![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 14. 31 October 1901 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
![]() |
2 2 |
▲back to top |
[NAMA I4, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TAITE 31st 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2] Takuta Pomare Iharaira Kiingi Horomona
![]() |
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 14, O TE TAU 4.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TAITE 31st 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No.\_3] tikanga, hei konohi, hei reo, mo te Iwi, ma te Iwi e kohi he moni, hei utu mo nga pepa nunui ririki, hei whakaatu i nga tikanga me nga whakahaere, a te Iwi Pakeha, me ana mahi ahu whenua, me ana raweke maha mo era mahi, hei karapiti ki roto i nga hiahia ahu whenua o te lwi Maori e korero nei i nga wa katoa, e whakamatau nei etahi. I rite hoki tatau ki te hipi i kotiti ke, heoi kua hoki tenei ki te hepara ki te Pihopa o tatau wairua. E hoki ana tenei tatau i te matua iwi pa- raparu, pohau noa i te whenna tupuhi, e whakaputa atu ana ki te whenna o te whaka- tangata-ke, me te tohu, kia mahara, ki te kaha, ki te tupato, ki te mohio, hei whaka- whaiti i nga hiahia katoa, ki roto i te paihe- re kotahi a te rangimarie. I timata mai tenei korero a tatau i te ngakau marama me te toi ora, mo te tinana e noho nei i roto i te mamae me te pouri, me te nui noa iho o nga whakapae teka, mo te Atua nui o te rangi, me te whenua, o te Iwi Maori, ko te take tenei i marara ai nga wha- kaaro o te Iwi, ki te hopu i tera haahi, i tora haahi o te Iwi Pakeha, e ngana nei i runga o Aotearoa me te Waipounamu, e tautohe- tohe nei kia ratau ano, me to mea e mahi ana ki te tangata, ki ana nga pepa o era tau ka taha, i nga whakahehe me nga whakatika- tika a nga haahi, heoi te haahi kaore i tae mai tana whakahehe he Taraweihana, heoi ano tana he hao tonu i tana kupenga i nga kokinga o nga huanui, me nga rori, mo te tangata mo te moni, hei tiaki maana i nga rawakore me nga pani, o nga haahi katoa, e kauhau nei i te Rongopai, ki nga Iwi me nga hapu o te Iwi Pakeha, engari i tae mai to ratau tianara pea ki te tono kia tukua atu te- tahi whenua, kia whakaturia e ratau he kura mahi a-ringa mo nga taitama me nga taita mahine, o te Iwi Maori, heoi kaore ano tana tono i whakaatua e Rongokako, i te whakaa- ro atu ki ta te Kawanatanga kura mahi a- ringa, kua puta hoki i te Pirimia i roto i Aotea i te tau 1898, i roto i te huihui nui i tu nei ki Papawai Wairarapa. Ko toku turanga, to "Te Puke Ki Hikura- ngi" me toku Komiti, me oku kai-mahi, he Mihinare, ara, ko te haahi o Ingarangi ; engari ka Hurai au, ka Kariki au, ka Tauiwi au, ka hoki ano ki te whare koa oti i nga kaumatua te hanga ki ta ratau papa kohatu, i te tau 1814, na Kiingi Hoori i tuku mai, i ue wa o te Iwi e puihi ana, e noho ana i roto i ona atua Whakapakoko, me nga mahi a te Kararehe, tona horonga atu o enei taonga a te Iwi, puta mai ana ko tenei maramatanga e takahi nei nga taane nga wahine me nga tamariki nga koroua, e heke mai nei nga ahua tangata katoa me o ratau reo maha, na te ra o te Petekoha, i whaka-huihui mai, ki Hiruharama, ahakoa te maha o enei reo kua huihui nei ki te whenua o te Maori, kaore he reo tikanga kore, engari to ratau Kiingi, ko te reo Ingarihi, kai te pangia te reo o te lwi Maori e te mate, tena pea e hemo, i pe- nei ano me ana mahi me nga kai, nga kahu, ana whakahaere, kua