuia e te Waaka ona tangata e 500 rau ka-
tahi ia ka haere ka noho ki Okaihau, whaka-
arahia ana he pa e ratau ki reira, ki Okai-
hau e tata ana ki Ahuahu ki to pa o Heke,
a he whawhai tonu ta ratau mahi i nga wa
katoa he maha nga tangata a te Waaka i
mate, a, mate iho te taina o Taonui ki roto i
tenei whawhai, i roto i enei whawhai katoa
i inaha ke atu nga tangata a Heke i mate, i
a te Waaka. I konei ka tuku karere a Heke
kia te Waaka ka mea:— Ki te mau tonu
tenei ahua, keihea he tangata hei whawhai
ki nga hoia Pakeha ina hoki mai, a kowai
hei whawhai kia koe kowai hoki hei wha-
whai ki nga kahu whero.
Ka whakahokia e te Waaka ka mau tonu
taku whawhi a tae noa ki te mutunga.
Kaati ka utua e ta karere te kupu a to
Waaka, whakarongo, kua Poropititia e te
tohunga to matenga, ka matika to matau to-
hanga a Karere Horo, a, he rahi toua waha
ki te karanga, e korero parau ana to tohu-
nga, be aha te hara o te Waaka kia mate ia
ki roto i tenei whawhai, engari ahau e kore-
ro atu nei kia koutou ka mate, me etahi atu
engari ko to Waaka ka ora toua, heoi ka
whakanui mai te karere a Heke ki te Iwi,
ka mau ki tona pu hoki atu ana ki tona a-
riki.
No te timatanga mai ano o tenei whawhai
a tae noa 1d te mutunga, kaore ano kia tae
mai he kupu a te Kawana i Akarana, engari
i haramai tetahi Pakeha ki Okaihau, ki te
whakahe kia te Waaka, me toona Iwi, ka mea
mai katahi te mahi kino na koutou e wha-
whai nei ki a Heke, mehemea ki te rongo te
Kawana era e riri, a, era hoki e riri te Kuini,
he moumou tangata he moumou paura noa
iho ta koutou mahi, o kore to Kawana e ho-
mai pauru kia koutou, a, e kore hoki komou
e mua, tetahi ehara i to mea e whawhai ana
koe mo te Pakeha mo te Kuini ranei, engari
e ngaki aua i te mato o te Tihi, ua ka rongo
tetahi Pakeha no matau, he hoa tawhito ia
no te Waaka ka whakatika ia ki runga ka
mea kaua hei whakarongo ki nga korero kua
korerotia nei e tenei tangata, engari ka ma-
aha te Kuini mo te Kawana, mehemea ka
rongo kai te whakatete koe ki a Heke, ka
pera hoki te whakaaro o te Iwi Pakeha ka-
toa, a, ka kiia koutou he hoa piri pono no te
Pakeha, ka homai hoki he paura, hei wha-
kaapi mo nga paura kua pau ia koutou, eha-
ra hoki tenei whawhai i te mea hei ngaki i
te mate o Tihi, engari mo te whawhai ke ki
Kororareka, a, mehemea he whakaaro no
koutou kia te Tihi, e taea hoki te pewhea,
heoi ta ana o matau manawa i runga i nga
korero a taua Pakeha, i te mea kua ahua a-
wangawanga tonu matau i runga i nga ko-
rero a tera Pakeha, na, ka homai hoki e nga
hoa Pakeha o te Waaka he pu he paura ho-
ki ma nga tangata a te Waaka, he maha
hoki aua Pakeha i haramai, a, noho ana i
roto i te pa o te Waaka hei whakapiki ia ia.
I tenei wa na tae mai he reta na te Kawa-
na, ka tukua mai hoki he paura he mataa,
he paraikete, he paraoa, he huka, he tupeka,
ka marama ia matau kai te tika ta matau
mahi, engari no te kitenga o te Taonui ko-
tahi tonu te pukapuka kia raua ko te Waaka
katahi ia ka riri, i mea hoki ia kia wehe ke
ano te pukapuka ki a ia mo te pukapuka ho-
ki kia te Waaka, ka mea ia kia haere ia me
tona iwi i te mea naana ke nga tangata i
maha atu i a te Waaka, kaati na te Waaka
ia i pupuri, a, noho ana ia. Kaore i roa i
muri iho, ka tae mai te rongo kia matau, kai
te haere mai nga hoia.
