|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 2. 30 March 1901 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 2, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MAEHE HATAREI 30th 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
aroaro o tetahi mahi hou. E haere ana
taku tono i runga i te ture o nga tamariki
ki nga matua; a, kowai te tangata i tono
atu tana tamaiti he taro mana, a, hoatu ana
he kohatu ? Kaore mai i mua, katahi ano
ki tenei ra ko korua ko to taina, heoi taku
kupu ki a koe ko te tau tenei o te rangimarie
rae te aroha nui o te Atua, ara, o to tatau
Matua i te wahi ngaro, kauaka hei whaka-
kake te ngakau, me haere katoa nga haere
o enei nga ra i runga i te ngakau kotahi, me
te rangimarie o te iwi nui tonu, ko te ture
hei tunga waewae mo tatau, ko te Atua o
te rangi o te whenua hei arataki i a tatau i
runga i te tika anake, me te ora. Kaati e
toku matua kauka hei pouri, engari kia hura
te maramatanga ki a koe, ka whakatau i
tenei mea nui i runga i te rangimarie, ko te
tangata e oti i a koutou ko te iwi koia tena
ta tatau tangata e whakahua ai, otira kai te
Iwi te ritenga moku, kaa tau noa ranei ta
koutou tangata, penei kua tau kia Tunuiara-
ngi e pai ana, engari kaore aku hara kia ko-
utou, ka tu hara kore ahau heoi, e te Iwi
nui atu toku hiahia kia mohio ki ta koutou
kupu whakamutunga. Heoi kia ora tatau
katoa i raro i te maru o to tatau Matua i te
rangi.
Te Ama-o-te-rangi.
HE RETA MAI NO AWHERIKA.
I WAENGANUI I TE HOA-RIRI.
Ko te reta e whai ake i raro iho nei; he
mea tuhi mai e Turupa Paraki Wirekini ki
te ''Lyttelton Taima" i te 28 o nga ra o
Hanuere 1901 koia tenei :—
I muri mai o taku reta whakamutunga"
atu ki kona, kaore rawa he mea nui i pa mai
kia mataa, engari ko te mahi nui a te hoa-
riri ne whakatata haere kia matau i nga wa
e neke ai matau ki etahi atu waahi, me to
ratau tupato ano. E rua nga ra i muri mai
o taku reta i tuku atu ai kia koutou, katahi
matau ka ahu ki nga Whenua o waho, a i
runga i tera haere a matau ka mate a Turu-
pa Karaaka. E 50 pea nga Poa i nohoia e
ratau a roto o tetahi koawaawa i waenganui
o konei, me Karakatoopa, i muri mai o tena
katahi ka topetopea e te hoa-riri nga pou o
nga waea kawe korero, ka mutu tena mahi a
ratau, katahi ka peke atu ko nga Kau a te
Iwi Mangumangu tahaetia ana e ratau, kati
ko enei mahi kai te ahua pohehe, engari na
runga, ano i nga mahi pera a matau ki te hoa-
riri i ata noho ai te hoa-riri kia matau, i riro
mai hoki ia matau tetahi kahui papai nga
hoiho, ia matau e mahi atu nei. I tetahi wa
ka hori nei, katahi ka whakatata mai tetahi
ropu iti o te Poa, ka pupuhi mai i waho, ara
i tawhiti noa atu, kaati kaore rawa ratau i
mohio ki te painga o ta ratau mahi, i runga
i te mea ko te mutunga mai tera o te kaha o
a ratau pu pakupaku, engari ko matau kai te
kite atu i te pai o ta ratau mahi, me te nui
hoki o taku whakamihi kia ratau.
I enei ra torutoru ka mahue ake nei, kata-
hi ka panuitia e Kapene Tiakihana tona
tautapa mo nga Hoia o nga Koroni, i panui-
tia e ia taua whakaaro ona i to matau puni,
i mea ia, e taka whakaaro ana ahau moku,
mo runga ia koutou i nga Hoia o nga Koroni,
kia uru ki roto i nga ropa Pirihi mo te 12
marama, me taku tino mohio hoki, ko nga
mea e hiahia ana ki te uru me haere, me te
mohio ano koutou, ka kaha noa atu te tanga-
ta ki te puta ki waho mehemea ka tutuki ki
te 6 marama, ko te utu mo te tangata £15
pauna i roto i taua 6 marama, mehemea ano
ia e hiahia ana te tangata ki te uru.
Kaati i te mutunga o nga korero a taua
Kapene, kaore rawa he tangata i hiahia ki te
haina i o ratau Ingoa, e toru ano i haina ki
roto i te pukapuka a taua Kapene, ko nga
mea kaore i haina, i noho era i waho, me
tona whakaatu ano e 5/- hereni tae atu ki te
7/- hereni i te ra mo nga paraiweti, i pai atu
tenei i te iti rawa. I muri mai o tenei kupu
a taua Kapene, ka tutaki tona pukapuka
rarangi Ingoa.
Heoi no te ahua roanga e noho ana katahi
ka tuku tono etahi ano o aua tangata kaore
nei i haina i o ratau Ingoa Ki te pukapuka a
to ratau Kapene kia whakaurua ano ratau ki
roto i taua Ropu Pirihi, mo te 6 marama,
hei arahi ia ratau ki roto ki te hohonutanga
o tenei mahi me ona tikanga katoa, a hei
muri mai ra i to ratau putanga ki waho ka
itiro ai ratau i tetahi mahi momona atu i
enei.
Ko nga kai-whakahaere o nga ropu i ata
titiro marie, me ta ratau rapu, i te take i
ohorere tonu ai ratau te whakaae, mehemea
tonu nei kai nga Hoia anake o nga Koroni
te painga o tenei mahi, ka mutu tena. E
toru taenga mai o te Meera-Peeke ki a matau
i te wiki, ko etahi o nga reta ki a matau e
waru marama, e iwa marama o etahi, katahi
ano ka tae mai, ki te titiro iho ki nga puka-
puka kua kino noa iho te kopenupenu, ara,
me te mea tonu nei i roto i tetahi wahi kino
e takoto ana, ki ta matau mohio, i riro pea
i era atu meera te mau haere, a whakahokia
mai nei ki a matau, engari he nui atu, nga
meera e penei ana te haere, kaati kaore hoki
e taea te aha, ehara hoki i te huarahi tuhera
ki te katoa nga huarahi o nga meera o konei.
