|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 4. 30 April 1901 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. APERIRA TUREI 80th 1901. [Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
NGAKAU POURI.
MATE KOHI (CONSUMPTION.)
[He mea tango mai i roto i te Pipiwharau-
roa, nama 88 wharangi G mutu atu ki te
wharangi 7, "tatau ka hanga i te tangata."
He kupu nui tenei, kua eke ki runga, i te
turanga o te Ngakau Pouri, e whakaarotia
nei e te hinengaro tupato, koi ngaro rawa
atu te kaakano i mauria mai e nga Kauma-
tua, i nga tau maha ka hori ki muri.
E toru enei kupu, tuatahi, tatau ka hanga
i te tangata. Tuarua, tatau ka whakatipu i
te tangata. Tuatoru, Ma te haa o te mangai
e noho ai he manawa ora.]
E MOHIO ana ahau he tino mate te kohi
kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha-
kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whana-
unga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai
ki te whakaatu ki a ia i etahi mea mo tenei
mate, te tino mate nui atu i te ao, te mate
tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata,
he tino mate uruta e noho tonu ana ki a
tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa,
mehemea i mohiotia wawetia i mua atu i te
tino kahanga.
Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i
nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki
etahi tangata i kore a; ki etahi, i muri iho
ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua
mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha-
kaatu au i te patu mo taua mate i te mea
kaore kau he rongoa.
Nga Take o te Mate Kohi.
Tetahi tino take nui o te mate kohi, he
ngarara tino paku rawa, kaore e kitea e te
kanohi maori, e kiia ana e te Pakeha he
"microbe,— maikorope ;" i te tino paku rawa
o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te
whakanuinga ake ka pouriuri noa te kitea ;
otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana
taonga i te karaihe whakanui, Hei whakanui
i nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei
ngarara ko te microbe kei nga wahi katoa
e puhia haeretia ana e te hau, ko nga wahi
ia e tino momona ana te tupu a taua hanga
kei nga wahi e nui ana te noho nuinui o te
tangata, kei nga taone nunui kei nga wahi
hoki e noho ana nga tangata e pangia ana e
te mate kohi. Kei roto taua ngarara i nga
korokoro i nga waha o nga tangata katoa,
otira kaore ana rawa mehemea he ora, he
kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira
ki te ngoikore te tinana i te mate, i te kaha
ranei KI te kai waipiro, ki te horo ranei-i te
hau kino o nga whare werawera, ma te pa-
ngia ranei e te rewharewha me era atu mate,
katahi ano ka timata te ngau i nga pukapuka
ka paihanatia ka timata hoki te nui o te mate.
E kore rawa koe e pangia e te mate kohi ki
te kore he microbe i roto i a koe, i o puka-
puka, otira ahakoa uru 1d nga pukapuka e
kore koe e pangia mehemea he tinana ora tou
Na, ka kite koe tera ata ano etahi take,
Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e hoho-
ro tonu ana te pangia e tana mate, ko te
ratau kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na
reira ahakoa kaha noa nga uaua o te tangata,
otira e hohoro pea tona pangia e taua mate,
hohoro ke atu to pangia o te tangata kaore
nei ona kikokiko i kaha. E pangia ai tenei
tangata, ma te pangia e te rewharewha, ma
te taka, ma te nohoanga i waho, ma te kino
i ranei o nga kai. Ko nga tangata e penei
ana ko nga tamariki a nga tangata i mate i
te mate kohi. Ko nga iwi Maori kaore nei
ano kia roa te uranga ki nga tikanga Pakeha
e kaha ana te pangia e taua mate, otira na
te Pakeha i mau mai te mate ki a ratau. I
te mea kua roa noa atu te mate ki te Pakeha
kua taunga ia ki tana mate, na reira ia kaore
e kaha te pangia. Ko te take tenei i nui ai
te mate o te Maori i te mitara i te piwa i te
mate kohi, notemea kaore ia e taunga ki
era mate, ehara hoki i te mate nona no mua
iho, he kore hoki e mohio ki te tiaki i nga
turoro, engari i mahia etahi mea hei wha-
kakaha i to mate.
Ha take katoa no tenei mate te tinana hi-
roki te whare paru, te hau kino i roto i nga
whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe-
mea he mate etahi o nga tangata, te kainga
maku, te nui o te tangata ki roto i te whare,
te hora i te hau ki i te puehu, te kino, te kore
e nui o te kai. Te mea kino rawa ko te kore
o te tangata, o te whare, e kitea e te ra, ma
to ra hoki e patu te microbe ka mate. Ki te
mea he mate o pukapuka, tera koe e pangia
e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka, e
hohoro tona ranei te pangia, kia maha rawa
ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki
he mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te
matia, i te mata, i te haona kau ranei, tem
koe e pangia e te mate kohi.
E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana
i nga turoro e pangia ana e le mate kohi, i
te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria
ake tetahi wahi i maku i te huare o te turoro,
ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau
ranei e titaritari, a ma konei hoki e pangia
ai ratau e te mate kohi. He take ano no te
mate kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi,
i te pata ranei o te kau e pangia ana e te
mate, te kai i te poaka mate; e kino rawa ai
ma te kore e maoa te tunu.
He mea hoki e pangia ai te tangata e te
mate, ma te maku ma te makariri, ma te
ngenge ma te ruwha, i te mea kaore te ti-
nana i te kaha, penei me te puhia o te poti
e te hau ki te moana, kaore o kai, kaore e
mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu
koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te
ngahere i roto i te marangai, he take tima-
tanga mate katoa enei.
Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma-
ori he rewharewha, he piwa, he matao i te
maku i te mate kai, i te ngenge i te mea
kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu te
maremare engari ka mare tonu, ka heke te
tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate,
te take kua whakamate-kohi taua maremare.
Nga Toha o te Mate Kohi.
E rua nga timatanga o te mate kohi :—
1. Kua whakaaturia e ahau tetahi tima-
tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te
piwa i te mea kua pai haere, i muri iho ranei
i te mitara, i te maremaae ; ka miharo te
tangata i te kore e hohoro tona ora, engari
ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano
te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te
takata ki a ia he kohi tona mate.
2. I etahi wa ano timata noa ai kaore
kau he mate i te tuatahi. I te tuatahi tonu
ka kite te Maori, ahakoa he tangata, kaha,
koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua
timata tona ahua turoro, kaore e kaha tona
tinana, ka whakaaro ia kua maina rawa ia,
ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea
tana tuhatuha, ka whakananu hoki te huare .
ki te toto. Ka timata te heke a te werawera;
kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e :
moe ana ka nui atu te heke a te werawera,
hei te ohonga ake i te ata ka nui te ngenge
te iwi-kore. Kaore e roa ka pau tona han,
ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga
kaore o roa kua ngenge, kaore e rite tona !
kaha ki to uma. Ka wera tona kiri ka maku
tonu. A ko ia kei te whakaheke haere tonu
atu kei te iwi-kore.
Hei etahi wa i te Maori e mato ana, i to
ohonga ake i te po e ki aua tona waha i te
toto. I muri iho e kore pea ia o puha ano
i te toto, kia kaha rawa te mate, kore noa .
ranei, engari ka tu-a-toto tona huare. I
etahi wa ka pangia te turoro ete mate rere, e
kore rawa e mutu ahakoa kai ia i te koromi-
ko. Tera ano hoki pea e mamae toua taha
i raro iho i ona rara.
Tera ano etahi tohu nui atu o te mate-
kohi, engari ko enei e mohiotia ana e te tu-
roro. I te mea kua mohio ia he mate tona
ka haere ia ki te tohunga pakeha ara ki te
takuta, ka tirohia tona poho, ka patototia ki
ona matimati, ka whakarongo ki te haruru
o roto o te poho ki tana mea whakarongo,
he tino taonga nana, me tana ata titiro ano
ki te tinana katoa o te tangata. Otira ko
nga mea e kitea e ia kei a ia anake e mohio
ana, ma tera hoki e tino mohio ai ia he kohi
te mate ehara ranei, i etahi wa hoki ahakoa
e kitea enei tohu katoa o te mate kohi i runga
i a koe kua whakaaturia atu nei e au, kore
ake koe i te pangia e te mate kohi, a i etahi
wa ahakoa e rua ano pea nga tohu i kitea ki
runga i a koe, otira Kei te kaha atu to pangia
e re mate kohi.
Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki
te kore e pai te tiaki e kore rawa ia e ora,
engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka
hiroki, ka poto te hau, kaore e kaha ki te
kai, ka mamae ia ina mare, otira ka nui tona
koakoa me tona tino mohio tonu e kore e
hapa tona ora, otira e kore rawa ia e ora,
engari ka mate i runga i te ngoikore i te
ngohe noa iho o tona tinana.
[Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha
nana nga korero nei, te tikanga mo te patu i
te mate kohi, i te mea kaore kau he rongoa.
— ETITA.]
[Whakarongohia e tatau nga kupu a te Pa-
keha Takuta i runga ake nei, e tohutohu nei
i te ahua o te mate nei o te Kohikiko, tenei
mate kai nga Iwi e toru, e noho nei i Aotea-
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI APERIRA TUREI 30th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
roa me te Waipounamu, tae atu hoki ki nga
Moutere e tu mai nei i te moana, tae noa ki
nga tangata ke e noho nei i roto i te Iwi Pa-
keha ; ehara i te mea ko te Maori anake e
mate ana i te Kohikiko, e ahei ai te korero a
te tohunga he atua Maori tenei Kohikiko,
me te whakapono ano etahi tangata tokoma-
ha ki tenei reo.
I marama ai te ngakau ki te hopu ake i
tenei whakaaatu, kia mohio ano tatau ko nga
mate katoa e pa ana ki te tangata Maori, e
korerotia ana e nga tohunga he atua maori kai-
tangata, kai te pa aua mate ki te Pakeha me
era atu Iwi nunui, e pa ana enei mate ki nga
Kararehe, te Maremare te Kohikiko te Hua-
ngo te Pohe te Porangi te Rumatiki te Wai-
hakihaki te mate i te whanautanga, te Tuu-
ma te Kauta whakapupuni waewae Mumutu
Ngerengere ; otira nga mate katoa e pa ana
ki te tangata e pa ana ki te Kararehe ; e kore
hoki pea te tohunge Maori 9 kaha ki te kore-
ro he mate atua Maori Kai-tangata e patu
nei i nga Kararehe e rongoatia nei e te Pa-
keha ka ora, kua korerotia hoki i runga ake
nei, nga mate e pa ana ki te tangata, e pa
ana ki nga Kararehe.
I te 19 o Aperira, kua tu nei te ''Kaunihe-
ra Maori Marae o Rongokako" ka tonoa mai
u te Kawanatanga ana tangata tirotiro i nga
Kararehe e pangia ana P te mate, a nga Pa-
keha me a nga Maori, kitea ana ko tetahi o
nga Kau miraka a Hoani Te Toru Rangita-
kaiwaho, tetahi o nga Kaumatua o te "Ka-
unihera o Rongokako," ka ki atu nga tangata
a te Kawanatanga a Wepu me Henare Para-
ta, he mate nui kei te Kau nei, heoi kaore te
Kaumatua nei i whakapono, i ki atu ia kanu:
te ora o te Kau nei, heoi ano te mate kai te
konohi, kanui ona miraka me te kiriimi te
pata, ka ki atu nga kai tirotiro heoi tona ti-
kanga me patu te Kan i runga i te ture, hei
reira koutou kite ai i te nui o te mate o te
Kau nei, mehemea ka inu tonu koutou me
nga tamariki i nga miraka o te Kaa nei, ka
pangia Koutou e te mate tae atu ki nga ta-
mariki e inu ana i ona miraka. Ka whakae
te Kaumatua noi kia patua taua Kau, no te
matenga katahi ka haehaetia e nga kai tiro-
tiro te Kau nei, ka kitea kua kino noa atu a
roto i te ngakau me te peeke o nga miraka
me nga iwi, ko te patanga tera i kitea atu ra
i te konohi, katahi ka titiro te Kaumatua ra
me etahi atu, he tika te mate o te Kau nei,
katahi ka mauria ki tawhiti tahu ai ki te ahi,
kaore i patua ki te kainga nohanga tangata,
tena ano e haere ki te titiro i a te Wairata
Kau me a Niniwa, ki te kitea he mate ka pa-
tua ano, ka tahuna ki te ahi kia pungarehu
atu.
Ko te korero tenei a nga kai tirotiro nei
ko te putake tenei o nga mate e pa nei ki te
tangata e kai ana i nga Uni kikokiko, e noho
ana he mate i roto ka piri nga mate ki te
tangata, ki roto ki te ngakau ki te kiri ranei.
. He tikanga hoou tenei, katahi ano ka pa
mai ki te Iwi Maori, tuatahi tonu na te "Ka-
unihera" te Kau ka mate nei te patu, ara,
na te Kawanatanga, he Kawanatanga takiwa
hoki ratau, hei aki ra Henare Parata me ona
hoa kia kaha i roto i te Iwi, ki te patupatu
haere i nga Kau mate, me nga Poaka mate,
me nga Hipi, tae noa ki nga Kuri hakihaki,
me-nga- Ngeru, me nga Kiore, me era atu
Kararehe e mohiotia aua he mate kai roto io
ratau tinana me o ratau ngakau, na te Ka-
wanatanga e be Hetana tenei mana nui i tu-
ku mai ki te Kawanatanga takiwa, me ana
kai-whakahaere i nga mahi hei ora mo te
tinana, hei pai mo te Iwi hei rangimarie mo
nga uri.
Tena whiriwhiria mai e nga tohunga Ma-
ori nga mate e mohiotia ana he atua Maori,
ara, nga mate e mohiotia ana e ratau o kore
e pa ki te Iwi Pakeha, i waho atu o enei
mate e pa nei ki te Maori ki te Iwi Pakeha.
He rongoa ano a ta Maori i mua, he rau no
nga rakau me nga kiri o te taha putanga mai
o te ra, he pohatu he wai matao, he wai we-
ra, he korero he atua whiowhio; engari ko
te waha tonu o te kaupapa ki te whio ki te
korero, me era atu mahi.
Kaati me tango mai e matau ko ta ratau
rongoa ko te rau rakau ko nga kiri, rae te ri-
mu o te moana, he nui nga rakau rongoa
me nga otaota, a tetahi putanga o "Te Puke"
ka panuitia atu nga Ingoa o nga rakau me
nga otaota e mahia ana hei rongoa; engari
ko aua rongoa katoa a nga Kaumatua me
a ratau rongoa korero, rongoa tohunga me
to ratau mohiotanga ki te wehewehe i nga
mate, kua ho katoa i roto i enei ra; engari
ruarua nei nga otaota e tika ana mo nga
mamae pakupaku, e ora noa nei ahakoa ka-
ore he rongoa.