Na ka rongo te iwi o Heke kai te haere
mai nga hoia, ka mahue a Heke i tona iwi,
me nga tangata e 200 rau, ka omaoma te
nuinga, ara, te 500 rau, ka mahue ia Heke
tona pa a te Ahuahu, haere aua ia, hangaia,
ana e ia he pa mona, ki tetahi wahi e tata
ana ki Taumatatutu, he wahi watea i te ta-
ha o te moana i mea hoki ia, ka whawhaitia
e ia nga hoia Pakeha, ki te wahi i whakapu-
akina ai e Hangi Ika toua kupu ko te ingoa
o tenei pa ko te Kahika.
Na i te otinga o tenei pa hou o Heke, ka
uru he wairua nakahi ki roto ia Te Atua We-
ra, ko te tino tohunga, hoki tenei o to whe-
nua o Ngapuhi katoa, ka korero mai te Na-
kahi ra roto i te waha o te Atua Wera, kia
toa, kia kaha kia u, kaua hei wehi ki nga
hoia, e kore rawa e riro ia ratau tenei pa,
kaua hoki koutou hei wehi i nga pu nunui
kua tae mai nei te rongo, maku hoki e kau-
pare nga mataa a, e kore rawa koutou e
whara, ko tenei pa me ona kai tiaki katoa
mo whakatapu; kia mau hoki ki tikatikanga
tapu katoa a o koutou tipuna, kei tapahia
rawatia e koutou tenei tikanga, ka pa he ki-
no kia koutou, a, ka mahue koutou ia au.
Na ko koutou e Inoi nei ki te Atua o nga,
Mihingare kia mau tonu, a, i o koutou Ino-
inga katoa kaua rawa hei whati te Ino .
Me whawhai ki to hoa-riri me te Inoi tonu,
kaua hoki hei raweke i nga taonga o te hu-
nga mate, kaua hoki hei pa ki te kikokiko
tangata kei riri iho te Atua o nga Pakeha
kaua hoki hei takahi i totahi o tatau At ua
Maori, pai ke atu kia tokomaha nga atua hei
whakawhirinakitanga ata ; me tenei taua me
whakatapu rawa.
Kaoro i roa i muri mai i tenei ka tae mai
nga, hoia ki te pa o te Waaka i Okaihau, ko
tenei pa hou o Heke e ahua tutata atu ana
ano ki o Okaihau, a, i te taenga atu o nga
hoia ki te pa o te Waaka, nui atu to ratau
ngenge i te kino o te huarahi i haere atu ai
ratau, ho roa hoki te taima i moe ai ratau i roto
i te ua, no reira ngoikore ana to ratau ahua, a.
kaore rawa e rawe mo te whawhai i taua wa.
Ka he i konei te haramaitanga o nga hoia
Pakeha, mehemea i haramai ratau ma to
awa o Kerikeri ka u mai ai ki to rori kaata i
Okaihau, penei kaa riro mai ano a ratau
pu nunui, penei kua mutu to whawhai i ko-
nei notemea ko te pa o Heke he pa kore kaha
rawa, na te korenga e horo o taua pa i nga
Pakeha, no reira i mau tonu ui te whawhai,
a he nui nga tangata i mate o tetahi taha o
tetahi taha.
Engari i riro nui tetahi pu mama, ara he
pu inaka rakete i konei ka haere te rongo o
taua pu, ka mea etahi, e kiia ana tenei pu,
he pu ura ki roto i te pa whakawiri ai i nga
tangata, ara, patupatu ai, ka rongo matau ka
poari matau mo Heke, me te ahua wehi
ano o matau kei tahuri mai hoki kia matau
tukino ai. Kaati i konei.
(Kai te haere tonu a muri o tenei korero)
WHAKAPAI I NGA KAINGA MAORI.