Hanuere 31; I nanahi nei na tetahi Ma-
ngumangu Tutei i kawe mai te kupu, ko
Tianara Ti Weti me ana tangata e whai ana
i raro i a ia, kai tetahi wahi e noho ana 12
maero te tawhiti atu i konei, me te hiahia
hoki o taua Mangumangu kia whakariterite
tonu matau i to matau turanga, i runga i
taua kupu ana ; no muri tonu iho, ka puta
mai ano taua tangata, ka karanga mai kia
tuku matau i a matau nei herehere, era ana
tangata e whakanohonohongia ki nga taha
o to koutou Puni, kaati kaore hoki matau i
aro atu ki nga korero a taua tangata, no
muri i tera, katahi ka tino kaha rawa atu te
rongo o taua kai-whakahaere o te Poa, ko
nga heteri o waho kaore rawa i mohio ki
taua kupu, ko to matau marangatanga tenei
ki runga noho matatu ai i taua po; a, tae
noa ki te awatea, kaati kaore rawa he kupu
i tae mai ki a matau. Engari ko te ropu
o Niu Tireni, me te ropu o te Karihana kai
konei katoa, ko to ratau whakaaro kaore i
ahu ki whea ki whea; engari i whakaaro
tonu atu ratau kia tae mai te hoa-riri, kia
akina tonutanga atu ratau ki roto i te hoa-
riri, i runga, i te pakanga tika, a kaore hoki
matau i te tino wehi mehemea ka riro i awai
ranei te Wikitoria o taua pakanga, kaore
rawa o matau manawapa, ahakoa he aha e
tupono mai ki a matau, kai reira katoa matau
mo aua tu whakahaere.
TE HUI KI HURUNUIORANGI.
MAEHE 16th, 1901.
I tuhera te hui i te 10 o nga haora o te
ata a.m. Ko Pahura Hirini te Tiamana mo
te hui, hei whakawhaiti i nga take.
Kiingi Ngatuere nana i whakatakoto nga
take, a i mea ia. Ko nga take o tenei hui
i puta mai i roto i Aotea Whare e tu ana i
Papawa Kereitaone Wairarapa, i whaka-
ingoatia nei matau e te iwi hei mema mo
te Kaunihera Maori o roto i te rohe potae o
Rongokako, a i oatitia matau ki te aroaro
o te ture, ki a kaua ai matau e titiro ki te
kanohi whakapati, engari i runga anake i te
tika i te pono.
Tuatahi: Ko te tikanga o te tinana o
tenei Kaunihera, he koura ona ringaringa,
he hiriwa ona waewae, he kapa te wahi e
mahi ai tona tinana, he koura tonu e whawha
ai ona ringaringa, he hiriwa tonu e haere ai
ona waewae, he kapa tonu ; tenei te putea
nohanga he mea whakairo ki te mamangu,
a, ka hoatu e au ma Tamahau e whakata-
koto e whakahaere hoki ona tikanga ki o
koutou aroaro, kia riro ai ano ma ia tangata,
ma ia wahine, ma ia tamaiti, e potae te
taura ki tona kaki, ki tona kaki, ara, ko
tenei taura ko te pukapuka ture hei whaka-
haere ma tenei Kaunihera, kei kona te ora
mo tatau me te mate, ka ngoikore te tangata
ki te mahi ka mate, ka kaha ano te tangata
ki te mahi ka ora.
Tamahau : Ae, e whakaae ana au ki nga
kupu katoa a Kingi, ae, he tika tenei kupu
e kiia nei e ia he koura te tinana, he hiriwa
nga ringaringa, he kapa nga waewae, tuturu
te tika he moni anake te huarahi whakahaere
a tenei Kaunihera, notemea kua whakata-
kototia te huarahi mo tatau mo te iwi, ki te
kaha te tangata ki te whakapai i tona whe-
nua, ka ora, ki te kore ia e kaha ki te tapahi
atu i nga taru kino, i te parakipere, i te
paraea, i te puruma i te rapeti; i nga marae
me era atu mea kino e pa ana ki te iwi, i
runga i te whakahau a te Kaunihera, ka ahei
te Kaunihera ki te tuku atu i ana tangata ki
te mahi, a i te takiwa e oti ai te whakapai
aua whenua, ka tonoa ia kia utu i aua wha-
kapainga, ki te uaua te tangata ka kawea ki
te whakawa, ma ana e tono taua moni, ki
aua tangata ki taua tangata ranei; Koia
taku tautoko i te take a Kingi. Heoi, me
\\
panui atu ki a koutou te ture, i te mutunga
o te panui, ka mea te Tiamana, E whakaae
ana ranei koutou nga taane nga wahine nga
tamariki, kia takoto atu tatau ki raro i tenei
ture ? Umere katoa te iwi i to ratau wha-
kaaetanga, Ae, ka takoto atu matau ki roto
ki tenei ture mate atu, ora atu.
Tamahau: Ka mea ia i roto i tenei take
kua whakaaetia e nga morehu o nga hapu
e noho nei, o Ngaitahu, o Ngaitaneroa, o
Ngati-Kaiparuparu, o Ngati-Tehina, o nga
tangata kaore i tae ki te hui i Aotearoa i
puta mai nei i reira nga take e panuitia nei,
kaati tena. Take Tuarua : Ki a whanau
hou tatau i runga i nga raruraru, i te wha-
kamutu hoki i te kai waipiro. Take Tua-
toru : Ki a whanau hou nga tai-tamariki
taane, wahine me nga wahine e whakaputa
uri ana mo tatau.
