![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 21. 15 May 1902 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
![]() |
2 2 |
▲back to top |
![]() |
3 3 |
▲back to top |
![]() |
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 2I, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MEI TAITE 15th 1902.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4] mano, taku manu tioriori o nga hau papanga rua, ko te tupe otu, ko te hau te horo, ka wha- kairi te toa, ranga tu atu ra e Wiri i ahau nga titahatanga i roto o kukuta, kei te aha to hara kei nga Rata nunui e tiki maewa ? Ma koutou e whakamutu atu, kaati ka rongo mai koutou kua mate a Wiripine,mihi mai tangi mai ki to koutou whanaunga, i mate mai ki te kukuta, kua haria mai ano e au ki te Parapara nei nehu ai Heoi tena koutou. T. W. Tiemi Porangahau. Maehe 21st 1902. Ka hui nga morehu o Ngaati-kere kia kite i te Apiha a te Kawanatanga ia Henare Pa- rata. Henare Te Atua, ka whakatau mo nga aitua o Wairarapa, ka mutu nga aitua, ka whakamanawa ki nga kaumatua o Waira- rapa, me nga kaumatua o Heretaunga, Na ratau nei ko te "Tiriti Ki Waitangi" Na ra- tau i hiki ko te whakapono ko te runga tenei, Ka whakaarahia ko nga whare Karakia' Ka whakaarahia ko nga Kai-whakaako ko nga kaumatua kua ngaro atu ra ki te po. Ka ha- ngaia e ratau ko Pooti riri-kore, ko te hua- rahi ko te pakanga i runga i te motu nei, ka utaina ki runga ia Henare Matua, ona tika- nga katoa, ka tata ko Porangahau te rohe, ko te Iwi ma te kuri, ko te motu ma te tangata, te Iwi ma te kuri, ko te whawhai waiho atu i waho o te robe o Pooti-riri-kore. ko te motu ma te tangata, te kaupapa ko te whakapono, ko te rangimarie, ko te ngakau e hereherea ana, ka hikitia e nga kaumatua hei Ingoa mo Henare Matua, ko Taketake-nui-o-rangi, ka Poropititia e Apiata, atu i Porangahau a Wai- rarapa ko Whataroa, ka hangaia e nga kau- matua he whare, ka huina te Ingoa ko Wha- taroa, kua tatu i naianei u tonu, na te Piri- mia i whakatatu, u tonu i runga ano i te ngakau maru, i te rangimarie, i te ngakau e hereherea ana, ka mutu te whakamanawa mo nga kaumatua kua ngaro atu ki te po Henare Parata, tenei ano kua kite i te "Puke" ko koe te kai tirotiro mo nga takiwa o te Iwi Maori, haere mai mete tikanga i wawatatia o oku kaumatua kua ngaro atu ra ki te po,a, kua tutuki i naianei, haere mai kia kite i oku hakuraratanga, mau tonu e titiro, tenei kua tae mai a Pomare, me te ki mai ko ahau te weeti tuatahi, kei muri ano te weeti tuarua me te mooro, hei waahi e pakaru ai te rakau, ko koe tenei, haere mai kia kite i oku hee, i ruuri ko Keita Ropiha be mihi mo nga aitua, he mihi kia Henare Parata, E tautoko ana au i nga korero a taku tungaane i tu ake nei,ha- ere mai ki te titiro i oku hakuraratanga ka tu ko Ratima Wairoa, he mihi tonu mo nga ai- tua, me te whakamanawa ki nga kaumatua o Wairarapa, kia Tikawenga, kia Hikawera, kia Piripi Te Maari ina to ratau whare ko te poho o Kahungunu, to ratau marae ko Rongoma- raeroa to ratau takitaki ko Hautekohakoha ka- ti taku whakamanawa kia aku tuakana, Henare Parata haere mai me te tikanga i wawatatia ai e nga kaumatua kua ngaro atu ki te po, E tautoko ake ana i nga korero a te Tiamana i tu ake nei i te tuatahi, haere mai kia kite i ona hakuraratanga me ona iwikoretanga. Katu ko Tipene Matua, he maioha ano mo nga aitua me Henare Parata, haere mai kia kite i tenei kainga i Porangahau, rae ona mo- rehu he oti nei ano, haere mai i runga i nga korero e korero ake nei te Tiamana, kia kite i nga ngoikoretanga o nga tangata o tenei ka- inga, haere mai me te taonga i koroa e te wha • kaaro o Le hunga kua mate, ka mutu te ta- ngata whenua, Henare Parata, karanga e nga whanaunga ki te ahua o nga mate o Waira- rapa me te whakamanawa ake hoki ki nga ma- te o konei ekore e taea tatau te whakahoki mai o tatau kaumatua, engari ko a ratau tikanga e whakamanawa nei koutou i ora ake, kua tutu- ki o ratau whakaaro i roto i tenei ra, o nga kaumatua kua ngaro atu nei ki te po, na tatau i whakatutuki i te upoko o te Ika tae noa ki te Tai Rawhiti, nana i whakaae hei tikanga mo tatau hei tiaki i te toenga o te tangata me te toenga o te whenua Te whakatauaki a o tatau tipuna, nui ta- ngata e haere ana ki te mate, iti tangata i mahue ake ki te ao nei, rauhitia honoa, Ko te Kaunihera Marae tenei, me te Kaunihera Whenua, ma tatau e whakakaha enei mahi, Ko ahau he kai arataki i te iwi, Kia kaha ki te whakarite i ona tikanga katoa, Ki te kaha tatau te Tairawhiti he taonga no tatau, Ki te kore e kaha era whakataukitia tatau e te iwi Pakeha. "He aha i oti mahau