. Me hoki ake ta matau korero mo nga take
e toru i runga ake nei. Tuatahi, tatau kaha-
nga i te tangata, he kupu nui tenei he kupu
tika, ta matau whakaaro mo tenei take, kua
tu nga "Kaunihera" o te mota i te pane tae
noa ki te hiku, ara, nga Kawanatanga takiwa,
hei hanga i te tangata hei Hepara mo te tu-
re whakatipu tangata, hei arahi i te Iwi ki
runga i te wehi mo te tinana tangata, hoi
pupuri i te taane me te wahine, kia tika te
hanga i nga kohungahunga hei tangata mo
Aotearoa kia rongo ki nga tohutohu a nga
Kawanatanga takiwa. Tuarua o a tatau ta-
ke, tatau ka whakatipu i te tangata, he kupu
nui ano tenei he kupu tika, tirohia nga ka-
kahu e takai nei i o tatau tinana, tirohia nga
kai me nga wai e heke nei ki roto i o tatau
tinana hei roto hei wai, ka tau nga whakaro
ka titiro nga konohi, ka whakarongo nga ta-
ringa ka hongi te ihu ki te kakara o nga mea
pai a o tatau hoa Pakeha, te tangita nana
nga oranga o roto i enei wa, haere ake nei ki
nga tau maha e tu mai nei i mua i o tatau
aroaro, tangohia mai te kaha te tupato te
mohio, na enei taonga e toru i whakatipu te
tangata i nga ra o nga tipuna me nga matua
e korerotia nei he nui te tangata i mua atu o
te taenga mai o te Iwi Pakeha ki enei motu,
mehemea ia he tika tera korero, otira i kite
konohi ano te kai tuhi o enei korero i te nui
o to tangata o enei takiwa o Wairarapa haere
ki Heretaunga te Wairoa, tae atu ki Turanga
te Whanganuiatara, Porirua, Waikanae, O-
taki, Horowhenua, Manawatu, Oroua, Ra-
ngitikei, Whanganui, mamaru ana te tanga-
ta, hopohopo ana te waewae ki te tu ki to
whenua i roto i nga Marae kainga, i te nai o
te tamariki e ngokingoki ana i te roro o nga
whare me nga huanui.
No to runga ake whakatipuranga tamariki,
ka tirohia ata ngaro ana nga tahuna one uu
roto i nga hopua Wai, e kaukau ana e takaro
ana, e maamau ana, e pikipiki ana i nga puke
onetea, e whakaaraara, matua ana, e whaitaki
ana. Ko to runga ake whakatipuranga Tai-
tamariki, ko nga taane he mahi kai, he mahi
wahie, ka amoamo i runga i nga pakihiwi,
he waha ki runga i nga tuara . he patu poa-
ka i te ngaherehere wiki atu, ma te whiwhi
rano ka hoki ai ki te kainga, he mea whaka-
ma ki te Taitamariki o mua, te hoki kau-ta-
hanga ki tona matua, ki tana wahine, me
aua tamariki, ki ona hungawai ranei, he mea
nui tenei ki nga Taitama me nga Taitamahi-
ne o mua, ona hungawai tuturu, me ona
hungawai o roto i te hapu, no kona ka ta-
ngohia mai e te Taitama me te Taitamahine.
ko te kaha, ko te tupato, ko te mohio, kia
riro katoa enei ki roto i tona ngakau, hei
arai atu i te kupu nei na, mangerehonia, he
kupu tenei e wehingia ana, e whakamatia
ana, e nga whakatipuranga o te Iwi Maori,
ahakoa rangatira i te mahi ano kaore i whi-
whi, engari i hoki kau tahanga, ki tana wahi-
ne, he nui te whakama kaore e ara te ua ki
runga, ahakoa mahi manu i te ngahere, Ihu
Waka moana ranei, ara Waka hi ika ranei,
no reira heke haere tonu enei kupu i roto i
nga whakatipuranga, tae noa ki a nauri ake
nei, ka mutu atu te rongo o nga taringa e
e whakahuatia ana e te lwi Maori enei kupu,
mangerehonia, whakama, kaha, tupato, mo-
hio.
Kua huri ke enei kupu nunui i naianei, ki
runga i tenei Whakatauki! He ihu kuri he
tangata haere. Na enei kupu i runga ake
nei, i mau ai tenei kupu nui a te Iwi Maori,
whakatipuranga i nui te tangata i ata kimi i
nga kupu hei hoa haere tahi, mo te whakati-
puranga, e u ai tenei kupu nui; mangereho-
nia, whakama, kaha, tupato, mohio.
Mehemea enei reo e rima ka hoatu e te
Iwi kia puritia e nga "Kaunihera Maori Ma-
rie" ka tipu ano te tangata Maori, ki tona.
takomahatanga.
Tuatoru o nga take ; Ma te ha o te ma-
ngai e noho ai he ora tinana ki te tangata,
e uru ai te kaha, te tupato, te mohio, wha.
karongona te ha o te reo o te Kawanatanga
me ana "Kaunihera Maori Marae," me ana
kai tirotiro me ana Komiti marae, ki te wha-
karongo tatau ki te ha o te mangai o enei
tangata, ka tae mai ano tenei kupu ki runga
i a tatau, "E haere atu ana he whakatipu-
ranga e haere mai ana he whakatipuranga.''
Me whakaaro ano tatau, na te ha o nga
mangai o te iwi Pakeha i marena atu ki te
ha o nga mangai o nga Kaumatua Maori,
whanau ana mai ko te whakapono i te tau
1814 : ka whanau mai tona taina ko te Ti-
rite ki Waitangi i te tau 1840; ka whanau
mai te tuatoru ko te hui ki Kohimarama i
te tau 1860; ka whanau mai te tuawha ko
nga mema Maori Paremete i te tau 186G ; ka
whanau mai te tuarima ko te Kooti Whenua
Maori rae ona Ateha i te tau 1867.
I te tau 1867 ka pakoko nga ha i marena
nei kia raua i te tau 1814, he roa te wa e
kore ana e whanau tamariki, no te tau 1898
nei ka timata ano te whakakorero a nga
Kaumatua whai-whakaaro, he mea ui i roto
i a raua tamariki matamua, i te whakapono
me te Tiriti, ka kitea e aua Kaumatua tena
ano e hapu e whanau tamariki atu ano nga
ha nei, ka kitea e te whakaaro o nga Kau-
matua, ko te take i pakoko ai nga ha e rua
nei, he kaha no tetahi ki runga i tenei kupu
"Kahore kahore he mana ano toku," me te
mea nei i mahue raua i runga i enei kupu ;
Ka 1d atu tetahi o nga ha nei me noho koe
i runga i te rangimarie o to taua marena-
tanga maku koe e atawhai, he putake toku
kai Ingarangi, he rakau nai e ngaro ana nga
wahi o te ao kai raro i ona manga, ko nga
rau o taua rakau hei oranga mo taua tahi.
me noho i raro i to whakaiti i te ngakau.
mahaki, hei pa mo taua; i runga i enei kupu
tahuri ke aua tetahi o nga hii nei, ka kore
noi he tamaiti atu ano ma raua i enei tau
maha.
I ma roto atu i nga kupu a to ha te tiro-
hanga te rapunga me te patukitanga. a nga
Kaumatua, i te huanui e whanau ai ano nga
ha nei, e hoki ai tetahi ki runga i nga kupu
a tetahi o nga ha nei; No te tau 1893-94-
95-96, ka kitea ka tuturu te kupu me tiki
ki te rakau nai putake o tetahi o nga ha,
ma roto i te rangimarie haere ai o te Hoia-
tanga haere ai.
No te tau 1897, ka tukua te hiahia o te
ha i tahuri ke ra i tona hoa, ki te putake o
tona hoa, he mihi he inoi, i ma roto i te
Hoiatanga o te rangimarie o te ha i whiti
ai ki Ingarangi; no tatia tau ano ka hoki
mai te utu a Kuini Wikitoria, ma ta raua
tamaiti tuawha, e whakaoti tona hiahia ta-
maiti ma te Paremete o Niu Tireni rua ana
minita, hapa tonu ake te haa nei i runga i
enei kapu a te Kuini Wikitoria; No te tau
19OO, ka whanau he mahanga, ko te "Kau-
nihera Whenua" he taua, ko te "Kaunihera,
Maori Marae" he wahine, hei whare mo tu
tangata rangatira, rawa-kore, pani, putao,
manene, hunga-iti, e tuturu ai te noho i roto
i te ngakau ata whakaaro marie ki nga mahi
hei awhina, hei painga mo nga tinana toko-
maha kua oti nei te korero i runga ake nei:
tena e nga rawa-kore, e nga pani, e nga
putao, e nga manene, e te hanga iti, mara-
nga maranga, e ara ki runga, ruia te puehu
i runga i a koe, whakatiputia te tangata ki
nga hua pai o to oneone, kai runga i a koe
te rangatiratanga- o te rangimarie e awhi
ana. Tena to kaha, to tupato, to mohio
panaia atu te mangerehonia me te whakama
ahuakau. Engari puritia te whakama tika
i korerotia i runga ake nei; tangohia mai te
paku mahi oneone, te puku korero, te puku
rauhi tangata taonga, te puku hanga whare
mo tou kotahi me tou hoa wahine me a
korua tamariki, e wehe i roto i ou whanau-
nga i tou hapu e noho huihui ana. Pikitia
te turanga o te whakaputu, o te rauhi, o te
whakawhaiti ki te rua, tena te wa kai mua i
to aroaro e tu ana mai, e karanga mai ana
ki a mahara ki nga ra o toa kaumatuatanga
e tutuki ai te kaha me te ngoikoretanga ki
te 70 me te 80 tau, kua rongo nei tatau i
tenei kupu nui ma te kaha ka tutuki ai te
ora tinana ki te 80 nga tau. Tena whaka-
matauria kai te whea wahi te kaha mo tenei
kupu e takoto ana?