hemo, kua nehua, toe ake nei ko te reo, kaati ki te whakaaro ake tena ano e hemo, na te mea pea e ora ana nga kaumatua i mohio ai kia Hohepa nga taha e rua. Te Iwi puritia tawhia, kia mau, kia mau, puritia to tatau reo, whakamaharatia nga kupu kua ngaro, tuituia nga kupu, tena ano e homai, haere nga taitama, haere nga tai- tama ahine ki nga kura, akona matauranga me te reo o te Iwi Ingarangi, ka mutu ka tutuki a koutou kura ki tona mutunga pai, ka hoki mai ki te Iwi: akona tou reo ake, kaua e konatua a ki te reo Ingarihi, ko tou reo tuturu ake taau e ako, me ona tikanga o te reo, kaua tenei reo; ia koe ia au haere tiki- tiki te hoiho, he aha te taima ia koe haramai tiroa i au, no kuru tenei wee, taihoa i au ha- ere tiroa ia koe, i au pirangi haere te kainga ia koe, ai raiki, noo me haere taua. Ko tenei reo he tikanga kore he whakaiti i tou reo ake, e whakanuia nei e te Pakeha, e-utua ana he raihana hei whakau i tona matauranga ki toou reo, hei karapiti i nga reo e rua, kia whanau mai ko te whakamaoritanga, i nga reo e rua, e mohio ai tetahi taha me tetahi taha, ki te tikanga o raua reo, ka whanau mai i roto i te whakamaoritanga ko te nga- kau tatu, ki te tukua kia ngaro tou reo ake, ka puta mai ko te reo porangi i runga ake nei e piihi ana tena i tou rangatiratanga tuturu, ki te tukua kia hemo tou reo tuturu whai ti- kanga, ka hemo te rangatiratanga me te ma- na, ngaro atu, ahakoa rawakore te tinana e mau ana to reo. tuturu, he rangatira koe he mana tou, e rua enei mea hei puritanga mai ma te hunga tamariki. Ko te kiri waitutu tuturu, ko te reo tuturu, haaunga hoki te kiri o waenganui i nga lwi e rua, ko te ma- tauranga me te kaha, kai tena kiri e haere aua, i roto i enei ra, ahakoa rangatira noa koe i runga, i te reo hoou be mea ngaro, he taha tahi, engari kia rua nga rauawa mo te waka ka pai ka tau, ka kiia he pitau whaka- rei, ka apitia kia rua, ka kiia he Unua, be hoa riri no te tuatea, be tuara nui ki te waha kawenga. Ma nga Kaunihera e whakaaro tenei tika- nga me etahi atu, e mohiotia ana hei pai mo te Iwi, kia toe ano he morehu, e pai ai te whata o te Ingoa nei o te Iwi Maori o Niu Tireni, e mahara ake ana tena e hemo Ao- tearoa me te Waipounamu i roto i te reo, engari ma nga tuhituhi e pupuri ki te waahi ngaro, me mutu te korero reo Pakeha i nga kainga Maori, kia tae ki to te Pakeha takiwa ka korero ai ki te Pakeha i tona reo, tetahi me korero Maori atu. He pai hoki kia wha- katu kura hei ako i o koutou hoa Pakeha ki to koutou reo, e kore hoki tena tikanga e ri- ria, akona kia mutu ai te whakaputake i nga Ingoa Maori, penei, Kaiwara, ko tona tino tikanga, o tenei Ingoa ko Kaiwharawhara Ngahauranga, Ngauranga, Mungaroa, Ma- ngaroa, Kaitoki. He tikanga katoa kai roto i enei Ingoa he kupu, ki te he tetahi reta. kua kore tikanga tena kupu, he mea hoki e mau ana i te matuaiwi o te katoa mo ake to- na atu, na konei e tika ana kia whakatikaia ano ki te reo Maori, he pai mei huaina ki te Ingoa Pakeha motu hake, penei i te Wha- nganuiatara, huaina iho ko Wellington ; ka pai, tika tonu, ki te huaina he Ingoa Maori. kia tika nga reta kia rite ki te Ingoa, kaore to matau reo i te tikanga kore, he oha na o matau tipuna, me o mataa matua, ko te tino taonga tenei o ratau i mahue ake ki roto i o matau taringa, i mauria mai e ratau i tawhi- ti-pamamao, i runga i nga tuatea nunui o te moana, mehemea he reo tikanga kore ia ratau e hoe ana i nga moana