Tiamana, ka mea: Nga tangata e wha-
kaae ana ki te take tuarua kia murua atu
nga raruraru, a i umeretia te whakaaetanga
a te iwi, Ae, ka tukua atu nga raruraru oti
tonu atu tena take; mo tetahi wahi o te
take tuarua. Nga tangata e whakaae ana
kia mutu te kai waipiro, me ki mai ae, ume-
retia ana e te hui te pehanga atu i te waipiro
ki raro, a oti ana tenei take. Take Tuatoru :
Nga tangata e whakaae ana kia mutu te
kai paipa, tikareti, me whakatika ia ki runga
whaaki mai ai ki te aroaro o te Tiamana
me te hui, ara, ko nga tai-tamahine wahine
whanau tamariki i tu mai i te tuatahi, a,
whakaaetia ana ; ko nga ingoa enei.
Ko Hera Karauria, e whakaae ana au ki
te whakarere i te paipa i te tikareti; Ani
Peehi, Kaingakino Hikarara, Meri K. Na-
mana, Tareko W. Namana, te Here te Atiu,
ko Whakaangi Hautu, ko Whakairi Mita,
ko Pine R. Ihaia, ko nga tai-tamahine wa-
hine enei i whakaae ki te whakamutu i te
kai paipa tikareti; ko nga ingoa enei o nga
tamariki wahine kua whakamutu i te kai
tikareti, i te kai paipa.
Ko Taurito Rutene, ko Pani Namana, ko
Hotuwaipara Ngahina, Terina Ngahina, ko
Horiana Arapere, ko Pika Ropoama, ko
Kaurangaihi te Rangi, ko Penerope te Rangi,
ko Hingahinga te Kaweaka, ko Wiki te
Rangi, ko Raiha te Rangi, ko Nuia te Rangi,
ko te Uru Atiu, te Uru Hanita, ko Rahera
Tukotahi, Terina Arapere, te Kohe Ngahina,
Retimana Manuera, ko Piki Reiri, ko Eraina
Reiri, ko Neta Ngairo, Wiki Peehi, Wiremu
te Rangi, Reweti Peehi, Urikore Pahura, ko
te Rehu Kiingi, Maika Ngaitahu, Hikonga
Tuhokairangi, te Heke Reiri, Take Ropoama,
Morehu Ropoama, Hape Hanita, Mata Tauru-
Tiamana : Ka paahitia tenei take i runga
i te tuunga mai o nga kotiro me nga tama-
riki taane, ki te whakaae kia mutu ta ratau
kai i te tikareti; Heoi umeretia ana e te hui.
Take tuawha : Ko te whakatu "Komiti
Marae" i raro i te mana o te "Kaunihera
Maori," kua oti nei te Oati nga Mema, a, i
paahitia e te Tiamana, kia whakatutia he
"Komiti Marat," a, i umeretia e te Iwi.
Take tuarima: I whakahuatia kia toko-
rima nga Mema, kia tokotoru nga Wahine,
kia tokorua nga taane, a paahitia ana.
Take tuaono: Ko nga Mema Wahine i
whakahuatia o ratau Ingoa:— Ko Wirihita
Pinea, ko Meramera Pahura, ko te Waima-
tao Ngatuere, ko nga Mema taane, ko te
Paki Honehumu, ko Paraone Pahoro, a i
pootitia i umeretia e te hui, a i paahitia e te
Tiamana.
Take tuawhitu : Ko Wirihita Pinea, hei
kai-tiaki Marae, timata i Mangaakuta, Wha-
katikia, Te Weu, Te Whiti.
Ko Meramera Pahura, hei kai-tiaki Marae,
timata i te Waipoapoa, Taupapanui, Te
Whakapuni.
Ko te Waimatao Ngatuere, hei kai-tiaki
Marae timata i Hurunuiorangi, Katataone,
Te Uruotaane, a i umeretia e te hui, i paahi-
tia e te Tiamana.
Ko te Paki Hoonehumu, me Paraone Po-
horo, e tu ana raua hei kai-tiaki Marae, hei
whakapiki i nga Mema Wahine tiaki Marae,
timata mai i Mangaakuta, Whakatikia, Te
Weu, Te Whiti, Waipoapoa, Taupapanui,
Whakapuni, Hurunuiorangi, Kaatataone, Te
Uruotaane, a i umeretia e te Iwi, i paahitia
e te Timana.
Take Tuawaru: He mea whakauru ki
roto i nga take o te hui, e Kawana Ropiha,
he kowhiri mema, mo te Kaunihera mo nga
whenua, a i whakaaria ko Tunuiarangi raua
ko tona iramutu ko te Ama-o-te-rangi, a i
runga i te whiriwhiri a te iwi, i whakataua
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 2, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MAEHE HATAREI 30th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3}
ko Tunuiarangi hei mema mo te Kaunihera
whenua o te Ika-roa-a-Maui, a, i umeretia
i paahitia e te Tiamana.
I muri i tenei ka tu a te Angaangatapu
ki te tuku i ta ratau tautoko i a te Ama-o-
te-rangi ki raro, ki te whakahua hoki ko
Tunuiarangi hei mema, a whakaaetia ana
e te hui tona whakaaro, I ruuri i tenei ka
tu ko Kahungunu, ka mea :— Whakarongo
e te iwi, kaore aku kowhiritanga, ara, a te
iwi o Hamua he mema mo o tatau Kaunihera
nau na Ngaitama, na Ngaitaneroa, na Ngati-
Kaiparuparu, na Ngati-Rangitataia, ua ana
i whakahua te ingoa o ta tatau mokopuna,
o ta tatau tamaiti, hei mema mo te Kauni-
hera whenua i runga i tana inoi, me tona
hiahia ki a uru ia ki roto i taua tunga mema
Kaunihera, a ka whakaae koutou, na reira
au a Hamua i uru ai ki te tautoko i ta tatau
mokopuna, kaati i tenei ra kua ki koutou ko
Tunuiarangi hei mema, kaati e pai ana,
maku e hoki ake ki etahi o Hamua, ki nga
tangata e pupuri ana i te ingoa o ta tatau
mokopuna, ki atu ai kia tukua ki raro, a
maku hoki e tuhi he reta ki a te Ama-o-te-
rangi, hei whakaatu kia ia i tenei take.