Me korero ake e matau te tikanga o tenei
kaha: ki a pai te whakahaere a te tangata
i tona tinana, kia tupato ia ki nga mea e
kitea atu ana e ona konohi he mate kai roto,
kia tupato ia mo nga mea e whakaarotia ana
e tona ngakau e whawhatia ana e ona ringa,
me ata whakahaere i nga kai e tukua ana e
ia ki roto i tona ngakau, hei toto hei wai,
whakatipu i tona tinana e roa ai ona ra, me
mohio hoki ia i te tuatahi ki nga korero e
rongo ai ona taringa he pai he kino, ka wha-
karite ai e ia ko te pai.
Ko tenei taonga hoki ko te wairua e ko-
rerotia nei, kai roto i te tangata tona kainga
noho, penei tona ahua; ko nga mea e kakara,
ana ki te ihu o te tinana he kawa he haunga
ki a ia, ko nga mea he haunga ki te tinana
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, APERIRA TUREI 30th 1901. [ Wharangi No. 3
Aotearoa
Muhunoa, Ohau
Tai Hauauru
Hiwi Piahana
Ngati-Raukawa
Kingi Mahuta
Rotorua
Kuini Wikitoria
Kingi Eruera VII
Henare Roera
Tamahau Mahupuku
H. T. Mahupuku
Kapene H.P. Tunuiarangi
Ngaati Poutama
Ngaati Pamoana
Ngaati Hine
Mr. W. Bird
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 4, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, APERIRA TUREI 30th 1901. \_\_\_\_[Wharangi No. 4]
No te 2 o nga haora i te ahiahi o te wiki
ka tae mai, i tika mai na Pipiriki, he mea
kawe mai e te Akihana me ona hoa tokorua
i runga i te waka, te taenga mai o te Popa
kua rite noa atu i nga tamariki tetahi terei
hei hari i a ia ki te whare-kura, e rua nga
hoiho to o te terei, he mea putiputi te terei
me nga hoiho ki to rau-rakau ki te ripine
whero puru kohai, me era atu mea e pai ai
t3 titiro a te kanohi tangata, kaati tenei.
Ka eke te Popa ki ranga ki te terei raua
ko Mr. W. Bird; ka timata te waipu a nga
tamariki o te kura e toru nga waipu ka mutu.
Ko te nuinga o nga tamariki i te rori atu
mo te Popa, e tiaki mai ana. Te taenga
mai o te Popa raua ko Mr. W. Bird, ki te
wahi e tu nei nga tamariki ka maunu mai
o raua potae ki nga tamariki rue te whaka-
honore atu hoki nga tamariki ki a raua, e
noho mai ana i runga i te terei; tae mai ki
waenganui o te kainga ara o Koriniti, ka tu
te terei ka haere atu te iwi o Ngati-Pamoana
ki te hariru ki te Popa me tona hoa ka rautu
te hariru, ka taraiwatia nga hoiho to o te
terei o te Popu me tona hoa. e Hereiha, me
te haere mai o nga tamariki e 64 o te kura
i muri o te terei o te Popa me tona hoa,
kotahi maero te wahi e haerea nei, ka tae
ki te keeti o te whare o te Mahita o te kura,
ka tu mai te Popa ki te mihi ki nga tama-
riki, ka kii te Popa :— E kore rawa e taea
e au te mihi atu ki a koutou, i te nui o te
koa o toku ngakau ki te maai whakanui a
nga tamariki o tenei kura i a maua ko taku
hoa, me o ratau matua.
I te 9 o nga haora i te ata o te Mane ka
maati atu nga tamariki i te pa Maori ki te
whare-kura, tae atu ki te iaari o te whare i
reira te Popa raua ko Mr. W. Bird, e tu
mai ana, e rua meneti pea e tu ana nga ta-
mariki e 64 ; katahi ka whakatutu hoia he
hawhe haora e whakatutu ana nga tamariki
ka mutu, ka haere ki roto ki te whare-kura.
Te mahi tuatahi i hoatu e te Popa, ma nga
tamariki, he whika, muri mai he tuhituhi;
ko Mr. W. Bird, ki te korero ko nga tama-
riki ki te tuhi mai. I muri mai he titiro i
te pai o nga tuhituhi i roto i nga kape-puka.
I muri mai he titiro i nga mahi tuitui
kahu. I muri mai he korero pukapuka. I
muri mai he korero i nga mapi o te ao. I
muri mai he waiata. Ko nga ingoa enei
o nga waiata :—
(1) Waver of Sound.
(2) What to us is silver hair.
(8) Softly falls the moon light.
(4) Just after the battle.
(5) Clide the long.
(G) Alls well.
(7) The ring my mother wore.
I muri mai o nga waiata, he patai na te
Popa, i nga reta i roto i nga pukapuka reo
Pakeha, ka muta nga mahi o tenei rangi.
I te 9 o nga haora i te ata o te Turei ka
maati atu nga tamariki i te kainga ki te
whare-kura. Te mahi tuatahi i tenei rangi,
he korero i te reo Pakeha. I muri mai he
wkakamaori na nga tamariki i nga korero
o roto i nga pukapuka reo Pakeha. I muri
mai he whakapakeha i nga korero Maori.
Kaati ko te huihuinga tenei o nga mahi
a nga tamariki i uia i te tahi te 16. Ko
Ngatai Potaka he tohu whetu tona, ara star.
Ko Mei Ani he tohu whetu tona.
Nga tamariki i paahitia i te rua ara i eke
ki te tohu whetu.
Ko Kaiparo ... ... ... 8. 5.
" Tame Potaka ... ... 7. .5
" Paetaha ... ... ... B. 0.
" Tuu Potaka ... ... ... 7. 5.
" Wiwi Paoika ... ... 8. 0.
" Ngapera Haimona ... 7. .0
" Ani Kanara ... ... ... 8. 0.
Nga tamariki i paahitia i te toru, ara i eke
ki te tohu whetu, ara star.
Ko Nikorima Pokiha ... 8. 5.
" Pita Petaera ... ... ... 8. 5.
" Time Wanihi ... ... 8. 0.
" Tiki Kerehi ... ... ... 8. o.
" Tuka Peni ... ... ... 8. 5.
" Wiari Porokoru ... ... 8. 0.
" T. Taiwhati, e rua nga star 9. 0.
" George T. ... ... ... 8. 0.
" Ita Pokiha ... ... ... 8. 0.
" ... ... ... 8. 5.
" Harete Kerei ... ... 8. 5.
•• ... ... 8. 5.
" Matehaere ... ... ... 9. 0.
Ko te nuinga o nga tamariki kai raro i
enei. I te mutunga ka takote i a Mere Naima
me Rikirangi Potaka, nga kahu Maori e rua
me te teki hiriwa a runga me waenganui,
ko nga utu o taua teki e £2, 3s. 6d. hei aroha
ma nga tamariki o tenei kura ki a te Popa
rae tona hoa. I muri o tenei ka tu mai te
Popa, he roa ia e korero ana, e whakakaha
ana i nga ngakau o nga tamariki ki a u ki
te kura ; me tona whakapai ki te iwi o Ngati-
Pamoana. Tera atu te nuinga o ana korero
mo te ngoikore haere o etahi atu o nga kura.