e te iwi Maori. Tou whakatauaki "ahiahi tukaha, ata pa- horehore" E nga morehu o tenei kainga, Ka kino te whakatauaki nei, Ki te hoki mai ano Kia tatau, engari kia noho tatau ki tenei whakatauaki. "Te kaha i toki, te pakari i te karaka, te uaua i te Pakake" notemea he nui te whakahawea a te iwi Pakeha, Ki to tatau Minita kia Timi Kara, e kore e taea e tatau te mahi enei tikanga, Koia kia kaha, notemea ko nga moutere o waho moana, Kai te hiahia ki nga ture i mahia e to tatau Piri- mia mo Niu Tireni, Kua tono i naianei nga tangata whai whakaaro o nga moutere ki nga ture o Niu Tireni, Kia taka kio ratau moute- re; e te iwi he aha te take i whatoro mai ai, he mohio he kai reka, riro rawa ma te hemi- hemi e whakarongo te reka o aua tikanga, ka takoto ki roto ki te kopu o te tangata, kaore e kopupua. Me korero au i naianei mo taku apihatanga, ae, ko ahau i Wairarapa te Wairoa ka mutu ko Apirana Ngata i te Wairoa, tae noa ki ona mutunga mai, i nai- anei kua tata te kiia ko ahau mo nga takiwa o Aotearoa, me te Waipounamu ka nukuhia mo te ahiahi o te haterei te korero, kia haere ahau kia kite i o koutou marae. Ka rawe te haere a Henare Parata, Ka mo- mona te tangata, Ka momona hoki nga kupu, tae ana ki te hemihemi tatu ana ki te Kopu, ahuareka ana nae te mea e takaro ana te ta- ngata Ki taana tamaiti me taana wahiue. I te mane 25, Ka haere te Tiamana o te Komiti Marae o Porangahau Henare te Atua me Henare Parata, Ki te tirotiro i nga kai- nga i te ahiahi ka huihui ano nga morehu ka tu a Henare Parata ka whakamarama i te ahua o nga kainga, ko Pokakanui he kainga pai he tairanga ki runga, waahi paku nei, ara, Ko te whare Maori me whakakore atu, Ko o koutou kainga he pai, engari ko to koutou taone me whakaotioti ia au e titiro ana ki te ahua o te tu o nga whare, te pamamao o nga takiwa, taka whakaaro me takoto koea te taha ki te hiwi, kia rite ano ki ta koutou i whakarite ai te rahi, e kiia nei e koutou 100 eka mo te taone, ki te oti ia koutou e pai ana he mea pai ano te tuku atu ki te Minita, kua oti ia koutou te whakarite te rahi o te taone 100, eka, ma te kawana e tuku mai taana whakapumautanga. Kua titiro ahau i nga rori i waenganui i te taone, era e takoto pai, otira kai konei te Tiamana me te Komiti Marae, hei whaka- haere i nga waahi e takoto kino ana, me te titiro i nga rori i waenganui o te taone, me nga awa rerenga wai o nga ron, rae te awa ki waenganui o te taone, otira ma te ringa ke e taea ai te mahi nga painga katoa, ko tatau ko te Iwi Maori, ma te werawera ana- ke ka whiwhi ai, haaunga ano ia nga mea whai taonga, otira ki te oti to koutou taone tera e taea e koutou te nama he moni ki te Kawanatanga, hei whakapainga i to koutou taone, tera etahi tikanga e hoki ai ia koutou taua moni, kei nga weriu o nga whare e tu ana i te pora o to koutou taone, me era atu whare Maori i waho o te pora o te taone, me apiti ki to koutou kaha tetahi waahi, ko nga moni weriu o to koutou taone, me takoto ko koutou tonu hei tiaki, tera atu etahi moni, ko nga moni whakawa raruraru, e whai ka- ha ana koutou ki te whakawa i o koutou ra- ruraru, ko ena moni katoa me takoto topu i to koutou Komiti me te Tiamana, otira kei te tuunga o te Paremata he hui topu kei reira, teta e hikitia ki Papawai taua hui, o nga Kaunihera katoa, ko te Apiha kei konei ko te Tiamana me tona Komiti, hei torotoro i o koutou kainga, engari kia ngawari te ha- ere, he wai ia nei he mama ki te utu mai ka inu. Tena ko te moni, ma te hama ka ku- ru atu ki te kohatu, ka taka mai ai ko te hi- kipene, e ki ana toku Iwi he karara ia te moni e kore e mau i te Iwi Maori he whakai ia na te Pakena. Mo te tono a Ripeka mo to koutou Poraka, nukuhia kia huihui kou- tou nga tangata katoa o to koutou Po- raka, ki te puta wawe i nga Kahiti, me haere koe ki te nuku. Whakaaetia ana e Ripeka, i muri ia Henare Parata, ka tirotirohia ano e te Komiti me te Iwi, me haere a Henare Te Atua me Heemi R. Rapaea, me Ratima Wairoa ki Kairakau Waipawa, ki te Waipu- kurau, ko nga take i oti hei mau ma ratau, tuatahi ko te 100 eka mo te taone, tuarua ko t moni ruuri, tuatoru ko nga eka o waho i te 100 eka, kia noho topu nga eka o ia hapu o ia hapu, i nga eka ano i whakataua e te Kooti mo ia o ratau, tuawha ko te pukapuka whakahau a te Tiamana o Tamatea, kia pa- tupatua, kia tahutahuna nga mea kino o nga Marae, whiriwhiria ana e te Komiti. nao to- no ki te Tiamana o Tamatea, kia tukua mai he paitini Kiore, i runga ano i te mea ma te Iwi ano e utu aua paitini, whakaaetia ana e te Komiti me te Iwi kia kawea enei take ki Kairakau, Waipawa, Waipukurau, a, ka