Tamahau, ka mea :— E pai ana ta kou-
tou whakataunga ki runga ki le ingoa o Tu-
nuiarangi hei mema, mo te Kaunihera
whenua o te Ika-roa-a-Maui, naku i whaka-
hua te ingoa o to koutou tipuna o to koutou
matua o to koutou taina, i runga i te poto o
taku taima i taku haerenga atu ki era motu,
no taku hokinga mai kua whakahuatia nga
ingoa o nga tangata mo nga Kaunihera e
rua, no reira ka whakahua au i taku tangata
ara, ko Tunuiarangi, kaati i te mea kai te
kaha rawa te hiahia o te Ama-o-te-rangi, ki
a tu tonu ko ia hei mema mo te Kaunihera
whenua, a kua mohio hoki au kua whakaae
katoa nga hapu ki a Tunuiarangi, me te
waea mai hoki a Ihaia Hutana, e penei ana
mai te utu i taku waea, "Huia tangata ko-
tahi, toroa whakapai tangata," kaati maku
e haere ki waenganui i taku tamaiti me taku
mokopuna, ki riera matau whakariterite ai,
ki te tohe tonu ate Ama-ote-rangi kia tu ia
ka mutu taku, heoi ano tena koutou.
Tiamana ka mea :— Kua mutu nga take
o tenei hui, ko tooku tino hiahia, kia noho
tatau i runga i tenei kupu, ara kia whanau
hou tatau katoa i roto i nga heanga i he ai
tatau i roto i enei ra ka non nei ki muri, kia
murua atu e ia tangata, e ia wahine, e ia ta-
maiti aua raruraru, aua he i waenganui ia
tatau mehemea ano ia he raruraru he he i pa
kia tatau, hei mea tenei kia watea ai tatau ki
te tautoko i a tatau tikanga kaa pae mai nei
ki o tatau aroaro, kia whakapiki tonu ai
tatau te Iwi i o tatau mema, penei me etahi
o nga cake kua oti nei i te hui, kai roto tona
i te Ture. Ko te pooti mema mo te marae
ma te "Kaunihera Maori" e pooti, tenei kua
riro mai ia tatau i te Iwi te tango ma tatau
e pooti he mema mo taua Komiti marae kua
tu nei. Tuarua, kai roto i te ture te arai i
te Waipiro me te arai i te kai tikareti, kaati
na tatau hoki i tapiri kia whakamutua hoki
te kai a nga wahine e hapu ana, e whanau
. tamariki ana, he whakapiki tenei na tatau i
te Ture, he tohu hoki i nga tangata e haere
mai ana ki tenei ao, he mea kia kore e uru
te wai o te tupeka o te tikareti ki roto ki te
waiu o te whaea, kai te mohio ano au kaore
ano te Komiti Kaunihera i whakamanaia, kia
mutu rano te hui a te Minita, kia tu rano he
mema.
Ko te tino mea nui tenei, ko te whai ta-
kiwa hei tukutukutanga haeretanga hei
tohutohutanga hoki ma te iwi, kia taunga
ai ki roto ki nga ngakau o te hunga kai ti-
kareti kai paipa kai waipiro hoki, ki a tae
rawa mai ai te takiwa e tu mana ai te Kau-
nihera, kua pai kua ngawari, heoi hoki ta
te ture he whakamate tonu i te tangata to-
hetohe, heoi ano kia ora katoa te hui.
Heoi i paahitia e au i raro i te mana o te
iwi nui tonu.
Pahura Hirini Tiamana
O Te Hui.
Muhunoa Ohau.
Maehe 20 1901.
He ngakau pouri mo tetahi kaumatua Ra-
ngatira o Ngaati-Huia o te Iwi o Raukawa,
Waikato, Te Arawa me era atu o nga Hapu
kei roto nei tona Whakapapa i nga Tipuna,
ia Hoturoa, ia Tamatea me era atu Tipuna
Rangatira o te motu o Aotearoa, ara kia Ro- :
ngowhitiao Te Puni, i mate ia ki Paranui '.
