|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 13. 15 October 1901 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
[NAMA 13, O TE TAU TUAWHA 4.]\_\_\_\_\_WAIRARAPA. OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No .1].
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
HE NGAKAU MARAMA.
Pupuha, pupuha, whakaea, te manawa o
Rangi, ranui, Rangiroa, Rangitahua Tahua-
nuku Tahuarangi; e Tu homai te manawa
ora he ora, ora, ki Tipua, ora ki Tahito, ora
ki te whaiao, ki te Aomarama tiheere mau-
riora. Ka tipu te wai ka ora te wai, ko te wai
ora o muri riree, riree, hau paimarire, ka
tipu, ka pihi, ka rite, ka rau, ka hua, ka toi,
toinui, toiroa toimatua, toiora, tiheere mau-
riora, ki te whaiao ki te Aomarama. Haere
mai, haere mai, nohoia nga marae kua watea,
whakaarahia nga whare manihi kua horo ki
te whenua, rauawatia nga waka whakarei,
nga waka unua nga waka Tiwai, kua pakaru
i te tai pukahu i te tai maranga, taane-kaha-
tia, taane-kahatia, taane-tuturi, taane-pepeke,
taane-ueha, taane-uetika, taane-te-waiora,
taane-nuiarangi, hapahapainganuku hapaha-
pai ngarangi, piere-te-rangi i runga, matata
te tatau-o- tawhaki nui a Hema, pupuri taa-
whi ki te toimau, te ara tukutuku pungawe-
rewere, waiho atu ia karihi te Toi Taaepa,
amohia ki runga i te pakihiwi, a, Tokohuru-
nuku a Tokohurangi nga toko a Taane i we-
hea ai te a Ranginui raua ko Papatuanuku,
ka whiti mai te maramatanga ki a raua hua,
heke ana te awha hei whakamakuku i a Pa-
patuanuku hei ora mo a raua hua.
Tenei te koa te maaha, te paana nei i te
•ngakau pouri ki waho o te hinengaro, te tu-
ku nei i te manawareka hei papa tuhituhi
ma te hunga tamariki, ma ratau nei e takahi
atu te matuaiwi o te 70 me te 80 tau, e tu
mai ana i mua i o ratau aroaro.
Ka kitea i konei te mahi pai a te hepara o
te kahui, e kore nei e piki ke ma runga i te
taiepa, engari ka tika ma te kuaha, kia ma-
rama ai te katoa, ina whiua te kahui kia ta-
ua, e mohio ai ia kai te ora kai te mate, kai
te piki kai te heke, ki te mohiotia e te hepara
pai, kai te heke te kahui ki raro ka tere tana
kawe i taua rongo kino ki tona ariki rangati-
ra, ka whakahau atu taua rangatira ki tona
whare huihui, kia tirohia taua aitua e tipu ai
ano te kahui ki tona tokomahatanga.
No te tau 1896 ka taungia te Iwi Pakeha
me te Iwi Maori, puta ana te whakaatu i ta-
ua tau ano, kotahi mano me ona rau me ona
tekau te hekenga o te Iwi Maori ki raro, pata
ana nga whakaatu a nga Nupepa Pakeha me
te reo korero, kai te heke haere te Iwi Maori
ki te mate, penei tonu i nga taunga katoa e
heke haere tonu ana te kaute o te Iwi Maori,
ka hangaia tenei rongo hei ngakau pouri hei
manawarere, hei tumatatenga, hei ngetengete
hei haku ma "Te Puke Ki Hikurangi" i enei
ra ka hori ki muri, me te marara noa o ana
kupu, i runga i enei take, ohorere ana mai te
waimarie te ngakau tatu.
No te tau 1896 tae mai ki te 1901, ka o
nga tau, ka taungia ano te Iwi Maori i tenei
1901, puta ana mai nga hua o te Iwi Maori
e toru mano me ona rau me ona tekau, ki te
mea he tuturu tenei tatau tokomaha o te Iwi
Maori, kaore i tawhiti atu i te Iwi nga mahi
pai, kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te
tipu te pono i te whenua, i runga i tenei
whanau hooutanga o te Iwi Maori, ka whai
i tenei kupu nui ko ratau i mate kua ora, ko
ratau i ngaro kua kitea, tena patua te kuao
momona a te kau, hoatu he huu mo nga wa-
ewae, hoatu he mohiti mo tona ringa, patui-
tia aratakina ki te kaari o nga puawai o te
tau manakohanga mai, kua tutaki te mahi
tohu me te pono, kua hongi kia raua te tika
me te rongomau.
Te Iwi, ki te pumau tenei hua e 3000 mo
te 39000 mano tangata Maori i roto i te 5
tau, kua nihi, kua tipu, kua rau, kua hua te
Iwi, e 39000 mano, te kaute tuatahi 3000
nga hua, ka huia ka 42000 i roto i tenei 5
tau, kia haere tonu tenei waimarie rae tenei
3000 mano hui i roto i nga 5 tau katoa e tu
mai nei i mua i te aroaro, kia heke tonu mai
tenei whakatipuranga, kia tuturu kia mau e
9000 mano i roto i nga tau 15, te 18000 ma-
no i roto i te 3O tau, me waiho ko te tau
1901 hei timatanga mo tenei hua haere ake
nei, ki te mea koia tenei te pihinga o te rito
i maroke nei kaati ano, maana e tapiri mai
ki tona aroha tuturu pono, tika, kiingi, hei
arahi i tona Iwi e pohau haere aea i roto i te
atarangi o te mate, i runga i nga kare o nga
wai, me nga tuawhenua i haerea mai nei e
te Iwi Maori i tawhiti-pamamao, i runga i te
aho pungawerewere.
Ki ta matau nei whakaaro tika pono, me-
hemea i ata whakamaramatia e nga kai tatau
i kitea ai enei hua 3000 mano, ko tehea taha
ra o nga motu nei i kaha te tipu, ina
hoki ko te Tairawhiti ko te Taitokerau ko te
Taihauauru, i rite katoa ranei te tipu o nga
tawaha e toru nei, mehemea kai te rite kua
pai, mehemea ranei ko te Iwi Awhekaihe kai
te tino piki te tipu, na kia mohio te katoa,
ko te Waipounamu ranei kai te piki ko Ngai
Tahu kia tirohia ai nga mahi a te tawaha i
piki, kia hui tahi ai ki te ohu i te marae,
mehemea kai tetahi Iwi te whakahaere i tipu
ai tona hapu Iwi ranei, koia tera nga mahi
ma te katoa, otira kua marama i tenei wa.
Kua tu nga pa whakaora e 20 tekau kai
runga i tenei motu i Aotearoa hei pa tuwa-
tawata mo nga mahi pai, hei pana atu i nga
mahi kino, hei whakatipu i te tangata, hei
hapai i tenei toru 8000 mano i puta mai i
roto i te kuhu noa i te rapa noa, katahi ka
tino marama te haere atu a te Iwi ki te wha-
katipu, kua whai pakiaka, kua tu mai to ta-
tau Kawanatanga hei tuara mo nga mahi a
te Iwi Maori, hei tohutohu hei pupuri mai i
te Ture, koi tapahia porokeretia e te ngakau
hikaka e te nga kau-whakaputa-ke.
Tenei nga tangata a nga Iwi i tukua mai
• ai ki te kawe mai i o ratau hiahia ki te Mi-
nita mo te Iwi Maori maana e pupuri, maa-
na e tuku ki to ratau huihui i roto i o ratau
whare e rua e tu mai nei i Poneke.
Te Tairawhiti, te Taitokerau, te Taihaua-
uru, manaakitia te Kawanatanga e tu nei i
tenei wa, takoto atu, te po, te poi, maana e
whiti te ra i roto, hei taanga manawa mo a
tatau uri, ma ratau e takahi tenei wa haere
ake nei, ki to ratau mutunga mai ka haere
atu i o ratau uri, kia u enei tikanga e rua
kua iri nei ki runga i te whata a te Herunga,
me haere tahi ano enei kupu e toru i a ratau
te kaha, te mohio, te tupato, hei tapiri ki
nga tikanga e rua kua iri ki te whata, ko to
ratau whakapono hei manawa mo a ratau
mahi; hoea nga waka e rua kua oti nei te
rauawa, kua takoto nga hoe. kua mau ki nga
ringa o te kaha o te mohio o te tupato, kua
tukua ki te wai.
"Kaunihera Maori Marae Kiore" ka tohia
nei e au tona ingoa tapu, ko Taakitimu waka
o Rongokako me tana tama me Tamatea-mai-
tawhiti, Tamatea-pokai-whenua. Tamatea-
tapahi, tona atua ko Uenukurangi, tana ta-
maiti ko Uenukutiti, i whanau mai i te wa-
hine a Tamatea ia Iwi-pupu, no muri mai
ko Kahungunu-matangirau na Tamatea.
Ko Uenukutiti, ko te tamahine a te atua
o Tamatea, he mea maka e Iwi-pupu ki te
moana, ka mauria e te Petipeti e te Ranga,-
hua Ua taakaia ki te rimu, ka whakatipuria
ka kaumatua, ka makaia mai ki uta e ona
mano tini tini o te moana. Ko Kahungunu
matangirau na Tamatea, ko nga putake enei
o Ngaati-kahungunu me era atu Iwi, kai
runga i nga motu e rua o Niu Tireni.
Ko te "Kaunihera Whenua" me tohi tona
Ingoa ko Horouta, he Ingoa tuarua tenei no
Taakitimu, e ai ki ta nga kaumatua o tenei
pito o te motu i korero ai, waiho iho ki o
ratau uri i muri nei, kua rongo na ano e kiia
ana e Ngaati-porou he Waka ke ano a Horo-
uta.
