|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 7. 15 July 1901 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU TUAWHA 4.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. HURAE MANE 15th 1901. [Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
NGAKAU POURI.
MATE KOHI (CONSUPMTION.)
TE RONGOA MO TE MATE KOHI.
Ko te mahi maku i naianei he whakama-
rama ki aku hoa Maori i te rongoa mo te
mate kohi—notemea ahakoa he mano te ta-
ngata e patua ana e tenei mate i ia tau, i ia
tau, otira mehemea ka hohoro te tirohanga
e ngawari noa iho to rongoa, e kore ai e pau
nga moni a te turoro. I etahi wa, ahakoa
hohoro te rongoa ka heke tonu atu te turoro,
e kore rawa e taea te whakaora. E kiia ana
tenei tu o te mate kohi he "tere" he "kohi
karapu" (Galloping Consumption) he tere no
te pa mai, he tere hoki no te mate o te ta-
ngata.
Kua whakaaturia e au ko nga tangata e
tino pangia ana & te mate kohi, ko nga uri
o nga tangata i pangia e taua mate, ko nga
tangata e kino ana te nohoanga i roto i nga
whare kino, i hangaia ki nga waahi papaku,
he kai i nga kai kino, he inu i nga waipiro,
he kore kaore e kitea tonutia e te ra, e te hau
pai, he mahi i nga mahi taumaha me era
atu take. Na reira ko te tohutohu tuatahi
tonu ki te tangata, kia kaua ia e mahi i nga
mea kua tauria ake nei. E kiia ana tenei
rongoa ko te "Rongoa Hau-pai"—i peneitia
ai te ingoa, notemea ko te tino kai ma te
turoro, he hau pai i te ao i te po—me noho
tonu ia i waho i nga rangi atahua, a, i nga
po ano hoki mehemea e taea, ki te mahana
tonu hoki te tinana. Me horo tonu ia i te
hau-pai i nga wa katoa. Ko te "hau pai"
ko te hau pai o waho, be hau kaore i ki i te
puehu, i te piro, i te mamaoa, i te hauku i te
rehu, ko te hau o nga pukepuke o nga mau-
nga, o te moana.
I naianei kua hangaia kei Europi he whare
nunui penei me o tatau Ohipera, hei waahi e
ha ai nga tangata mate e haere ana ki reira,
i te hau pai, notemea i hangaia ki. runga
maanga, kaore i tata mai ki nga pa he kino
nei te hau. E meinga ana e nga takuta kia
noho tonu nga turoro i waho ha ai i te hau
pai o te tua-whenua. Ki te kino te rangi,
he ura ngahere ano kai reira hei haereerenga
mo nga turoro, ki te maku te ngahere he
waahi ano i hangaia kia maru ai nga turoro,
me ta ratau ha tonu ano i te hau pai, ki te
kore ka tu tonu ratau i roto i te ua i te ma-
tao, engari he hamarara ki te ringa, he koti
nui mo te tinana kei maku, kia mahana to-
nu ai te tinana. E kore te tangata e pangia
e te rewharewha, ehara hoki i te mea ma te
hau makariri e homai te rewharewha, te
maremare ranei, engari ma te hau kino ke.
Kia pai tonu te horonga i te hau pai, ara, ki
a roa te hiinga ki roto, ka ha ano ki waho,
me te whewhera ano i te poho. Na konei i
meinga ai nga tangata ahua kaha kia pikipi-
ki tonu, kia tere ai kia kaha ai to ratau ha.
Ko nga mea ngoikore hei nga waahi tika
haere ai, me te okioki tonu. Kai ai ratau
ki waho, ki roto ranei i te ruuma e tuhera
tonu ana nga matapihi. Hei nga po ka we-
he he ruuma ke mo tena mo tena, me te tu-
hera tonu nga matapihi, engari kaua hoki te
hau me te ua e uru mai ki roto i te ruu-
ma. Mehemea e kiri ka ana te turoro, e
kaha kore ana ka takoto tonu ia i te moenga
i nga awatea me te tuhera tonu nga matapi-
hi taea noatia te wa e kaha ai te turoro. Na,
e taea noatanga atu tenei tikanga e te Maori
kaua noa ia e whakarere i tona kainga. Me
! noho tonu i waho i nga awatea, hei te po
ko ia anake hei tona ruuma, me te tuhera
tonu te matapihi, ki te taea, me tuhera ano
te tatau ; mehemea he tumere, he kaanga
ahi ranei to te whare, ka whakapaingia te
hau o roto i te whare. Tetahi tikanga pai
he noho i ro teneti; he hoa oku kua ora ra-
• wa atu i. te whakarerenga i Le taone, ka hae-
ere ki te tua-whenua mahi ai, ki te patu ra-
peti, i noho ratau ki ro teneti, rao etahi ma-
rama i te wa pai o te tau.
Tetahi mea nui hei tirohanga ko te oneone,
ko te oneone hei turanga mo te whare, mo te
kainga ranei, hei le oneone maroke, hei te
oneone kohatu, kirikiri, papa, hei te oneone
mama, rae tu te whare i te waahi tairanga,
kaua hei te take o te awaawa. Hei te heke •
nga o te ua, ka hohoro tonu te mimiti o te
wai, ka maroke te oneone, he take ano hoki
te oneone maku no te mate kohi.
Te mea tuatoru, he mea nui hei rongoa i
te mate kohi, ko nga kai. Kia pai tonu nga
kai ma te turoro, kia tino kaha hoki tana
kai, kaua hei kai tahi me etahi, hei te mu-
tunga o te kai, ki te taea, nae moe, me tako-
to ranei mo te haora kotahi. kaore te turo-
ro e pirangi ki te nui o te kai, engari kia roa
ka taunga, ki te kaha te kai ka reka. Nga
kai papai rawa he hua manu, he ika, he ma-
nu, he otimira, he taewa, he raihi, he heko,
he tapioka, he kaanga-paraoa, he hararutu,
he hua rakau, he puha; ko te mea nui rawa
ia ko te wai-u, ko nga kai hoki e mahia ana
ki te wai-u, he purini miraka me era atu kai
pera.
Tetahi mea ano hei whakaaronga ko te
tino rongoa, kaore kau he rongoa e mutu ai
te mate kohi, ko nga rongoa kai te takuta
anake. Engari ra tera ano etahi rongoa pai
hei whakakaha i te tangata, hei whakanga-
wari hoki i a ia. Ko te rongoa pai atu he
hinu ika (Cod-liver oil) ko te hinu ika ana-
ke, kia kotahi kia nui atu ranei i te ti-punu,
kia toru nga kainga i te ra, hei muri i nga
kainga. Kei nga toa rongoa, kei nga toa
huka e puranga ana, he tino rongoa pai.
I etahi wa e whakananua ana te hinu ika ki
etahi mea whakareka hei whakapai i te kai-
nga, engari he nui te utu. Kei te takuta ano
etahi rongoa hei whakangawari i nga ahua
kino o te mate kohi, i te wharo, i te kakawa,
i te mamae, i te ngoikore o te tinana; me
tiki enei i te takuta, ehara i te mea hei wha-
kamutu i te mate, na reira kaore kau he ti- :
kanga e nui ai aka kapu mo aua rongoa. ;
Ko te mea whakamutunga ko te tupato kei 1
horapa te mate ki etahi atu, ki tau whanau
ranei, notemea he mate horapa te kohi. Ka- 1
ua te tangata i te mate kohi hei tuba ki to
whare, ki te marae, engari te mea pai me
tuha ki runga i te ahi, ko nga kakahu horoi
i te waha me tahu ki te ahi, ko nga paepae
huare me horoi rawa ki te wai koropupu.
Kei horapa te mate, ko koe anake hei tou
ruuma moe ai. Hei a koe anake au maripi,
au whaaka, au puunu, au riihi, au kapu; ka-
ua rawa tetahi atu e kai ki ana mea. hei te
horoinga me kuhu ki te wai koropupu, kaua
rawa tetahi atu e mau i o era atu.
Kaati aku korero, a, ki te mea kua whi-
whi te Maori mate ki tetahi matauranga i
runga i enei korero, kaa kite hoki ia i te pa-
inga, penei me ahau i ngahau i taha tuhitu-
hinga i enei korero, ko tenei he utu nui mo-
ku.
He mea tino pouri rawa 1d te ngaua e te-
nei mate weriweri, otira ma to mohio tera
ano koe e ora i a koe ano, ma tenei e wha-
kaiti iho te wehi o tenei mate kino, te mate
kua pa nei ki te whanau katoa o to tatau whi-
nua atahua, whanau Pakeha Maeri hoki, he
pakanga nui, he pakanga kaore ona mutu-
nga, kei waenganui i te mate raua ko te ro-
ngoa, ahakoa roroa noa atu te whatinga a
nga waewae a te toa nei a rongoa, otira kai
te auto tana oma i muri i ona hoa-riri ia
mate, i a rawakore, i a kuare, e taiawhio
nei i te ao katoa, e puritia nei e o ratau ri-
ngaringa whakarihariha, otira kai te matara
haere ta ratau pupuri. Heoi ra ko te mea
tika tenei ma matau ma te hunga kua ako
ki te whakaora i te tangata, Uia kaha matau
kia mahi ngakau, ahakoa iti, heoi i te mea
tonu e tautoko ana i te whawhai, me te
whakaaro ano e koro rawa e ngaro te mate,
engari e taea te whakaiti te ngau te apo a
nga hoa-ririi tokotoru nei o te tangata me
tona oranga, me te mohio ano kei te mate
ano ia te wikitoria, ahakoa ra ka pera ratau
me Rewi Maniapoto, i te tononga atu a te Ka-
nara o te Pakeha kia matu tana whawhai i
Orakei, ka hamama tona reo ki te rangi ka
mea:—
"Ka whawhai tonu matau, ake ake ake !"
"Tena koutou katoa!