Maori i runga i tenei motu, mo te kaha o te
kura o te Pamoana ; te kupu mutunga a te
Popa. E kaha ana ia ki te whakahua i tenei
kupu. Koia nei tetahi o nga kura Maori
kei runga atu i tenei motu ko te Pamoana.
Engari e pouri ana ano matau ki nga mahi
a nga matua o nga tamariki e tango nei i a
ratau tamariki, ki runga ki nga mahi Maori
kaore nei he painga, ina hoki te 19 rawa nga
tamariki i tangohia e o ratau matua ki nga
mahi Maori, toe iho nei ki te kura e 64.
Heoi ano, tera atu te nuinga o nga mahi
o tenei rangi. Ki a ora nga kai-mahi o te
"Puke."
Na Ngarongo Pokiha.
Te Puke-nui-a-Hei.
Aperira loth, 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" ki
a Parakau Maika tena koe, me o tamariki
me nga hunga mahi i a te "Pake" kia tau
nai atu te atawhai a te Atua ki a koutou
ko a taua tamariki, ake. Amine. •
E te Etita utaina atu nga kupu o te puka-
puka a to tatau Honore Minita mo te taha
Maori, i tuku mai ai kia an, he paanga mai
no te aroha o ana kapu, a mo runga hoki
i a tatau aua mihi aroha mo to tatau Kumi
atawhai kua wehe atu nei ia i a tatau, ki o
ona mama ki o ona tupuna; a kua mahue
iho nei ko ona uri, me ana uri mokopuna
hei kukume i tona ingoa me tona rangatira-
tanga, e hipoki nei ki ranga i a tatau, te
Emepaea nui. A, Koia tenei e whai ake nei:—
Poneke.
Maehe 23rd, 1901.
Ki a Hohaia Tarakawa,
O te Puke me Rotorua hoki.
E pa tena koe i runga i o tatau mihi aro-
ha mo to tatau Kuini atawhai, e arohaina
nuitia nei e tatau katoa kaa ngaro nei ia
i a tatau ; a e noho mai nei tana tama i
runga i tona torona hei Kingi mo tatau, ina
hoki te whakatauaki a nga tupuna, "Ka
mace he Tetekura, ka ora he Tetekura" kati
ake tena. Tenei te mokopuna a te Kuini a
te Tiuka o Ioka raua ko tona hoa wahine, te
rere mai nei i runga i to raua waka kia kite
i nga iwi o enei motu, o tenei taha o te
Moana-nui-a-Kiwa. A, kua, whakaritea e te
Kawanatanga o Ingarangi ratau ko te Ka-
wanatanga o Niu Tireni, ko Rotorua he
wahi hei powhiritanga ma nga rangatira me
nga iwi Maori i a ia, i runga i a tatau tika-
nga o te taha Maori; ko te ra hei tutaki-
tanga i a ia, ko te 14 o nga, ra o Hane e
haere ake nei. A, i te mea e kore e maha
ona ra ki enei motu o tatau, e whakaarohia
ana me kotahi tonu te wahi hei kitenga mo
raua i te iwi Maori. Na te tupono hoki kei
te haere raua ki te matakitaki i nga waiariki
me nga mea whakamiharo o te takiwa wai-
ariki ; no reira tuturu ana te whakaaro me
waiho ko Rotorua te wahi pai hei whakatau-
tanga i tenei Manuhiri Tuarangi. Kua tae
atu taku kupu ki era atu iwi whakaatu i te
wahi hei huinga mo tatau, a e whakaarohia
ana tena e tae atu etahi Maori tokomaha a
taua ra. Heoi ano na to hoa.
NA TIMI KARA.
WHAKAHOKI MIHI.
Eruera i te atawhai o te Atua Kingi o te
rangatiratanga o Kereiti Piritana, me Irana
me nga motu o Niu Tireni.
Ki te Konore Minita Timi Kara, mo te
taha Maori o te Koroni tena ra koe, me to
tatau ngakau pouri mo to tatau Kuini ata-
whai, kua wehe atu nei ia ki tera ao, ki ona
matua me o ona tupuna; heoi kua noho ko
tana tama ki ranga i tona torona hei wha-
kamaunga atu ma nga iwi, hui mai ki a ta-
tau o nga motu i raro i te Emepaea o tona
mana nui, e hipoki nei ki runga i ona Kawa-
natanga katoa i nga Koroni maha. Heoi
kua tae mai nei o pukapuka ki nga rangatira
o to matau waka o te Arawa, i tuhia mai
nei i te 23 o Maehe a he nui te hari o te
ngakau mo nga kupu nei; Kia waiho ko
Rotorua hei huinga mo nga iwi Maori, hei
whakatautanga atu ki te tama mokopuna
Ariki a te Kuini; hei apititanga atu mo nga
mihi tuarua mo tona tupuna Ariki Tapair
i. te mea kua tae nga mihi a te Arawa, me te
Tai-Rawhiti puta noa ki Wairarapa, me te
Tai-Hauauru me te Tai-Tokerau tae atu ki
te Waipounamu. A, he; huinga atu tenei
ki tona aroaro a te 14 o Hune e haere ake
nei, i te mea he mea ata whakarite nga wahi
hei taenga mona ki nga Koroni, na te Ka-
wanatanga o Ingarangi a he tautoko ta to
tatau nei Kawanatanga.
Heoi ma te Atua koe e awhina hei whaka-
kaha hoki i a koe. mo nga mahi o te Koro-
ni ; kia tau nui atu nga maramatanga ki o
iwi Maori i Aotearoa rue te Waipounamu.
Na to hoa.
Na Hohaia Tarakawa.
O te Puke-nui-a-Hei.
O Rotorua-nui-a-Kahu.
Peria.
Aperira 11th, 1901.
He mihi ka tukua kia haria e "Te Puke,"
ki nga Marae o Aotearoa me te Waipounamu,
e te Iwi tena koutou katoa i raro i te kaha o
nga hau e wha, tena koutou i o tatau Aitua
e korerotia nei e ''Te Puke" i enei Marae,
nga mea i tahuri nga mea i wera i te ahi nga
mea i taka ki te wai, me etahi atu o tatau
Aitua ki te Whawhai o Awherika, kaati kia
ora tatau i roto i te Ariki, te rua o enei kupu
e kore e taea te pehea, te toru haere atu hae-
re atu, ki te Iwi nui kei te po, haere atu hoki
e nga mea i mate turoro, koutou ko to tatau
Ariki atawhai ko "Kuini Wikitoria," kua wa-
tea koutou i te raruraru o tenei ao ; me huri
ake tetahi kupu mo te Ngakau Pouri o "Te
Puke," kaati i te whakaatu a Mangakahia i
te nama 19 o te tau 8 Wharangi 1 o "Te
Puke," e ki ana me Pakeha a tatau tikanga
i roto i tenei ki tino pai i pai ai kua timataia
mai ki te "Kaunihera Takiwa" me te "Kau-
nihera Marae," kia kaha kia kaha tatau ki
te kimi i nga huarahi e uru tika ai tatau ki te
ritenga Pakeha ; me whakaatu ake ahau i
tooku kaha mo nga "Kaunihera rereke", i
rereke ai tooku kaha he kore Whenua noku,
penei te rereketanga. Ki oku hoa aroha i roto
i te Ariki, kia ora tatau katoa. He whaka-
hau atu tena kia koutou ki nga tangata penei
me au nei kore Whenua, ara, iti nei te waahi
Whenua, e kore nei tatau e whai ora i te
"Kaunihera," tena kia kaha te titiro a tatau
a te hunga iti, i te ora mo roto i te ora o te
Pakeha e whakahaua ra e te whakamarama
a Mangakahia; me hoatu e ahau te tino
take hei tirohanga, me kohi mai koutou kia
£2 pauna, ma te tangata kotahi, ehara i te
mea ka araia nga tangata nunui me nga ta-
ngata e whakanui ana i ona hea kia 2, ko te
moni £4 paana ; e tukua ata ana tena take
kia tukua aretatia mai nga tautoko, me pe-
nei te tuhi o te kawa o te reta. E. P. Ape-
rahama. Peria Mangonui.