ra- ruraru ano i etahi, ka hanga ano te tipuna nei a Kere ona whakatauaki, e 4 Kore kaita- hi Kere kainga ke, Kere tipi whakairo, kai a Kere te ngahuru, ngahuru noa a':u ; kua whakaaro te Iwi kia karangatia to Tiamana o Tamatea hei titiro hei wewete i nga raru- raru i runga ia ratau, haaunga ia a Hare Pa- rata ka tonoa ano ia i runga i tenei raruraru ka 4 tau e raruraru ana mo Porangahau No2 B, kua oti i nga kaumatua te marama hei huinga, ia Heta Matua, ia Tipene Matua, ia Hemi Te Urupa. Hei a Mei te hui. E "Te Puke Ki Hikurangi" me ou kai- whakahaere, kia ora i roto i nga mahi tohu a to tatou Ariki, me te morehutanga o tatou kaumatua. Na H. Te Atua. Tiamana o te Komiti Marae. Te Whaiti. Aperira 17th, 1902. Kia T. Renata. E hoa tena koe, me to Komiti whakahaere i te taonga o te Iwi ara, o nga motu e rua o Aotearoa me te Waipou- namu kia ora tonu koutou. Tenei tetahi korero maau e uta atu ki te waka o te Iwi ara kia te "Puke." I te wiki kua hori ake nei ka haere tetahi Tia (Deer) ki te haereere i nga waahi i hiahi ai ia tupono tonu atu ki tetahi kainga, ko te Houhi te Ingoa ka kitea e nga kuri o taua kainga te Tia nei katahi ka whaia e nga kuri, ka oma te Tia nei, he roa ano ia e oma ana ka hoki mai ano ki taua kainga, Rokohanga mai ko tetahi tangata i reira, katahi "ka tukia ka werohia" tu tonu ki te kuhaa. kote mahi a te Tia nei he tukituki i te tangata nei, katahi ka hopukia e ia nga pihi o te Tia nei, ko ona hoa he nui atu te mataku, Ka pekena atu e tetahi o ratau, ko Paora Te Whaiti te Ingoa. ka mau ki nga pihi, ka whatiia te kaki o te Tia. ka mate Ko te Tia nei he puuru ko aua Tia he mea rarata tonu, na tetahi pakeha o te teihana o Karatia, ko te Ingoa o taua Pakeha ko James Grant, E hoa kanui te kino o tenei ta mea o te Tia, kaore rawa i penei te kau, kanui tekau puihi o konei kaati kaore ano he tangata i mate. Na Matenga Hoori. Porangahau. Maehe 25th, 1902. He panui i puta i te nama 17 o te tau tuawha o te "Puke Ki Hikurangi" wharangi 1, e whakaatu ana i te whakatau a te Hupi- rimi Kooti, a Ta Rapata Taute, i runga i te Keehi Piira mo te Wira a Rawinia Tukeke; he whakapai mo tenei panui, ka kite nga ngakau kuare, e taku hoa nana tenei panui kaore nga tipuna e mohio ki tenei mea ki te Wira me ana whakaotinga i te Kooti i te pii- ra Kooti me te Hupirimi Kooti, ka tutuki ana mahi mo te whakatau a Ta Rapata Taute i nga whenua i tatakutia, ka mahi te Pakeha i ana tikanga maha, heoi ta nga tipuna he oha- ki he tuku, be mea nui enei ki nga tipuna he mea tapu tuku iho ki o ratou Whakapapara- nga te ohaki, ka ohakitia ki te tangata e mohio ana ia te ra e tika, whanaunga tata ranei tamaiti ranei nana, taina ranei nona, ka ki iho kia manaaki i te Iwi, kia aroha ki te tangata, kia mau ki te Whakapono, te tu- ku mo te tawhiti kiore, tuku mo te tahere-ta- nga manu, tuku mo te putake karaka, tuku mo te pa tuna, tuku mo te papa karengo, tu- ku mo te rua koura, tuku mo te hiinga ika, tuku tapa-kuha, tuku ohaki ranei; i runga i te tiaki pai a te whanaunga, a te whanaunga pa mamao ranei a te uri tata ranei, aku whe- nua aku taonga kia koe me o taina me o ta- mariki, ko nga ohaki me nga tuku a oku ti- puna kaore e he enei tikanga a ratou, otira kihai a Rawinia Tukeke i wareware ki nga tuku ki nga ohaki a ona tipuna, otira i ki ano ia ko te Wira te mea tika i naianei, koia ka Wirangia ona whenua me ona taonga kia matou ko aku tamariki me aku taina, e taku hoa nana nei tenei panui, e 23 oku tau e tia- ki ana ia Rawinia Tukeke, kaore rawa nga tamariki a tona tungaane e noho ki te tiaki i taua kuia tae noa ki tona matenga, ina kua rongo ahau kua tuku putihana ano ki te Pa- • remata mo taua Wira a Rawinia Tukeke, a kei te mahi i etahi mahi whakamataku i roto i te Ture Kaunihera, e kiia nei rauhitia te
![]() |
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 21, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MEI TAITE 15th 1902. [Wharangi No. 5] tangata me te toenga whenua, kua mahia e te taha kia Topi te Kuru ma kia tuhituhi a Wi Matua i tetahi pukapuka e kiia ana kaore ia Rawinia Tukeke tenei Wira: mo wai hoki tona he o tenei kaumatua o Wi Matua, hei whakahe ano i tona tinana me ana.korero tika i te aroaro o te Kooti. E ''Te Puke Ki Hikurangi" me ou kai- whakahaere, kia ora ma te Atua koutou e tiaki e whaka-kaha. Na Ripeka Nohoturuturu. Ruapaka Havelock. Aperira 24th 1902. Ki te Etita tena koe, me te hunga mahi ia te Puke, Kia ora koutou katoa. He kupu atu naku mo te reta i tukua atu na e au, Kia panuitia, mo te 24 o nga ra o Mei, te hui ki te Ruapaka nei, tenei hoki te waea a te