Na to koutou hoa aroha.
Na Wiremu W. Mua, M.B., B.Ch.,(N.Z).
He mea tango mai i roto i te Pipiwharau-
roa nama 40 wharangi 14, o te marama o
Hune 1901.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Te Araroa.
Hune 17th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe me o hoa mahi i to tatau taonga,
kia ora koutou i kona, rue au hoki i konei
heoi te mihi; katahi ano au ka whakahoki i
te waahi o te panui a Wiremu Kauia o Wai-
totara Porowini o Taranaki. E mea aua
taua kupu kia whakamutua te tuku Whaka-
papa tipuna, Karaipiture matauranga ranei
ki te pepa, he kapi no te pepa, ki taku mohio
kaore e taea te arai te hiahia o te tangata o
nga tangata ranei e tuku korero ana ki te
pepa, notemea naaku tonu tooku hiahia ki te
tango pepa maaku, kaati kai au te tikanga
ki te tuku korero ki te pepa, ki te kore ranei,
kaati ko te mea pai ma te Etita e arai mai
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE ; MANE 15th 1901. [Wharangi No. 2
nga whakaaro penei a te tangata ka tika,
engari he mea mate te pepa ki te kahore he
mahi: mo te ki he kapi no te pepa, kai te
mohio pea koe ki te korero e mau i te wha-
rangi whakamutunga o te pepa, e ki ana, ki
te nui nga korero ka nuku ki te 8 nga wha-
rangi, ki te iti nga korero ka noho tonu ki te
6 nga wharangi, kaati kai te 6 tonu nga
wharangi, kua whakahe koe ki nga kai tau-
toko i te pepa, kaati ka nui tooku hiahia ki
nga korero o te ao, he aha te korero kai te
pai katoa au, heoi na to koutou hoa aroha
pono.
\_\_\_\_\_\_\_\_Popata Pariohe.
No te 21 o nga o Hune nei i mate ai a
Kiingi H. T. Rangitakaiwaho, he nui te
pouri me te mamae i pa mai ki ona matua,
me ona tuahine, me ona taina, otira me tona
Iwi katoa, tae mai hoki ki a au ki te kai tu-
hi o tenei panui te pouritanga; kaati me
hoki ake taku whakamarama ki enei tau ka
taha nei ki muri:—
I te wa i timata iho ai a te "Puke Ki Hi-
kurangi" te haere i nga takiwa o te motu nei
ko Kiingi Rangitakaiwaho te tamaiti nana i
whakahaere nga mahi o te "Puke" a, me
tona whakaako hoki ia matau e mahi atu
nei, ki nga ritenga o te ta Nupepa, me tona
whakaako ano i a matau ki te whakanoho-
noho reta, e oti ai te Nupepa, i te mea ehara
matau i te tamariki i noho i te Kura, no rei-
ra he nui atu te uaua o tenei mahi kia matau
i taua wa, kaati na runga i tona kaha ki te
whakaako i a matau ki nga tikanga kua kiia
ake nei, rae to matau hopa tonu hoki i ona
tohutohu katoa, tau ana mai te ahua mohio-
tanga ki roto kia matau, koia matau e mahi
atu nei i to tatau taonga.
I taua wa ano, i te mea kaore ano
matau kia mohio noa ki nga mahi o te pepa
o oti ai, ka pa mai he mate ki a ia, ka wehe
atu ia i a matau ki te whakahaereere i tona
tinana kia puhipuhia e te hau; ka mahue
iho ko matau he tauhou katoa, katahi ka
rapu te whakaaro me pewhea ra e oti ai i a
matau he Nupepa? kihei rawa i kitea he ti-
kanga i ko ke atu i te whakamatau ki te
mahi, heoi whakamatutia tonutanga hoki e
matau, a, oti pai ana ta matau pepa tuatahi,
i ma runga tonu atu i ona tohutohu ta ma-
tau tauira, puta pai ana ta matau pepa i te
15 onga ra o Maehe o te tau 1898, pena haere
tonu ta matau mahi, a, tae noa ki te wa i
pakari ai te tinana o Kiingi, katahi ano ka
hold mai ki te titiro i a matau, ka noho hui-
hui ano matau kaore rawa ona whakahe ki
ta matau mahi, heoi ano te mea nui i a ia
he whakamiharo kia matau, noho tahi tonu
matau a tae noa ki te wa i moe ai ia i te wa-
hine, katahi ano ia ka tino wehe atu i a ma-
tau ki te Waipounamu, e rua ona tau e noho
utu ana i reira, katahi ano ia ka hoki mai ki
Wairarapa nei, raua ko tona wahine me ta
raua tamaiti, i te marama o Hanuere ka taha
nei tae noa mai kia Mei nei, katahi ia ka pa-
ngia e tetahi mate kino, he roa ia e oke ana
i roto i taua mate, a tae noa mai ki te 21 o
o nga ra o Hune nei, katahi ano ka riro i te
mate te wikitoria o ta raua pakanga, kaati
no te wa ka mate nei ia, katahi ka hoki mai
enei mea katoa kua oti nei te tuhi iho, ki
roto ki te ngakau koingo ai, a, he roimata te
kai i te ao i te po ; i te mea kaore kau ona
koha i kitea e matau e ona hoa noho tahi,
tae noa ki nga Kaumatua o Wairarapa nei,
heoi ano he rangimarie anake e kitea ana i
ona hurahi katoa. He tamaiti rangatira te-
nei, he putanga no nga tipunga kua oti nei
te panui e nga kai panui, i enei wa ka taha
nei ki muri.
Heoi nei ra e hoa ma nga whakamarama
kia koutou, ma nga whanaunga i nga takiwa
e mihi mai e tangi mai i kona ki to koutou
karanga maha, tenei kua okioki ia ki te wa-
ahi i okioki ai te tini te mano, o te iti raua
ko te rahi, ki te waahi tuturu hoki mo te ti-
nana, ko te wairua ka hoki ano ki te Atua
nana i homai. E taea hoki te pewhea, "Na
Ihowa i homai, na Ihowa ano i tango atu,
kia whakapaingia te Ingoa o Ihowa."
"Te Puke Ki Hikurangi"
Kaikoura.
Hune 21st, 1901.
Kia Purakau Maika Etita o "Te Puke Ki
Hikurangi," e hoa tena koe te naahi maina i
to tatau taonga ia "Te Puke," heoi te mihi,
mau e uta atu aku kupu ruarua nei kia rongo
mai hoki o tatau hoa i era waahi i era waahi.
I te wiki i te 16 onga ra o Hune nei, ka
kitea e matau te Weera, e 8 maero te matara
atu ia matau, ka titiro atu o matau ranga-
tira ka karanga tetahi (there she blow) ka
titiro katoa atu nga tangata, ka karanga mai
nga hetimana kia haere katoa nga tangata ki
runga ki nga Poti, ka hoe atu matau ki te
waahi e mohiotia ana hei pauta-tanga ake
ka tau matau i reira, ko tetahi o matau Poti
e 20 tiini te matara atu i tetahi, te pauta-ta-
nga o taua Weera i muri i te kei o to matau
Poti, pena tonu me te toka kohatu te teitei
ki runga o te wai, i te kaha o te ngaru kihai
i tere te huri o to matau Poti, huri rawa ake
to matau Poti kua ngaro, katahi matau ka
whai atu ka aha Whakaterawhiti taua Wee-
ra, ka tarai tetahi o matau Poti kia puta ki
mua i taua Weera kore rawa i puta ki mua
i te kaha o te ngaru me te hau, e rima maero
e whaia ana e matau katahi ano ka tukua
atu ; maaku katoa nga tangata i to matau
ekenga ki uta, pena tonu me te tangata i
puta mai i roto i te wai, nui atu te pouri o
nga rangitira i te putanga o taua Weera, ka
pewhea ai hoki koa te tangata nona tona ka-
inga, ko te ingoa o taua Weera he Raiti We-
era, Right Whale.
Heperi Paneta.
Te Whaiti.
Hune 28 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, heoi te mihi. Tenei utaina
atu enei toru kupu hei whakahoki mo nga
kapu taumaha a o tatau hoa, a nga kai-
whakahaere o te "Pipi-wharauroa" i mura
nei te riri i roto i a ia, otira mehemea ki te
weetitia a maua kupu ki taku mohio nana
nga kupu taumaha atu. E hoa e te Etita o
te "Pipi-wharauroa" tena koe e nga hoa,
ahakoa nui atu a koutou kapu, kia poto noa
taaku whakautu. Ae he tangata kino ahau,
e kore au e teka ki te ki he tangata pai ahau,
kai te matau te mea ngaro ki te hinengaro o
te tangata, engari ma taku kite ano i te he
ka pera te ahua o te whakautu o te mea he.
E hoa e te Etita o te "Pipi" e rua ra aku
reta patai atu i te take i kore ai te Pepa ki
au, kore noaiho, na reira e hoa ka ngenge
noaiho ahau. Mc te patai i poka nei te rere
mai, i ohorere ahau ia koe, kaati me whaka-
utu ahau ki a te "Pake". Kaore au kape i
nga korero katoa ki waho, ahakoa pehea nga
kupu e tukua atu ana e tooku takiwa kia taia,
kaore e whakaparahakotia e koe, kaati e te
Etita kaore aku whakaaro kia whakahokia
mai tenei 2/6 kaore i te riro i etahi o matau
nga reta ki etahi o matau, kaore i tawhiti te
Poutapeta i taku kainga, ki taku whakaaro
kaore aku whakaeke" hara, mehemea kai te
he, whakahetia te mea he.
Heoi e hoa utaina atu ena kupu.
Tiniwa Whatanui.
Rangitahuahua Whare Komiti.
Hune 25th 1901.