Ka tika ra tatau kia tohi i nga Kaunihera
e rua nei, hei Ingoa mo tatau Waka, hei
pupuri i te whakamaharatanga ki nga Waka
o nga tipuna i hoe mai ai i tawhiti pamamao,
he taonga enei e haere ana e kore e mutu
mehemea ka rite te hoe. Engari ka taupa-
tupatu nga whakaaro o nga kai hoe, e kore
e ata, whakarongo ki te tangi o te reo o te
kai-hautu o te Waka, ka heke ki te waha o
te Parata, ma te mohio anake e hoki ake ai,
ka makere atu nga mea tuatahi.
Toroa-ee, Torea whakapai-tangata, Huia
ee, Huia tangata-"kotahi, Kaka-ee, Kaka koa-
ri mai i tawhiti, ahaha, e kawhiti kawhiri
rawa aku ringaringa aku waewae, koua riro
ia huuhuu, koua riro i ?. haaha, koua riro ia
rewharewha, tenei ano au te kuhu nei, kuu,
kuu, ka puta kai tua tokorua putahi.
Kohea kohea tera maunga e tu mai ra ra,
nuku nuku mai, neke neke mai, ki taku tau-
aro pupuri ai, ahaha, kia mau te pupuri, kia
mau te pupuri, kia mau te pupuri, e ko Ru-
aimoko puritia tawhia, kia ita aaha kia ita
kia ita.
Ki a kuutia au au, ki a wherahia au au,
kia rere atu te • kekeno ki tawhiti titiro mai
ai aue aue aue-ha, aue aue aue-ha.
Na e te hunga tamariki aroha kia u, kei
taea te whakakorikori, kia nui nga mahi i
nga wa katoa, e mohio ana hoki koutou
ehara i te moumou to koutou mauiuita-
nga i roto i te Ariki, nana nei koutou i wha-
kangakau nui, ki to koutou karangatanga i
roto i a koutou Kura, hei rama whakamara-
ma i mua i o koutou aroaro, hei Honore mo
koutou matua, nana nei koutou i tuku atu
ki te hopu i nga reo hoou o tenei wa, hei
Kororia mo te Iwi, hei pai ki nga tangata Iwi
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 18, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI ' OKETOPA TUREI 15th 1901. \_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
ke, e noho nei a ratau tamariki hei hoa ta-
kaapuhi mo koutou me a koutou uri, tohea
kotahi ano te Waima nei tuha mai ki roto i
a koutou, ahakoa wehewehe noa o koutou
turanga, nana ano i wehewehe kia whai
whakaaro ai ia mo ana kupu, kua oti te tu-
ku ki te ao katoa, koia tonu hei tuha ki roto
i nga ngakau o aua turanga wehewehenga.
Minita.
. Mahi.
Kupu-whakaaro.
Kupu-matau.
Whakapono.
Mana-whakaora.
Merekara.
Poropiti.
Matauranga ki nga Wairua.
Nga reo ke.
Whakamaoritanga i nga reo.
Koia tenei nga take e whaia nei e nga Iwi
katoa o te ao, kua inu i tenei Wairua nana
nei enei take, hei tuha mana kiia tangata,
kiia wahine, kiia taitama, kiia taitamahine,
ko nga pakiaka tenei o te matauranga, ko te
putake o nga Kura e akona nei e a tatau ta-
mariki, me a tatau tamahine, kia riro mai
tetahi o enei tuhanga i a ratau, ho pai kia
riro mai enei pakiaka katoa, taki kotahi, ta-
ki kotahi, ko te whare 6 enei kupu i runga
ake nei, kua whakaaria mai e te Ariki i
tana Kura whakaako i a Pita ma. i ako ai ia
i tenei kupu kia ratau, i runga i to ratau
hiahia ki nga mea o tenei ao. Matua rapua
e koutou te rangatiratanga o te rangi, ka
kitea, ma to koutou inatua e tapiri mai o ko-
utou hiahia ki te aha ki te aha.
E nga taitama me nga taitamahine, kaore
i akona ki nga Kura a te Pakeha, he Kura
ano a koutou kai roto i o koutou ngakau, kai
te tipa tahi i o koutou tinana, ko koutou ko-
nohi hei titiro ata ki nga mahi a te hunga
o koutou i tae ki nga Kura, a ratau mahi
pai, e tipu ai o ratau tinana me o ratau ma-
hara, ko koutou taringa hoi whakarongo, ko
te ngakau hei wehewehe, hei taatari, hei
paihere i nga mea e tika ai tou whare katoa.
Ka eke tenei ki runga i ta nga kaumatua i
kororo ai, Ida kaha ki te kuhu i a koe, he
kupu iti tenei ki te mahara iho, engari ki te
whakaritea e tetahi ka kitea-he kupu nui noa
atu. kuhu kuhu noa ake, ka whiwhi, ka ra-
we, ka ranea, i kuhu atu ki roto i te mate
whiti ana te ra i tua, i kuhu atu ki roto i te
pouri-kerekere, noho ana mai he Tangata i te
ao marama, kuhua o ringa ki te oneone ka
whiwhi; kuhua o rawa ki to kete ka ruru.
ka toe mo te wa o te Hotoke, he nui nga
hua waimarie o tenei kupu iti a nga kauma-
tua, kuhu.
Whakapiki, ara, ringa-whakapiki, he kupu
kino tenei ki nga kaumatua, ko tona whaka-
maoritanga, mangerehonia, takarore, parore,
pohau, kaewa-whenua ; he mate te mutunga
iho, ki tona tinana ano.
Makamaka, whakarei; e rua enei kapu
kotahi ano ia tona tikanga, he kupu kino ki
nga, kaumatua ki te makamakaia noatia te
Kumara, te Aruhe, te Manu, te Kiore, te Ika,
ki te tahora ki roto i te wai whakarei noa
atu, kaore e kawea ki te rua, ki te tahaa, ki te
pataka, ka hee ki to ratau ture, ka mate, ka
tau tenei kupu a ratau, whakama; ka titiro
atu nga konohi ki te hunga i mahara ki te
atawhai, i nga hua o ratau na ringa, e kai
ana i te wa o te Takurua, ka hoki te mahara
ka tau mai te whakama tika pono, whiti noa
ake i tetahi tau, kua tangohia mai e ratau ko
te tupato, ko te mohio hai hoa mo to ratau
kaha, hei whakahoro atu i to ratau whaka-
ma, ko tenei kupu ko te whakama, he kupu
nui whakaharahara ki te Iwi Maori i mua, e
tino tukua aua ma te tupato e tiaki e herehe-
re e pana rawa ata tenei kupu, whakama.
E nga kaumatua, e te Iwi, e nga rangati-
ra, ata tirohia atu nga kupu a nga taitama,
e-whakahaere nei mo te Iwi.
E nga taitama ata whakaaroa nga kupu a
nga kaumatua, he roa to ratau wa e mahi
ana mo nga tikanga mo koutou me a koutou
uri, ma koutou hoki e takahi atu te maatua-
aiwi roa e takoto mai nei i mua i o koutou
aroaro, tena hoki koutou e penei me nga ka-
umatua o tenei wa, ko tenei Ingoa ko te ka-
umatua e whai ana i te tinana i nga tau ka-
toa o te oranga, ko te taitamarikitanga e
hoki whakamuri ana i roto i te oranga roa o
te tinana.
Ko nga kaumatua whai kupu whai whaka-
aro, Kurangia ana e ratau a ratau mahi,
me a ratau whakaaro, ki te whenua ki te ta-
ngata, ki te tikanga me nga mahi, te mate
te ora, he mea kite tonu e o ratau konohi; he
mea whawha e nga ringa me nga koikara, ka
i waiho te mate hei tino Kura whakatupato i
i • te hinengaro, engari ko nga kaumatua e riro
nei i te reo kore hua, pehia atu, ine pena
ano te tikanga mo hga taitama', ko te tanga-
ta kua roa e tu ana e whakahaere ana i nga
tikanga mo te Iwi, kua kaumatuatia ki roto
i nga mahi, ata tirohia atu e koutou, he ku-
pu tika tana ta ratau ranei. '
Whakaotia nga kupu ae ae, titiro atu ki
te whare o nga kaumatua, he mea wehe e
nga tikanga, ko te whare tamariki me te
whare koroua, hei whakaoti i nga tikanga
hei mana mo nga mahi, o te whare tamariki
e mahi nei.
Kaati e nga taitama me nga koroua, te
whakaputa-ke i nga mahi ki roto i te maua-
hara, me te ngautuara, engari whakaotia ki
runga i te tikanga kua pai, kaati te whaka-
rongo ki nga tohutohu a o tatau hoa Pakeha,
e mea nei ka mate tatau i o tatau whenu-
a i nga ture kua ara nei mo te Iwi Maori a
tenei Kawanatanga ; Kaunihera whakahaere
whenua, kaua e whakarongo atu ki a ratau
korero, kaore tatau e mate e pehea ranei i o
tatau whenua, me o tatau tinana. E kore
tenei Kawanatanga e hanga i te ture hei pa-
tu i te Iwi Maori, e whakawhiti ke ranei i te
whakahau a te Kuini Wikitoria kua waiho
nei hei oha ki ranga ki nga Iwi e rua, me to
raua Kawanatanga. Maana Minita o tona
Kawanatanga e ata titiro e ata whakaaro i
runga i te rangimarie, he ture hei whakaha-
ere i nga toenga whenua o te Iwi Maori, na
ratau nei ano i tuku i te ra e whiti ana ki te
Iwi Pakeha hei painga mo nga Iwi e rua,
me nga moutere o Niu Tireni, hei hapai ake
kia tairanga ki runga, Kia kitea mai ai e nga
motu i raro i te mana huihui o te rangatirata-
nga o Ingarangi, hei hapai ake hoki i te Iwi
Maori ki te tuatahi me te tuarua.