He kohi tenei mo tetahi mahi e maharatia
ana e au tera e piki ki runga te moni e whai
ora tatau i enei mahi a te Pakeha, ara, Ka-
mupene, mehemea ki te mahara tetahi atu
ki te ara e piki ai te moni", tukua kia "Te
Puke" te whakaatu, kia takua atu te moni i
rite mo te hea : koia tenei to tatau ora i te
Pepa, hei kawe i nga mahara ki o tatau Ma-
rae.
He whakaatu tenei na te Pipiwharauroa
nama 3o Wharangi 8, e ki ana £500 pauna i
kohia etahi Pakeha, i tera tau i pata ki taua
Kamupene £6,500, i tenei tau, he kupu mi-
haro kia te Ama-o-te-rangi, e whakaaturia
nei e "Te Pake," nga mano Reme, Hipi, i
tenei tau 7,000.
He whakaatu i tetahi rongoa pai mo te
rumatiki, piuwa, e whakaaturia nei e "Te
Puke" ahakoa kaa roa e pai ana, me wha-
kaatu e au kia "Te Puke" maana e panui
haere; ko te rongoa he Maakitere, ko te
mahi ano tena me kororirori, engari kia ahua
pupuru, me pani ki tetahi kakaha ka whaka-
piri ai ki te waahi tino kaha te mamae, ki te
kore e rongo i te ngau a te rongoa waiho kia
piri mo te kotahi ra te roa ka tango ai, ka
taea ka pani ai hi te hinu poaka, ki te rongo
i te ngau a te rongoa waiho kia tino kaha
te ngau ka tango ai, ka pani ai ki te hinu,
ki te mamae ki tetahi waahi atu ka whaka-
piri ano pau noa nga mamae, ka mutu.
E. P Aperahama.
Karioi.
Pepuere 1901.
He panui tenei ki te Etita o te "Puke Ki
Hikurangi,'' E hoa tena koe ma te Atua koe
e awhina e atawhai e manaaki hoki.
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 4] TE PUKE KI HIKURANGI, APERIRA TUREI 30th 1901. * [Wharangi No. 5]
• Me tuku atu e koe enei kupu ruarua mo
• tetahi tamaiti ko tona Ingoa ko te Nohotu-
I mu Mohoanui ; ko ona tau ka I4 ko taua
I tamaiti he Uri rangatira, he Uri na Turoa,
I he Uri na Tuwharetoa, he Uri na Whiti na
I Tama, ara ko ona tau e kura ana 8, tirohia
I aua e te kura Mahita o Karioi e tata ana ki
I Ruapehu, he tino mohio rawa atu taua ta-
I maiti, paahitia ana i taua kura, a tukua atu
I ana ia ki te kura o te Aute heoi kia ora te
I te "Puke Ki Hikurangi" ma te Atua korua
I e tiaki e awhina. Heoi ano na te Kai-wha-
I ngai tamariki tenei panui.
I Tukino Pauro.
I Takapau.
J Aperira 20, 1901.
i Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi'' E
• hoa tena koe kia ora i roto i tenei marama,
S e huaina nei ko te marama tenei i mate ai
I te Ariki a Ihu Karaiti, ae. Tenei ka tukua
I atu te rarangi ingoa o te Komiti marae o te
I Takapau, Rakautatahi, Tikokino.
Ko Tanguru Tuhua, hei Kaumatua tohu-
tohu i waenganui i te Komiti me te Kauni-
hera. Ko nga mema mo te Komiti marae
o roto i tenei rohe :—
1. Hemi Wiremu Paikea, hei Tiamana.
2. Aritaku Maaka.
3. Ropata Riwai.
4. Hohepa M. Wiremu.
5. Rukiruki Eraihia.
Ko Hori te Aroatua, te karaka o te Komiti.
Ko te kai-tirotiro marae ko te Tiamana,
ma ana e tuku ana ripoata ki te Komiti ka
rite, katahi ka tuku atu i ta ratau ripoata ki
te Kaunihera. Heoi nga kupu mo tenei wa.
"E te Atua tohungia te Kingi!"
Hori te Aroatua
Karaka o te Komiti.
Pakipaki.
Pepuere 16th, 1901.
Ki te Etita o te "Hikurangi" e hoa tena
koe. Tenei ka tukua atu e ahau te ripoata
pakeha o te (Daily Telegraph) o te 13 o nga
ra o Pepuere 1901, o te whakawatanga o
tetahi tohunga-makutu ko Hoani Poti, te
ingoa, e te Hupirimi Kooti i tu ki Nepia nei,
i te 11 o nga ra Pepuera 1901. Ki a panui-
tia e koe ki roto ki te "Puke Ki Hikurangi"
i runga i te reo maori, ki a mohio ai nga
topito e wha o Aotearoa, tenei kua whiua
kinotia tetahi tohunga-makutu ko Hoani
Poti te ingoa. A, kia kite ai hoki aua tohu-
nga i te whiu kua hangaia nei e te Kawana-
tanga mo ratau.
Heoi tena.
Kua hopungia mai ano tetahi o aua to-
hunga kai te whare-herehere i naianei; i
hopungia mai ki te Muriwai, Turanga, ko
te ingoa o tera tohunga ko Harete, no te .
houtaketake.
Heoi tena.
E hoa e te Etita, mahau e whakamarama
te takotoranga o nga kupu. A, mahau hoki
e tango mai nga kupa nunui o te whaka-
taunga a te Tiati o te Hupirimi Kooti.
Heoi ano.
Na Paora Pahi.
HUPIRIMI KOOTI.
I TU KI NEPIA I TE 11 O NGA RA O PEPUERE
I MUA I TE AROARO O HlS HONOR JUSTICE
DENNISTON.
KEEHI MO TETAHI TOHUNGA.
I Whakawatia tetahi tohunga makutu ko
Hoani Poti te Ingoa; i te aroaro o te Hupi-
rimi Kooti, i Nepia i te 11 o nga ra o Pepuere.
Ko te take i whakawakia ai ia, he tiniha-
ngatanga naana e whai mana ana ia ki te
whakaora tangata, hei utu moni maana.
Ko Hamavvhiri Roia o te Ture, naana i
whakamarama nga ritenga o te Ture e pa
ana ki te hara tango moni, i runga i nga ma-
hi tinihanga, me tona whakamarama hoki i
te hara o Hoani Poti, ara, i mea a Hoani
Poti, e whai mana ana ia ki te whakaora ta-
ngata, i runga i te mana Wairua, (ara mana
o nga atua Maori) me tona ki hoki e 360 ona
atua, a. kai runga noa atu to ratau na kaha
i nga atua o te Wairoa, ko aua atua ki tona
ki, he mea homai e tetahi wahiue tohunga o
Whanganui ki a ia.
I muri mai, katahi ka homai e tetahi ta-
ngata he moni ki a ia, ara ki te tohunga, hei
whakaora i tona tamaiti e takoto mate ana ;
engari na runga i nga rongo o taua tohunga
i whakawai te tangata naana nei te tamaiti,
koia i kawea atu ai ki taua tohunga.
I muri mai i tena, katahi a Hoani Poti ka
ki atu ki tetahi tangata, i kite ia i tona wairua
i runga i te Tiemi e whakatupoupou ana (ara
e Sea-saw ana) a, ki te kore e hoatu e taua
tangata 12/6 hereni me te hikipene, ka mate
taua tangata, ekore rawa ia e ora, kaati tena.
I pera ano taua tohunga ki tetahi tangata
ano i mea atu ia ki a ia, he atua Maori kai
roto ia koe e ngau ana, engari ka taea e ia te
pei taua atua Maori ki waho mehemea ka
homai e ia he moni, ma reira anake koe e
ora ai.