He pukapuka whakapumautanga tenei i
waenganui i te whakaminenga o Ngaati
Apa, ara, i nga mea o Ngaati-Apa, e noho
huihui ana i konei i tenei ra, i runga i nga
tikanga o te tekau maono, i te wha o nga
Tekiona o te "Ture Kaunihera Maori 1900"
E ki nei kia kaua e kainga te waipiro,
kia kaua hoki e tae mai te waipiro ki nga
marae Maori.
No reira ka paahitia e au e te Tiamana, i
te aroaro o te whakaminenga nui o Ngaati
Apa, kia mutu te hari mai i te waipiro, kia
kaua hoki e kainga te waipiro ki tenei ma-
rae, ki Rangitahuahua Whangaehu.
Kia kaua hoki e tae te waipiro, kia kaua
hoki e kainga te waipiro ki nga marae,
i te Takurua, i te Hoorotaraipi, i Turakina,
timata i te ra i hainatia ai e au taku Ingoa
ki tenei pukapuka.
Uru Te Angina, Tiamana.
Hauparoa Hiroti Hekeretari.
• Naku i tuku atu, Heemi Rangitakoru.
Ohinemutu.
Hune 241901.
Ki te Etita o ' "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe Haria atu enei kupu e mau ake
nei ki nga waahi katoa o Aotearoa me te Wai-
pounamu, i te wa i mawehe atu ai nga mano
tangata o nga Iwi maha o te ao i hui mai
nei ki Rotorua-nui-a-kahu. Ka hui a te
Arawa kia Tamatekapua ki te ata whiriwhiri
i nga kupu a te Hohore Minita o te taha
Maori Timi Kara, i whakaatu ai ki nga Iwi
•
katoa, ko a te Arawa enei i whakaoti ai.
1 Ko te whare Whakairo e meingatia nei
kia mahia e nga Iwi katoa o nga motu e rua,
hei tukunga atu ki Ingarangi. Kua whakae
a te Arawa, mana tetahi etahi ranei o nga
pou e Whakairo ina tae mai te ruuri o taua
whare i te Kawanatanga.
2 I runga i te whakamarama a Kapene
Mea ki nga Iwi katoa i te Reihi kooti, e hia-
hia ana etahi o nga tangata nunui o Ingara-
ngi kia haere te Iwi Maori ki Ingarangi, tera
e whakaritea e to ratau Kamupene etahi
moni e £ 50,000 pauna, ko te taima tika mo
taua haere ko te taima e whakaekea ai te
Karauna o Ingarangi ki runga ki to tatau
Ariki kia Kiingi Eruera Te Tuawhitu. .
Na reira e whakaae ana a te Arawa ki te
haere ki Ingarangi, engari a taua ra ano
mohiotia ai e hia rau o te Arawa e haere ki
Ingarangi.
3 Ka mau tonu a te Arawa ki te hapai i
te Kotahitanga o te Iwi Maori.
4 Kua whakaae a te Arawa ki te haere
ki te hui a te Kotahitanga i Waiapu, haunga
hoki nga Kaunihera. He karere tauira ka
haere i te ara. Ka tere Raua ka tere Pipi-
whakao.
5 Ko Ieni Tapihana te tangata kua wha-
karitea i roto ia te Arawa mo te haere ki
Poneke, me uru ia ki roto i te Komiti whiri-
whiri o nga Ture whakatikatika o tenei
tuunga Paremata, heoi ano.
Timi Waata Rimini.
Na te Arawa katoa.
Ngatiki.
Hune 3 1901.
Iu te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, toou ora kia pumau tonu ki
toou tinana, toou mohiotanga kia whakara-
neatia mai e te kai-hanga, toou matauranga
kia whakanekehia ake ki runga atu i to te
katoa, kia tiaho te maramatanga i roto i tou
hinengaro, kaati e hoa tena koe kia ora kia
ora i raro i te maru o te kai-hanga, ae amine.
He panui whakautu tenei naaku i te panui
a Te Rahurumai, i puta i roto ia te "Puke"
nama 1 o te tau tuawha, i te wharangi 3—4
o te 15 o nga ra o Maehe 1901, maau e te
Etita e tuku atu ki runga ia te "Puke"
mana e hari atu ki nga marae e tae ai ia,
koia tenei i raro iho nei.—
I nga ra o Pepuere ka hori ake nei, ka tu
tetahi Kooti Whenua Maori ki te Hawera nei
he tini nga Keehi i mahia e te Kooti i roto i
te wiki kotahi, a ka tae ki te Keehi o Te
Wharepa, katahi ka mahia e te kai-tono,
ara e Te Ngaruru Te Rangiwhetuki tungane
o Te Rahurumai, i runga i te marama o te
Kooti ki te whiriwhiri i nga putake i whaka-
takotoria atu e taua Te Ngaruru ki tona
aroaro mo te taha kia Te Hapimana, a wha-
kataua ana i runga i te take tipuna me te
tamaiti-whangai, ko te whakataunga a te
Kooti mo taua Te Ngaruru, i whakataua i
runga i te tamaiti-whangai anake, kaati i
runga i te kitenga o taua Te Rahurumai kua.
kore ia i uru ki nga hea o Te Wharepa,
katahi ka tonoa ano e taua Te Rahurumai
kia whakaarahia he Kooti tuarua mo taua
Keehi, he whakahe mo taku tamaiti mo Te
Hapimana, i runga i te aranga tuaruatanga
o taua Keehi, katahi ka tangohia e au a
Ngawini Karoro hei whakahaere i taaku
Keehi, katahi nei ka mahi nga Roia, toku
Roia me tona Roia, no te mutunga o te mahi
a nga Roia, katahi ka whakatautaua nga
hea o taua kaumatua, ara nga hea e 2 a
Hamua poraka me Hapotiki poraka, i wha-
kataua ano ki a au me aku tungane me taku
tamaiti, ka ura mai hoki taua Te Rahurumai
me etahi atu me taua Te Ngaruru hoki.
Kaati enei, katahi au ka tino whakamara-
ma i te kupu a taua Te Rahurumai e ki nei,
i puta he kupu i taku mangai mo ratau ko
ana matua, e ki ana au kaore aku kupu kino,
e kore hoki taua Te Rahurumai e kaha ki te
ki mai ki a au ko mea ma nga ingoa o nga
tangata i rongo i a au e whakahua ana he
mea te kupu i rongo ai ratau i puta atu i
tooku mangai, kaati tena. Mo te kapu e ki
nei i waiho iho e te Wharepa tona whare hei
taonga mooku ki te ao nei. E hoa e Te Ra-
hurumai, noku ano ra te Whenua i tu ai
tena whare, naaku tonu ra nga moni i mahia-
ai tena whare, na taku tamaiti tonu i mahi
tena whare, ehara hoki au i te Wahine pena
me koe, na runga hoki i te kino o to atawhai
i taua kaumatua i tangohia mai ai e au, no
te matenga o taua kaumatua tere tonu to
tungane ki te tuku i nga tono, kaore koe i
v
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_ TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 15th 1901.\_\_\_\_• [Wharangi No. 3]
titiro mai ki a au, naau hoki taua i tuku ki
te panui kia matakitakina e te iti raua ko te
rahi, e tini raua ko mano, no reira katahi
hoki au ka panui i aku korero moou, kia
rongo nga Iwi nunui o nga motu e raa nei,
notemea hoki i tino whakapaua e koe to kaha
ki te tuku io korero ki waho haere ai, kaati
aku korero i konei.
E te Etita tena koutou ko nga tangata
mahi i io tatau taonga, kia ora i raro i te
maru o te kai-hanga.
Na Kimirongo.
Ka timata he panui whakautu ano i to
panui a taua Te Rahurumai.
E Kui e Te Rahurumai kiu marama kia
tama-taane hoki te hapai i te rau o to Taia-
ha, kei huri ake kia koe ano, mei te ahua
hoki o to huri i to Taiaha e tama-wahine ana*
kaati tena, mo to kupu e ki nei, i rite au ki
tetahi tangata e tu tahanga ana i nga tiriti.
Penei taaku, i rite koe ki tetahi kararehe
mohoao e whakapau ana i taana oma kia
hopukia e koe tetahi kuao Reme i roto i te
kahui, penei hoki i te kaha o to ngakau ki te
whakapau i to kaha ki te tuku i o korero,
na runga pea-i te kore mahara o roto i toou
ngakau i rere katoa ai o whakaaro ki te hopu
i nga tikanga he, no reira maaku e ki penei.
Na wai ano koia koe te pakinga-hau te
ruangamatangi i ki e hei whakahua kupu,
na runga hoki i to korua ngakau tahae ko to
tungaane i whakapau ai koe i o kaha, kia
matakitakina koe e tini raua ko mano, ko te
Ture hoki e mahi ana ia kia hoki te tika ki
tona takotoranga, ko te moa he ki te waahi
ngaro takoto atu ai, no tenei tikanga, katahi
ka kite nga tangata katoa ko korua ko to
tungaane nga tangata kino kei raro i te ra e
haere ana i rite koe ki tetahi Wuruhi haehae
e whanga ana i te kahui kia whakarerea ake
e te hepara katahi koe ka man ki tetahi o
roto i taua kahui, kaati i mea hoki koe, e
kore rawa a Kimirongo e ura ki nga hea o
Te Wharepa, na te tika na te pono ka riro ia
Kimirongo te nuinga o nga hea o te Whare-
pa, hoi korero noaiho mau i a au korero, ma
wai e whakatika. E Kui Te Rahuru mai, e
hua ana pea koe kotahi tonu te ra i whaka-
whanautia ai te tangata, ko toa kotahi anake
te mea e mohio ana ki ena tikanga pohehe
kaati he aui te moteatea o toku ngakau mou
i mahi i enei tikanga pohehe i waenganui o
nga Iwi nunui o nga motu e rua nei.
Kaati i konei aku korero. E kore toku
ngakau e huri atu ki te whakautu i a au
panui ina tuku panui koe a muri ake nei.