Waiho atu nga korero nunui ririki puru-
taringa a nga hoa Pakeha mo nga, hoa Maori,
kaati pea he wa whakarunga ko enei takiwa
ka mahue ki muri, me okioki te Iwi ki runga
i nga tikanga kua oti nei i te tau 1000, e noho
nei te Komiti whiriwhiri i Poneke mahi ai, i
runga i te ngakau mahaki me te ngakau tatu.
Ahakoa kimi matauranga koe e te tanga-
ta, i te rangi i te whenua i te moana kaore
koe e whiwhi, engari ki te kaha tonu koe ki
tau kimi pohau noa, ka tangohia te whara i
tukua mai nei ma ana Minita e whakaoti, ka
nui atu hoki te aue me te tangi.
He tokomaha ngu Pakeha ngakau aroha e
korero aua, he pai rawa atu te "Kaunihera
whenua Maori" he ora, mo nga uri kai roto,
engari ko nga Kaumatua o tenei wa e kore e
kite i ona painga, ka mau te whenua mo nga
whakatipuranga o nga uri me nga tai-tama
o tenei wa, ki te takahia tenei, a ka whaka-
rongo te Iwi ki te reo o nga Kai-whakamaori
me nga Roia Kooti whenua Maori, katahi ka
tino he, pai atu ta te Kawanatanga hokoi
nga whenua Maori, ka tuturu kia ia katahi
ka huakina mai te te tatau kia tomo atu nga
lwi e rua Pakeha Maori, ki te riro ma te hu-
nga e whakahe nei e hoko aua whenua Mao-
ri, ka tutakina te tatau ki a ia anake, tena
ko ta te Kawanatanga hoko whenua, mo te
lwi katoa, ma to te Maori ngoikore ano ka
kore ai e whiwhi, otira he naki a Ngaati Po-
rou, e 21 mano eka whenua a te Kawanata-
nga kua riro mai kai te mahi te kaha-hei
takanga Kararehe, hei hinu whakawahi mo
nga wiira o tana Wekena. hei whakangawari
i nga kakahu o ana hoiho, ngari, ngari, hoki
nga tai-tama o Wairarapa, ko a ratau na ta-
waha whenua no te Kawanatanga me nga
Pakeha noa iho, na te kaha i tiki atu ka
whiwhi ka rawe ka ranea.
Te Iwi tenei te noho nei i Poneke te Ko-
miti o nga Kaumatua me nga tai-tama, kai
te ata kuru marie i nga pohatu karaa Rangi-
toto, o nga huanui haerenga o te Ture whe-
nua, kai te ata titiro marie i te ara tika, e
taea ai te tomo te pa kaha, i reira te kai tuhi
o enei korero e titiro ana ki te mahi a te
Komiti me te Minita Maori, te Paremata, i
oha ruuma, kaore nei e taea atu i nga tau
maha ka taha nei ki muri, na wai tenei mahi
na te Ariki o te kahui, kai te waahi ngaro e
titiro ana mai, engari ko etahi o nga Kauma-
tua me nga tai-tama kai muri o nga tuara o
tenei papanga i Poneke nei, e whakapuehu
ana i nga huanui, e tutaki ana i nga puna
mo te kore tikanga noa iho, tenei pea me
titiro ake ki te tau o te kapu koura o te Tai-
rawhiti 1903, ki te penei, e kore ano e taea
te noke taua kapu koura, i runga i tenei ha-
ere, me noho rawa ki runga i tenei kaupa-
pa, taau rourou, taaku rourou, taau kupu,
taaku kupu, toou mamae, tooku mamae, toou
ringa, tooku ringa, toou ihu, tooku ihu, he
marenatanga tino tika tenei; ka whanau mai
nga tamariki kotahi tou te Ingoa ko te ra-
ngimarie anake, ahakoa kotahi mano nga ta-
mariki.
Kauaka tenei e tangohia, toou ateate ki
tooku ateate, toou tuara, ki tooku tuara, toou
hemihemi, ki tooku hemihemi, ou konohi
titiro ki te Weeta, oku konoho titiro ki te
Iita. e kore tenei marenatanga e whai-hua
pai hei tika rao te Iwi hei pai mo nga tama-
riki, hei-pae urunga mo te hungaiti mo nga
pani.
• Kaati a tuhituhi i o koutou ingoa ki. roto
ki nga Pitiihana tekateka noa, i runga i nga
whakaaro hikaka o etahi e tuku ana hei wha-
kararuraru noa, koi puta nga mahi pai e ora
ai te whenua me te tangata, e tipu ai te Iwi
ki runga ki toona pai me tona honore, i. roto
i nga mahi atawhai a te Atua nana nei i
hoko.
Te Tai-rawhiti hopukia tikatia te mahana-
tanga o te ra puta, i roto i te matotorutanga
nga kapua o te rangi he ra mokopuna, he
tamaiti i whanau mai i roto i te roimata,
me te aue nui i runga i nga moana whanui,
kia mahara ki a Wi Pere me taua kupu, he
Kaumatua he koi te mahara me te hinenga-
ro, kai ko, kai ko, kai runga i te motu, kai
roto i te whare, he u he kaha, kua puta ki
waho, kai te whakaaetia e te tokomaha, ae.
ae, amine.
Tirohia atu te Minita Maori me ana tika
nga, ana e hohoro te whakahe, kua mahia
hoki tena mahi te whakahe, te koro e titiro e
whakaaro marie ki te kupu, tona putanga
mai he kore noa iho, katahi ka rahi ake te
reo aue ; i tenei wa me whakaaro marie, e-
hara tenei i te taware i o koutou tinana me
o koutou whakaaro, engari he whakau i te-
nei kupu pai, whanau hoou, i roto i nga
hiahia taikaha, kua oti hoki koia te upoko
mo te lwi Maori, kua whakaae katoa ae, ina
hoki kaore he pitiihana whakahe a te Iwi
Maori Pakeha mo tona turanga; he kaha
rawa te pooti mai a ona Iwi, i tu ai hei me-
ma Paremete tae noa ki tona karangatanga
hei Minita whakahaere mo te Iwi Maori, tu-
turu tonu te whakaaro o te Iwi ko Timi Kara
te Minita Maori, me te haere o nga hiahia
ki a ia.
Me whakaaro hoki i te hui nui ki Rotorua.
tokorua rawa nga tangata, ko te Tuuku o.
Kaanawara, ko te Minita Maori, ki te puta
i nga, reo katoa i hui ki Rotorua; ehara i te
mea rongo korero, he moa kite tonu e nga
konohi tokomaha, hei homai i tenei whakaa-
ro koia ano he nui te pai o te Iwi ki to ratau
Minita, ma te Minita e whakaoti nga moa
katoa i roto i taua hui, ahakoa he aha he aha
tona hoa mahi, ko te Komiti ano e noho mai
nei i Poneke, kaore rawa he Iwi he hapu he
rangatira, i whakatuma, rangimarie noa iho
ki te Minita me ana tikanga katoa, koia te
upoko o tena hui, e kore nei te kai tuhi e ki-
te atu ano i tetahi hui pena te tokomaha o
te Iwi Maori ki te waahi kotahi, me te rangi-
marie o nga mahi, me te whakarite tonu o
te Iwi i nga tohutohu a te Minita me ana
Komiti, pai tona ki ta te kai tuhi titiro te
ngawari te ngohengohe te humarie te wha-
karongo te whakapai o te Iwi, ano he tanga-
ta kokihi i roto i te ruuma i te peeti moenga.
i tae nga ahua tangata katoa o te Iwi Maori
ki taua hui ahakoa mano mano kotahi tonu te-
kara, Iuniana, i raro katoa i te whakahaere
a te Minita Maori.
He aha ra i penei ai, i marara ai nga wha-
kaaro i te hokinga mai ki nga kainga, to
waiho ai tenei tau ki te Minita Maori anake
me ona hoa Minita me te Pirimia, ka tu mai
te Iwi me nga kai hautu, kia puta mai ta
ratau whakaotinga, katahi ka marama ki tu
katoa te tika me te hee, ka kitea kua hee, e
te katoa, katahi tou te reo puta noa puta noa,
katahi te Iwi ka tono ki tetahi tau ma ratau,
e marama ana hoki kai te Iwi tou o ratau
whenna e pupuri ana, e kore e tukua e Ture
kia makaia, kua puta hoki te here whenua
Maori
E nui ana te mahara o te kai-tuhi ki nga
kupu poroporoaki a te Minita Maori, ki. nga
Iwi katoa ihui ki Rotorua, i roto i te teneti
nui o Ngaai Terangi,; i ki a . roto tu noa a
waho, kai te puritia aua. kupu e te kai-tuhi,
tena tona wa e puta ai.
Kai te mahara te kai-tuhi ki nga kupu
whakahoki a nga rangatira mo nga kupu a
*
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 13, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
te Minita Maori, he ngawari be rangimarie
he mahaki, ko tahi, tahi, ko te Rangipuawhe
o Tuhourangi o te Iwi o te Arawa, he kupu
nunui ana, ehara i te whakatuma i te hika-
ka, engari he whakariterite i nga kupa a te
Minita Maori, pai ana, tau ana ki te wha-
karongo atu.
Eai te mahara te kai tuhi ki nga kupu
whai tikanga katoa a te Tuuku, me te
Minita Maiori, me nga rangatira o taua hui,
ko enei nga mea e taki mo roto i nga tau
maha, ko nga takaro i mua i te aroaro o te
tama a te Kiingi me tona hoa wahine, kua
mutu era kua oti pai, he tote mo nga tinana
tangata i roto i taua hui, hei kumekume i
nga uaua kia rite ki te karetao.