Pokitana, i te 2 o nga ra o Maehe nei i haria
mai ai ki Poroutawhao i te 4 o nga ra, i taua
ra ano ka timata te haere mai o nga tangi-
hanga, tae noa ki te Taite te 8 o nga ra ka
tae mai a te Uamairangi Te Mareikura raua
ko tona whaereere ko te Wiki me a raua
hunaonga nga Wahine a te Waotu raua ko
tona taina, i taua rangi ano i te Tereina o te
10 o te ata ka tae mai ko te Kakakura, i te
Tereina o te 2 p,m, ko Kaiha Waitohi me
Ngaati-Toa katoa, i te ata o te Paraire ko
Kerei Kaihau me Mgati-Wehiwehi, me Nga-
ti-Kauhata, i te Rahoroi ka nehua te Tupa-
paku i te 2 karaka p,m, na te Peene ano a
. Ngaati-Raukawa i arahi kite amo i te Tupa-
paku ki te urupa, ka matu te nehu ka hui
nga Iwi nei ki te marae ka horahia hoki nga
teepu kainga ki te marae e 3 nga teepu, ko-
tahi pea tiini te roroa o teepu kainga nei,
hoki iti iho ranei, kaore te kai i ngaro atu a
te Pakeha tae atu ki nga wai, timata ake i
nga wai reka tae noa ki nga wai kaha, na te
Uamairangi ratau ko and hunaonga te kai
tuatahi i tukua ki runga i nga teepu nei, he
Merengi, ka tukua nga kai ki runga teepu
ka paongia hoki nga pao tuku kai, kai ana
ka mutu to kai, ka whakawateatia te marae
mo nga mahi a te ringaringa raua ko te ka-
nohi o te Wahine, mo te mahi hoki te Peene
ka tu ko Raana Rangiheua, ko te Aputa Tu-
kumaru, ko te Mahia T. Hawea, ko Atiria
Tauwehe ki te marae ki te tuku mai i nga
mahi o nehe rano, a ka rawe nga mahi a te
Wahine, ano nga karu ko Kopu e whakaputa
ake ana i te ata, ka mutu era ka tu mai ko
Tuakana Te Uamairangi ratau ko ana taoke-
te me te whaereere a Urupine Puhara ki te
marae, a katahi rano ka kai te kanohi ki te
matakitaki o tetahi taha o tetahi taha, ano
he marama karewa i te pae nga karu o ana
Wahine nei. te pai hoki o te hapai o nga
rakau, he Patu Paraoa tetahi he Paiaka te
tetahi he Taiaha ta tetahi, ka mutu era ka
mahi i nga ngahau katoa po noa taua ra,
kaati he nui nga korero mo te taha ki t2 Tu-
papaku, e toru nga waea mai no te Waotu
mera atu waahi, he tono mai kia haria atu
te Tupapaku ki reira nehu ai, e wha no te
marae ake, na te Uamairangi te tuatahi i te
rangi tonu i tae mai ai ratau i roto i tana
whai-korero, ka ki ia i haere mai ia ki te tiki
tuai ia Rongowhitiao ki te hari ki te Waipa-
tu ki reira nehu ai, ki era marae takataka-
hanga o ana waewae. Tuarua na Ropata
Te Ao me Ngaati-Raukawa katoa, me hari
ki Otaki nehu ai, ki roto i te urupa nui o
Ngaati-Raukawa, ara ki Rangiatea. Tuato-
ru na Karaitiana Te Ahu, me hari ki Kereru
nehu ai, ki roto ia Kereopa Tukumaru.
Tuawha na Nggati-Huia ake me waiho
ano i Poroutawhao nei nehu ai, notemea kei
konei ona Tipuna, matua, whaea, me tana
whanau e nehu ana, a paahitia ana e te Iwi
ki ta Ngaati-Huia, kaati i patua nga waea
whakaatu ki ona Iwi katoa i raro, kua nehua
a Rongowhitiao ki konei, ko te whakaatu
mai, kaati kua nehua te Tupapaku, ko te
mate me te aroha me kawe mai e koutou ki
konei, whakaaetia ana e Ngaati-Raukawa
katoa, me Ngaati-Toa me Ngaati-Kahungu-
nu kia te Uamairangi, whiriwhiria tonutia
iho nga tangata mo te haere i taua ra, hui
katoa 46, kua eke i naianei ki Le 80, tae noa
ake pea ki te ra e haere ai ka eke ki te 100,
ko nga tikiti mo nga Tereina na Ropata Te
Ao i tono ki te Kawanatanga, ara ka hawhe
tia te tikiti, kaati koia nei pea ta te "Puke"
i panui nei i te No 1 o te tau 4, e ki nei,
huna to mata ki nga hui kore tikanga, me
nga tangihanga, me nga takaro, "Tomo atu
ki tou ruuma i roto rawa ano ka kati tou
tatau Inoi atu ki tou matua i te waahi nga-
ro, maana koe e utu nui ki nga hua o te
oneone, kia noho tika ai koe i roto i to wha-
re, me o hikoinga katoa," e tika ana tenei
panui e nga tai-tamariki katoa o Aotearoa,
ma koutou e whai nga tohutohu a te "Puke"
e tohutohu nei.
Kia ora te Timuaki me te Etita me ou kai
mahi katoa e "Te Puke Ki Hikurangi.'"'
Henare Roera.
Ohau.
P, S He whakaatu kia Hoani Otaki, e hoa kua
tukua e au to panui o te 2 o nga ra o Pepue-
re nei, mo te ra i nehua ai a Kuini Wikitoria
i tukua e au ki taku hoa i Ingarangi kia pa-
nuitia e ia ki te Ranana Taima o reira, kia
kite ai nga Pakeha rangatira o reira i nga
mihi a te Iwi Maori mo te Kuini, me tau-
hoki e Karaitiana Poi, Te Kapene o Opepe
Taupo, kua tukua ano e au ki reira kia tukua
ki nga nupepa Pakeha o reira, e taku hoa
aroha.
Henare Roera.
Maehe 21st 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe ko au tenei ko Kipa Te Whata-
nui he tamaiti i whakatipuria mai nei e toku
kai hanga i roto i te ao tuatahi, ara i roto i
le kopu o toku whaea o Hinenuitepo, no reira
mai rano i mahia mai ai oku wheua me toku
manawa me nga mea e rite ana mo toku
tinana, i whakaritea mai ano hoki e toku
kai hanga nga mahi hei mahi maku mo te ao
tuarua me nga ra hei oranga moku, i whaka-
pikaua mai ano e toku kai hanga nga hara
oku matua ki runga ki au hei pikau mai ma-
aku ki te ao tuarua, no te otinga o enei me
katoa, katahi ka homai e toku kai hanga ki
roto ki oku pongaponga te manawa ora. no
kona tonu i timata ai taku tokomauri mo
taku tupekepeke me te whana oku ringaringa
me te koa o toku ngakau, kei tetahi wa ka
whakapoururu, kaore au e kori, otira no te
taima i rite ai oku marama me te ra hei hae-
renga mai moku i te ao tuatahi tae mai ki te
ao tuarua, kua noho noa mai te tangata
whenua, ara oku kuia me oku whaea ki te
powhiri i au, no toku putanga mai katahi
ano ka timata ta ratau powhiri. Haere mai
ra e te manuhiri tuarangi na toku potiki koe
i tiki atu ki taha tu o te rangi tuatahi kuku-
me mai ai, haere mai, haere mai. haere mai
e tama, aha ka tangi ta ratau umere ka mu-
tu, ka tangihia au e ratau ka horoia ka
tangohia hoki nga kakahu o te ao tuatahi ka
whakakakahuria au ki nga kakahu pai o te
ao tuarua, ka whangaia hoki au ki te kai, e
waru oku ra e whakamanuhiritia ana e ratau
katahi au ka kawea e oku kuia me oku koro-
ua ki te wai, katahi ka Tohia au ki te Tohi
o Uenuku, no kona tonu katahi ka tapaia
toku Ingoa ko Te Whatanui, kia ai ahau hei
whakakapi mo nga turanga oku koroua me
oku kuia i te ao nei, hei pupuri ia ratau kupu
kei taka tetahi, otira i au e haereere ana i
tenei ao, ka mahia e au etahi mahi kuare, a
kataka au ki te kino, ka mate toku wairua rue
toku tinana i te nui o te hara, otira i au a
haere ana, e mahara tonu ana au ki nga
kupu a oku koroua me a ratau ohaki.