Kaati e te Etita tukua mai he Pepa, o te
"Puke" mooku, maku e tuku atu te moni,
ki te tuku mai, me penei te ahua.
Kia Ngawini Terei.
Ngatiki box Hawera.
Kaati kia ora tonu koutou nga tangata
mahi i to tatau taonga, kia hua kia tini kia
mano nga manaakitanga e tukua mai e te
kai-hanga kia koutou, tena koe.
Na to koutou hoa pono.
Na Ngawini Terei.
HE RETA MAI NO AWHERIKA.
HE RETA MAI KA F. ROITIHAUHI O
KARAATITONE WAIRARAPA.
Keretoapa 31 1901.
Ma koutou tonu e kite iho i te ra o tenei
reta ; ko matau ko te Ropu tuarima o Niu
Tireni kai Keretoapa tonu nei e noho ana, a,
kaore hoki e nui ana te mahi ma matau i te
tuatahi, engari no te po tonu nei, katahi ka
whakamatau te hoa-riri ki te whakahoro i te
taone, a, kihei rawa i horo te taone ia ratau,
engari i taea e matau te pei atu ratau ki waho
io matau rohe, kotahi haora noa matau e
whakatau ana kia ratau, ka timata ta ratau
whati, engari ko te pupuhi i mau tonu i taua
po, a, kotahi ano te mea o matau i tuakiri.
Ko taku hiahia nui ke ia kia tino whawhai
matau. kia wawe ai te mutu te maharahara.
I to matau haerenga ki te tiaki io matau
rohe i runga i tetahi hiwi i nanahi nei, a, no
to matau huringa ma tetahi taha o taua hiwi,
ka tutaki matau ki te hoa-riri i taua po, a,
kihei matau i wehi mai, engari i tomokia
tonutanga atu e matau te hoa-riri i taua po,
a, whati kino ana te hoa-riri, heoi whaia to-
nutia e matau, a, tae noa ki runga i tetahi
turanga o ratau, a, peia ana ano e matau ra-
tau i to ratau turanga, ko tenei pakanga i
haere tonu,a ao noa te ra, engari ko te hee
anake he kore no matau e tata atu, kia pai
ai ta matau kakari, a, kaore hoki ratau e tu
mai ana ki te kakari kia Niu Tireni e whai
atu nei ia ratau, ko au te mea i kaika tonu
ki te whawhai ki te hoa-irri. No muri mai
katahi mataa tokoono ka haere ki te tutei
haere i tetahi waahi o runga, i to matau ta-
enga ki reira katahi ka unuhia e au taku tia
manu Kariri (cartridge belt) mo nga meneti
torutoru nei, a, no to matau haerenga he
wareware anake i a au taku Hamanu ki te
waahi i noho ra matau, kotahi maero pea ma-
tau e haere ana, katahi ano au ka pata ma-
hara ake ki taku Hamanu, heoi ko taku ho-
kinga mai tenei ki te tiki i taka Hamanu, ia
au o oma haere ana, ka kite atu au e haere
mai ana te hoa-riri kia au he aui noa atu
ratau, katahi au ka pupuhi atu e rua aku pa
i paku atu, katahi au ka penei he tino nui
rawa ratau moku, ko ta wa tenei i whakapa-
ungia ai e au te tere o taku hoiho ki te haere,
i tenei wa kua whewheo haere te mata i teta-
hi taha i tetahi taha oka, a, i mua i muri
hoki, tae rui noa atu au ki aku hoa, no te
kitenga o te hoa-riri kai ko ke atu i te kotahi
hei kakaritanga ma ratau, katahi hoki ka
oma. Ko tenei hanga ko te kakari ki te Poa,
e rite ana ki te purei kiki pooro a nga tama-
riki taane o Papawai. Kaati ko nga Hoia
o Ingarangi e ki ana, ka tino pari atu te iha
o to Poa ia Roora Kitina mehemea ka timata
ia ; engari ko matau kai te ki, he puhoi rawa
atu ia ki te timata i taua whakaaro ona.
Ko tenei whenua he nui noa atu a kia nui
noa atu hoki nga tangata hei tiaki haere i
nga takiwa, e taea ai te tiaki nga rau maero
o ngu huarahi Rerewe, e kore ai e taea to tu-
kino e te hoa-riri, notemea ko tenei iwi ko te
Poa ho turanga waewae anake nona nga wa-
hi katoa. Heoi anake te waahi e taea ai o
mataa te hoa-riri ho a ki roto ki tetahi ko-
konga i te tuatahi, katahi ano ka ata kakari
marire i runga ano i tona tikanga, hei reira
mohiotia ai ko wai te mea i toa. Ko tenei i
rite ke ki te kahui Poaka e aia ana ki roto i
tetahi Patiki kotahi mano eka, e tipungia ana
e to manaka, e te toetoe, e te harakeke, a,
era ranei e mau taua kahui Poaka i to takiwa
kotahi? kaora, engari me hopu a-takitahi
katahi ka taea.
Heoi nei nga kupu, kai te pai au kai to
ora, whakaputaia atu taku aroha ki a aku
hoa o Wairarapa.
Na Frank Roydhouss.
Mataimoana.
Te Tari o te Paranihana
Nuparemata.
Mei 20th, 1901.
Ki te Honore Etita o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" Purakau Maika, tena koe e hoa kou-
tou ko a taua tamariki, te mahi mai na i te
taonga, kia tau nui atu te aroha o te Atua
kia koutou ake nei ake nei amene, heoi tena
kupu ; e inoi atu ana maua ki a koe, kia pai
mai to honore rangatira ki te ta ata i nga
kapu nei, he ruarua noa nei, hoi whakama-
rama ki o taua whanaunga, i te ritenga onga
kupu i tukua atu o au i raro i to mana o to
Hiiri e mau i runga ake nei, i te aroaro onga
Hekeretari o to matau Tari, ara, ko taua ku-
pu i whakaputaina i te 1 o Oketopa i te tau
kua taha nei 1900, i panuitia e "Te Puke" i
te nama 16, wharangi 3 me te 4, e mea ana
e tau patupatu ana nga korero o nga Waka
nei, o Taakitimu me Kurahaupo me Aotea,
na i mutu tonu atu te kupu mo nga Waka e
rua na, engari mo Aotea te kupu i naianei,
na kia ata titiro iho e aku whanaunga ki te-
ra kupu, takoto ko a koutou korero a koutou
whakapapa, ara, a nga Kaumatua o mua, i
whakaatutia ki nga Mihingare, i te tau 1830
me te 1837 me te 1842 ki Whanganui te pu-
kapuka, ko te Ika A-Maui te ingoa, te puka-
puka o te Tai Rawhiti Rongokako raua ko
Pawa, te ingoa o te tau 1835, a koia tenei te
rarangi onga tau 1831, me te 1835, me te
1837, me te 18-12, na Whanganui na Ngara-
uru na Ngaati Ruanui i te tau 1854, te ma-
tenga i Awarua o Uenuku ia Turi ia Kewa,
te ingoa o te pukapuka, koia tenei nga tau o
nga pukapuka me nga ingoa o nga pukapuka
me nga ingoa o nga Kaumatua rangatira,
na ana aua korero me aua whakapapa tika i
hoatu ki nga Pakeha i aua tau e mau ake nei
nga ingoa o aua Pakeha, na ratau i tuhi,
no reira e aku whanaunga kahore tahi he
awangawanga o taku ngakau ki nga kupu uta-
uta mai o muri nei, notemea rereke nga wa i
enei tau, e toitu ana te mana o te rangatira-
tanga te wehi o te kupu i aua wa o mua, ara,
i aua tau e mau i runga ake nei, koia au ka
ki atu nei, ka marama mai koutou kei au nga
huihuinga o nga korero, ara, kei te Polynesia
Society, heoi mo tena : ka huri ake au ki nga
kupa a taku whanaunga o Ngaai Tahu,
whakamarama nei i te Waka nei ia Araiteuru,
e pai ana e taku hoa o whakamarama, i wha-
kamarama koe i runga i taku korero mo A-
raiteuru, e mau ia "Te Puke" nama 16, wha-
rangi 3 me te 4, a kia ata, titiro iho ano koe
ki ena kupu, notemea kia ta i to ngakau
mahara, pewhea ra te roa o te mohiotanga o
te tangata nana nei C3 korero mo Araiteuru,
e taku hoa e noho maira i te takiwa a Wai-
rarapa o Ngaai Tahu, i whakamarama mai
noi mo Araiteuru, kai te pai me to whakapa-
patanga ia koe ia Kahungunu, engari ki ta-
ka mohio i hoki o kapa, na to ngakau ano i
mea ake ko koe te tuturu o te mohiotanga,
mo Araiteuru e ai ano te ahua o te takoto o
kupa, na e koro te tari nei e titiro atu ki o
au, notemea he tamariki koe, mau e titiro no
te tau 903 904 98 me to 1011 me te 1030
mo te 1350 nga tau o tatau tupuna i heke
mai ai i te kainga matua, i Peina, i Ihipa, i
Inia, ki Awherika
Mema o te Polynesian Society.
:— Ko Teua
Hemi, Tiamana. Tiaki Makerapata, Kai-
tuhituhi. Waata Kunaiti- Eruera Kainga.
Teotene Tawhaitara.
Tuarua onga Kouaiti ko te Rataupa, ko E-
repeti, he hapu nunui kai runga i taua pa,
ara, ko ratau whenua he whenua nunui, ko
Tahora e 60000 eka nuku atu, kaore ano
etahi poraka i whakawatia, ko te Komiti ko
Hoani Putangarangi, Tiamana. Hune Hu-
kanui. Kai-tuhituhi. Heremai Tahu. Mi-
karatu Paroiria. Kamana. E whakaae ana
au kia tu enei Komiti e rua, i runga ano i te
rarangi 17 o te ture whakatu Komiti Marae.
Arani Kunaiti.