Kai te tino mahara nui te kai tuhi o enei
korero, ki te tohu whakahonore e mau ana te
tuhituhinga me nga ahua i runga, me te tau,
he mea papari e ona koikara rangatira Ariki,
he mea ata tuku ki roto i te kapunga o te
ringaringa katau o te kai tuhi, he mea i he-
ke mai i tona manawa, aroha, tika, pono,
hei whakatutuki i te aroha atawhai, a ona
tipuna rangatira Ariki i tukua mai ai ki te
Iwi noho wareware, ko te whakapono, ko te
Tiriti, ko te Kura, ko te Kai, ko te Ahi, ko
te Kahu, ko te oranga kore whakawehiwehi,
ko te rangatiratanga uhi ki runga i te hunga
iti, ko te whai rawatanga, ko te whare.
Kai te mau tonu te kakara, te reka, te
nui whakaharahara o te toronga mai o tona
ringa tapu, ki te whakatutaki ki te ringa
katau iti o te kai tuhi, hei here i te whaka-
maharatanga ki roto i te hinengaro, mo nga
taa o te oranga, i hariru ringaringa i te 15
o nga ra o Hune, i te tau o te Ariki, kotahi
mano e iwa rau kotahi, 15 1901,. me waiho
tenei tau te tahi, hei No. 1 ki te kai tuhi.
Kai te mahara nui te kai tuhi ki te tekau
matoru 18 o nga ra o Hune, he ra nui wha-
kaharahara te heke iho a te awha i te rangi,
heoi kihei i maharatia e nga Iwi, i te
kaha o te manaaki e toko ake ana i roto i te
ngakau. Whakarongo ki nga tohutohu a te
Minita Maori me ona Komiti Maori, iti nei
te take kua riro ma te Iwi tonu e too te wa-
ka o te Tuuku me tana wahine me ona hoa,
ki te whare hei taunga atu mo raua, me o
raua Pori; i tungia tetahi taha tetahi o te
matuaiwi whanui, atu ano i te whare hei
taanga tae noa ki te papa o te tereina, i
waenganui nga hoia eke hoiho o Wairarapa
me o ratau Apiha, hei tinana whakaora, arai,
mo te tira Ariki Tuarangi o tawhiti pama-
mao, he mea tono e te Kawanatanga ko ra-
tau hei pa whakaora mo aua Ariki Tuarangi
ki Rotorua-nui-a-kahu e rua nga ropu kohi-
ri, kotahi hei arahi mai, kotahi hei take
whenua, e mahara ana te kai tuhi ki nga
ohaoha a te take whenua, i te taunga atu o
te tira rae o raua Pori ki o ratau aroaro,
Timi Kara te upoko mo te Iwi Maori, ka
tukua te mihi a te Iwi o nga motu e rua
me o raua motu ririki. Na tona reo ake i
tuku atu ki roto ki nga taringa o te Tuuku
o Kaanawata me looka me tona wahine, me
o raua Pori.
Ki ta te kai tuhi titiro atu, ki te ahua o
taua Ariki, i te wa e maka atu ana te Minita
Maori i nga kupu ohaoha a te Iwi Maori, ki
roto i ona taringa, me te mea e tangi ana
tona ngakau mo nga atawhai a tona tipuna,
katahi nei ka moe ake ki te moengaroa, kua
ohangia ki te ao katoa, a, e puritia ana e te
Iwi Maori i runga i te rangimarie. I muri
ka to mai te Tuarangi, ko tona reo ki te Mi-
nita Maori, ko to te Minita reo ki nga ropu
kua hui; ka reka te taringa, ka hopu te
ngakau, kaore he pai i mahue, a, i ngaro atu
ranei i roto i te ohaoha tami, a te Tuarangi.
No te hiku, na te Minita me nga ropu e rua.
Ka mate ka mate, ka ora ka ora, tenei te
tangata puhuruhuru nana i tiki mai whaka-
whiti te ra, upane, upane, upane kaupane
whiti te ra.
Ka pakara i konei nga ropu me te Iwi, kai
te kaha tona te mihi a te rangi ka puta ki roto i
nga kahu. Kaore he aitua i pa ki te Iwi i
tenei ra nui. I roto i te ohaoha a te Tuara-
ngi, me te whakarongo a te Iwi ki te reo o te
Minita Maori, me ana tikanga i roto i tenei
hui, na enei katoa i whakaara mai te tau
1896.
Waiata :—
Te tangi a taku ihu
E whakamakuru nei,
Ko au pea-e
Te turia ki runga
Nga mahihi whare.
Koe ki runga o Hikurangi,
Ma Tamahau an e whakakoia
E tika te kupu a Timi Kara,
Ka piki nga rongo o te Iwi
Kei runga.
Hapainga atu au,
Ki runga o nga Ture,
Kia whakarongo mai Pirimia i te whare
Hei panui atu ki nga Iwi o te ao;
Ki taku whakaaro,
He makau tipu koe,
Ka mutu pea e nga rangi hanihani.
Tenei ia ano ra te aroha ka titia,
Ma te hau o runga e tiki mai e peehi,
I te weherua po i haere ai korua.
He kai mutunga reka,
Ki taku tinana nei.
No hea nga mate
E patu ra i aku hoa,
Te Karawhiu ai.
Ki te tika i ahau,
Kei noho au i te ao,
Hei wene au ma te ngutu-u.
Ko nga taonga o te mokopuna a te Kuini
Wikitoria tama a te Kiingi, i mahue iho ki
nga Iwi Maori, ko te ohaoha ko te hei kaki,
hei tangi-wai ki to Iwi, hei toha, hei wha-
kamaharatanga, hei here, hei paihere ki roto
ki te mana huihui o te tau 1810, ko ana Mi-
nita i tenei motu hei tiaki hei matua.
He nui whakaharahara rawa ia ki te kai
tuhi enei taonga homai a-ringa, e te tama
mea ake nei ku Kiingi, ki nga Iwi maha ki
runga i nga moana me nga tua-whenua.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Tari o te Minita Maori, Poneke
Oketopa 24th 1901.
Ki Te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
Tukua tenei kia perehitia kia kite te Motu.
He whakamaharatanga:
Ki nga kai-tohutohu Kaunihera, ki nga Ti-
amana me nga Mema o nga Kaunihera Mao
ri i whakaturia i raro i te mana o "Te Ture
Kaunihera Maori 1900."
Tena Koutou :
Kua taka tenei te tau o muri iho i te paahi-
tanga a te Paremata i te Ture, nana nei kou-
tou i whakawhiwhi ki nga turanga e tu mai
na koutou. E hari ana au, i taku rongo ake
i to koutou ngakau nui ki te whakahaere i nga
tikanga o taua Tare, ina hoki tetahi o nga
tohu nui, ko nga ture me nga tikanga wha-
kahaere, kua tukua mai nei e koutou kia wha-
kamanaia e te Kawana. E pai katoa ana te
aronga o a koutou mea i tuku mai nei, otira
tera ano nga wahi i takoto rereke ai nga ti-
kanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa
e pa ana aua tikanga mo te take kotahi.
Ko toku hiahia mehemea e taea kia riterite
a koutou tikanga e hanga ai, ara, kia rite te
kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia
ahua riterite hoki nga wahi, e whakahaua
ana mo te takahi i nga ture, ara, mo nga ti-
kanga e hangaia ana e pa ana ki te take, ko-
tahi. No reira i tangohia ai e au nga tika-
nga a nga Kaunihera, kua tae mai nei ki au.
hei kaupapa mo tetahi tauira tenei ka tukua
atu hei titiro, hei whiriwhiri ma koutou.
Ehara i te mea e tono atu ana au kia koutou
kia whakaaetia katoatia mai nga kupu o taua
tauira. Me ata titiro ano koutou ki te ahua
o o koutou takiwa, ka whiriwhiri ai mehemea
ranei ka tika, tetahi etahi ranei o ehei tika-
nga kia Koutou, me whakatikatika ranei.
Tera ano hoki koutou e hanga i etahi atu ti-
kanga i waho atu o enei ka takua atu nei. Te-
ra au e tahuri nui ki te whiriwhiri i ena ina
tae mai ki au. Heoi ano.
Na Timi Kara.
(J. Carroll)
Minita mo te Taha Maori.
KA UNIHERA MAORI O TE TAKIWA
—MAORI O .—
Tenei te Kaunihera Maori o te Takiwa Ma-
ori o
I whakaturia i raro i "Te Ture Kaunihera Ma-
ori 1900" ka hanga nei i enei tikanga-wha-
kahaere i raro i te mana o taua ture, me ti-
mata te whai-mana o aua tikanga-whakaha-
ere a te wa e whakaaetia ai e te Kawana, ine
te panuitanga o aua mea iroto i te Gazette
me te Kahiti:—
Whakamarama.
I roto i enei tikanga-whakahaere, mehe-
mea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu
e whai ake nei, a mehemea kaore i motuhake
te takoto a etahi atu whakamaramatanga, ko-
ia enei o ratou tikanga : —
"Taua Ture" tona tikanga ko "Te Ture
Kaunihera Maori 1900."
"Te Kaunihera" tona tikanga ko te Kau-
nihera Maori o te Takiwa Maori
o i whakaturia i raro i taua Tore.
"Komtii" ara "Komiti Marae" tona tika-
nga ko te Komiti Marae o tetahi
kainga Maori i whakaturia e te Kauni-
hera i raro i nga tikanga o taua Ture.
"Takiwa" tona tikanga ko te Takiwa Ma-
ori o i panuitia e te Kawana
i raro i taua Ture, i tana panuitauga
o te 26 o nga ra o Tihema 1900.