Minita Timi Kara, Ka tukua atu e au, me taana ra rao taua hui. Kia Haimona Patete. Canvastown. E kore au e tae atu i te 24 o nga ra o Mei, i pai atu ki te waiho mo nga ra whaka- mutunga o Hune Timi Kara. heoi ko ta te Minita te ra mo taua hui ki ko- nei, ara ki te Ruapaka waahi o Havelock, ara, kai te 2S o nga ra o Hune te ra tuturu mo taua hui, ko nga ra hei taenga mai rao nga tangata, hei te 25 26 27, o taua marama ano. Haere mai e Ngaai-tahu ki te tonga, haere mai e Ngaai-tahu ki te ratou, haere mai wha- ia mai te reo e koroki atu nei i tenei pito o tu ara o Mangatawai e tionga atu nei i ranga i Arapaoa, haere mai whakaritea te tangi a te Matuhi, i perea mai ra te pere i te Tai- rawhiti, i roto i nga ra ka hori ki mari, te tuunga ki te Matuhi, ara, kia Tamaiharoa, koia nei te tangi, Tuia ! Tuia ! Tuituia ! Haere mai ka tutuki nga kupu o runga i te motu nei i korerotia ai i roto i nga ra ka tiori ki muri, ina e hoea mai nei e te Tai- rawhiti, ko Kaunihera te Ingoa, te Iwi hoea mai ! hoea mai ! ki enei o nga morehu o te whare o Iharaira e karunga atu nei i runga i Arapaoa. Heoi ano. Haimona Patete. Tiamana o te Hui. TE RETA O MURI. Kua nuku te marae mo te hui kei Waika- wa Picton, he waea mai na te Minita i te 25 o Aperira, me whakatuturu te marae ki te waahi ngawari hei taenga atu mo nga Iwi, heoi i Waikawa au i te 3 o Mei nei, i te whakaatu i te waea a te Minita, kitea ana he matara rawa a te Ruapaka, ahakoa ko te marae tuatahi tora i panuitia mo te hui, heoi i te tirotiro a Ngaati-awa menga hapu, whakataua ana i runga i te ahua o nga kupu a te Minita, me tu taua hui ki Waikawa. Haimona Patete. Kai-whakahaere o te hui. Te Whaiti. Oketopa 12th, 1902. Ko te ra tenei i hui ai to Komiti, ara, te Kaunihera Marae o te Whaiti takiwa o Ma- tatua, no te ahiahi i te 8 o nga haora ; no te whakapuaretanga o te whare o te Komiti, ngaro ana a te Tuhi Pihopa tetahi o nga me- ma o te Komiti, no te ngaronga o tenei, ka- tahi ka pootitia he riiwhi rao tona tuunga, ko nga tangata i whakaingoatia hei riiwhi, ko te Matekuare Te Hira, ko Matiu Whata- nui, ko Tepene Hipirini ; no te pootitanga tokotoru ia te Matekuare Te Hira, kotahi ia Matiu Whatanui, kotahi ia Tepene Hipirini. Tu ana ko te Matekuare he riiwhi mo te Tuhi Pihopa, i tenei nohoanga o te Kauhihe- ra. Ka tu ko te Wharepapa Whatanui, ka whai kupu. E tu ake ana ahau e te Komiti, he hiahia noku kia pootitia tetahi Tiamana mo to koutou Komiti, me te Hekeretari, kia wawe te noho marama koutou ki o koutou turanga. Me whakariterite nga mea e taea e tatau te whakahaere i naianei, e heke ana. Ka tu ko te Matehaere Whatanui, ka mea, e tautoko ana ahau i nga kupu a te mema : Honore, e heke ana. - : Ka tu ko Peraniko Kapeta, he tautoko, a, i whakaaetia ana rae pooti he Tiamana. Ko nga tangata i whakaingoatia mo te Tiamana, ko te Tuhi Pihopa, ko Ngapuhi i Irihei, ko Matehaere Whatanui, ko Matenga ] Hori, no te pootitanga, tokotoru ia Ngapuhi ] i Irihei, kotahi ia te Matehaere Whatanui, ko tahi ia Matenga Hoori, tu ana ko Ngapuh 3 - Irihei, hei tiamana i runga i ta te pooti i kite i ai. i Ka tu ano a te Wharepapa, ka mea, km marama tenei, ara, to koutou Tiamana ; < mea ana ahau me pooti ano he Hekeretar rao to koutou Komiti, kaore i roa te korero i tanga ka pootitia, tu ana ko Matenga Hoor te Hekeretari o te Komiti. I te mutunga o enei ka tu a te Wharepapa, ka whai kupu Kia ora koutou e te Komiti, i te mea kua uru nei tatau ki nga whakahaere a te Pake- ha, e ora nei tona tinana, e oti nei ana wha- i kahaere, pewhea te taumaha ka taea, na tenei tikanga i taea ai, ara, nga mahi nunui o te Koroni, ara, na tenei Ingoa na Kaunihera, kaati he mea pai rawa kia kaha tatau ki te hapai i ona tikanga ; e tamariki ana to tatau Kaunihera, me mahi ano i nga mahi o te tai-tamarikitanga, kia kaumatua ka hopu ai i nga mahi o te kaumatuatanga. He mea ake taku, e pai ana kia whiriwhiri te Kauni- hera i tetahi waahi e pai ana ki te titiro me te whakaaro hoki hoi taone Maori mo tenei Iwi, kia taea ai te whakapai nga whare, e heke ana. . E hiahia ana ahau e te Komiti me te Iwi hoki, kia kohikohia e tatau he moai hei pu- nga mo te Kaunihera, Lei whakahaere mo nga mahi a te Kaunihera, e heke ana. Ka tu ko Raharuhi Puritia no te Iwi tenei tangata., ka whai kupu, e whakaae ana ahau ki te korero a te Wharepapa, e ki nei kia whakahaerea ko tenei take, notemea kua nga- ro a Harehare ; me tapiri ata au ki taau e ki nei, me kohi he moni ma te Kaunihera hei whakatika mo nga raruraru e pa ana ki te Iwi, as, taku moni hei kohi maku 2/6, kaore au e whakaroa, e heke ana. Ki