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4] Tiniroto Mei 23th, 1901 Arani Kunaiti Wi Pere Horo-whenua Hori Niania TE HUIHUINGA NUI O TE IWI MAORI I ROTORUA-NUI-A-KAHU Niu Tireni te Waipounamu Rotorua Aotearoa Kuini Wikitoria Kiingi Eruera VII Ta Hoori Kerei Remuera Kohimarama Akarana Frankton Junction Mr Tutihoopa Putaruru Tauranga Opotiki Kapene Rimene Kerene Hoteera Tutanekai, Hinemoa Timi Kara TE MIHI A TE IWI MAORI E TE ATUA TOHUNGA TE KIINGI TE WHAKAUTU A TE TUUKU
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 7. O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 15th 1901. [Wharangi No. 5]
I kaaro ki te mahi i te pai me te rangimarie,
I me te whakarite hoki i nga kupu katoa e pu-
I ta ana i nga ngutu. (Pakipaki.) Me tango mai
I e au ko ta koutou kupu e whakapumau nei
I koutou mo to koutou piri-pono, me ta kou-
1 tou whakahoou hoki i ta koutou Oati, ara,
I ka mau tonu koutou ki te pupuri i te Ture a
I o koutou matua, i hoatu ai kia Kuini Wiki-
I toria, a ka pera ano hoki koutou ki tona kai
I whakaapi. Kaati ko enei kupu katoa era e
I hari e koa hoki i roto i te ngakau o taku
I papa, era hoki e whakakiia tona tinana ki te
I kaha, e pakari ai ia ki te mahi i nga naahi
I nunui e takoto ana i mua i tona aroaro. He
I nui atu te ora o te ngakau o te Kiingi, me
I tona iwi i Niu Tireni, a, e hiahia hoki ia kia
I noho tahi nga iwi e rua i runga i te rangi-
• marie me te vvhakaaro kotahi, a, me tona
I Inoi hoki kia whakakotahi koutou, me te
I whakapiki hoki tetahi i tetahi i runga i nga
I mahi e tau ai te rangimarie, kia kore ai e
I tau iho nga tikanga hee, ko tona whakaaro
I nui hoki tera kia whakakotahi nga Iwi katoa
I i raro i tona mana (Pakipaki.) Mehemea e
I whakapiki ana to maua haramaitanga nei i
I nga tikanga kua kiia ake nei, he nui atu to
I maua hari me to maua koa, a kaore he patu-
I nga-tapu i ko ke atu i to maua kite a-tinana
I atu i o koutou Rangatira, me o koutou Iwi i
I to koutou na ake Whenua atahua Kaati
I ko to maua taenga mai nei ki to koutou
I Whenua, e kore rawa e wareware ia maua,
I ka haria haeretia tonutanga e maua hei
I whakamaharatanga ki te piri-pono, me te
I aroha me te whakaaro Rangatira hoki o te
I Iwi Maori e noho ake nei i tenei taha o nga
I moana whanui. Heoi ia ma te rangimarie
I koutou e arataki, a ma te runga rawa hoki e
I tuku iho nga manaakitanga katoa kia koutou
mo ake tonu atu.
Ko te whakautu a te Tuuku i nga mihi a
nga Maori, he mea panui e ia, a he mea
whakamaori e Timi Kara ki nga Iwi i reira.
I te mutunga o te panui i nga mihi, katahi
ka whakahuatia e te Minita mo te taha
maori te haka:—
Ka mate ka mate ka ora ka ora,
Ka mate ka mate, ka ora ka ora,
Tenei te tangata puhuruhuru nana
I tiki mai whakawhiti te ra;
U-paane ! u-paane ! u-pane kau-
Pane whiti te ra.
TE POURI O MAHUTA ME
WAIKATO KATOA.
Ko tenei reta e whai ake i raro iho nei, he
mea tuku e Henare Kaihau kia panuitia e te
"Akarana Wikiri Nupepa" te pouri o Mahu-
ta, me ona Iwi katoa, i te korenga o te
Kawanatanga e whakaae kia Kite a Mahuta
me ona Iwi i te Tama Mokopuna a te Kuini
i Akarana, a i Ngaruawahia ranei, no reira i
tukua ai e Kaihau tona reta .ki nga Nupepa
Pakeha kia whakaatutia te take i puta ai a
Mahuta me ona Iwi katoa ki waho o te hui-
huinga nui o nga Iwi ki Rotorua ; i te mea
koia te mangai o nga Iwi katoa o Waikato ki
roto i te Paremata nui o tenei Koroni, koia
tenei e whai ake i raro iho nei:—
He nui te pouri o mahuta me nga ranga-
tira me nga hapu o Waikato, mo te korenga
o te Minita Maori me te Pirimia e whakaae
ki te whakarite i tetahi ra hei kitenga mo
Mahuta me nga rangatira, me nga hapu
maha i te Tuuku. A, i tono ano au ki te
Pirimia, me Mahuta kia whakaritea tetahi
rua haora ki Ngaruawahia ki Akarana ranei,
kore rawa atu i whakaae te Kawanatanga,
kia tuku ranei i tetahi mihi powhiri a-
pukapuka, powhiri ranei a te ringaringa,
kaore te reo i tamumu, i whakaae ranei ki te
powhiri a nga waka taua.
Na reira ka mahara matau me tuku atu
tenei whakaaturanga ki te Nupepa, hei titiro :
ma te Arawa i te nui o te mate i pa ki nga
Iwi o Waikato. Ki taku tino mahara, te :
mea tika mo te taha ki nga Iwi Maori e noho
nei i Aotearoa Niu Tireni, ko te tino tangata
tika hei bite tuatahi i te Tamaiti Mokopuna
a te Kuini i te Tuuku, ko te tangata i wha- J
kanuia e nga tangata rangatira kaumatua o 1
mua, ara i whakaarahia hei Kiingi mo nga <
Maori o tenei motu, hei awhina i te Kiingi-
tanga o te Kuini o Ingarangi, ko Mahuta te
uri inaianei, koia te tangata mana e tuku te
powhiri me te kite tuatahi i te Tuuku, a i
runga i tenei whakahaere a te Kawanatanga, i
kua kapea te matamua ki muri, kua whaka-
itia rawatia iho, engari i roto i to matau
whakaaro kaore matau e iti, kei te mau
matau i nga tikanga rangatira i waenganui i
nga Iwi e rua. Titiro i ana, na Hone Heke
te pakanga tuatahi ki tenei motu ; i muri i
tena, ka noho te Pakeha ki Akarana ka tu te
kara ki Takapuna, ka mea a Hone Heke, me
tapahi te kara i Takapuna. Ka puta te kupa
a Potatau Te Wherowhero : kore rawa ia e
pai kia haere mai tetahi tangata ki te takahi
i te Manu-tu o tetahi tangata, na kore rawa
i tikina mai i tapahia te kara, a i patua
hoki nga Pakeha, a ko Potatau i Akarana
tonu ia e noho ana i Remuera, e awhina ana
i nga Pakeha a te Kuini. A na te Kawana-
tanga hoki ia i tono kia haere mai ki Akarana
hei patu i nga raruraru o te taha Maori. A
hei tohu hoki mo te tika o taua tukunga atu
i nga mana me te tiakanga i nga Whenua
ki te Kuini i te Tiaiti O Waitangi 1840, i
haina hoki a Potatau ki taua Tiriti.
Na reira kaua koutou nga Iwi e noho nei i
tenei motu e penei he take ke te take i kore
ai a Mahuta e tae mai kia kite i te Tuuku.
Kei te rapurapu noa nga mahara. He
aha tenei whakahaere kaore nei i whakaaetia
tetahi taima, i te rima meneti ranei hei
ringaringatanga mo raua whaka-rangatira ia
raua i te Tuuku me Mahuta, kia tika ai te
whakakotahitanga i nga Iwi e rua, kia tino
marama i roto i te whakaaro o te Tuuku
kua tino oti nga whakahaere o nga Iwi e rua
o tenei motu. Ko tenei kua pana nei e te
whakahaere a te Kawanatanga enei o nga
Iwi Maori, ki taku mohio tae atu ki te 20,
000 tangata kei waho o tenei huihuinga i
te korenga e kite e Mahuta i te Tuuku, ka
tirohia tena, kaore nga Iwi o tenei Koroai e
tika te paringa o nga moni o te Koroni i
tenei huihuinga o nga Maori. Ahakoa he
nui tenei pohehe o te Kawanatanga ki tenei
20,000 tangata me Mahuta. Ka whakaaro
nui i roto i tona ngakau me kite ia i te Taku
me tona Iwi mehemea ka taea tetahi tikanga
i runga i te tikanga e tau ai te rangimarie
me te kotahitanga o nga Iwi e rua i runga i
tenei aronga no reira kaore i taea e au te
noho i runga i te tono a te Komiti i Akarana
i te nohoanga i te wapu, me era atu tono me
te tono a te Kawanatanga kia haere au ki
Rotorua.
H. Kaihau M. H. R.
TE HOKINGA O NGA IWI.
Ko te maha o nga tangata katoa i hoki
atu i Rotoma ki Akarana, mai i te Turei te
1S o nga ra tae noa ki te Paraire 21 o nga
ra o Hune e 2,250. Ko te whare i noho ai
ratau i Akarana, he whare tuunga no nga
taonga e haere mai ana i Ingarangi ki Niu
Tireni nei; e rua aua whare he whare nunui
katoa, e rima nga puro o tetahi e rima hoki
o tetahi, a he whare kohatu katoa. Kaati i
te po o te Paraire i ki katoa nga puro o aua
whare e rua i te Maori, ara i nga Iwi e hoki-
hoki ana ki o ratau kainga.