"Taone Maori" tona tikanga he Taone
Maori i whakaturia i raro i "Te Ture
Taone Maori 1895.
"Whkatakotoria" tona tikanga i whaka-
takotoria e nga tikanga-whakahaere i
hangaia i raro i taua Ture, e enei
tikanga-whakahaere ranei.
(A). TE ORA ME TE NOHO TIKA.
(Tekiona 16 Rarangi 1.)
1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate i wa-
enganui i te 15 o nga ra o Maehe me te 15 o
nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia aua ra),
i roto i te tau, me tanu i roto i nga ra e wha
i muri iho i te matenga ; a mehemea ka ma-
te i waenganui i te 16 o nga ra o Hepetema
me te I4 o nga ra o maehe (e uru ana ano ia
aua ra) me tanu i roto i nga ra e toru i muri
iho i te matenga haunga ia mehemea ka ta-
koto ke te whakahau a te Kaunihera, mehe-
mea ranei ka takoto ke tetahi ata tikanga o
tetahi Ture o te Paremata.
2. Ma nga whanaunga tata o te tupapaku, a,
mehemea kei te ngaro ke ratau, ma te tangata
nona te- whare, e noho ana ranei i roto i te-
whare i mate ai te tupapaku, mana e whaka-
tutuki nga tikanga o te tikanga-whakahaere
i runga ake nei, a ka whakaekea te he ki ru-
nga ki a ratau, ki tetahi ranei o ratau mo te
takahi i taua tikanga-whakahaere, i runga
i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei
kia whiua ki te moni kia kaua o neke ake i
te kotahi pauna.
3. E kore rawa e pai, haunga ia mehemea
e whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanu-
mia te tupapaku ki tetahi wahi ke atu i te
urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapa-
ku e nga tangata Maori o tetahi Kainga
Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea
ranei e ratau, e tetahi atu ropu whaimana
ranei, hei urupa tanumanga, tupapaku.
4 Kaua rawa e whakatakotoria te tupapa-
ku ki nga roro, ki nga marae ranei o nga
whare nunui, engari me whakatakato ki te-
tahi atu wahi i rahaki e tata ana mai e wha-
karitea e te Tiamana o te Komiti Marae, e te
Mema Kaunihera ranei o te wahanga o te
takiwa.
5. Ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui
atu, penei i te Ahua A e mau nei i te Kupu
Apiti, ki te tangata, nona teta-
hi whare, ki te tangata ranei e noho ana i ro-
to i tetahi whare i roto i tetahi Kainga (ha-
unga i nga Kauta rae nga whare tu noa o
waho) mehemea e hangaia ana taua whare
i muri iho i te mananga o enei tikanga-wha-
kahaere, hei whakahau atu kia hangaia he
paroa mo taua whare (i roto ano i te wa e
whakaritea e taua panui) kia tika ki te wha-
kaaro o te Kaunihera, o tetahi tangata, o te-
tahi ropu ranei e whakamanaia e ia.
6. Mehemea i muri iho i te taenga atu o
taua panui ki a ia, ka turi tetahi tangata, ka
kore ranei e whakarite i te whakahau s taua
panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua
panui, i tetahi atu takiwa ranei e takua atu
e te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia ki te
moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna.
7. Ka ahei te Kaunihera (ki te whakaaro
ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia
nei e te tikanga-whakahaere tua-rima) ki te
tuku pauni atu, penei i te Ahua B e mau nei
i te kupu Apiti, ki te tangata nona tetahi
whare, ki te tangata ranei e noho ana i roto i
tetahi whare e whakamaramatia nei e te ti-
kanga-whakahaere tuarima, hei whakahau
atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua
whare, kia kana e hoki iho i te kotahi putu
te rewa ake i te whenua ; a mehemea i mu- •
ri iho i te taenga atu o tana panui ki
a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi
ranei ki te whakatutuki i te whakahau
a taua panui i roto i te wa i wha-
karitea, e tika ana kia whiua ia ki te moni
kia kaua e neke ake i te kotahi pauna.
(B). NOA WHARE PAKU.
(Tekiona 16 Rarangi 2.)
8. Ka ahei te Tiamana o te Kaunihera,
tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 13, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 15th 1901. [Wharangi No. 4]
te Kaunihera mo tora cake, ki te tuku panui
atu ki te tangata nona, ki te tangata ranei e
noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e
kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia
e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia
taua whare i roto i tetahi takiwa e whakari-
tea i roto i taua panui, penei i te ahua "C"
e mau nei i te Kupu Apiti. A mehemea i
muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia,
ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei ki
te whakatutuki i te whakahau a taua panui, e
tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e
neke atu i te Kotahi pauna mo te hara tua-
tahi, kia kaua e neke atu i te Rua pauna mo
ia haranga o muri iho.
9. Ka ahei te Kaunihera ki te whakahau
kia haria atu, kia whakahoutia, kia whaka-
korea ranei tetahi whare e paru ana e kino
ana, mehemea ki tana whakaaro e kore e pai
kia nohoia tera tu whare e te tangata, mehe-
mea te tangata nona te whare, te tangata ra-
nei e noho ana i roto i taua whare, ina tae
mai he whakahau ki a ia kia whakapaia, kia
whakahoutia, kia whakakorea ranei taua
whare, ka kore e rongo ki taua whakahau, ko
nga moni a te Kaunihera e pau i taua wha-
kapainga, whakahoutanga, whakakorenga
ranei, me takoto mai hei nama ma taua ta-
ngata ki te Kaunihera, a e taea te whai atu
ki roto i te kooti whakawa Tuturu.
10. Kei nga komiti Maori te whakaaro ki
te whakangawari i te tikanga-whakahaere
tuarima me te tikanga-whakahaere tuaono i
runga ake nei mehemea ka tupono he kau-
matua, he mate, he ngoikore ranei, te tanga-
ta nona, a e noho ana ranei i roto i aua tu
whare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa
uaua aua tikanga ki taua tangata, engari
me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Ma-
rae ki te Tiama ca o te Kaunihera tera ahua
a hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i teta-
hi huarahi e taea ai e ia te whakapau he
moni hei whakapai i aua tu whare o aua ta-
ngata, Kaumatua, mate, ngoikore ranei i roto
ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu
nei taumahatanga mo aua tu tangata.
(C). NGA PARU O TE MARAE.
(Tekiona 16, Rarangi 8.)
11. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga
ranei e whiua, e whakatakotoria, e tukua ra-
nei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, i te-
tahi awa wai, mehemea e rere ana ma roto
ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a,
mehemea taua awa e meatia ana hei wai inu,
hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kai-
nga, o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi
ana, e tu tahi ana ranei i te taha o taua pu-
na, awa ranei.
12. E kore e pai kia whakahauputia, kia
waiho kia takoto ana e tetahi tangata te paru,
te mea kino, te mea rukenga ranei i te Marae,
i nga taha ranei o tona kainga, e whai puta-
ke mai ai mo te mace, e puta mai ai ranei te
haunga.
13. Kaua e tanumia te hoiho te kau te
hipi te kuri, tetahi atu Kararehe ranei, ki
roto i te rohe o tetahi kainga Maori.
14. E kore e pai kia whiua atu. kia waiho
ranei tetahi Kararehe kua mate, ki runga i
tetahi waahi i roto i tetahi kainga Maori, e
puta mai ai te haunga kino.
15. Ki te takahi te tangata i tetahi o nga
tikanga-whakahaere Nama 11, 12, 13, me te
14 kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana
kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake
i te kotahi pauna.
(D). Mo TE HAURANGI.
(Tekiona 16, Rarangi 4.)
16. Kaua he Waipiro e tukua, e haria mai
e inumia ranei ki tetahi hui Maori, ahakoa
be aha te putake o taua hui, ahakoa e tu ki
roto ki tetahi pa Maori, ki tetahi atu waahi
ranei i roto i te takiwa, haaunga ia nga tao-
ne, ara nga rota Pakeha i roto i nga taone
Maori.
17. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga
i te karanga, me tau ki runga i te tangata, i
nga tangata ranei nana to karanga, te whiu,
mehemea ia, ratau ranei, ka tuku, ka mea
ranei kia tukua be Waipiro ki nga manuhiri,
ki te tangata whenua ranei, ki etahi, ki
tetahi ranei o ratau, kia kaua e neke atu
i te tekau pauna.
18. Ki te kitea tetahi pangaia e haurangi
ana i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whiua
iu ki te moni kia kaua e iti iho i te tekau he-
reni, kia kana e neke atu i te rua pauna.
19. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi
ana i roto i tetahi kainga Maori, ka ahei kia
whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te
«rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e
neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua,
kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia
haranga o muri iho.
20. Tera e whai hara te tangata mehemea—
(1.) I a ia e haurangi ana, ka tomo ia ki
roto i tetahi whare runanga, whare
karakia, i tetahi atu whare ranei o
te katoa i roto i te kainga.
(2.) Ka hari ia i te waipiro ki roto i tetahi
whare runanga, whare karakia, whare
ranei o te katoa.
(3.) Ka inu ia, ka mea ranei kia inu tetahi
atu tangata, i te waipiro i roto i
tetahi whare-runanga, whare karakia
whare ranei o te katoa.
A, ko taua tangata me whiu ki te moni,
kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua
e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tua-
tahi, a, kia kaua e neke atu i te rua pauna
mo ia haranga i muri iho.
(E). NGA TOHUNGA.
(Tekiona 16, Rarangi 5.)
21. E kore rawa e tika tetahi tohunga,
tetahi tangata ranei e kiia ana he tohunga
ki te mea kia kaukau tetahi turoro, e mahia
ana e ia, ki te wai matao.