whanui, kua pera me nga mano tangata o Pepara, i kitea ra te kore tikanga o ratau reo, mehemea i motu mai i reira, te reo o te Maori, e kii ake ana aa koia nei to ratau reo tuatahi tuturu, ona kupu tekau tuawha 14, he pato ho hohoro, he kakama, he ngawari, Me titiro hoki ta- tau ki te whakamaoritanga mai o te kupu a te Atua ki. ona hoa, mo te hara o Arama, "Na ka mea a Ihowa te Atua, nana, kua rite n3i te tangata ki tetahi o tatau, te mohio ki ta pai ki te kino, na kei totoro atu tona ringa aia nei, kei tango i etahi o nga hua o te ra- kau o te ora, kei kai, a ka ora tonu. Na pai ana te takoto o enei kupa i roto i to tatau reo marama ana ki te katoa, kaore he uiui, kaore he tautohe, kaore e taea te whakahe, ko tona tikanga tonu tenei o enei kupu, heoi ta te tangata he whakahe kia Arama ma, na nga kupu i runga ake nei i tika ai te whakahe, hei apiti atu ki taua whakahe, i runga i. te marama o to tatau reo atahua, ko tana kupu ki te wahine nana nei i timata te hee mo raua, ka whakan uia rawa- tia e ahau tou mamae, me tou haputanga, ka mamae koe ina whanau tamariki, a. ka hiahia koe ki tau tahu, koia ano hoki hei rangatira mou. Ka rua enei takotaranga kupu ka marama, ka ngawari, ka tuturu, he whakamaoritanga tika, ko te kupu kia Ara- ma, mo to rongonga ki te reo o to wahine, mo to kainga hoki i te hua o te rakau i kiia atu e ahau kia koe, i metia atu, kaua e kai- nga etahi o ona hua, ka oti te oneone te ka- nga mo to mahi, ka kainga e koe ona hua i roto i te mamae, i nga ra katoa e ora ai koe, ho tataraamoa ano hoki, he tumatakuru ana e whakatipu ake ai mau, a, ka kai koe i te otaota o te parae, ma te werawera o tou ma- ta e kai ai koe i te taro, a, hoki noa koe ki te oneone, i tangohia mai nei hoki koe i reira, he puehu hoki koe, a, ka hoki ano koe ki te puehu. I homai ai tenei whakamaoritanga, hei whakatuturu i o tatau ngakau, me o tatau hinengaro, he tika he reo rangatira whai mana to tatau reo, tenei, ko te Kawenata ta- hito me te Kawenata hoou, kua takoto kai roto i to tatau reo, i ma roto mai i te wha- kamaoritanga i nga Karaipiture ki to tatau reo, te hohoro, te kakama, te ngawaritanga o nga tipuna me nga matua ki te rangimari- etanga, e takahi nei nga taitama rae nga tai- tamahine, kua hopu nei i nga hua o taua whakamaoritanga i nga Karaipiture tapu, ki tona reo atahua, hei tokotoko whitinga mo te kamakama, mo te toa, mo te rawakore, mo te pani; mo te manene, i te awa nui o ma- ngere, me te pikitanga tiketike o whakapau- mahara, kua eketia nei e etahi o te hunga tamariki, ki te Minita, ki te waea, ki te Roia. ki te Ahu-whenua, ki te Hepara, ki te mema. kua eke nga koroua ki te Kaunihera, hei pu- puri i te reo atahua. Me mahi he Kura ako i nga taitama me nga taitamahine o te Iwi Pakeha ki te reo Maori, me whakaae mai te Kawanatanga ki tenei Kura, hei tino karapiti rawa i nga reo . e rua, e kiia nei he haa, kua whanau mai ia raua ko te Whakapono, ko te Tiriti, me nga painga katoa e kitea nei e te konohi, e rongo- na ana e nga taringa, hei tino here rawa ki roto i te kotahitanga o te mana huihui. Me timata noa e etahi taitama, me etahi taitamahine tenei Kura, ki te tu tetahi Kara reo Maori, i roto i te rohe potae o Rongoka- ko, ka piki atu te kai tuhi ki roto, mo etahi kupu kua ngaro, hei timatanga mo tenei ti- kanga, waiho ma waho e titiro mai, ki te pihi, tena te Kaunihera Marae e titiro e awhina, ki te kore e taea, waiho i kona tako- to