tu ko te Whatanui Raputu, ka whaka- pai ki te Kaunihera me tana karanga, e tau- toko ana ahau i te motini, e heke ana. Ka tu ko Purukamu Te Aohia, ha tautoko me tana karanga kia ora te Kaunihera, e he- ke ana. Whakaaetia ana kia kohikohi, kohi tonu atu i taua po, kaore ! rikarika, nga moni. Ka tu ko Matenga Hoori, ka whai kapu, he whakamiharo taaku kia koutou e te Iwi, ki to koutou mama ki ta whakarite i te hiahia o te Kaunihera, i whakatakoto atu nei ki o ko- aroaro, i mahara ahau e kore rawa e inaina i a koutou tenei patake. E penei ana enei moni, ka noho tonu i waenga ia tatau, mo nga raruraru puta ohotata ; he tikanga pai rawa tenei mo tatau, mehemea e hiahiatia ana e tatau tetahi wai pea? kia tae mai ki o tatau whare, ma tenei moni e whakamahi, mehemea ra e taea ana e aua moni, ehara tenei tikanga i te mea hei pai mo te tangata kotahi, engari mo te katoa, mehemea ra ka puta. Ka tu ko Ngapuhi Irihei, e whakaae ana ahau ki te korero a te mema Honore i tu i mua ake ia ahau nei, mo tana e ki nei kia tirohia e tenei Kouaiti he Papakainga mo nga tangata o tenei Iwi o Ngaati Whare, e penei ana taku kupu, kaore hoki he waahi pai i tua atu i konei, ara, i Waikohikohi nei hei tunga mo nga kainga, e heke ana. Ka tu ko te Matehaere, he tautoko, ko Pe- raniko he tautoko, ko Matekuare he tautoko, ko Matenga he tautoko. Paahitia ana tenei take, me tu ki Waiko- hikohi te Papakainga, mutu tonu iho puta- puta ana te Komiti katoa. Pepuere 12th, 1902. Te huinga tuarua o te Kaunihera Marae o te Whaiti me te Iwi katoa, ehara i te Kauni- hera te putake o te hui, engari na te Iwi, he take ano, engari i runga i te ngaronga o Ha- rehare kaore i tae mai ki te hui, nukuhia ana ta ratau korero mo tetahi po. Tu ana a te Wharepapa ka mea, kua kore i whakahaerea te putake o totatau huinga mai ki konei, i te ngaro o Harehare, kaati tenei tetahi putake hei mahi ma tatau i tenei po. Notemea ko nga Iwi katoa o te Rawhiti me te taha tonga, kua hopu i tenei taonga i te Kaunihera me te whakahaere i ona tikanga, ko tatau kua whakaingoatia, engari kaore ano i mahi i ona tikanga, he timatanga tenei no tatau ki te mahi i ona tikanga, ara, i tenei ahua, he pai- nga i tenei ahua, engari e tino mohio ana ahau he painga kei roto i tenei tu whakahaere, e neke ana. Ka tu ko te Whatanui Raputu, e whakapai ana ahau ki te Kaunihera, ki te mahi a te Kaunihera e whakahaere nei i te ora mo te Iwi, mehemea ra he ora mo tatau kei roto, engari ko koutou ko nga tamariki e mohio i ana ki nga tikanga o roto i tenei whakahaere, i ko matau ko nga kaumatua hei tapiri atu ia koutou, kia ngawari ta koutou haere, kaua matau te Iwi e whiua kinotia, ata tohutohu- 5 tia mai matau, notemea he tikanga taimaha i rawa i nga kaumatua te whakakore he ahi ki roto i toua whare i tona whare, koi ra te ora i o nga kaumatua he ahi mo te wharepuni, ma koutou ano e ata titiro e ata whakahaere, kana matau nga kaumatua e whiua kinotia, e heke ana. Ka tu ko Pihopa Tamehana, ka whai ku- pu, kei te pai te mahi a te Kaunihera, e wha- kahaere nei i te tikanga hei whakahaere mo tatou, kaati ko koutou ko ngatamariki kei te mohio ki nga ritenga o tena mahi, me ona whakahaere katoa, heoi ta matau ta te Iwi he awhina atu i a koutou mahi e te Kaunihe- ra, kia ora, e heke ana. • I te mutunga o te kohi moni, ka tu ko te Wharepapa, ka whai kupu, e pai ana kia whakahaere tatau i te Papakainga mo tatau, me whakatau hapu me pewhea ranei, e heke ana. Ka tu ko Matenga, e mea ana ahau kaore e pai te whakatau hapu te noho o tenei taone Maori, notemea tera e puta be raruraru i ru- nga i taua tikanga noho ; akuanei tokorua tokotoru ranei e hiahia ana ki te waahi ko- tahi, tera e ngangau ; e hiahia ana ahau me tango tikiti nga tekihana mo ia tangata mo ia tangata, kaore rawa e taea te whakararu- raru i tenei tikanga, whakaae katoa te Komi- ti, paahitia ana me tango tikiti nga tekihana, e heke ana. Ka tu ko Himiona Tikitu, ka mea, taaku kupu tuatahi he whakapai atu ki te Kaunihe- ra, i te mea kua riro ko koutou hei tohutohu mai i te Iwi kia tika te haere i runga i nga huarahi i homai e te Kawana, kaati e wha- kaae ana ahau ki te kohikohi moni, engari tera ano te wa e haere atu ai au kia koutou, kaore i naianei. E kore rawa te tangata e kaha ki te rere ki waho o te Kaunihera, kua kapi katoa te ao i te Kaunihera, no reira kao- re be putanga mo te tangata ki waho. Taku kupu ki te Kaunihera, taihoa e ta- ngotango nga tikiti mo te Papakainga, me ata hiki utu kia mene katoa mai nga tangata ka whakahaere ai tenei, e heke ana. Heoi kaore i maharatia te-korero a Himio- na. Heoi he nui