22. E kore e tika kia . arai, kia whakara-
ruraru ranei, tetahi tohunga, kei tae mai he
takuta ki taua turoro, kei mahia ranei ki nga
rongoa Pakeha e rite ana mo tona mate, e
e whakaritea ranei e te takuta mo taua mate.
23. E kore rawa e tika tetahi tangata, e
kiia ana he tohunga, kia tono moni, taonga
ranei, hei utu mo tana mahi.
24. Ko te tangata e takahi ans i tetahi o
nga tikanga whakahaere 20, 21, me te 22, e
tika ana kia whiua ki te moni kia kaua e ne-
ke atu i te tekau pauna.
25. Mehemea i runga i te whakahaere a
tetahi tangata e kiia ana he tohunga, ka hui-
huia e ia tetahi ropu tangata, a ka noho i
tetahi kainga, ka haere atu ranei i tetahi
kainga ki tetahi atu kainga me taua ropu, a
ka whakaaro te Kaunihera, tetahi Komiti
Marae ranei, tera e pa he raruraru, he mate
ranei, ki nga tangata o tetahi kainga, ki te-
tahi ranei o ratau, ara, ka pau a ratau kai, o
ratau rawa ranei, ka pa mai ranei tetahi atu
mate, ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui
atu ki taua tangata kia whakamutua tana
mahi, a ki te tohe ia, ka ahei te Kaunihera
ki te whiu i a ia ki te moni, kia kaua e neke
atu i te rima tekau pauna.
26. Ka ahei te Kaunihera ki te whakaputa
raihana, i runga ano ia i te ata uiui, ki nga
tangata e matau ana ki te mahi i nga rakau
Maori, me nga wai-rakau, mo te wa, a i ru-
nga i nga tikanga e kitea e te Kaunihera he
tika. Me whaimana taua raihana ki roto
snake i te takiwa.
(F). REHITATANGA-KURI.
(Tekiona 16, Rarangi 7.)
27. Ko te utu mo te rehitatanga o te kuri
a tetahi Maori i roto i te takiwa, kua neke
atu i te ono marama te pakeke, e hereni.
Engari ko te utu mo te rehitatanga o nga
kuri e meatia ana hei mahi hipi anake, kau
anake ranei, hei patu rapeti anake ranei e .
28. Me utu te moni rehita, a me rehita te
kuri ki te Tari o te Kaunihera, ki nga tanga-
ta ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o te
Kaunihera hei kohi i taua moni, a hei rehita
kuri.
(G). NGA KAI-HOKO TAONOA.
(Tekiona 16, Rarangi 18.)
29. Me pa enei tikanga e whai ake nei ki
nga Inia, ki nga Ahiria, me era atu tangata
harihari haere i te taonga hei hokohoko ki roto
i nga kainga Maori o roto o te takiwa, ara:—
(1.) Kia whiwhi rawa taua tangata ki te
raihana a te Kaunihera, ka ahei ai
ki te hokohoko taonga i roto i nga
kainga Maori o te takiwa.
(2.) Ko taua raihana me penei i te ahua
D, a ka whaimana mo te takiwa ka-
toa o te Kaunihera, a ko te utu mo
tana raihana kia rua pauna.
(3.) Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei
o te Kaunihera, tetahi ranei o nga
mema o te Kaunihera i whakamana-
ia e te Kaunihera hei pera ki te wha-
kaputa i taua raihana.
(4.) Ko nga moni katoa e utua ana mo nga
raihana, nae tuku ki te Tari o te Ka-
unihera.
(5.) Ki te pokanoa te tangata kaore ona
raihana ki te hokohoko taonga i roto
i nga pa Maori o te takiwa, ka whiua
ia ki te moni kia kaua e neke ake i
te rima pauna.
3O. Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei,
tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tia-
mana ranei o te Komiti Marae o tetahi kainga
kei reira nei tetahi hui e tu ana, ki te wha-
kaputa raihana ki tetahi tangata e hiahia ana
ki te hokohoko taonga i taua hui, ko te utu
mo taua raihana kia tekau hereni. Ko te
mana o taua raihana mo te wa anake o taua
hui, kaua e roa atu. Ki te hokohoko taonga
tetahi tangata i taua hui, a kaore ona raiha-
na penei, kaore ranei ona raihana i raro i
etahi atu o nga tikanga-whakahaere i runga
ake nei, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia
kaua e neke atu i te rima pauna.
(H). TE KAI-TUPEKA.
(Tekiona 16, Rarangi 14.)
31. Ka whai hara te tangata, ahakoa he
Pakeha he Maori ranei, e hoko ana, e hoatu
ana ranei i te hikareti, i te tupeka, i te toro-
ri ranei ki tetahi tamaiti Maori, kaore nei
ano nga tau i eke ki te tekau-marima a e
tika ana kia whiua ki te moni kia kaua e ne-
ke atu i te rima pauna.
82. Ka whai hara tetahi tamaiti Maori,
kaore nei ano i eke nga tau ki te tekau-ma-
rima, mehemea ia ka kai i te tupeka, i te
torori ranei, i te hikareti, i tetahi waahi ra-
nei o te hikareti, a e tika ana kia whiua ia ki
te moni kia kaoa e neke atu i te rima hereni
mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te
tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e
neke atu i te kotahi paana mo te hara tua-
toru, mo ia haranga ranei o muri iho.
(J). NGA PUREI-MONI.
(Tekiona 16, Rarangi 15.)
83. E kore e ahei kia hangaia he whare
piriote, kia whakaturia ranei he teepu pirio-
te ki roto i tetahi kainga Maori, ki roto ranei
i tetahi waahi e te takiwa, haaunga ia nga
taone i ata panuitia hei taone, me nga kai-
nga o nga Pakeha. Engari ka pa noa atu
nga tikanga o tenei rarangi ki nga rota Maori
i roto i nga taone Maori. Ki te takahia tenei
tikanga-whakahaere ka whiua te tangata ki
te moni kia kaua e neke atu i te £25, a ka
ahei te Kaunihera ki te neke atu, a ki te wha-
kakore i te ruuma piriote me te teepu, a e
kore e whai raruraru te Kaunihera i te wha-
inga, i tera huarahi.
(Ko enei ranei.)
34. Ko te tangata, ahakoa he Maori he
aha ranei, e hiahia ana ki te whakatu whare
piriote ki roto i tetahi kainga Maori, a ko te-
tangata Maori e hiahia ana ki te whakatu
whare piriote ki tetahi atu waahi i roto i te
takiwa, haaunga ia nga taone (engari nga
rota Maori i roto i nga taone) me nga kainga.
Pakeha, me whiwhi i te tuatahi ki te raiha-
na a te Kaunihera, ma te Kaunihera e wha-
kaputa i runga i nga tikanga e whai ake
nei:—
(a). Ko taua raihana me penei i te ahua E
e mau nei i te kupu apiti.
(b). Ko te utu mo taua raihana kia tekau
pauna.
(c). Ko te wa e mana ai taua raihana, kia
kotahi tau i muri iho i te ra i tuhia
ai (haaunga ia mehemea ka whaka-
korea e te Kaunihera i runga i nga
tikanga i raro iho nei.) I
(d). Ko nga whare piriote me hanga kia i
whai huarahi mo te hau ki roto ki |
waho, a me ata tiaki pai kia kaua e-
paru.
• (e). Me puare nga whare piriote i nga
ra noa o te wiki, i waenganui i te 9
o nga haora o te ata me te 10 o nga
haora o te po, ko te tangata e takahi
ana i tenei tikanga-whakahaere, ku
ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua
e neke atu i te kotahi pauna mo te
hara kia tahi, kia kaua e neke atu i
te rua pauna mo te hara tuarua, a ki
te hara i muri iho e ahei ana kia
whakakorea tona raihana.
(f). E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti
Maori, kaore nei ano i eke nga tau I
ki te tekau marima, km purei piriote-
i roto i tetahi whare piriote whai B
raihana, a mehemea ka kitea e purei 1
ana i reira, ka ahei kia whiua te ta- 1
ngata i a ia te raihana, te tangata: i
ranei e tiaki ana i te whare piriote, S
ki te moni kia kaua e neke atu i te 1
rima pauna mo te hara tuatahi, a mo- I
te hara tuarua ka ahei te Kaunihera
ki te whakakore i te raihana. i
(g). Ki te hiahia kia whakahoutia te rai- i
hana me tuku mai te tono i mua atu
o te wa e mutu ai te mana o te |
raihana. i
85. Ko te tamaiti Maori kaore nei ano nga 1
|
|
5 5 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 13, 0 TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5] Paketapu Mohi Turei Hurunuiorangi Papawai Poneke Katerina Rihara Ihaia Ohipera Auckland Wairarapa Wiremu Whanganui Raniera te Iho Te Manihera Piripi Te Maari Ngatuere Hikawera Mahupuku K. Reihana M. Hikairo R. Ukiaki H. H. M. Hanita Whakairi Rangi R. A. Ropoama Mereana Reiri Hoonehimu Reiri Wirihita To Atiu Hutahi Atiu Neta Anikanara Maramana Timi Rahui Kawana Umaikaihau Mita Noti Hanita
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 13, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, TUREI OKETOPA 15th 1901. [Wharangi No. 6]
ki muri i runga tona i te paraa nga konohi
me nga ringa, no nga ra o Hepetema katahi
ano ka makere mai nga ringa, hou tonu atu
nga ringa o te tangata ki te kawe i te taewa
ki raro ki te whenua ; i tae au kia kite i nga
morehu o te Whiti-o-tu, ka kite au i te ma-
hinga kai, ko te nui o te ngakinga taewa 17
eka, be mea huri na te hapara kokohu, ka
rawe ra nga ari o Kaina ahu whenua.