Tera tetahi whenua . e karangatia ana ko
Horowhenua, ko te nui o taua whenua e
rima tekau niania mano te nui, kei reira noi
te ohaki a te Whatanui raua ko Tauwheki,
rangatira o Muaupoko, e takoto ana ta raua
rohe e karangatia nei ko Tauateruru, te rite-
nga o tenei Ingoa o Tauateruru, ko te Putea
i takoto ai a raua kupu, i whaohia a ma ku-
pu ki roto i taua Putea, no te paunga ki roto
katahi ka kumea te tau, katahi ka ropine
mai a raua kupu ki te tangere o te Putea, ka
takoto i kona mo ake tonu atu, otira i au e
whakaaro ana ki anei kupu me taku titiro
ano kia te Whatanui Tutaki ratau ko Muau-
poko, e noho pai ana i runga i to ratau one-
one i runga ano i te rangimarie me te mau
ano o enei Iwi ki te whakapono, a i te tau
1869 ka mate a te Whatanui Tutaki te wha
o nga Whatanui, a i te tau 1872 ka tukua,
tenei whenua ki roto i te Kooti Whakawa
whenua Maori kia whakawakia, a whakataua
ana tenei whenua nui kia Muaupoko, no
konei tonu i timata ai te hoatu a te Kooti i
te whenua o tetahi Iwi mo tetahi Iwi, mo
tetahi Hapu ki tetahi Hapu, tetahi tangata
ki tetahi tangata wahine ranei, a tae noa ki
te tau 1874 ka hoatu hoki toku whenua a te
(Waka) ki tetahi Hapu kaore nei e tika ana
ki taua whenua e karangatia nei ko te Horo
Teihana, a i runga i te rironga o toku whe-
nua i nga mahi a te Kooti, katahi au ka
ruku ki te mu i te wai nei i te Waipiro, toku
pueatanga ake no te tau 1890, no konei tonu
ka rongo au e wha nga tangata hei whakao-
ra i nga raruraru i nga mate o te tangata.
Takuta Tuatahi ko te Karaiti, haere atu
ana au kia ia whakaorangia ana e te Karaiti
toku wairua. Takuta Tuarua, mo nga mate
e pa ana ki te tinana; haere atu ana au ki
a ia kaore nga mate o toku tinana i ora i a ia.
Takuta Tuatoru, ko te Paremete mo nga
whenua; haere atu ana au ki taua takuta
he tono naku mo Horowhenua Poraka, mo
te Waka Poraka, ki a Whakawakia tuaruatia
i runga ano i te ture me nga korero o te
Tiriti O Waitangi. Heoi kaore rawa i whaka-
aetia mai e te Kawanatanga. Heoi ko aua
Pitihana aku mo Horowhenua mo te Waka,
kua whakairia ake e au ki runga i te tauhu
o te Paremete, ki te wahi i takoto ai nga
|
|
4 4 |
▲back to top |
|
|
5 5 |
▲back to top |
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 2, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MAEHE HATAREI 80th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
a he Wahine tino kaumatua hoki, ko ona
tau 104, ko ia te matamua o te whanau a e
ratau matua, kotahi tekau marua katoa
ratau ko ona taina, a, kaore hoki he mea
kotahi o tenei whanau e mate ana i raro iho
o te 70 tau, engari te mate i te 70 tau tae
atu ki te 80 tau. Kaati ko nga tamariki ake
a tenei Wahine toko-iwa, kai te ora katoa,
me ana mokopuna. I te Kirihimete o te
mutunga o te tau ka hori nei, katahi ka po-
whiritia e ia ona tamariki katoa me ona
mokopuna hoki kia hui mai ki tona aroaro
Kirihimete ai, i runga, i tona whakaaro penei,
he ora whakauaua te ora o te tangata i tenei
ao, a, kowai ka hua era ano ia e tae ki tera
Kirihimete, no reira ia i karanga ai kia hui-
hui mai tona whanau ki tona taha whakaha-
ri tahi ai me ia hoki; heoi i te huinga katoa
tanga mai o nga hua o roto o tona wharo,
katahi ka horangia ta ratau hakari, ka wha-
kararangitia hoki ona tamariki me ona
mokopuna ki nga taha e rua o te teepu, ka
kitea i konei ka rima ona whakatipuranga,
he maha nga tangata rangatira i tae ki taua
Kirihimete, me to ratau whakanui hoki ki
taua Ruruhi, me tona whanau katoa.
KOHURU.
Kotahi tetahi tai-tama ko tona Ingoa ko
Erewini Rihari, he tama na tetahi tangata
mahi Paamu hipi, a e tino mohiotia ana
hoki ia e nga tangata o te takiwa o Whopihi,
kaati ko te korero mo taua tai-tama e penei
ana:—
I tetahi wa ka hori ake nei, katahi ka peke
atu taua taitama, ka puhia tona Papa me
tona Whaea, no tena mohiotanga kua tino
oti atu ona matua ki te mate, katahi hoki ka
mea ki te pupuhi i tona tuahine, kaati na
runga pea i te waingohia kihei tona tuahine
i mate, engari koia ano te mea i mate i a ia
ano te pupuhi; ko raua ko tona Papa nga
mea i mate rawa atu, ko tona Whaea i taotu.