Tetahi take ano o taua Keehi. Kotahi te-
tahi tangata, he kino rawa atu tona mate
Huango, katahi ka ki atu a Hoani Poti ki a
ia, ki te homai e taua tangata 18/6 hereni
me te hikipene ka ora i a ia tona Huango,
heoi whakaritea tonutia hoki e taua tangata
te kupu a taua tohunga ; katahi te tohunga
nei ka ki atu ki taua tangata, me haere koe
ki roto i te wai mo te 2 haora, katahi ka titiro
ki roto i tetahi uru purukamu, kia kite rano
koe i tetahi mea e marama ana i roto i taua
ura Purukamu, katahi ano koe ka haramai
ki tahaki, katahi tangata nei ka haere ki roto i
te wai noho ai, pau noa te rua haora e noho
ana i roto i te wai, kihei rawa ia i kite i taua
mea marama i roto i te uru purukamu i kiia
ra e te tohunga nei, otira he maha noa ata
nga mahi tinihanga a taua tohunga i nga
tangata, a, mate iho he tangata i runga i nga
mahi pera a taua tohunga.
Kaati ki runga ki ta te ture titiro mo tenei
raruraru, he raruraru kino rawa atu, te tango
i te moni a te tangata i ranga inga tikanga
he, heoi na runga i te whakaaro pai o te
Huuri, waiho ana ko te makutu anake he
take tuturu mo nga Keehi penei me tenei.
Ko nga kai-korero mo te taha ki te ture
ko Timu Kerehua, Karena Kawhia, Eruera
Whakahoro, Rapihana Hawaikirangi. Miki,
Rokiti, Pahu, Naha, me Hamuera te Moa-
moa.
I konei ka tutaki te Keehi mo te taha ki
te ture. Ka nekehia mo te 10 a. m. o tetahi
rangi.
10 a.m. o tetahi rangi.
Ka noho te Tiati ki runga i tona nohoanga,
ka whakahaerea ano te Keehi mo Hoani Poti.
Ka mea a Wehitooro (Mr Westall) e kore
ahau e mea kia korero te taha ki te kai-wa-
wao.
Ka whakahokia e te Tiati, kaore he ritenga
mo runga i te take tango moni i runga i nga
tikanga hee, notemea kaa paenga tena take,
engari te taha ki te mahi makutu he take kai
roto ; era hoki e puta i au i mua atu o taku
kauwhautanga ki te Huuri, ki taku titiro ho-
ki ko te tino kai o roto i te Ture rao nga to-
hunga, he tino horoi rawa atu i nga tohunga
Maori, kia tino kahore rawa atu ; notemea
kaore te Ture i te whakapono he tika tenei
mea te Makutu, ko te tino kupu hoki e penei
ana, kai te whai hara te tangata nei mo ru-
nga i nga take kua whakapaea nei ia, ahakoa
ki noa ia kai te whai mana ia ki te whakaora
tangata i runga i te mana o nga wairua, ko
te Ture kai te mohio, he tinihanga noa iho
tona mahi ki nga tangata, engari ma te
ngakau e whiriwhiri mehemea ko wai te mea
i tika o raua ko te Ture, ki taku titiro hold
ko te Ture kai te takoto marama ko te kai
tatari hoki tenei i te tika raua ko te hee ;
kaati i roto i nga tikanga o tenei Keehi mo-
hiotia tonutanga atu he tino horihori atu
tenei hanga te makutu, na te ngakau noa o
te tangata i ki he tika taua mahi te Makutu.
I muri mai i enei korero a te Tiati katahi
ia ka mea, me whakahoki ano e au te Huuri
ki ranga ki te tino take o tenei Keehi.
Hamawhiri Roia mo te taha ki te Ture,
ka mea ia ki te Huuri:— ko te tino take kai
te whakatete ki te Ture, a kai te whakapu-
mautia hoki e nga korero a nga kai-korero,
ko te tango moni i runga i nga mahi hee.
Kaati tera atu te roanga o nga korero o te
keehi nei, engari me whakapoto noa ake i
konei, otira ko nga kupu whakamutunga a
te Tiati i mea ia:— He tino hara kino rawa
atu tenei ki te whakaaro ake, te mahi i enei
ritenga kino ki waenganui i te Iwi Maori, e
kore nei e mohiotia tona tikanga ; Kaati i
roto i tenei keehi kitea iho ana i runga i te
ritenga o korero, kaore ano koe kia ngoikore
noa ki te kohuru tangata, ki to ki hoki kai
te ahua marama ano to mahi wairua e korero
nei koe, ina hoki kai te tautoko etahi Maori
i a koe hei rata whakaora tangata, engari ko
te tukunga iho o taua mahi wairua a ahau,
ina koe e tu nei i te aroaro o te Hupirimi
Kooti, i runga hoki i o mahi tinihanga, ki te
tango i nga moni a nga Maori, no reira kaore
he kino kai tua atu i tenei, ko enei tu keehi
kaore te tangata e puta ana ki waho i te
hara; otira ki te tukua hoki koe i runga i te
kore hara, era koe e ki ua o atua koe i wha-
kaputa ki waho o tenei raruraru, a, ka rongo
era atu Maori i a koe ka whakapono he tika
te mana wairua, katahi ka tino whakakake
rawa atu to mahi. No reira ka whakapu-
mautia e te Kooti tona whakaaro mohou, ka
tukua koe ki te whare-herehere.
I te mea he tuatahi tenei no te keehi pe-
nei i tae mai ki te aroaro o tenei Kooti, no
reira ka tukua koe ki te whare-herehere mo
nga marama e ono, engari kia mohio ano,
mehemea koe ka mahi atu ano i tenei mahi
a muri ake nei, a etahi ranei o koutou, ka
tae mai ai ki mua i te aroaro o tenei Tiati
kai reira koe, koutou ranei ka mohio, ka nui
atu te whiu mo koutou.
Ka mutu hoki tenei whakawa. He mea
tango mai e te "Puke" i roto i te "Teiri
Tarikaraawhe Nupepa."
Te Runanga Whiriwhiri o nga "Konihi" O
Niu Tireni.
Whare Kawanatanga.
Poneke, Maehe 3O, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
E Hoa tena koe.
He kupu atu ta matau ki a koe kia panui-
tia e koe ki roto i to Pepa kia mohio nga ta-
ngata ''Konihi" (Cornishman) o tou takiwa,
keite tuhituhi matau i tetahi pukapuka "Kupu
Mihi" ki te Tiuku o Kanawara, mo runga i
tona taenga, mai ki Niu Tireni nei. Kati, he
mea pai rawa atu mehemea ka tuhi ratau i
o ratau ingoa ki taua pukapuka. Kaore i te
nui te takiwa mo tenei ritenga, kati ma tou
aroha mai e tere te panui ki tou takiwa.
Heoi.
Na on hoa aroha.
Erueti Tirikia (Edw. Tregear.)
Hoani. P. Ruka. (John. P. Luke.)
Hemi. G. Tiwena. (Jas. G. Stevens.)
Hekeretari.
Komiti o Te Kawanatanga.
HE PITOPITO KORERO.
Ko nga moni i naianei kua oti te kohi hei
whakaara i te whakapakoko o Kuini Wiki-
toria, ki Poneke, kua neke atu i te £1500
pauna.
Kua tae mai te rongo, ko te takiwa e pu-
are ai te Paremata o tenei tau, kai te Paraire
i te 28 o nga ra o Hune e haere ake nei.
I te tau 1875, ko te maha o nga Poutapeta
o roto i te takiwa o Poneke ute Whanganui
e 61, i te tau 1900, kua neke nga Poutapeta
o roto i aua takiwa ki te 254.
•
Kotahi tetahi tangata o te Tai-Hauauru o
te Waipounamu ko tana mahi he kari koura,
e ki ana ia i puta ki a ia te £12,000 pauna i
roto i te wha marama, i runga i tana mahi.
E waru rau mano nga tangata tauhou i
tae ki Parini wahi o Tiamana, i tenei tau ka
hori nei, a, kai ko atu i te 2,000,000, nga
tangata tauhou i tae ki Ranana i taua tau ano.