ai, tena tona wa e ara ai, hei tino taonga mo te Maori me te Pakeha, e noho huihui nei i te whenua atahua o te Maori. Kua whakahokia mai nei e te Kawanata- nga o tenei wa, i te ra o te Kaunihera i tu ai ki runga i te motu a Aotearoa, kihei i wha- kataua nga rohe o nga Kaunihera, ki nga whenua Maori anake, ko te rohe o Rongoka- ko, kai Turakirae, ka rere i te takutai rawhi- ti o ta moana, ka tutaki ki te Wainui i te Poroporo, ka whati ki te hauauru, ka mau ki te tuatua o Ruahine, ka whati ki te uonga, rere tonu i ranga i te tutua o Tararua, ka tutaki ki Turakirae, ka puni te rohe o Ro- ngokako. He mea nui tenei ki ta te kai-tuhi titiro, e penei ana hoki nga Kaunihera katoa puta noa i te Ikaroa-a-maui, te pine ki te hi- ku, te paihau rawhiti ki te paihau ra to, i puta mai tenei ngakau pouri, koi hemo te reo atahua o te Maori, no konei ka nui atu nga kupa, ka marara nga hoota ki te rapa i te manu momona, pakau katoa te motu nei te tuha te haehae, ki nga Kaunihera Marae Ki- ore, e rua tekau 20, me nga Kaunihera Whe- nua e ono 6, ko te whea riro mai ano e wha- kaaroa nei e te hinengaro taikaha, a, ko te whea ora ano kai te toe atu, ko te whea hia- hia kai te rere, heoi te kupu puritia te kao kua whanau te kuao, kua mekamekatia te kaki, tangohia mai te wai-u, wehewehea, hei pata, hei wai-u maro hei wai-u penapena, hei wai-u ma nga turoro, hei wai-u ma nga ko- hungahunga kua kaha kore nei nga matua, hei wai-u whakahanumi i to inu, ko te toe- nga ma te tamaiti a to kau, ka mutu nei ma nga kai tiaki, he arai i nga mate kai pa ki ta ratau kau, hei arai atu i nga kau o nga taki- wa, e pangia ana e nga mate kararehe, ka pai tonu ta ratau kau, ka pai te whare tawi- ri wai-u, kia pai te mekameka me te taura here waewae, he tamariki ano te kau nei, ko nga mea rawa tenei kaua e wareware, koi paheko i nga mea e raa kaore he wai-u e riro mai i te kai tawiri. Te Iwi, tenei kua puta mai nga maihao, o te tuhituhinga a te Minita Maori, kua puta nei i *'Te Puke Ki Hikurangi" No 13 whara- ngi 3, e whakaatu ana i te kaupapa hei tu- ranga mo te whare tawiri wai-u ma te Iwi Maori. Kua ata titiro kua ata whiriwhiri te kai tuhi i enei take katoa, i tukua mai nei e te Mini- ta Maori, kaore be mea i kawa ki toku ngao, tona putanga mai kotahi tonu, tona taenga atu ki nga ropu Kaunihera, e 20 kotahi tonu. Na me hopu me pupuri e Rongokako enei whakahaerenga katoa, kia hohoro te tuturu nga mahi, kei penei tonu te tarewa o nga ti- kanga ki runga ka puhoi te haere. Engari:—Kumea mai, te waka toia mai te waka, ki te urunga te waka ki te moenga te waka, ki te takotoranga i takoto ai te waka, ee. E toia te waka e, e toia te. waka e, e to- ia te waka ki runga ki te maunga e tu mai nei, ka whakatakotoria ki runga ki te rango parapara koa, a mehe tetee te waka, mehe tetee te waka, mehe pitau whakarei ee. Tirohia atu nei ka whetu rangitia, mata- riki, te whetu o te tau, e whakamoea nei, he homai ona rongo, kia mihi atu au, ka mate nei au i te mata pouri, i te niata porehu o roto i ahau u i. Kua tae katoa nga whakahaere a nga Ka- unihera ki te Minita mo te taha Maori, kua
![]() |