Kaati i te hokinga mai o Ngati-Kahungu-
nu ki Heretaunga, tae mai hoki ki Wairara-
pa nei, ara i te taenga mai ki Onehunga, he
nui atu te tupuhi o te moana, katahi ka uia
e Henare Parata ki te Kapene o te tima, ara
o te "S. S. Ngapuhi" mehemea e pewhea ana
tona titiro ki te moana mo nga Iwi e hoki-
hoki nei ? ka ki mai te Kapene o te tinia, ko
tona whakaaro, mehemea ka haere te Iwi
nei i tenei ra, kaore ia e mohio, ka u ranei ki
Nuparemata ka kore noa iho ranei; i runga
i te mea kai te kino rawa atu te tupuhi o te
moana. Katahi ka puta te ngakau aroha ia
Henare Parata ki nga Iwi nei, ka kiia e ia
me hoki katoa nga tangata ki Akarana, kia
pai ra te rangi ka hokihoki ai nga tangata ki
5 ratau kainga, heoi whakaae katoa nga
tangata kia hoki ratau ki Akarana, me to
ratau whakamihi hoki kia Henare Parata
no runga i tona ngakau aroha kia ratau;
hoki katoa nga Iwi nei ki Akarana; heoi ano
nga mea i whakamomori mai i roto i taua
ra, ko H. P. Tunuiarangi me A. H Kume-
•oa, me Te Momokiingi Te Takou, me te
Wha P. Te Maari, o Wairarapa nei, ko era
atu kaore te kai tuhi e mohio. Te taenga o
e Iwi nei ki Akarana, katahi ka patua mai
e Henare Parata tona waea kia Timi Kara-,
le mea atu nana, kua whakahokia e ia a
Ngaati-Kahungunu katoa me era atu Iwi ki
Akarana, i runga i te kupu mai a te Kapene
e te tima, mehemea ka riro te 400 rau i runga
a te "S. S. Ngapuhi" kaore ia e mohio ka u
anei ki Nuparemata te tima ka kore noa iho
anei, no reira au i whakaaro ai, kaua nga
tangata hei haere koi mate ki te moana.
Katahi ka whakautua mai e Timi tona
waea, he aui atu te hari me te koa o taku
ngakau, mo to whakaaro pai ki nga tangata
i to whakahokinga ki Akarana, taku hiahia
nui hoki kia pai to manaaki i nga Iwi katoa
i hui ki Akarana, kia hoki pai atu ratau ki o
ratau kainga.
Kaati i te Ratapu he rangi pai, katahi ano
a Ngaati-Kahungunu, me era atu Iwi ka
hokihoki ki o ratau kainga, ka takoto hoki
te moana i te marino, a tae pai atu ana ratau
ki o ratau kainga, i runga i te hari me te koa.
HE MIHI.
E inihi atu ana ahau ki nga Iwi me nga
hapu katoa i hui ki Rotorua i te wa i tae ai
te Tuuku o Kaanawara ki reira, ara e wha-
kapau ana ahau i te nui o taku mihi me
toku koa kia koutou, mo runga i te pai, me
te ata noho o nga Iwi katoa i reira, tau ana
te hari me te koa ki roto i nga ngakau o nga
kai-whakahaere katoa o taua huihuinga, tae
noa ki te wa i noho ai koutou ki Akarana.
nui atu taku whakamihi kia koutou, tae
atu ki nga Pakeha katoa o Akarana te wha-
kamihi kia koutou, i te mea kihei rawa he
raruraru i puta ia koutou i reira, me ta ratau
ki hoki, katahi ano te huihuinga o nga
Maori ki Akarana i kore ai e tupono he raru-
raru, he nui hoki taku whakamihi ki nga
Pakeha katoa o reira, mo te nui o ta ratau
mamaaki i nga Maori, tau ana te rangimarie
me te whakaaro kotahi ki waenganui i nga
Iwi e rua. Heoi kia ora, hei waenganui te
Ariki ia tatau katoa.
Henare Parata.
HE MIHI HE POROPOROAKI.
H'3 panui maioho a-waha ki te Tuuku o
looka me tona hoa Wahiue me to raua ropu
rangatira. E tuku ana ki "Te Pake Ki
Hikurangi" mana e whakamarama ki te ao
katoa, koia tenei:—
Haere atu e te Tuuku o looka, haere atu
korua ko to hoa Wahiae me to korua ropu
rangatira, nana nei korua i awhina haere
mai i runga i nga ngaru tuatea o te moana-
nui-a-kiwa, a i haere mai hoki korua i tawhi-
ti-nui i tawhiti-roa i tawhi ti-pamamao i te
hono-i-wairua, a kua tu nei o korua waewae
ka tenei motu ki Aotearoa, a kua eke korua
ki runga ki te ahurewa o to korua I\\yi Maori,
ara ki Rotorua, a kua kite o korua kanohi i
nga uri whakatipu a nga kaumatua rangati-
ra kua mate atu ki te po, na ratau nei i
whakaoati te Tiriti O Waitangi i waenganui
ia ratau ano me Wiremu Hopihona te ranga-
tira whakahaere a to tipuna a Kuini Wikito-
ria, a hiiritia iho te Tiriti O Waitangi hei
karauna whakatapu i nga Iwi Maori i tenei
taha o te ao i te tau 1840 me o ratau Whe-
nua ano hoki, a i kite hoki korua ko to hoa
Wahine i nga Iwi Maori e tu whakahari ana
me te whakamoemiti kia korua i aua ra i to
marama o Hune i te 13 me te 14 me te 15 o
nga ra o tenei tau 1901. A i tuturu hoki te
whiriwhia a nga upoko o nga Iwi me nga
rangatira o nga ropu o nga hapu me te Mi-
nita Maori hoki ki te whakahua, ko te Tiriti
tuarua tenei i tu ki runga ki tenei motu ki
Aotearoa, a kia whakapaingia a Ihowa Atua
o nga mano, mana nei korua ko to hoa
Wahine me to korua ropu rangatira e wha-
kahoki pai atu ki runga ki te Whenua matua,
ki te ringa kaha ano hoki o to papa o Kiingi
Erueti te tuawhitu, e okioki mai nei i runga
i te Torona whakahirahira o te Kiingitanga
o kereiti Piritana me Airana, me era atu
motu i tera taha o te ao, a e paihere mai nei
hoki to papa i tana kete putea o nga ture i
waihotia iho nei e tona whaea e Kuini Wiki-
toria hei oha-ki ki to papa, a hei whakama-
rama ano hoki i ona kanohi, e kaha ai tona
titiro ki nga Koroni katoa i tenei taha o te
ao, a tae mai ki enei motu ki Aotearoa me
te Waipounamu. A hei tohu ano hoki ki te
Kawenata i waenganui i nga Iwi e rua, Iwi
Pakeha Iwi Maori, e noho huihui nei i raro i
te Kiingitanga o to papa, a hei whakamaha-
ratanga hoki ki o matau whakatipuranga
katoa, ake tonu atu Amine. Heoi haere atu
ra e te Kotuku rerenga tahi, kowai ka hua
era ano koe e hoki mai ki te roto nei, haere
atu ra korua ko to hoa Wahine me to korua
ropu rangatira, hoki atu ki runga ki te
Whenua matua ki Ingarangi, i runga hoki i
tou ngakau koa mo to korua kitenga i nga
Iwi Maori e tu whakahari ana i o korua aro-
aro ko to hoa Wahine, a hei tohu whaka-
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI HURAE MANE 15th 1901 [Wharangi No. 4
Tiniroto.
Mei 28th, 1901.
Ko ahau ko Arani Kunaiti, be nui atu too-
ku hinapouri mo taku tamaiti kua mate, no
te 23 onga ra o Mei nei i mate ai, ko taua
tamaiti he mea tapa hei ingoa mo Wi Pere,
ko Horo-whenua te ingoa, ka whitu tau me
te haawhe, he mokopuna na Hori Niania, he
nui te ngakau mamae ona hapu nao tona hae-
renga i te huarahi e mohiotia nei e haere atu
ana i te mate ki te ora, otira me penei; ake au
rao tatau kai te penei kia ora te tangata kao-
re te Atua i te mohio, koia ke hoki te ranga-
tira o te tangata, maana e whakaora ka
whakaorangia e ia, heoi ko te aroha te mea
nui kia tatau, mo te hunga mate ; me uta
atu e koe enei whakamaharatanga aku mo
taku tamaiti, he nui no tooku hinapouri.
Arani Kunaiti.
TE HUIHUINGA NUI O TE IWI
MAORI I ROTORUA-NUI-A-KAHU.