ano nga mahi a te Kauni- hera, engari me mutu i enei. Na Matenga Hoori. Hekeretari. TE MATENGA O NGA MAORI I TE HONI. Ko tenei e whai ako nei, G whakaatu ana i te matenga o etahi Maori i te honi, i tetahi waahi e tata ana ki Moriniwira i te takiwa o Akarana. :— Ko tahi tetahi Maori i ki. era ia e ora mo nga tau 100 rau, heoi kihei ia i tae ki te haa- whe o taua oranga i kiia ra e ia, ka pa mai tetahi mate ki a ia, katahi ka ki ata ki ona hoa, kaua rawa koutou hei maharahara mai ki a au, a, kaua hoki hei whakamaunga-nui ia koutou ki te haere mai ki te torotoro mai i a au, i te wa e noho ana ia koia anake i roto i toua whare, katahi ia ka ki ata ano ki ona hoa, maana ano e kimi he urupa hei okiokinga mona, ka mohio atu ona hoa ki te ritenga o taua kupu a to ratau hoa, ura, ki te tata ia te mate ka ata haere ia ki roto i te rua-koiwi ono tipuna takoto ai. Kaati i te Paraire o taua wiki ano ka ngaro taua tangata, katahi ka haere nga Maori tokowaru ki te kimi i ta- na tangata, a po noa, kihei i kitea katahi ka haere taua tokowaru ki roto i te whare o te tangata ? kimi ra ratau moe ai, i taua wa he nui atu to ratau mate kai i te roa rawa o te ra e haere aua kaore be kai, katahi ratau ka ki- mi kai ma ratau, ka kitea e ratau nga pouaka honi o te kainga ra, katahi ratau ka kai, ki- hei i roa ratau e kai ana, ka pa mai he mate kia ratau, ka mohio ratau ko te take o to ra- tau mate na te honi, ko nga honi i kainga ra e ratau he mea mahi e nga Pii i nga Puawai o nga rakau paitini o te ngahere. Kaore i roa i muri iho ka mate tokorima o te Iwi nei, ko e tokotoru i ora whakauaua ake, i runga i to ratau makanga. Heoi i tonoa ano he ta- kuta he Pirihimana, hei titiro i te mate o taua hunga, kitea ana he Paitini no nga honi te take o te mate o aua tangata, ko aua ta- ngata e tino mohiotia ana e nga Pakeha o te Moriniwira me nga Maori hoki, ko ta ratau mahi he pikau harakeke mai ki te Mira Ha- rakeke i reira.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 21, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI TAITE 15th 1902.\_\_\_\_\_ [Wharangi No. 6] Mangawhio Aperira 4th 1902. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" te- na ra koutou ko tamariki, e mahi mai na i te mahi pakeke, i te taonga a te Iwi nui tonu, heoi tenei mihi. Kua kite iho au i nga ku- pu i tukua mai nei e koe, i roto i a te "Puke" i te matenga o tatau tuakana, e takoto mai ra, i te parekura ki Awherika. Haere ra e hoa, ma, i runga i te huarahi tika i whakaae- tia ai e te Iwi nui tonu, i mate koutou i ru- nga i te hapaitanga, i te mana o te Iwi nui tonu, o te Emepaea nui o to tatau Kiingi o Eruera vii, me te rongo toa o te Koroni o Niu Tireni. Haere ra e nga tuakana i te huarahi o nga whakapaparanga kua pahure kei muri, heoi ru taku tangi kia koutou. K to Etita me tuku tonu e koe tenei reta aku, kia panuitia e te "Puke" kia tae atu ai ki nga tangata e haere ai a te "Puke" kia kite iho ai to taua hoa aroha a Petera Wha- kahoro, o te Uhi Wairoa. E hoa e Petera Whakahoro kua kite iho au i o kupu moku, i roto ia te "Pako" Nama 1S o to tau tuawha, wharangi 8. I timata o kupu rorirori moku i to korenga e mohio ki tenei kainga, ki Ma- ngawhio, ki te waahi i noho ai an, kaore ho- ki etahi tangata i te mohio ki nga Pa katoa o nga motu e rua nei, o Aotearoa me te Wai- pounamu, a, kia mohio rawa ko koe '? e ki mai nei koe he matapo au, maa au e arahi ki te korero, kore rawa atu au e pai ki te mau i o korero he, koi kataia, uu e te tokomaha, ka hinga au ki te marae, i tika taku whakahe mo to panui tuatahi, i ki noi hoki etahi o ku- pu kua tae atu nga korero a nga tangata matau o nga motu e rua ki to aroaro, i aitia ki runga i te moenga rau Kawakawa, ko eta- hi he mea kai-hamu mai no tawhiti, ka ki koe nan anake nga korero tika, o whare Wa- nanga kai Hawaiki tetahi, kai te moana-nui- a-kiwa tetahi, to taumata whangai whetu kai ranga i Lo pa i te Uhi ; e hoa o Petera he whakahe va tenei nau no, ao, i whakahetia o au i runga i enei kupu au taua kupu au, kao- re koe i ki na mea nga korero he, engari na katoa, nu reira an ka uru ki te whakahe, ko au hoki me Hakopa Kapo, me Hera Panati, me Roa Tenaihi nga mea e tuku korero ana ki roto ia "Te Puke" o ko nei i taua takiwa i taua panui au. i tenei panui au kua ki mai koe kia au kia tirohia e an i nga Karaipiture i to 1S o nga upoko o Kahungunu i te S o nga rarangi, te tangata e whakanui ana i a ia ka whakaititia ; e hoa o Petera i whea e nga- ro ana ia koe tenei Karaipiture, i to tuhinga ai i o kupu whakahe whakahihi, i to panui tuatahi i whakahetia ra e au, kaa patu