'. MANGUMANGU KOHURU.
Kua. tae mai tetahi rongo, i tae tetahi
Ropu Pirihimana ki Winihama, i te kokoru-
tanga o Keemepiriti i te hauauru o Ahitere-
iria, i haere ratau ki te whai i etahi Mangu-
mangu na ana i kohuru tetahi tangata ko
Tureke te Ingoa, kaati ko aua kai-kohuru i
mau katoa e 5 aua tangata; e 3 nga Mangu-
mangu e 2 nga Tiini engari ko taua ahua
iwi ano ; a, e rua hoki era atu Mangumangu
i mau i mua atu o enei, mo runga i tana
take ano, ko enei i mau i mua atu o te to-
korima nei he tamariki noa iho kotahi te
mea ka 15 nga tau, ko tetahi ka 13 nga tau,
kaati kaore ano kia whakawakia aua tangata.
TE WHAWHAI KI TE TARANAWAARA.
*
Kua tae mai te rongo, ko nga Poa katoa e
noho ana i roto i nga rohe o te Taranawaara,
tae atu hoki ki nga Poa e noho ana i roto i
nga rohe o te Arani Pirii Teiti, kua puta ta
ratau kupu ka tuku ratau i a ratau pu ki
raro i maa atu o te mohiotanga o ratau kai-
whakahaere kai te whakaaro pera ratau, na
tenei rongo i whakakoakoa nga tangata e
noho ana i Pitoria.
NGA HOIA O TE KEIPI.
Ko te Hon. Rewhetenana-Kanara F. Ha-
amapuuka Mema mo Kiingi Wiremutaone,
i roto i te Runanga huihui o te Keipi, e mea
ana ia:—- 1000 nga Tiamana kua whai kupa
mai ki au, ko te nuinga o aua tangata he
tangata mahi paamu, a, he tangata hoki ka-
ore e takahi ana i nga ture, ko ta ratau kupu
i whakapuaki mai ai kia au e penei ana;
tenei to matau rarangi Ingoa, ka hoatu e
matau kia koe, i runga i to matau hiahia
nui, kia tu to matau ropu ki tenei waahi,
hai arai atu i nga raruraru e pa ana ki te
Keipi nei, heoi whakaaetia ana e te whare
katoa, oti tonu iho.
TIANARA TI WETI.
\_\_\_\_\_\_
Ko Tianara Ti Weti, me tetahi kai-wha-
kahaere pakanga ano a te hoa-riri, me a raua
tangata e 400 rau, kua ahu whakateraki, ko
te tere o ta raua haere e 25 maero i te ra.
Kua korero a Tianara Ti Weti, i kite ia i
tona tama ia Paiete Ti Weti, e korero ana ki
te timuaki whakahaere e nga Awhirikata, he
Iwi Mangumangu taua Iwi, ara e mea ana
kia ratau kia mau to koutou kaha ki te Inoi
ki te Iwi Poa kia houhia te rongo, a, he nui
nga tangata o te Poa kua huihui kai Parani-
whota, me Korooteete kai Le tiaki mai i aua
waahi kai taea ano etahi o ratau te tukino.
Ko Paiete taina o Tianara Kirihitiana Ti
Weti, kua whakaae ki tetahi reta i tae atu
ki a ratau kia tukua a ratau pu ki raro, kati
no runga i tenei whakaaro o Paiete Ti Weti,
kore tonu atu a Tianara Kirihitiana Ti Weti
e hiahia kia kite atu ano ia i tona taina.
NGA ROPU KOIA O NIU
TIRENI.
I roto i te whakaatu a te Nupepa o te
Teemu, mo runga i te toa o nga ropa Hoia
o Niu Tireni i te Whawhai ki te pito wha-
katetonga o Awherika, katahi taua Nupepa
ka panui i tetahi kupu ngaro i tae inai ki a
ia, koia tenei:—
Ko te ropu tuatahi o Niu Tireni i hui ki
roto ki nga ropu a Tianara Wherenihi, i te
wa i haere ai a Tianara Wherenihi ki te
whakaora i te pa o Kimaki, ka whiwhi ratau
ki te Metara rue nga Kurupae e toru (ara
three Bars) ko te Metara mo te Whawhai
ake ki Awherika, ko te Kurupae tuatahi mo
te whakaoranga i te pa a Kimari, ko te Ku-
rupae tuarua mo te rironga o te pa o Puru-
mawhoteina i te Ingarihi, ara, te tino
manawa o te Arani Pirii Teiti. Ko te Ku-
rupae tuatoru mo te rironga i te Ingarihi o
Piritoria (ara te tino manawa o te Tarana-
waara).
Ko te ropu tuarua me te ropu tuatoru o
Niu Tireni, kaore i uru ki nga ropu i haere
ki te whakaora i te pa o Kimari, ka whiwhi
ratau ki te Metara me nga Kurapae e raa,
ko aua Kurupae e rua, mo te rironga o Pu-
rumawhoteina me Piritoria i ta Ingirihi.
• Ko te ropu tuawha me te ropu tuarima, o
Niu Tireni, ka whiwhi ki te Metara me te
Kurapae kotahi, ko taua Kurupae kotahi
mo te rironga o Piritoria i te Ingarihi.
Ko te ropu tuaono me te ropu tuawhitu
o Niu Tireni, ka whiwhi ratau ki te Metara
anake, kaore he Kurupae, ko taua Metara
mo te Whawhai ake ki Awherika.
RANANA MAEHE 15.
Kua puta te Ripoata a Tianara Wherenihi
i te 15 o nga ra o Maehe nei, e mea ana taua
Ripoata:— E 46 nga Poa i mate i tuakiri
hoki ; 146 i riro herehere mai i te Ingarihi ;
e 200 nga pu ; e 3,700 nga kariri; e 2,400
nga hoiho ; 120 Miuru ; 170 Okiha mahi ; e
2,500 nga Kau ; e 400 nga, Wekene ; i riro
katoa mai i te Ingarihi enei taonga i runga
ake nei. He nui hoki te tupuhi o nga ra i
riro mai ai enei taonga.