Ko te maha o nga pukapuka korero o roto
i te whare Raipere o Maahitaone e 2353, a,
ko nga tangata e kohi ana mo taua Raipere
e 160; i tenei tau ka hori nei, kotahi mano
e rua tekau nga pukapuka i tukua ki waho,
ara, i riroriro i nga tangata, engari ka wha-
kahokia mai ano aua pukapuka ki roto i te
Raipere, ina matu ta ratau korero i aua
pukapuka
Ko tenei e whai ake i raro iho nei, ko te
tokomaha o nga herehere kai roto i te whare-
harehere o Akarana, ko tenei whakaatu no
te Hatarei te 20 o nga ra o Aperira 1901
koia tenei:— E 3 nga tane i taronatia; 10
nga tane 1 te wahine kai te tatari ki te wa
e whakawakia ai ratau; e 2 nga tane kua
tino kati iho ki roto i te whare-herehere, a
mate iho raua ki reira; 134 nga tane, 14
nga wahine, kua whiua ki te mahi taimaha ;
e 2 nga tane 1 te wahine i mau mo runga i
tetahi hara kino ; kotahi te tane i mau, a,
peeretia ana, engari kihai i whakaaetia te
peere mona; 18 nga tane kotahi te wahine
e mau ana ki roto i taua whare-herehere i
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 4.] . TE PUKE KI HIKURANGI APERIRA TUREI 30th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
te wiki; 17 nga tane, e 4 nga wahine i tukua
ki waho o te whare-herehere ; huihui katoa
nga tangata kai roto i taua whare-herehere
171; loo nga tane, 16 nga wahine.
Kua riro a Tamahau kai Heretaunga, i
haere ki te hui o reira, kai tenei wiki ka
hoki mai, kai te 1 o nga ra o Mei ko te hui
ki Papawai.
Kua tae mai te whakaatu, kua nekehia te
ra e tuhera ai te hui o te Kotahitanga ki
Rotorua, mo te 1 o nga ra o Hune e haere
ake nei.
Ko te inaha o nga kupu e korerotia ona e
te katoa i roto i te haora, e whitu mano e
rima rau, ara ko te (average) tenei.
Kua tae mai te ripoata, kai te tekau ma
waru o nga ra o Mei e haere ake nei, ka tu-
taki te ra, na nga kai-titiro whetu tenei
whakaatu.
No te 19 o nga ra o Aperira nei i haere
ai a Takuta Pomare, ki te Wairoa, i haere
ia ki te hui i reira hei roto tonu i enei ra
ka tu taua hui-
Kua tohia te ingoa o te Tiriti o Kereitaone
ko "Wikitoria Tiriti" kua kore a Meini Ti-
riti, na te "Mea" ano o Kereitaone i tohi,
hei whakamaharatanga ki to tatau Kuini
atawhai kua mate ake nei.
Kua puta te panui a to Kawanatanga
kaore e whakaaetia kia puhia te kereru me
te kaka, me te pakura me te huia, engari
era atu manu a ta maori ka ahei noa atu ki
te pupuhi te tangata, ki te whakakake te
tangata ki taua panui ka whiua ia ki te ture.
No te Turei nei i hoki mai ai a Timi Kara,
i Akarana ma runga i te S. S. Mararoa,
engari i mua atu i tona hokinga mai ki Po-
neke, katahi ka patua e ia tana waea ki a te
Waari, he mea ata nana, kia whakatuheratia
te pupuhi kereru, ahakoa he tau tutaki tenei no
te pupuhi i aua mana, notemea he maha
nga iwi era e tae ki Rotorua, a te wa e tae
mai ai a te Tiuka o Kaanawara raua ko tona
hoa wahine ki reira, me ta ratau inoi hoki
kia whakaaetia ratau ki te pupuhi kereru,
hei kai mo taua ra, ara, i runga ano to ratau
na ahua kia tae katoa nga ahua kai a te
Maori ki taua hui, a te wa e hui ai nga iwi
ki Rotorua, kaati ko te whakautu a te Waari
mo taua waea a Tiini, kaore ano kia mohiotia.
TE MAKETE O AKARANA.
(A TE NIU TIRENI ROONA MAKENETAERA
KAMUPENE.)
I te Makete o nga Kararehe i te paraire te
26 o Aperira ka hori nei he maha nga hoiho
i tae ki taua Makete, hoiho Too Kaata, hoiho
Too Paki, tae noa ki nga hoiho e haerengia
ana a runga e te tangata, me nga hoiho ka-
ore ano i whakaratangia:—
Mo nga hoiho too Kaata nunui e riro ana
mo te £20 pauna, tae atu ki to £37 „ 17 „
Mo nga mea ahua mama iho, e riro ana mo
te £16 „ 10 „ O, tae atu ki te £22 „ 17 „ 6 ;
Mo nga hoiho too Paki ahua mama, e riro
ana mo te £7 „ 17 „ 6, tae atu ki te £20 „ 10 ;
Mo nga hoiho e haerengia ana a runga e te
tangata, e riro ana mo te £3 „ 17 „ 6, tae atu
ki te £18 „ 17 „ G ; Mo nga hoiho too Piringi
Kaata, e riro ana mo te £18 „ 10 ; Mo nga
hoiho too Kiki e riro ana mo te £7 „ 10 ; Mo
nga hoiho too Paki e riro ana mo te .£10 „ 10.
Makete o te Turei i te Teera laari o Niu
Makete.
He maha nga Kau miraka me nga Kau mo
nga Poiha i teeratia, a e riro ana nga Kau
miraka mo te £5 pauna, tae atu ki te £8 „ 17
G ; Mo nga Kau momona e riro ana mo te
19 hereni, tae atu ki te £1 „ I mo te 100
weet; Mo nga Okiha e riro ana mo te
£6 „ 5, tae atu ki te £10 „ 12 „ 6 ; Mo nga
Kau uha kore miraka e riro ana mo te £3 „
15, tae atu ki te £7 „ 12 „ 6.
I te Makete o nga Hipi i taua teera laari
ano, be mahi nga Hipi i tae ki taua Makete,
engari kihei i rite ki te maha o nga Hipi e
tae ana ki reira i nga Makete o mua atu. ka-
ati ko nga Weta i riro mo te 15/3"tae atu ki
te 19/6 : mo nga loo e riro ana mo te 12/3, .
tae atu ki te 15/6; mo nga loo mo te patu e
riro ana rao te 7/6, tae atu ki te 12/6; mo
nga Kuao e riro ana mo te 8/6, tae atu ki te
11/9 : mo nga Hipi o te karaihe o raro raws
e riro ana mo te 5/ tae atu ki te 9/3.
Poaka.
Ko nga Poaka e riro ana mo te 15/6, tae
atu ki te £1 „ 9 „ 6; mo nga Kuao e riro ana
eramo te 4/6,.tae atu ki te 11/9.
Makete o Waiuku.
I te Makete i Waiuku i te Hatarei, he ma-
ha nga Kararehe i tae ki taua Makete, mo
nga Okiha e 3 tau tae noa ki te 4 tau, e riro
ana nao te £6 „ 2 „ 6 tae atu ki te £7 „ 5 ; mo
nga Okiha e 2 tau, e riro ana mo te £5 „ 5,
tae atu ki te £6 „ 2 „ 6 ; mo nga Kau miraka
e riro ana era mo te £5 „ o tae atu ki te £7.
MAKETE O TUAKAU.
I te Makete o Tuakau o te Wenerei, he
maha ano nga Kararehe i tae ki tera Makete,
ko nga Kau miraka e riro ana mo te £6 ,, 15 :
mo nga Kau kaore he miraka e riro ana mo
te £3 ,, 15 : mo nga Kaawhe e rino ana mo
te £1 „ 19.
Kiri Kau.
TE RIPOATA A G. W. PENE.
ME TANA TAMA.
3 MAKETE A HOORO ME
PAKINI.
MAKETE O HEIMAKETE.
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office VICTORIA-street Grey-
town North, Wairarapa.