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 14, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TAITE 15th 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4] ata tirohia kua kitea te ahua wehewehe, i runga i nga whakahaere me nga whiu, na reira ka puta tenei kupu a te Minita i roto i tana reta kaa panuitia nei e "Te Puke" i te nama 13 wharangi 3, e pai katoa ana te aro- nga o a koutou mea i tuku mai nei, otira tera ano nga waahi i takoto rereke ai nga tikanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa e pa ana aua tikanga mo te take kotahi. Ko toku hiahia mehemea e taea kia rite- rite a koutou tikanga e hanga ai, kia rite te kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia ahua riterite hoki nga waahi, e whakahaua ana mo te takahi i nga Ture, ara, mo nga tikanga e hangaia ana e pa ana ki te take kotahi, no reira i tangohia ai e au nga tika- nga o nga Kaunihera kua tae mai nei kia au, hei kaupapa mo tetahi tauira, tenei ka tukua atu hei titiro, hei whiriwhiri ma koutou, e mea ana ano tetahi o ana kupu ; ehara i te mea e tono atu ana au kia koutou, kia wha- kaaetia katoatia mai nga kupu o tana tauira. Ahakoa tenei kupu a te Minita, e pai ana ho ngakau ngawari, otira ma tatau ano e ata titiro atu i te kaupapa kua panuitia nei, ka- ore e uru he whakatikatika, ne hono, he patu he tapi, i te mea kai te marama katoa te korero a nga rarangi katoa, tena ia ana, kia tekau o korerotanga, hoki atu hoki atu, kaua o hoha, pai atu hei hoa moe tahi mou. Kai te pito mutunga o te reta a te Minita e penei ana. Tera ano hoki koutou e hanga i tetahi atu tikanga i waho atu o enei ka tukua atu nei, tera au e tahuri nui ki te whi- riwhiri i ena, ina tae mai kia au. Rongo- kako, tomokia te kaupapa nei, he tomokanga- a-nuku, he tomokanga-a-rangi, amohia te kaupapa nei, he amohanga-a-nuku, he amo- hanga-a-rangi, whakarewaia ra ki runga te pakihiwi, he hikitanga, he hapainga, he amonga, he arewa. he tauira, ko te mea hei tirohanga mau e Rongokako, ko te kupu whakahau i to mutunga o te reta a te Minita. Kia tau iho te rangimarie ki runga ia ko- utou katoa, nga tane nga wahine, nga taitama me nga taitamahine. Toroa whakapai tangata, huia tangata kotahi. "Te Pake Ki Hikurangi." He mea whakahau mai kia panuitia tua- ruatia tenei e whai ake nei :— TAHI o TE MINITA MAORI PONEKE. Oketopa 24th, 1901. Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Takua tenei kia perehitia kia kite te motu. He whakamaharatanga : Ki nga kai-tohutohu Kaunihera, ki nga Ti- amana me nga mema o nga Kaunihera Mao- ri i whakaturia i raro i te inana o "Te Ture Kaunihera Maori 1900." Tena koutou : Kua taka tenei te tau o muri iho i ta paahi- tanga a te Paremata i te Ture, nana nei kou- tau i whakawhiwhi ki nga turanga e tu mai na koutou. E hari ana au. i taku rongo ake i to koutou ngakau nui ki te whakahaere i nga tikanga o taua Ture, ina hoki tetahi o nga tohu nui, ko nga Ture me nga tikanga wha- kahaere, kua tukua mai nei e koutou kia wha- kamanaia e te Kawana. E pai katoa ana te aronga o a koutou mea i tuku mai nei, otira tera ano nga waahi i takoto rereke ai nga ti- kanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa e pa ana aua tikanga, mo te take kotahi. Ko toku hiahia mehemea e taea kia riterite a koutou tikanga e hanga ai, ara, kia rite be kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia ahua riterite hoki nga whiu, e whakahaua ana mo te takahi i nga Ture, ara, mo nga ti- kanga e hangaia ana e pa ana ki te take ko- tahi. No reira i tangohia ai e au nga tika- nga a nga Kaunihera, kua tae mai nei ki au, hei kaupapa mo tetahi tauira tenei ka tukua atu hei titiro, hei whiriwhiri ma koutou. Ehara i te mea e tono atu ana au kia koutou kia whakaaetia katoatia