I te wa i tuhia ai enei korero e te kai-tuhi
mo te Niu Tireni (Graphic) he nui nga mea
whakamiharo i kitea e te kanohi he maha
hoki nga mea i rangona e nga taringa, Mahea
ana nga kapua pango o te rangi* whiti ana
te maramatanga ki runga ki nga iwi e rua e
pae ana i reira. No reira he mea uaua rawa
ki te kai-tuhi te hoatu i tetahi kupu hei wha-
karite i te ahua o nga mahi i mahia ki reira
me te maha hoki o nga iwi i hui, no reira
rae ki noa ake he maha nga mano o te iwi
Maori i hui ki Rotorua, mai i te pito o te
tonga o te Waipounama, tae noa ki te hiku .
o Aotearoa, a, i riro i tenei huihuinga o te
iwi Maori te Wikitoria o nga huihuinga ka-
•toa i tu ki runga ki enei motu e rua, mo te
maha o te tangata me te pai o nga whaka-
haere, tao ana te rangimarie ki waenganui i
nga iwi e raa. I tino nui ke atu tenei hui-
huinga o te iwi Maori, i te huihuinga ki
Taupiri i te tangihanga mo Kiingi Tawhiao
i te tau 1894, a, i nui ke atu hoki i te
hui i tu ki te Kopua me Hikurangi i te tau
1878 me te 1879, i waenganui ia Ta Hoori
Kerei raua ko Kiingitea. Heoi ano nga hui-
huinga hei whakatata ki tenei, ko te hui ki
Remuera i te tau 1844, me te hai hoki ki
Kohimarama i te tau 1860. Engari ko te
hui ki Rotorua nei o te tau 1901, ngaro ka-
toa mai era atu huihuinga ki roto i te mara-
matanga, o tenei huihuinga, ka waiho hei
tohu whakamaharatanga ki roto i nga wha-
katipuranga, e haere mai ana ki tenei ao, te
hui whakamutunga, o te whakakotahitanga o
o nga iwi Maori katoa o Niu Tireni, ki te
mana nui o Kiingi Eruera VII
Akarana
Rotorua
(Frankton Junction)
. Maori ki te teihana tauwhanga mai ai kia
raua ko tona hoa Wahine, tae rawa atu te
Tereina ki reira kua ki noa atu a waho o te
teihana i te tangata; i te wa e haere ana ano
to raua Kareti, , ka whakahuatia te haka
powhiri, hei whakaatu kia raua i te ahua o ta
te Iwi Maori powhiri i tenei hanga i te Ma-
nuhiri Tuarangi, notemea he kitenga tuata-
hitanga no-raua i nga mahi a te Iwi Maori o
nga wa ka taha ki muri. Ko te ara hei
haramaitanga mo raua ina tuku iho raua i
. runga i te Kareti, he mea taiapa ki te Nikau
me era ato rau rakau, taku iho ana te Tuku
raua ko tona hoa W hine i runga i te Tere-
ina, hoatu ana e te Kawana te paihere puti-
puti a Kapene Taana me W..H. Haari me
tana Wahine me te mokopuna a Kapene
Taana ki te Wahine a te Tuuku o Kaanawa-
ra, hei aroha ma ratau ki a ia, i konei ka •
whakatangihia e te peene o Hamurana me
Rotorua te "God ..Save the...King*', ka eke
raua ki runga i te waka mo "raua,"katahi ka
arahina e nga ropu hoia o Tauranga o Opo-
tiki i raro i te whakahaere a Kapene Rewihi,
hui tahi hoki ki te ropu hoia Maori b Wai-
rarapa i raro i te whakahaere a Kapene
Rimene, ka arahina atu e ratau ki te Kerene
Hoteera i te takiwa ki Tutanekai me Hine-
moa tiriti. I tetahi taha o te teihana o te
Tereina ko te ropu powhiri o te Iwi Maori,
e mahi ana hoki ratau i te taha kia ratau,
ara i te powhiri, kapakapa ana te Taiaha, te
Tewhatewha, me te Mere i roto i te ringa o
te tangata, i runga i te hari me te koa o te
ngakau o te tangata i te taenga mai o te .
tama mokopuna a to tatau Kuini kia kite i
tona lwi Maori e noho atu nei i tenei pito o
te ao. Ka tae te Tuuku raua ko tona hoa
Wahine ki te Kereene Hoteera, he mano ke
ano no te Iwi Maori i reira, engari ko te
whai a te tangata i tenei wa kia kite ratau i
te kanohi o te tauia mokopuna a te Kuini
Wikitoria, nona nei te mana e hipoki nei i
runga ia tatau. I te tuunga o te waka o te
Tuuku ki te Kereene Hoteera, ka tae atu
hoki ona Whakangungu rakau, e 60 o te
ropu Raiwhara o Rotorua i raro i te whaka-
haere a Kapene Parona, ko katoa o nga hoia
i raro katoa i te whakahaere a Meiha Maro
D.A.A.G. I reira ka whakatangihia e te
Peene o Otaki te "National Anthem" he
maha nga mano tangata i reira, a i ko mai
o te tawhaitanga ake ki "te Hoteera o te Tu-
ku raua ko tona hoa Wahine, ka tu a Timi
Kara, katahi ka panuitia e tona reo atahua
te mihi a te Iwi Maori o Niu Tireni kia te
Tuuku raua ko tona hoa Wahine, koia tenei
e whai ake nei:—
TE MIHI A TE IWI MAORI.
—E TE ATUA TOHUNGIA TE KIINGI—
TE WHAKAUTU A TE TUUKU,
His Royal "Highness in acknowledging the .
address and said:—
Ki nga Hapu me nga Rangatira o te iwi
Maori o nga motu e rua o Aotearoa me te
Waipounamu. Ko nga kupu katoa e nau
mai nei koutou ki taku hoa wahine, me au
hoki, he nui atu te . hari me te koa o maua
ngakau. I haeretia mai e maua i era pito o
te ao, ma runga i nga moana whanui, a, he
mea tono mai nei hoki e te Kiingi nui, ara e
taka papa maua ki konei, kia kite i to koutou
whenua atahua, a, kia kite hoki i ana tama-
riki i te Maori. (Pakipaki.) Ko te Kuini nui
e mohiotia nei e o koutou matua, a, i arohatia
ai hoki e ratau, koia ana te mea e pouritia
nuitia nei e tatau me era ata iwi hoki o te
ao e noho ana i raro i te mana, me te Kiingi-
tanga o tona Emepaea.
I raua ata o te wa i okioki ai ia, ka hiahia
ia kia haere mai maua ki te toro mai i ona
iwi e noho ana i tenei taha onga moana, ki
te whakaatu i te tino hohonutanga-o tona.
whakaaro, me te tino nui hoki o taana wha-
kamihi ki o koutou tai-tamariki toa i roto i
tenei pakanga whakamamae kai- roto nei ia :
ko wai e aroha ana, a e hora ana ranei i te
rangimarie ki runga ki nga iwi, kaati ka
whakakake tonu ake te ki, ko te kotahi anake
o te Kuini me ona iwi e hapai aua i tenei ti-
kanga, i runga i te aroha me te rangimarie,
ahakoa roa ratau ko o ratau tuakana e tu
tahi ana i runga i te paenga o te pakanga,
(Pakipaki.) Ko taku matua ko te Kiingi,
ahakoa ki tona kapa i te aroha, mo tona tu-
kunga mai ia maua i ona tamariki kia wehe
mai i a ia pehia noatanga iho e ia i te mea
he "oha ki" na reira kore rawa e taea e ia te
whakahe taua kupu a te Kuini.
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TETAU 4]. TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 15th 1901. Wharangi No. 5]
kaaro ki te mahi i te pai me te rangimarie,
I me te whakarite hoki i nga kupu katoa e pu-
I ta ana i nga ngutu (Pakipaki.) Me tango mai
1 e aa ko ta koutou kupu e whakapumau nei
I koutou mo to koutou, piri-pono, me ta kou-
1 tou whakahoou hoki i ta koutou Oati, ara,
• ka mau tonu koutou ki te papari i te «Ture a
I o koutou matua, i hoatu ai kia Kuini Wiki-
I toria, s ka pera ano hoki koutou ki tona kai
I whakaapi. Kaati ko enei kupu katoa era e
I hari e koa hoki i roto i te ngakau o taku
I papa; era hoki e whakakiia, tona tinana ki te
I kaha, e pakari ai ia ki te mahi i nga mahi
I nunui e takoto ana i mua i tona aroaro. He
• nui atu te ora o te ngakau o te Kiingi, mo
I tona iwi i Niu Tireni, a, e hiahia hoki ia kia
I noho tahi nga iwi e rua i runga i te rangi-
I marie me te whakaaro kotahi, a, me tona
I Inoi hoki kia whakakotahi koutou, me te
I whakapiki hoki tetahi i tetahi i runga, i nga
I mahi e tau ai te rangimarie, kia kore ai e
1 tau iho nga tikanga hee, ko tona whakaato
I nui hoki tera kia whakakotahi nga Iwi katoa
I i raro i tona mana (Pakipaki.) Mehemea e
I whakapiki ana to maua haramaitanga nei i
• nga tikanga kua kiia ake nei, he nui atu to
maua hari me to maua koa, a kaore he patu-
I nga-tapu i ko ke ata i to maua kite a-tinana
I atu i o koutou Rangatira, me o koutou Iwi i
• to koutou na ake Whenua atahua, Kaati
I ko to maua taenga mai nei ki to koutou
I Whenua, e kore rawa e wareware ia maua,
I ka haria haeretia tonutanga e maua hei
• whakamaharatanga ki te piri-pono, me te
I aroha, me te whakaaro Rangatira hoki o te
• Iwi Maori e noho ake nei i tenei taha o nga
I moana whanui. Heoi ia ina te rangimarie
• koutou e arataki, a ma te runga rawa hoki e
I tuku iho nga manaakitanga katoa kia-koutou
• mo ake tona atu.
I Ko te whakautu a te Tuuku i nga mihi a
I nga Maori, he mea panui e ia, a he mea
I whakamaori e Timi Kara ki nga Iwi i reira.
I I te mutunga o te panui i nga mihi, katahi
I ka whakahuatia e te Minita mo te taha
I maori te haka:—
I Ka mate ka mate, ka ora ka ora,
I . Ka mate ka mate, ka ora ka ora,
I Tenei te tangata puhuruhuru nana
I I tiki mai whakawhiti te ra;
I U-paane! u-paane ! u-pane kau-
I Pane whiti te ra.
I TE POURI O MAHUTA ME
WAIKATO KATOA.