No te 24 e nga ra o te marama nei i tae
mai ai ki Kereitaone nei a Takuta Pomare.
me Takuta Werenataina, Apiha o te Tari
whakahaere i te ora mo te katoa, na kua pu-
ta tenei rongo korero i roto i te Wairarapa
Standard Nupepa Pakeha o Wairarapa. Ko
te tino whakaaro o Takata Pomare, me ta-
huri nga tangata o konei ki te tiaki ki te aki-
aki hoki kia whakapaia o ratau kainga, kai
muri noa atu hoki ratau i nga Maori katoa o
era atu waahi e tae ana ia, notemea i enei wa
tata ka hori nei, i whakangawaritia nga Ture,
i runga hoki i te whakaaro he tikanga hou
enei kua pa nei ki te Maori, engari kua mutu
tenei ahua i naianei, kua haere tenei i runga
i te himarotanga o te Ture. He nui ano te
kaha o nga Kaunihera Maori ki te whakapi-
ki i nga tikanga o te Ture.
I whakaatu mai hoki a Pomare, ko te to-
komahatanga o te Iwi Maori kua tahuri ki te
tautoko mo to whakarite i enei tikanga a te
Ture, a, kua tata hoki te whakaturia kia
tokomaha nga kai titiro Marae, hei whaka-
marama i nga tikanga katoa e pa ana ki te
ture whakapai Marae, kua kaha rawa te Tai-
po Piwa ki te kai haere i roto i te Iwi Maori,
he maha nga Iwi kua okaokaina i naianei.
TE PEENE O NIU TIRENI.
Kua tae mai te rongo, mo te nui o te wha-
kamihi o nga tangata o Ingarangi ki te Pee-
ne o Niu Tireni, a, he nui hoki te powhiri
haere a nga tangata o Ingarangi ki taua Pe-
ene, me te whakamanuhiri haere a nga ra-
ngatira o reira ia ratau. He purei tonu ta
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 10 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE TUREI 30,1903. Wharangi No. 6
ratau mahi i nga po me nga awatea, a, he
nui hoki te tangata e haere ana ki te wha-
karongo kia ratau e parei ana, kua purei ho-
ki ratau ki te aroaro o te Piriniha o Weiri
me tona hoa wahine, a, he nui rawa to raua
whakapai ki te Peene.
Kua tae mai te whakahau a te Kiingi, kia
tae atu ratau ki tona kainga purei ai, kotahi
te Maori i haere i te taha o te Peene nei, ko
Eruera Rangiuia, he mea tono ia na Timi
Kara, kia haere ia i te taha o taua Peene,
kaati he nui te whakamihi o nga tangata o
reira ki a ia mo tona reo reka ki te waiata.
TE KIINGITANGA O HAWIA.
Ko te rangatiratanga o Hawia, kai te taha
whakaterawhiti o Oropi, e wha rau tau e ta-
koto ana tenei Iwi i raro i te mana Taikaha
o Takei, i runga i te kaha o te tukino a
Takei i te Iwi nei, whakaarahia ana e ra-
tau he pakanga kia Takei i te tau 1804, a,
whakaturia ana e ratau ko Kara Hoori hei
rangatira mo ratau, he tangata u tenei ona
whakaaro, ahakoa he tangata whakatipu po-
aka noaiho ia, engari he tangata whai mana
ia i roto i tona Iwi ake, a, i runga i te kaha
o tana whakahaere i tona Iwi ake, taea ana
e ia te pei nga hoia o Takei, ki waho o tona
whenua i tau 1807, a, riro ana i a ia te pa
nui o Perakereita, te tino pa nui o Hawia
me era atu pa o reira, tu tonu iho koia hei
tangata whakahaere i tona Iwi. Kaati i te
taa 1813 ka tu ano te pakanga i waenganui
i enei Iwi, a, hinga ana a Kara Hoori me
tona Iwi, rere atu ana ia ki Ohitiria, ka riro
hoki te whenna ki raro i te mana o Takei ;
e wha nga tau i muri mai, ka hoki mai ano
a Kara Hoori Ki tona whenua, ka kite a Ka-
ra Hoori kua tu he tangata ke hei whakaha-
ere i te Iwi, ara, ko Mirohi Opirinowiti tona
Ingoa, he tangata tiaki poaka ano ; otira ko
te take i tu ai ko enei tangata hei whakaha-
ere i te Iwi. he kamakama tonu no aua ta-
ngata, tetahi he kore morehu hoki no nga
momo rangatira o taua Iwi i te era, i te mea
kua pau katoa e Takei te kohuru nga momo
rangatira o taua Iwi.