WHAKAWAHITANGA I TE KINGI.
Kua tae mai te rongo kaia Mei, a kaia
Hune ranei o tera tau ka whakawahia a
Kiingi Eruera VII.
ROPU O TE POA.
Ko nga Ropu o te hoa-riri kua huihui ra
ki Koroonoteete me Paraniwhota, e kiia i
roto o tetahi o nga Ripoata i runga ake ra,
kua tu tonu to ratau Ropu hei pakanga atu
ki etahi o ratau ano.
E rua nga tangata o te hoa-riri i whaka-
matea mo ta raua meatanga ki te pakaru i te
Tereina i Taaipohiwhoteina, ko etahi i akina
ki roto i te whareherehere.
TE WHAWHAI PIRIPINO.
Tenei kua tae mai te rongo, kua tuku a
Tianara Taraitia o te Piripino, me ona ;
tangata 194 ia ratau hei herehere ma Tiana-
ra Mekaata.
PAPAATANGA O TETAHI PAERA.
I te papaatanga o tetahi Paera Iniana i
Tikaako, e 40 nga tangata i mate rawa atu,
a 12 nga tamariki Wahine i aitua ano ;
engari kaore i mate rawa, kaati ki te whaka-
ro iho ko nga toenga iho o taua hunga i ]
mate katoa. *
ROORE KIMARI.
•
Ko Roore Kimari kai-arahi o te Ropu
atawhai o roto i te Whare Ariki o te Pare-
mata o Ranana i tae mai te rongo i enei wa
ka hori nei, kanui te kino o tona-mate, kaati &
inaianei kua ahua pai ake ia i tona mate.
He kore ruuma no te pepa i mua ake nei
i kore ai e panuitia atu e matau.
TAMARIKI KURA.
Kua puta te kupu a nga tangata naana
nga tamariki e haere atu ana i Akatarawa ki
te Kura o Mungaroa, o te takiwa o te (Upper
Hutt) ara he mea na ratau ki te Komiti wha-
kahaere o nga Kura ; he tino uaua rawa atu
kia ratau me a ratau tamariki te tuku i a
ratau tamariki ki te Kura o Mungaroa, i
runga i te roa o te waahi hei haerenga mo
aua tamariki. Notemea i tenei 12 marama
ka hori nei, ka tukua mai e te Poari o nga
Kura he Komiti hei whakatu i te Kura o I
Mungaroa, a tino oti iho taua Kura ki reira I
tu ai; mai o taua wa tae noa mai ki naianei. 8
No reira matau i whakaaro ai ko te Kura e G
tu nei i Mungaroa, me neke ki Akatarawa I
tu ai, ko te take. Kotahi tetahi ropu o taua I
takiwa ano e 27 ratau, a ko te tawhiti o te B
waahi e haeretia ana e ratau ki te Kura o I
Mungaroa e 3 maero, no reira i whakaaro ai 1
nga tangata o Akatarawa kia nekehia mai 1
taua Kura ki reira. Ko etahi o nga tamari- i
ki e 8 maero e haere ana ki taua Kura ano, I
kaati i runga i te roa o taua waahi, katahi ka 1
hoatu kotahi te hoiho hei haerenga mo etahi I
tamariki, ka whiti nga waewae me nga ringa, I
a riro ana ano ma, o ratau matua e tiaki, I
kotahi atu ano tetahi whanau 13 ratau, I
kaore rawa atu e mohio ki tetahi reta kotahi 1
i runga i te roa o te waahi hei haerenga ki te I
Kura, no reira kaore e tukua e o ratau ma-
tua ki te Kura, kai tae rawa atu ki te waahi I
hei Kuranga ka po hoki. I ranga i enei I
kupu a nga inatua naana aua tamariki, kata- I
hi ka ki te Poari o nga Kura, ma ratau e ata I
whiriwhiri taua kupu, ka tuku atu ai ki te I
Timuaki e nga Kura. - I
NGA MEA O TE HOA-RIRI I MATE. I
I te marama o Pepuere ka taha nei, ko
nga tangata o te hoa-riri i mate 160. e 400
rau i taotu, a, 1000 mano hoki i riro here-
here.
KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI I
O "TE PUKE," MK To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAARO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA E I
"TE PUKE KI HIKURANGI," OTIRA KIA TUPA- I
TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO
MARAMA-TAKA O TE PUKE." I
MO TE TAU 1901. B
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa, I
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga I
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita- I
nga atu i konei, e mohiotia aua, koia e whai B
ake nei:— H
Maehe Paraire 15 Ki te Hatarei 3O B
Aperira Mane 15 Ki te Turei 3O I
Mei Weneaei 15 Ki te Paraire 31 |
Hune Hatarei 15 Ki te Hatarei 29 H
Hurae Mane 15 Ki te Wenerei 31 I
Akuhata Taite 15 -Ki te Hatarei 31 H
Hepetema Hatarei 15 Ki te Mane 3O B
Oketopa Turei 15 Iu te Taite 31
Noema Paraire 15 Ki te Hatarei 3O
Tihema Hatarei 14 Ki te Turei 31
Hanuere Wenerei 15 Ki te Paraire 31
Pepuere Hatarei 15 Ki te Paraire 28
TAUIRA P O T O . B
ONGA TURE OTENEI PEPA. i
(TURE 1.) B
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi- B
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa. H
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi." - B
Box 20 B
Greytown Wairarapa. I
(TURE 3.) I
Ki te tuku moni tuai koutou, ko te Tauira I
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota H
Poutapeta anake. H
(TURE 4.) H
E rua patanga o te Pepa i roto i te marama. H
(TURE 5.) . i
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu B
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." B
Printed and Published by T. RENATA. B
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU B
at his Registered Office, Main-street, Grey
town North, Wairarapa. B