tenei Karaipiture i tuhia mai nei e koe i o kupu i roto i o panui e rua nei. Me korero ake au mo to kupu Karaipiture, ki taaku i mohio ai, 1d tenei moa tapu ki te Karaipiture, tuatahi, ho kupu kia Noa i muri iho o to waipuke, tuarua, be kupu kia Aperahama, tuatoru, ko te papa o te Kawenata kia Mohu ka huaina ko te Kawenata tawhito, i te takiwa ia te Ka- raiti ko te Kawenata hoou ; na enei Kawena- ta e rua nei i whakaatu ki a au nga Karaipi- ture me nga tangata o taua tikanga, nga Poropiti nga Apotoro, me nga ingoa o nga Poropiti me nga ingoa o nga Apotoro, kore rawa to Kahungunu ingoa i roto i enei Ka- wenata e rua nei, kaati nga kupu e ki nei koe he rorirori au, he matapo au, kore rawa aku kupu i taea e koe te whakahe, i tahuri noa iho koe ki te riri, kaati kua oti ia au te huihui aua kupu au, i runga i tenei whakaaro oku, he tika no aku korero mo runga i o kupu, i pouri ai koe, i whiua peratia ai e koe o kupu moku, ko etahi o nga tipuna e korero mama koe, noku aua tipuna, e toru nga mahaki na kai au anake, mahaki a Tauhei, mahaki a I- ranui i whanau ki Kaimata, mahaki a Ra- kai Hoea. Heoi ano. N. W. Te Ata. PITOPITO-KORERO. NGA TAU MO TE MARENA. 0 Ki etahi Iwi e rereke ana te ahua mo te moe o te taane i te wahine, a, o te wahine ranei i te taane, ara, e penei ana :— Ki te Iwi o Ohitiria kia tae nga tau o te taane me te wahine ki te 14 ka ahei noa atu raua ki te moe. Kia Tiamani me tae nga tau o te tane ki te 18 ka ahei" ai ia ki te moe, wahine ; ki Peratiama me • Wiwi, ko nga tau o te taane ka ahei ai ki te moe wahine kia 16, ko te wahiae kia eke ki te 15 ; Kaati ki Takei he rereke, ko te Ture o reira e penei ana, ko nga tamariki taane wahine hoki kua kaha ki te haere, a kua ahua mohio hoki ki nga tikanga o te Whakapono, ka ahei raua ki te moe hei taane hei wahine ; ki Huitirana me Peina me Kiirihi, ko te pakeke o te taane, ka ahei ai ki te te moe wahine kia eke ki te 14, ko te wahiue kia tae nga tau ki te 12 ka ahei ai ki te moe taane ; ki Ruhia me nga Hakona me eke nga tau o te taane ki te 14 ka ahei ai ki te moe wahine, engari ko te wahine kia 2 tau te pakeketanga atu i te taane; ki Ha- ngari ko nga tau o te taane me te wahine ka ahei ai raua ki te moe hei taane hei wahine, i runga ano i te ture o te Haahi o Rooma i tuku ai ki reira ara ko te taane mo eke nga tan ki 14, ko te wahine ki a 12 ka ahei ai raua ki te moe hoi taane hei wahine, no muri mai katahi ka whakahetia e nga kai whaka- haere o te Haahi, ka kiia ko nga tau tika mo te taane ka ahei ai kia moe wahine kia eke ki te 18, ko te wahine kia eke ki te 15 nga taa ka ahei ki te moe taane. I te koata tuatahi o tenei tau 1902 ; 136,- 970 nga moni Oota Poutapeta i hokona e nga Poutapeta katoa o te Koroni nei ki nga tangata, ko nga moni o roto i aua moni Oota Poutapeta e £43,758 pauna, ko nga moni Oota Poutapeta i hokona ki nga tangata i te koata tuatahi o te tau 1901, 127,137, a, ko nga moni o roto i aua moni Oota Poutapeta e £40.535 pauna. Ko te maha o nga waea i patupatua i tenei Koroni i te koata tuatahi o tenei tau 1902, e 825,2S2; a, i te koata o tera tau 1901 te ma- ha o nga waea i patupatua e 788, 642. Ko nga waea tere (Urgent] .e 46,402; ko nga waea toro moana e 88,107, ko nga waea Ka- wanatanga e 7G,27o. Ko nga waea tere (Ur- gent} me nga waea toro moana (Cable) o te koaea tuatahi o te tau 1901 100,543, ke te whakaatu tenei o te maha o nga waea i pa- tupatua i runga i tenei koroni i te koata tua- tahi o tenei tau, a i tino kaha rawa ake te pi- kinga o nga waea o tenei tau i nga waea o te koata tuatahi o tera tau. Kua riro te Hekeretari o nga kura, ki te Pamoana, i runga o te awa o Whanganui, ki te whakariterite ki nga Maori kia whakapu- mautia he kainga mo nga tamariki e puta atu ana i etahi kura, ka ahu atu ki reira whakatu- tuki ai i tona matauranga, i te mea kua tino kitea e nga kai-tirotiro kura, koi ara te kura kai te tino piki atu te matauranga o nga ta- mariki, koia te take i waiho ai te kura o te Pa- moana hei kareti, mo nga, tamariki matau,a, ka tae ano hoki a te Poopa ki reira i te mea koia te mea kui te mohio ki te matauranga o nga tamariki o tana kura. Ko nga Pane Kiingi i hokohokona e te Kawanatanga i te koata tuatahi o tenei tau, ara, ko nga moni o aua Pane Kiingi i riro mai e £i4G.,15,,0, a, ko nga moni ake i mahia e te Poutapeta o Poneke o nga Pane Kiingi £3-t8,,5,,0, a ite tau ka hori nei ara i te taima i hoki iho ai te utu mo te reta; ko nga moni i mahia e nga Pane Kiingi i taua wa tae noa- kite koata whakamutunga o te tau 1901, e £537,,6,A Kotahi tetahi wahine i haere raua ko tona tamaiti