Heoi ra i te hokinga mai o Kara Hoori ki
tona whenua ake me tona Iwi, katahi ka a-
wangawanga a Mirohi Operenowhiti, (kai
whakahaere hou o te Iwi) kei riro ano ia Ka-
ra Hoori tona tuunga, katahi ka whakahaua
e Mirohi Operenowhiti kia kohurutia a Kara
Hoori a kohurutia ana, riro ana koia hei ra-
ngatira mo te Iwi. I te mea ka ahua roa e
pakanga ana a Mirohi me tona Iwi kia Ta-
kei, ka hinga a Takei i a ia, hoatu ana e Ta-
kei te inana me te rangatiratanga kia Hawia,
ka mutu te pakanga, ka houhia te rongo i
waenganui i a raua. Heoi katahi ka wha-
kaaro te Iwi, kia whakaturia a Mirohi hei
rangatira mo ratau, i runga i te Taitara Pi-
riniha, a, tu ana ia; kaati i tu te rangatira-
tanga o tenei tangata i runga i tona Kohu-
rutanga ia Kara Hoori, a, noho ana tenei
mea hei kino i waenganui i a ia me nga uri
o Kara Hoori, e 9 tau e noho ana a Mirohi i
runga i te Toroona, whakatakaia ana e te
lwi ki raro, whakaturia ana ko tona tama
ko Mirana hei riiwhi mona, kaati kaore i ta-
ea e tenei tangata te whakahaere te Iwi, i
runga i tona ahua matemate, kaore i roa i
muri mai ka mate ia; ka whakaturia ko tona
taina ko Maikara ki runga i te Toroona., e
rua nga tau i muri mai ka unu ia i a ia ki
waho, a, haere atu ana ia ki era atu Iwi,
ki te whakaako matauranga mona i te mea
kaore hoki ia i kurangia. I tenei wa katahi
ka hoki nga whakaaro o te lwi ki nga uri o
Kara Hoori, whiriwhiritia aua e ratau ko to-
na tamaiti ko Arikihanara hei Piriniha nao
Hawia. Tekau mawhitu nga tau i tu ai ia
i runga i te Toroona o Hawia, kaati i runga
i te ahua raruraru i waenganui i a ia me te
Iwi, taku ana ia ki raro o te Toroona i te ta-
u 1859, ka tu ano ko te Kaumatua ko Miro-
hi hei Piriniha, no te tau 1860 ka mate ia,
ka tu ko Maikara ano ki runga i te Toroona,
ko tona tuunga tuaruatanga tenei ki runga i
te Toroona, i tenei wa kua tae ona tau ki te
40, kaati i runga i tona mahi whakaako i a
ia ki nga matauranga o era atu Iwi, tu ana
koia te tangata matau atu i roto i tona Iwi,
a, he maha nga tikanga nunui i whakahae-
rea e i» mo tona Iwi, i whakatikatikaia ho-
ki e ia te Ture Taake, i whakatikatikaia ho-
ki e ia te Ture whakahaere i nga hoia, me
era atu mahi hei painga mo te Iwi.
Kaati i te tau 1868. ka mate a Maikara te
kohuru, he mea kohuru ia e nga tangata a
Arikihanara, tama a Kara Hoori, he whaka-
aro no ratau kia tu ano he momo o Kara
Hoori hei Piriniha, heoi kihei te Iwi i aro
ake ki nga momo o Kara Hoori, engari i
whakaturia ketia e ratau ko Mirana (he taina
keke no Maikara) ki runga i te Toroona o
Hawia, ko tenei Piriniha i whakaakona ki
Pariha, he tangata taikaha ona whakaaro, he
tangata whakapaipai, he tangata hiahia nui
ki nga mahi ahuareka, me nga mahi purei
moni, ahakoa ra tenei ahua ona, engari he
tangata tau ano ia ki te whakahaere i te Iwi.
I konei ka timata haere ano he raruraru i
waenganui i a ia me te Iwi o Takei, i te tau
1875, ka pakanga raua ko Takei, ko nga hoia
a Mirana kotahi rau e wha tekau mawaru
mano (148,000) i raro i te whakahaere a te-
tahi o nga Tianara matau o Ruhia, i ahua
kaha ano ratau i te tuatahi, engari no te mu-
tunga hinga ana nga hoia a Mirana ia Takei,
heoi houhia ana te rongo i waenganui ia raua.