Ko Tamati Wiremu he nui tana maara ta-
ewa hei tohau, mau e mohio ki nga eka e
parautia ana e te taparawhara i te wiki, e 8
ona tino wiki e parau ana, tera pea e neke
atu i ta nga tangata o te Whiti-o-tu, haau-
nga ia taku nei, he kohanga Tikaokao noa
te rahi, engari ka puta mai ana ona hua, ka
noho au mo nga marama tekau marua, ka
tae hoki ki te ra mahi. Heoi ano na to ko-
utou hoa pono.
Rihara Te Parera Ihaia.
Te Puke.
Hepetema 80th, 1901.
Ki te Honore Etita o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" tena koe, me toou whare katoa, i roto
i nga manaakitanga a te Ariki amene.
E Inoi atu ana ki to Honore rangatira kia
taia atu e koe nga kupu nei, ara, ko te tae-
nga mai o to tatau whanaunga i mahue atu
ra i te hekenga mai o nga Waka kua panuitia
ra e au, i heke mai nei i nga motu o Hawaiki,
a, koia tenei te uri rangatira o tatau tipuna,
i mahue atu ra ki tua o nga ngaru tuatea o
te moana uriuri.
Ko te Kiingi o Hawaiki me tona hoa wa-
hine i tae mai ki Rotoroa, i nga ra timatanga
mai o Hepetema nei, i haere mai kia kite i
te lngoa rongonui nei i Rotorua-nui-a-kahu,
a, kia kite hoki i nga tangata o te Iwi, i mau
ai te Ingoa nei a te Arawa, he Waka ke hoki
taua Ingoa ki toona rongo i ona mataa tipu-
na i Hawaiki, a me toona rongo ano no Ta-
matekapua taua Waka, a, me tona mohio ano
he uri ia na te tangata o taua Waka ra, a,
haere mai nei ia, a, noona i Akarana ka tino
mohio ia, ka rongo kite pakeha ko nga tangata
o Rotorua na Tamatekapua anake, no tana
Waka katoa, a tae mai ia ki te Kereene Ho-
teera, i te ata i te 9 o nga haora ka haere ki
tona tipuna ki a Tamatekapua, be nui a te
Arawa i hui ki a ia me tona hoa wahine, he
nui nga mihi ki a raua, me a taua Kiingi ho-
ki, he mihi kia te Arawa, a, whakamarama
tonu mai i a te Arawa Waka, i a Tamateka-
pua raua ko Ngatoroirangi, ko nga tino uri
tera atua mataa ko nga matua o aua tanga-
ta ko Rakauri me Houmaitawhiti, a i taki ia
i a ia i tona paanga kia aua tangata a puta
iho ki a ia, te kaumawhitu 17 te 18, heoi ko
nga kupa nui a te Arawa ki taua Kiingi ko
te waiata nei na; Tikina mai tirohia te nei
ano au te kohi atu nei i te kokou ri maranga
ana mai tepu na te taraangi, kaati ake i enei
kupu o te waiata nei. Katahi ka whiua te
taonga, te whariki, te piupiu, te kete wha-
kairo, a me era atu taonga, ka whai kupu
atu ki a ia, mei tae mai ano he rongo ou kei
te haere mai koe te tangata nui o Hawaiki,
o te kainga i heke mai ai enei o tupuna, pe-
nei kua taka taane ata to matau Waka ki te
whakanui i a koe me to hoa wahine, penei ka
karangatia ano a te Arawa ake ki te whaka-
tau ia. koe, ka utua e te Kiingi, ka mohio au
ki a te Arawa Iwi o runga i te Waka, he I-
ngoa nui tenei Waka, a ka mohio nei au kia
koutou me to koutou whenua atahua he nui
nga mea e kororiatia ai e te ngakau e nga
tangata nunui, a ka hoki au ka hoki mai ano
kia koutou, e kote e roa ki tua ata pea i te
3 marama, heoi hoki ana ki tona Hoteera me
ana taonga, katahi ka tonoa mai tona kai-
whakahaere ki te mau mai i nga moni, e ta-
koto kau ana nga moni ra, kua kitea atu e-
hara i te utu mo nga taonga ra, engari he
aha ranei i te nui rawa ata o tera tu aroha,
ka puta te kapa a te wahine i whiu tuatahi i
te taonga mo te Kiingi, taka kupu ki a koe,
whakahokia ena moni kaore au e tango, a
i tera ano kua pera pera katoa, a hoki atu
ana te tangata a te Kiingi, a henui nga ra
ona ka hoki, heoi tena.
Tenei tetahi mea tauhou rawa atu, henai
nga tangata i haere kia kite, ko Kapene Mea
tetahi, ka tae ki te takiwa i te ngawha, kei
waenganui o Karorere Whakaaitu, ka hu te
ngawha aua ake ki runga, ka oma te Iwi nei
me o ratau hoiho kia tawhiti raws ka titiro
ata ai, ka kitea atu kaa hanga te mamaoa
auahi ra hei tangata, te mahunga tatu ata ki
nga waewae, nga makawe me nga kakaha
me te hanga katoa he wahine tuturu, tera
*
etahi Pakeha kei ranga e whakaahua ans i
taua mea, a kua mau kei roto i te hua a aua
Pakeha nei. Heoi noa ake e "Te Puke" kia
ora koutoua nga hunga mahi i te pepa.
T. H. Tarakawa.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikuranga"
E te hoa i roto i te ngakau pouri kia
maia kia kaha i roto i nga whakamamaetanga
maha o tenei ao pahemohemo.
Panuitia atu te matenga o Hoani Ruru o
Turanga-nui-a-rua, o te Wairoa-tapokorau,
e Mohaka-koea, tae ata ki te Riu-o-heretau-
nga. He tangata totika whai whakaaro
mohio ki te korero, he mahunga takiri, he
rangatira ano hoki, he uri no te Huki me te
Kahu-ote-rangi, no Hauiti, no Porourangi,
no Rongowhakaata. He ari ano hoki a
Hoani Ruru no nga Kiingi o mua, ara, no
Kahungunu, no Rongomaiwahine, no Tama-
nuhiri. Heoi me whakaatu i konei te take
o te mate o Hoani Rara. I te Turei i te 10
o nga ra o Hepetema 1901 i te 12 o nga ha-
ora i te awatea, ka moe a Hoani Ruru i ru-
nga i tona moenga, moe rawa iho ia e tu ana
te taapu wai wera, ka kite atu tona Wairua
e noho ana tetahi tangata i te taha o te taa-
pu wai wera, e karanga ana mai ki a ia, e
Hoani Puru, a Hoani Ruru, haramai ki te
horoi i a koe, kaua e wehi ko Raniera Poro-
piti ahau i makaia ra ki roto ki te Ana o nga
Raiona, kihei ra i makenu tetahi waahi oku,
katahi tona Wairua ka haere ki roto ki te
taapu wai wera, ka tae te wai ki ona turi,
katahi ia ka titiro kua maku tona tarau, ka
hoki ia. waho o te taapu, ka oho ake ia he
moe taana, ka whakaaroaro ia ki tona moe,
ka ki atu ia kia Pera Karauria ka 18 tau te
pakeke, kia whiriwhiri tahi raua i te ritenga
o tona moe, kaore i koiero atu a Pera, ka ki
atu a Hoani me whakarite e au taku moe,
me haere koe ki te paera wai wera kia horoi
ahau i a au, kaore i roa i a Pera Karauria
kua mahana te wai kua ringitia ki roto i te
taapu, ka haere a Hoani Ruru ki roto i te
taapu wai mahana, ka haere a Pera ki te ku-
ki kai ma raua, ka paahi te wati ki te 4 o nga
haora o te ahiahi, kaore i roa a Hoani Ruru
ki roto i te taapu wai mahana ka hoki ki
waho, ka takoto atu ki runga i tona peeti
hemo tona atu, kaore hoki i korikori ake,
whakaara atu ai tona hoa koua mataotao
noa atu, kaore hoki i hoki tuarua te rongo,
kotahi atu koua hemo a Hoani, heoi pa ka-
toa ki ona waahi te rongo puta noa te rohe
katoa o Turanga. Ko te Ingoa o te kainga
i hemo nei a Hoani ko te Pahou, he kainga
nui tenei no Rongowhakaata, no Naati-maru,
heoi kua hemo nei a Hoani, kua haria atu e
Raniera Poropiti tona Wairua ki te rangi,
kua nehua tona tinana ki te urupa ona tipu-
na ona matua, ma koutou e tangi mai i
kona ki nga mate o to koutou tipuna, o to
koutou papa, o to koutou whanaunga, ka
waiho ko te pouri me te mamae ki nga mea i
mahue iho i tenei ao, ka riro ia i te ope Ka-
hurangi.
He uri ano o Hoani Ruru, tokotoru nga
mea taane, kotahi te mea wahine, heoi nei
nga whakamarama.
Na te hoa i roto i te ngakau pouri.
W. H. Peehimana.
Te Reinga waahi o te Wairoa.
Hept 17 1901.
Otaki.
Oketopa 14th 1901.
Ki te Etita o te Puke Ki Hikurangi e hoa
tena koe, he inoi atu tenei naku kia koe kia
tukuna ata ena kupu ruarua ki roto ki ta ta-
tau Pepa, he whakatu kia mohio ai nga ta-
ngata e hiahia ana kite tango Rongoa mo
o ratou Hoiho, kia mohio ai ratou kite utu,
ko te utu mo te Paaka kotahi e toru hereni,
e iwa nga Paaka ka tino ora pai te Hoiho,
ko aua rongoa me hoatu ki roto inga oti me
whakamakuku kia kotahi Paaka ite kainga
kotahi, ahakoa pewhea te mate o te Hoiho,
ka ora ka pata may nga Toke me nga ngaro
e patu nei ite Hoiho, kote Hoiho me here
me hoata ranei ki roto ite tepara ki reira
whangai ai kinga rongoa, ka matu na to kou-
tou hoa.