I Ko tenei reta e whai ake i raro iho nei, he
I mea tuku e Henare Kaihau kia panuitia e te
"Akarana Wikiri Nupepa" te pouri o Mahu-
ta, me ona Iwi katoa, i be korenga o te
Kawanatanga e whakaae kia Kite a Mahuta
I me ona Iwi i te Tama Mokopuna a te Kuini
i Akarana, a i Ngaruawahia ranei, no reira i
tukua ai e Kaihau tona reta ki nga Nupepa
Pakeha kia whakaatutia te take i puta ai a
Mahuta me ona Iwi katoa ki waho o te hui-
huinga nui o nga Iwi ki Rotorua ; i te mea
koia te mangu o nga Iwi katoa o Waikato ki
roto i te Paremata nui o tenei Koroni, koia
tenei e whai ake i raro iho nei:—
He nui te pouri 0 mahuta me nga ranga-
tira me nga hapu, o Waikato, mo te korenga
o te Minita Maori me te Pirimia e whakaae
ki te whakarite i tetahi ra hei kitenga mo
Mahuta me nga rangatira, me nga hapu
maha i te Tuuku. A, i tono ano au ki te
Pirimia, me Mahuta kia. whakaritea tetahi
rua haora ki Ngaruawahia ki Akarana ranei,
kore rawa atu i whakaae te Kawanatanga,
kia tuku ranei i tetahi mihi powhiri a-
pukapuka, powhiri ranei a te ringaringa,
kaore te reo i tamumu, i whakaae ranei ki te
powhiri a nga waka taua.
Na reira ka mahara matau me taku atu
tenei whakaaturanga ki te Nupepa, hei titiro
ma te Arawa i te nui o te mate i pa ki nga
Iwi o Waikato. Ki taku tino mahara, te
mea tika mo te taha ki nga Iwi Maori e noho
nei i Aotearoa Niu Tireni, ko te tino tangata
tika hei kite tuatahi i te Tamaiti Mokopuna
a te Kuini i te Tuuku, ko te tangata i wha-
kanuia e nga tangata rangatira kaumatua o
mua, an i whakaarahia hei Kiingi mo nga
Maori o tenei motu, hei awhina i te Kiingi-
tanga o te Kuini o Ingarangi, ko Mahuta
Hone Heke
Akarana
Takapuna
Potatau Te Wherowhero
Akarana
Remuera
Rotorua.
H. Kaihau M. H. R.
TE HOKINGA O NGA IWI.
Ko te maha o nga tangata katoa i hoki
atu i Rotorua ki Akarana, mai i te Turei te
18 o nga ra tae noa ki te Paraire 21 o nga
ra o Hune e 2,250. Ko te whare i noho ai
ratau i Akarana, he whare tuunga no nga
taonga e haere mai ana i Ingarangi ki Niu
Tireni nei; e rua aua whare he whare nunui
katoa, e rima nga puro o tetahi e rima hoki
o tetahi, a he whare kohatu katoa. Kaati i
te po o te Paraire i ki katoa nga puro o aua
whare e rua i te Maori, ara i nga Iwi e hoki-
hoki ana ki o ratau kainga.
Kaati i te hokinga mai o Ngati-Kahungu-
nu ki Heretaunga, tae mai hoki ki Wairara-
pa nei, ara i te taenga mai ki Onehunga, he
nui atu te tupuhi o te moana, katahi ka aia
e Henare Paraea ki te Kapene o te tima, ara
o te "S. S. Ngapuhi" mehemea e pewhea ana
tona titiro ki te moana mo nga Iwi e hoki-
hoki nei ? ka ki mai te Kapene o te tima, ko
tona whakaaro, mehemea ka haere te Iwi
hei i tenei ra, kaore ia e mohio, ka u ranei ki
Nuparemata ka kore noa iho ranei; i runga
i te mea kai te kino rawa atu te tupuhi o te
moana. Katahi ka puta te ngakau aroha ia
Henare Parata ki nga Iwi nei, ka kiia e ia
me hoki katoa nga tangata ki Akarana, kia
pai ra te rangi ka hokihoki ai nga tangata ki
o ratau kainga, heoi whakaae katoa nga
tangata kia hoki ratau ki Akarana, me to
ratau whakamihi hoki kia Henare Parata
mo runga i tona ngakau aroha kia ratau;
hoki katoa nga Iwi nei ki Akarana; heoi ano
nga mea i whakamomori mai i roto i taua
ra, ko H. P. Tunuiarangi me A. H Kume-
roa, me Te Momokiingi Te Takou, me te
Wha P. Te Maari, o Wairarapa nei, ko era
atu kaore te kai tuhi e. mohio. Te taenga o
te Iwi nei ki Akarana, katahi ka patua mai
e Henare Parata tona waea kia Timi Kara,
he mea atu nana, kua whakahokia e ia a
Ngaati-Kahungunu katoa me era atu Iwi ki
Akarana, i runga ite kupu mai a te Kapene.
o te tima, mehemea ka riro te 400 rau i runga
is te ''S. S. Ngapuhi" kaore ia e mohio ka u
ranei ki Nuparemata te tima ka kore noa iho
ranei, no rena au i whakaaro ai, kaua nga
tangata hei haere koi mate ki te moana.
Katahi ka whakautua mai e Timi tona
waea, he nui atu te hari me te koa o taku
ngakau, mo to whakaaro pai ki nga tangata
i to whakahokinga ki Akarana, taku hiahia
nui toki kia pai to manaaki i nga Iwi katoa
i huiki Akarana, kia hoki pai ata ratau ki o
ratau kainga.
Kaati i te Ratapu he rangi pai, katahi ano
a Ngaati-Kahungunu, me era atu Iwi ka
hokihoki ki o ratau kainga, ka takoto hoki
te moana i te marino, a tae pai ata ana ratau
ki o ratau kainga, i runga i te hari me te koa.
HE MIHI.
E mihi atu ana ahau ki nga Iwi me nga
hapu katoa i hui ki Rotorua i te wa i tae ai
te Tuuku o Kaanawara ki reira, ara e wha-
kapau ana ahau i te nui o taka mihi me
toku koa kia koutou, mo runga i te pai, me
te ata noho o nga Iwi katoa i reira, tau ana
te hari me te koa ki roto i nga ngakau o nga
kai-whakahaere katoa o taua huihuinga, tae
noa ki te wa i noho ai koutou ki Akarana.
nui ata taku whakamihi kia koutou, tae
atu ki nga Pakeha katoa o Akarana te wha-
kamihi kia koutou, i te mea kihei rawa he
raruraru i puta ia koutou i reira, nae ta ratau
ki hoki, katahi ano te huihuinga o nga
Maori ki Akarana i kore ai e tupono he raru-
raru, he nui hoki taku whakamihi ki nga
Pakeha katoa o reira, mo te nui o ta ratau
mamaaki i nga Maori, tau ana te rangimarie
me te whakaaro kotahi ki waenganui i nga
Iwi e rua. Heoi kia ora, hei waenganui te
Ariki ia tatau katoa.
Henare Parata.
HE MIHI HE POROPOROAKI.
He panui maioho a-waha ki te Tuuku o
looka me tona hoa Wahine me to raua ropu
rangatira. E tuku ana ki "Te Puke Ki
Hikurangi" mana e whakamarama ki te ao
katoa, koia tenei:—
Haere atu e te Tuuku o looka, haere atu
korua ko to hoa Wahiae me to korua ropa
rangatira, nana nei korua i awhina haere
mai i runga i nga ngaru tuatea o te moana-
nui-a-kiwa, a i haere mai hoki korua i tawhi-
ti-nui i tawhiti-roa i tawhi ti-pamamao i te
hono-i-wairua, a kua tu nei o korua waewae
ki tenei motu ki Aotearoa, a kua eke korua
ki runga ki te ahurewa o to korua Iwi Maori,
ara ki Rotorua, a kua kite o korua kanohi i
nga uri whakatipu a nga kaumatua rangati-
ra kua mate atu ki te po, na ratau nei i
whakaoati te Tiriti O Waitangi i waenganui
ia ratau ano me Wiremu Hopihona te ranga-
tira whakahaere a to tipuna a Kuini Wikito-
ria, a hiiritia iho te Tiriti O Waitangi hei
karauna whakatapu i nga Iwi Maori i tenei
taha o te ao i te tau 1840 me o ratau Whe-
nua ano hoki, a i kite hoki korua ko to hoa
Wahine i nga Iwi Maori e tu whakahari ana
tae te whakamoemiti kia korua i aua ra, i te
marama o Hune i te 13 me te 14 me te 15 o
nga ra o tenei tau 1901. A i tuturu hoki te
whiriwhiri a nga upoko o nga Iwi me nga
rangatira o nga ropu o nga • hapu me te Mi-
nita Maori hoki ki te whakahua, ko te Tiriti
tuarua tenei i tu ki runga ki tenei motu ki
Aotearoa, a kia whakapaingia a Ihowa Atua
o nga mano, mana nei korua ko to hoa
Wahine me to korua ropu rangatira e wha-
kahoki pai atu ki runga ki te Whenua matua,
ki te ringa kaha ano hoki o to papa o Kiingi
Erueti te tuawhitu, e okioki mai nei i runga
i te Torona whakahirahira o te Kiingitanga
o kereiti Piritana me Airana, me era atu
mota i tera taha o te ao, a e paihere mai nei
hoki to papa i tana kete putea o nga tare i
waihotia iho nei e tona whaea e Kuini Wiki-
toria hei oha-ki ki to papa, a hei whakama-
rama ano hoki i ona kanohi, e kaha ai tona
titiro ki nga Koroni katoa i tenei taha o te
ao, a tae mai ki enei motu ki Aotearoa me
te Waipounamu. A hei tohu ano hoki ki te
Kawenata i waenganui i nga Iwi e raa, Iwi
Pakeha Iwi Maori, e noho huihui nei i raro i
te Kiingitanga o to papa, a hei whakamaha- •
ratanga hoki ki o mataa whakatipuranga
katoa, ake tona atu Amine. Heoi haere atu
ra e te Kotuku rerenga tahi, kowai ka hua
era ano koe e hoki mai ki te roto nei, haere
atu ra korua ko to hoa* Wahine me to korua
ropa rangatira, hoki ata ki ranga ki te
Whenua mataa ki Ingarangi, i runga hoki i
tou ngakau, koa mo to korua kitenga i nga
Iwi Maori e tu whakahari ana i o koroa aro-
aro ko to hoa Wahine, a hei tohu whaka-
|
|
8 8 |
▲back to top |