I muri mai ka tu he pakanga i waenganui
ia Ruhia me Takei, ka huri ano a Mirana ki
te whawhai kia Takei, a hinga ana a Takei
i a ia, riro mai ana i a ia te pa o Nihe, ko to-
na hokinga atu tenei ki tona Iwi, umeretia
ana ia e te Iwi, whakaturia ana hoki ia e te
Iwi hei Kiingi, i raro i te Taitara o Mirana I.
I tenei wa ka tu he mana hou, ara, te ma-
na o Purakaria (Bulgaria) ki to ratau na ta-
ha, ara, ki to Hawia, he Iwi tenei i matara
mai i raro i te inana o Takei, i konei ka tu-
pu he raruraru i waenganui ia Purakeria me
Hav/ia, ko te take o tenei raruraru, mo te
rohe o te whenua i waenganui ia raua, a, tipu
ana he raruraru nui a pakanga tonu atu raua,
e toru nga ra e whawhai ana raua, ka hinga
a Hawia, heoi katahi ka tono a Kiingi Mira-
na kia houhia te rongo, kihei i whakaaetia e
Purakeria, whiti rawa nga hoia o Purakeria
i te rohe o Hawia, raupatutia ana e ratau
te pa o Pirota, a, riro ana ia ratau.
I taua wa ka rere mai te Kiingi o Ohitiria
ki te whakaora, i te Iwi o Hawia, a, ki te wa-
wao hoki i ta raua riri, heoi houhia ana te
rongo i waenganui ia raua, ka timata haere
i konei te riri a te Iwi o Hawia, ki te Kiingi
me tona Kawanatanga, ko tetahi take i riri
ai te Iwi ki te Kiingi, mo te taha ki tona
hoa wahine he tamahine tona wahine na te-
tahi o nga Apiha o Ruhia, no reira pau ka-
toa ona whakaaro ki te taha kia Ruhia. I
te tau 1882, whanoiti ka kohurutia te Kiingi
e te ringa o tetahi pouaru, i taua wa hoki
ka ta te Iwi ki te turaki i to ratau Kiingi me
tona Kawanatanga, he roa e kawe ana tenei
pakanga, he nui hoki te toto i heke, a, i tau-
a wa ano ka ara tetahi hanga ki te turaki ia
Kiingi Mirana, ki te whakatu ia Pita (Moko-
pnna a Kara Hoori) ki runga i te Toroona
hei Kiingi mo ratau, heoi hinga iho taua hu-
nga i taua wa. I te tau 18S9, i te mea he
maha nga raruraru e paoho ake ana i wae-
nganui i te Iwi, me tona whakaaro iho hoki
kaa kaumatuatia ia kua ngoikore, i runga i
nga mate e pa ana ki tona tinana, katahi ia
ka tuku ki raro o te Toroona, whakaturia
ana e ia ko tona taina ko Arikihanara hei
Kiingi; i te mea 13 tonu nga tau o Arikiha-
nara, a, kaore ano kia rite ona tau, e riro ai
maana e whakahaere te Iwi, katahi ka wha-
katuria kia toru nga tangata hei whakahaere
i te Iwi, kia tutuki ra nga tau o taua tamaiti
ka riro ai maana e whakahaere te Iwi. Na
e wha nga tau i whakahaere ai te tokotoru
ra i te Iwi, ka tae te rongo kia Arikiha-
nara, kai te whakatipu kino te tokotoru ra
mona, ara, e mea ana te tokotoru ra, kia
whakakorea atu te Kiingitanga, kia whaka-
turia he Repupiriki (Republic) a ko ratau
hei upoko whakahaere mo taua tikanga, ka
mura te riri i te Kiingi, heoi ohorere tonu
tona whakahau kia hopukia aua tangata ki te
herehere ia Aperira i te taa 1893.
I taua wa hoki ka whakakoretia e ia te
Runanga o te Iwi, a, panuitia ana. e ia, kua
tu koia tonu hei whakahaere i te Iwi, a, ka
tahuri ia ki te whakahaere tikanga hei pai-
nga mo ratau, kaati i runga i te pai o tona
whakahaere i te Iwi i taua wa, he nui atu te
mihi me te whakapai o te Iwi ki a ia, engari
no muri mai, ka tino taikaha rawa tona wha-
kahaere, ara, ka muru i nga Ture i hangaia
e te Paremata hei painga mo te Iwi, kihei
hoki ia i pai ma te Paremata e whakahaere
he tikanga mo te Iwi.