mai nga kupu o taua tauira. Me ata titiro ano koutou ki te ahua o koutou takiwa, ka whiriwhiri ai mehemea ranei ka tika, tetahi etahi ranei o enei tika- nga kia koutou, me whakatikatika ranei. Tera ano hoki Koutou e hanga i etahi atu tikanga i waho atu o enei ka tukua atu nei. Tera au e tahuri nui ki te whiriwhi i ena ina tae mai ki au, heoi ano Na Timi Kara. (J. Carroll.) Minita Mo Te Taha Maori. KAUNIHERA MAORI O TE TAKIWA —MAORI O — Tenei te Kaunihera Maori b te Takiwa Maori o I whakaturia i raro i "Te Ture Kaunihera Maori 1900" ka hanga nei i enei tikanga-wha- kahaere i raro i te mana o taua Ture, me ti- mata te whai-mana o aua tikanga-whakahae- re a te wa e whakaaetia ai e ta Kawana, me te panuitanga o aua mea i roto i te Gazette me te Kahiti. :— Whakamarama. I roto i enei tikanga-whakahaere, mehe- mea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu e whai ake nei, a mehemea kaore i motuhake te takoto a etahi atu whakamaramatanga, koia enei o ratau tikanga :— "Taua Ture" tona tikanga ko "Te Ture Kaunihera Maori 1900." "Te Kaunihera" tona tikanga ko te Kau- nihera Maori o te takiwa Maori o i whakaturia i raro i taua Ture. "Komiti" ara, "Komiti Marae" tona tika- nga ko te Komiti Marae o tetahi kainga Maori i whakaturia e te Kauni- hera i raro i nga tikanga o taua Ture. ''Takiwa" toua tikanga ko te Takiwa Ma- ori o i panuitia e te Kawana i raro i taua Ture, i tana panuitanga o te 26 o nga ra 6 Tihema 1900. "Taone Maori" tona tikanga he Taone Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Taone Maori 1895. " Whakatakotoria" tona tikanga i whaka- takotoria e nga tikanga-whakahaere i hangaia i raro i taua Ture, e enei tikanga-whakahaere ranei. (A). TE OKA ME TE NOHO TIKA. (Tekiona 16 Rarangi 1.) 1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate i wa- enganui i ta 15 o nga ra o Maehe me te 15 o nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia aua ra) i roto i te tau, me taau i rota i nga ra e wha i muri iho i te matenga : a mehemea ka ma- te i waenganui i te 16 o nga ra o Hepetema me te 14 o nga ra o Maehe (o uru ana ano ia aua ra) me taau i roto i nga ra e toru i muri iho i te matenga, haaunga ia mehemea ka ta- koto ke te whakahau a te Kaunihera, mehe- mea ranei ka takoto ke tetahi atu tikanga o tetahi Ture o te Paremata. 2. Ma nga whanaunga tata o te tupapaku a mehemea kei te ngaro ko ratau ma te tangata nona te whare, e noho ana ranei i roto i te whare i mate ai te tupapaku, mana e whaka- tutuki nga tikanga o te tikanga-whakahaere i runga ake nei. a ka whakaekea te he ki ru- ngi ki a ratau, ki tetahi ranei o ratau mo te takahi i taua tikanga-whakahaere, i runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whiua ki te moni kia kaua e nako ake i te kotahi pauna. 53. E kore rawa e pai, haaunga ia mehemea e whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanu- mia te tupapaku ki tetahi waahi ke atu i te urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapa- ku e nga tangata Maori o tetahi kainga Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ranei e ratau, e tetahi atu ropu whaimana ranei, hei urupa tanumanga tupapaku. 4. Kaua rawa e whakatakotoria te tupapa- ku ki nga roro, ki nga marae ranei o nga whare nunui, engari me whakatakoto ki te- tahi atu wahi i rahaki e tata ana mai e wha- karitea e te Tiamana o te Komiti marae, e te mema Kaunihera ranei o te wahanga o te takiwa. 5. Ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui atu, penei i te ahua A e maa nei i te kupu Apiti, ki te tangata, nona tetahi whare, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga (haa- unga ia nga Kauta me nga whare tu noa o waho) mehemea e hangaia ana tana whare i muri iho i te mananga o enei tikanga-wha- kahaere, hei whakahau atu kia hangaia he puroa mo taua whare (i roto ano i te wa e whakaritea e taua panui) kia tika ki te wha- kaaro o te Kaunihera, o tetahi tangata, o te- tahi ropu ranei e whakamanaia e ia. 6. Mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka turi tetahi tangata, ka i kore ranei e \\vhakarite i te whakahau a taua .1 panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu takiwa ranei e tukua atu e te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna 7. Ka ahei te Kaunihera (ki te whakaaro 1 ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia nei e te tikanga-whakahaere tua-rima) ki te tuku panui atu, penei i te ahua B e maa nei . te kupu Apiti, ki te tangata nona tetahi '. whare, ki te tangata ranei e noho ana i iroto i tetahi whare e whakamaramatia nei e te ti- kanga-whakahaere tua-rima, hei whakahau atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua whare, kia kaua e hoki iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua ; a mehemea i mu- ri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata i rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui i roto i te wa i whakaritea, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kana e neke ake i te kotahi pauna. (B). NGA WHARE PAHU. (Tekiona 16 Rarangi 2.) 8. Ka ahei te Tiamana o te Kaunihera tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e te Kaunihera mo tora cake, ki te tuku panui atu ki te tangata nona, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, o kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia, e ia, kia meatia ranei. e ia kia whakapaia taua whare i roto i tetahi takiwa e whakari- tea i roto i tana panui, penei i te ahua "C" e mau nei i te Kupu Apiti. A mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua o neke atu i te Kotahi pauna mo te hara tua- tahi, kia kaua e neke atu i te ma pauna mo ia haranga o muri iho. 9. Ka ahei te Kaunihera ki te whakahau kia haria atu, kia whakahoutia, kia whaka- korea ranei tetahi whare e paru ana e kino ana, mehemea ki tana whakaaro e kare e pai kia nohoia tera tu whare e te tangata, mehe- mea te tangata nona te whare, te tangata ra- nei e noho ana i roto i taua whare, ina tae mai he whakahau ki a ia Ida whakapaia, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei taua whare, ka kore e rongo ki taua whakahau, ko nga moni a te Kaunihera e pau i taua wha- kapainga, whakahoutanga, whakakorenga ranei, me takoto mai hei nama ma taua ta- ngata ki te Kaunihera, ae taea te whai atu ki roto i te kooti whakawa Tuturu. 10. Kei nga komiti Maori te whakaaro ki te whakangawari i te tikanga-whakahaere tuarima rae te tikanga-whakahaere tuaono i runga ake nei mehemea ka tupono he kau- matua, he mate, he ngoikore ranei, te tanga- ta nona, a e noho ana ranei i roto i ana tu whare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa ua.ua aua tikanga ki taua tangata, engari me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Ma- rae ki te Tiamana o te Kaunihera tera ahua a hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i teta- hi huarahi e taea ai e ia te whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua ta- ngata Kaumatua, mate, ngoikore ranei i roto ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu nei taumahatanga mo aua tu tangata. (C). NGA PARU O TE MARAE. (Tekiona 16, Rarangi 8.) 11. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga ranei e whiua e whakatakotoria, e tukua ra- nei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, i te- tahi awa wai, mehemea e rere ana ma rotu ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a. mehemea tana awa e meatia ana hei wai inu. hei wai kai ranei ma nga tangata o taua, kai- nga, o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi ana. e tu tahi ana ranei i te taha o taua pu- na, awa ranei. 12. E kore e pai kia whakahauputia, kia waiho kia takoto ana e tetahi tangata te paru, te mea kino, te mea rukenga ranei i te Marae, i nga taha ranei o tona kainga, e whai puta- ke mai ai mo te mate, e puta mai ai ranei te haunga. 13. Kaua e tanumia te hoiho te kau to hipi te kuri, tetahi atu Kararehe ranei, ki roto i te rohe o tetahi kainga Maori. 14. E kore e pai kia whiua atu. kia waiho ' ranei tetahi Kararehe kua mate, ki runga i tetahi waahi i roto i tetahi kainga Maori, e puta mai ai te haunga kino. 15. Ki te takahi te tangata i tetahi o nga tikanga-whakahaere Nama 11, 12, 13, me te 14 kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake te kotahi pauna. (D). Mo TE HAURANGI. (Tekiona 16, Rarangi 4.) 16. Kaua he Waipiro e tukua, e haria mai e inumia ranei ki tetahi hui Maori, ahakoa he aha te putake o taua hui, ahakoa i tu ki roto ki tetahi pa Maori, ki tetahi atu waahi ranei i roto i te takiwa, haaunga ia nga tao- ne, ara nga rota Pakeha i roto i nga taone Maori.
![]() |
5 5 |
▲back to top |
![]() |
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 14, O TE TAU 4.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TAITE 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
![]() |
7 7 |
▲back to top |
\_[NAMA14, O TE TAU 4.]\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI. TAITE OKETOPA 15th 1901. [Wharangi No. 7] MAUI POMARE M.D. HE TUPAPAKU Ngaati Kauhata Mohi Winiata Hepi Te Wheoro Cambridge Kemureti Waikato Kereama Paoe A. Tahitangata Awahari Tamatea ia Iwi-pupu Kahunguae ia Rongomaiwahine Kahutapere ia Teaorangi Kokakore ia Teaonui Hinetekawa ia Tutakamaiwaho Hineteata ia Makoro Kotore ia Hinemanuhiri Hinehika ia Tutaki Maro ia Tiratahi Tenaoterangi ia Tepurewa Tekauheke ia Hinerangi kuao Koropio ia Hineapa Rawinia Kiki ia Tohea, (no ngapuhi) Mere Kiki ia Wi Tangira Teratuawaru ia Hikihiki Wi Apanui Haruatai ia Hinenepounamu Tutamure, koia nei te kai raupatu i Maungakahia Tutamure Tamaireia ia Teruaheke Tepupuha ia Taiarorua Tamatea-totohanga ia Muia Hinetewaiware ia Tutekohi Tamatami ia Kahukuraao Teruahoro ia Pukaiurenui Tirapare ia Tawhiri Taua-tangihia ia Teranaki Taharakau ia Tuhangatewai Rongomatahunga ia Tehungaiwaho Tirapurua ia Torohina Tehoata ia Tirakino Rongokako ia Tamatea-ariki Hineapa ia Koropio Porourangi ia Hamo Hau Rakaipo Rakaiwetenga ia Wakatotara Tepua-ate-haurangi ia Urumania Tawakeurunga ia Uruwhakirangi Hinekehu ia Tangihiakotea Whaene-moerua Materoa ia Tamaterongo Hinetu ia Rongomaiawhio Rongomai-mihiao ia Tamahuki Tawhiri ia Tirapare Tauatangihia ia Terangikaki Taharakau ia Tuhanga-te-wai Wairoa Turanga Kura-a-mahaki Whanauaki Rongowhakaata Ngaati-porou Hoani Ruru
![]() |
8 8 |
▲back to top |