paku ki te taone, te taenga ki reira, ka hokona mai e ia ana mea i hiahia ai i te taone, i te mea e tata ana raua ki te hoki mai, katahi ka hokona mai e ia he Pea ma tona tamaiti, purua ana e ia ki roto i tona kete, ko te kete a taua wahine he mea tai nga. harakeke. Katahi raua ka hoki mai ki te ka- inga, ka tae mai ki tetahi waahi o te huarahi ka tangi kai tona tamaiti, katahi ka whatoro iho te wahine ra ki nga Pea i roto i tona ke- te, ka hoatu kia kai tona tamaiti, kaati i runga i te kaha o te maoa o aua Pea maru ana, a, piri ake ana te tai ki aua Pea, no te kainga o te tamaiti i aua Pea, mate tonu atu. Heoi he whakatupato atu tenei ki nga wahine katoa, e mau ana i nga kete i taingia nga harakeke, kaua hei whaongia he kai ma nga tamariki ki roto i aua tu kete, koi kai a koutou tamariki ka mate, otira ma koutou tonu e titiro ki te ahua o tenei aitua i runga ake nei, me waiho koi ana hei huarahi wha- katupato ia koutou. PANUITANGA. He whakaatu tenei ki nga kai-tautoko ia te "Puke," ara, ko nga putanga e rua o te pepa ] i te marama o Aperira, kua whakakorea, kua nukuhia mai mote 15 mo te 31 o nga ra o Mei nei puta ai, a, ko te wa e tutuki ai te tau tuawha o te "Puke" ko te 3O o nga ra o Hu- ne, ko te marama e Karaunatia ai to tatau Kiingi atawhai a Eruera 7. I kore ai e pu- ta te pepa i te marama kua whakahuatia i ru- nga ake nei, he raruraru no mana ki te wha- kaako ia maua tamariki ki te whakanohono- ho reta, me era atu mahi o te Perehi, koia i pau ai tera marama ia maua e ako ana ia ra- tau, tokotoru hoki ratau he tauhou katoa ki tenei tu mahi, a, ehara hoki i te naahi tata- nga noa iho e hohoro ai to ratau mohio, engari kia whano huri rawa nga taputapu o roto i te mahunga, ka mohiotia ai kua tau hei mahi i taua tu mahi. Kaati ko o koutou pepa, ka nukuhia atu te wa e tutuki ai te tau ki ia tangata, ki ia tangata o koutou. He maha nga tangata e tuhi ana mai, ara, e ui ana mai i take i kore ai e puia atu o ratau pepa, i runga i te tauira kua takoto i roto i a te "Puke." Kaati i runga i te kore takiwa watea oku ki te whakahoki i aua reta, no reira me aki iho e au taku whakahoki ki raro iho nei:— Tuatahi, he tokorua tonu no maua ki te mahi i nga mahi katoa o te Perehi, no reira kaore e hohoro i a maua te whakaputa te pepa, i runga i te takiwa tika hei putanga mo te pepa. Tuarua, tera ano etahi tamariki i tukua whakareretia mai e o ratau matua hei hoa mahi mo maua i te "Puke," he roa te wa e whakaako ana maua, me te whakapau hoki o maua i to maua ka- ha ki te whakaako i aua tamariki, no te ahua mohiotanga, whakarerea ana maua, haere ana i ranga i nga mahi ahuareka o tenei wa. Kaati tokotoru hoki enei e whakaako nei maua ki te mahi i te "Puke," akuanei pea kai te ahua mohiotanga ka whakarerea ono maua, ka pera ano me era kua kiia ake ra i te tuatahi. Ki te Iwi hoki na ana taana mahi, ara, ki io Pakeha, wehe ke te tangata hei tuhi korero mai, ko to Etita me era ata kai tuhi korero. Wehe ke nga tangata hei whakanohonoho reta, a, wehe ke hoki te ta- ngata hei whakatikatika mai i te tu o nga reta, me te noho o nga kupu, a, wehe ke ho- hi te tangata hei Perehi mai, e kiia ai te popa he Nupepa, engari tenei ake ano te ma- ha o nga raweke o roto i tenei mahi, kaati nei nga mea e whakahua ake e an, heoi ko enei mahi katoa kua tuhia i runga ake nei, ko maua takorua anake kai te mahi, koia te take e tureiti haere nei te puta o te pepa. Heoi nga whakamarama kia koutou. "Te Puke Ki Hikurangi." MARAMA-TAKA O TE "PUKE" MO TE TAU 1902. Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa, i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita- nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai ake nei:— Hanuere Paraire lu. Pepuere haterei 15 ki te paraire 28. Maehe hatarei 15 ki te mane 31. Aperira turei 15 ki te wenerei 3O. Mei taite 15 ki te hatarei 81. Hune mane 16 ki te mane 3O. TAUIRA POTO. ONGA TURE OTENEI PEPA. (Turei.) Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku- rangi" i te tau 10/ hereni. (Ture 2.) Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a- hua o te Ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Greytown Wairarapa. (Ture 3) Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (Ture 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama. (Ture 5.) Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu ana ki te tangata, me tuku mai te moni. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Printed and Published by T. RENATA. Under the, Authority of H. T. MAHUPUKU- at I his Registered Office, Main-street, Greytown I North, Wairarapa. a 1