No te tau 1900, ka puta ohorere tona pa-
nui ki te Iwi, "e tata ana ia te marena ki te-
tahi o nga wahine o tona whare" kihei te
Iwi i pai ki taua wahine maana, heoi tohe
tonu ia kia moe ia i taua wahine, a, mare-
natia iho raua, no muri mai ka kite te Ku-
ini e kore ia e whai uri, katahi ia ka whaka-
haere tikanga e whiwhi ai ia i tetahi tamai-
ti, katahi ia ka panui kua hapu ia, ko te
whakaaro ke o te Kuiini kia tangohia mai
e ia te tamaiti a tona taina, kia riro mai i a
ia ka ki ai ia nana tonu ake taua tamaiti,
(koia nei tona hapu i panuitia ra e ia kua
hapu ia) heoi kihei te Iwi i whakapono kai
te hapu ia, katahi ka tukua e te Iwi nga
Takuta hei titiro mehemea he tika kai te
hapu ia, kitea ana e nga Takuta kaore ia i
te hapu, katahi ka tino kino atu te riri o te
Iwi ki te Kiingi me tona wahine. I muri
iho i tenei ka tohe te Kuini ki te Kiingi kia
whakaaetia e te Kiingi, ko tetahi ona Tu-
ngaane hei Kiingi mehemea ia ka mate,
kaati i runga i te kaha o te tohe a te Kuini
whakaaetia ana e te Kiingi engari no te tu-
kunga i taua motini ki te Paremata, kore
rawa i whakaaetia e te Iwi kia tu ko te Tu-
ngaane o te Kuini hei riiwhi mo te Kiingi,
mehemea te Kiingi ka mate.
Heoi ko te muranga tenei o te riri o te
Kiingi ki tona Paremata, whakakoretia ana
e ia tona Paremata, panaia katoatia ana e
ia nga mema me nga Minita mo era atu ka-
i whakahaere o te Paremata, heoi ko te tu-
kunga iho o enei raruraru katoa i waenga-
nui i te Kiingi me te Iwi, ko te tahuritanga
ona hoia ake ki te kohatu i te Kiingi me te
Kuini, ina hoki nga rongo ka panuitia ki
raro iho nei:—
I tau he pouritanga nui ki runga ki nga
iwi nunui, i te taenga mai o tetahi rongo,
kua kohurutia e nga hoia o Hawia to ratau
Kiingi me to ratau Kuini, me te Pirimia me
etahi o nga Minita o te Kawanatanga, otira
ko te take o tenei kohuru, i whakaturia e te
Kiingi be Paremata hou, he Kawanatanga
hoki, a, e tata ana te huihui taua Paremata,
ka puta te wehi ki te iwi, koi hohoro te hui-
hui o taua Paremata a ka whakaaetia kia tu
ko te tungaane o te Kuini hei riiwhi mo te
Kiingi ina mate ia, koia i kohurutia ai te
Kiingi me te Kuini, me nga whanaunga ka-
toa hoki o te Kuini, tae noa ki te Pirimia me
etahi o nga Minita o tona Kawanatanga.
I waenganui i te po o te Wenerei ka haere
atu te ropu hoia, ki te kohuru i te Kiingi me
te Kuini, whawhaitia ana e ratau nga kai-
tiaki o te whare o te Kiingi, hinga ana ia ra-
tau, heoi katahi ratau ka tomo ki roto i te
whare o te Kiingi kohura haere ai, e raa nga
haora e kimi ana ratau i te Kiingi me te Ku-
ini, ka kitea e ratau i runga i te wharau o
to raua whare e noho ana, puhia ana e ra-
tau, a makaia aua o raua tinana ki
raro.
I muri iho ka whakaturia e te Iwi o Ha-
wia he Kawanatanga hou mo ratau, a, wha-
kaaratia ana hoki e ratau ko Pita mokopuna
a Kara Hoori hei Kiingi mo ratau, ko ia kei
runga i te Toroona o te Kiingitanga o Hawia
e noho ana i naianei.
Heoi te whakarapopototanga o tenei rongo
kohuru.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O TENEl PEP A.
(Ture 1.)
Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" i te tau 10/ hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te
ahua o te Ingoa ki waho o te kawa :—
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(Ture 3)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
(Ture 5.)
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published, by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU,
at his Registered Office. Main-street Grey-
town North, Wairarapa, N.Z.