Na Kipa Te Whatanui.
Ki te Etita kia Purakau Maika, tena
nga pai katoa kia tau kia koe, me tou whare
katoa, koutou ko tamariki, e hika e Renata
tena koe me o hoa, e mahi maina i te taonga
a nga mota e rua nei, ma te Atua koutou e
awhina, e whakakaha, ake ake ake Amene.
Te kupu tuatahi ake, he mihi atu na ma-
tau ki to tatau kaumatua kia Karaitiana Te
Tuaoterangi Te Korou. Haere e koro koru»
ko to taina ko Meiha Pokiha, me ta korua
aitanga tamariki mokopuna, haere ki o ko-
rua tipuna i te po, ka tika nga kupu a to
korua uri a Niniwa, kua tae ano ki o korua
nei ra. Kaati ko korua nei Honore ka taea
ranei te pupuri kaore ranei, ku rite ranei ka
pewhea ranei, otira maku ano e ki ake ka
taea e o korua uri, ka rite tetahi waahi, heoi
ake ena kupu.
Kaati mo to korua karanga ka whakama-
ramatia ake e au:— Ko Rongomaipapa ka
moe ia Tuhourangai ko te Awheoro to mua,
ko Rangiwhakairiao te tuarua, ko Maruaha-
ngaroa te tuatoru, ko Uenukukopako te tua-
wha, ko Hapuriri te tuarima. Ka matu ka
wehea atu nga tokorua ki kona, a Maruaha-
ngaroa me Hapuriri. Ka moe a Uenukuko-
pako i a Rangi-whakapiri ko Whakaue, nana
ko Tawake-heimoa, taana ko Rangi-wewehi,
taana ko Kereru, taana ko Pupuru, taana ko
Pake, taana ko Manu-waero-rua, taana ko
Hineteao, ka moe i a te Pou ko Teitaero
Taranui, ko Meiha Pokiha Taranui.
Heoi ake mo tena, ka whakatutuki au i
taka whakamarama mo nga wehenga Iwi o
te Arawa, me te whakatutuki i nga rangati-
ra ki runga ia wahanga Iwi. E ono era
wehenga lwi o te Arawa.. Na, ko Petera te
Pukuatua te rangatira o te marae i hui nei
nga Iwi ki Rotorua. Kaati i tona ngaro i
taua ra, ko tona tuakana ko Meiha Pokiha te
pou ki te marae, ko Petera te Pukuatua ki
runga i a Ngaati-whakaae, ko te Keepa te
Rangipuawhe kia Tuhourangi, ko te Pokiha
ki runga i a Ngaati-pikiao. A, tenei ano
nga uri, otiia a Tapuika kai Rangiuru, me
nga ari o Hei kai Otawa, ko au tonu kai te
Puke nei e noho ana. Ko te whitu tenei o
nga koata wehenga Iwi o te Arawa, heoi ena
kupu.
Ka huri ake au ki nga korero a te Honore
Takuta Pomare, e koro Tamahau ka pai ka .
pai te taonga te ora, ka marima te korero a
Pomare, mahia mai to tatau taonga, e Taku-
ta Pomare, i ki atu ahau ki a koe i Nupare-
mata, haere mai ki to Iwi Maori Takata ai,
na kua rite taua kupu aku, kua awhinatia
koe e te Kawanatanga, ka pai, heoi ra taku
kupu mutunga ki a koe, kia koe te Honore
o te Iwi Maori, e tama heoi noa ake aku ku-
pu mo runga i o kupu e whakamarama ake
nei.
Ka huri ake au ki te kupu a Niniwa, ka
pai te waiata nei, me nga haka nei ki te ko-
ri pirairaka, i rongo hoki ahau ki etahi ta-
ngata no te Whaiti, e riri ana ki taua manu
na, he korenga no te manu e tae atu kia ra-
tau, i tuku kakano mai ano ratau, tetahi i
kite au e riri ana tetahi tangata mo te kore-
nga o ana korero e taia e taua manu na, he-
oi mo tena. I kite au i te Taihauauru e ta-
utoko katoa ana i te waka nui nei i a te
"Puke Ki Hikurangi" ko te nuinga o nga
tangata kei to tatau "Puke" anake. Koia
ahau ka mea, e hika Renata kia ara to ua,
kia piki ai te Hikurangi na e aa ; heoi taku
pao.
Na te Ipututu Tarakawa.
Te Puke Hept 23rd 1901.
Kaingapai.
Oketopa 2th, 1901.
Ki Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" tena
koe me ou hoa mahi, e panui nei i nga wha-
kaaro a nga Iwi me nga hapu o nga motu,
e panui nei hoki i nga mihi i nga mahi i era
atu painga mo te tinana mo te wairua, e nui
ana hoki tooku whakamihi mo nga korero a
Takuta Pomare, e korero nei i roto i "Te
Puke," a, i rongo tinana hoki au ki tona
mangai e korero ana i nga korero e kore nei
e taea e tetahi tangata te whakahe, ki taaku
ake whakaaro i whakaaro ai, era e puta mai
he tino painga ki o tatau tinana me o tatau
wairua, e whiwhi ai tatau ki tetehi waahi o
te rangatiratanga o te Atua, e whaihua ai
hoki o tatau uri ki runga ki te whenua, e rite
ai hoki te kupa a te Atua e ki ra, kia hua
Kia tini kia kapi ano hoki te mata o te whe-
nua, otira ma te whakari ano i tenei mea i
te tohutohu e tutuki ai e oti ai, e whiwhi ai
ki nga painga mo te tinana me te wairua i
te Atua.
Heoi ka whakaatu au ki oku hoa katoa e
tahi mai ana ki a au, ko te waahi tika hei u-.
nga mai mo a koutou Pukapuka ko Kainga-
pai, otira ka tuhia ki raro nei.
P. M. Tui.
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 13. O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, TUREI OKETOPA 15th 1901. - [Wharangi No. 7]
I Kaingapai. .
I Lower Valley
' Martinborough.
I Kaikoura.
I Hepetema 29th. 1901.
Ki te Etita o "Te Puke" tena koutou ko
I hoa mahi i to tatau taonga i a "Te Puke Ki
I Hikurangi," heoi te mihi, mau e panui ata
I ki "Te Puke." No te 29th, 1901 o tenei ma-
I rama i rewa ai nga poti ki te whai i nga
I Weera, no te ekenga o te poti ki runga i te
[ Weera ka werohia e te pootitia ka tu tana
I Weera no te tuunga katahi ano ka kahakina te
I poti kotahi meneti i haere ai, ko te roa o te
1 waahi i haere ai te Weera nei i roto i te mene-
ti, e rima tekau tiini 50, ka ki hoki te poti i
B te wai, kua rewa katoa nga taapu taura kua
B tae hoki ki te hope o te tangata te wai, ko te
E taumaha o taua Weera e tae ana ki te 12
B
I tana, katahi ka tapahia te taura, na te poti-
I tia ano i tapahi te taura i te takiwa kua tu
I nei te Weera kei te karanga atu te tangata
I whakatere i te poti kia tapahia te taura, ka-
[ ore te potitia e rongo, i runga i te tumanako
I kei puta te Weera, kei te ruku haere tonu te
I potitia i roto i te wai, e haere mai ana hoki
I te wai i te ihu o te poti, tera hoki tetahi ta-
I ngata-kei runga i te poti e karo ana i te tau-
I ra, koi whiwhi ia i te taura ka riro ia i te
Weera te mau. ka tapahia nei te Weera nei
ka riro i a ia e rua nga haeana e 60 whanga-
nga o te taura, ka rere hoki te pootitia ki roto
I i te wai ka kau atu ki tetahi poti, ka hoki
mai ki uta, kotahi haora e noho ana i te ka-
inga ka- kitea ano tetahi Weera, ka haere ano
ratau ki te whai, ka werohia ka mau, no te
4 onga haora ka u mai ki uta, kaore he ta-
ngata i mate o ratau, ko nga Weera katoa i
kitea i tenei ra e 8, kotahi i mau o enei Wee-
ra, ko te Weera tuatahi tenei o tenei tau,
engari kaore ano kia mutu ta ratau patu
Weera, kei waenganui o Oketopa te mutu ai
ka hokihoki ai ki nga kainga ake, ka nui te
manako noa etu o te ngakau mo te hunga
pata Weera e haere ana i waho moana, enga-
ri kotahi te take i kore ai e mau taua Weera
he kino no te meana. Heoi ano nga kupu
korero o konei, kia ora tona rae o taua wha-
naunga, e mahi maina koutou i to tatau
taonga ia "Te Puke" ma te Atua koutou e
awhina, heoi ano.
Manuera Ngatuere.
Teuhi Wairoa. •
Oketopa 28th, 1901.
Kia "Te Puke Ki Hikurangi" e "Te Pa-
ke." tena koe, me toou Komiti katoa, kia ora
koe me toou Komiti katoa, a ma te mea e
korerotia nei e o tatau Minita kai te rangi te
Ariki, maana koe me toou Komiti e tiaki e
whakakaha, heoi kia ora koe me toou Komi-
ti i raro i te Ariki, heoi nei aku mihi kia koe
me toou Komiti katoa. He kupa atu naku
kia koe me toou Komiti, tukua atu aku kupu
ki nga Iwi e rua Maori Pakeha.
E hoa ma he hiana noku kia panuitia atu
toku whakaaro ki nga Marae katoa o Aotea-
roa me te Waipounamu, me era atu motu
atu i waho ato o Niu Tireni, kia rongo i toku
hiahia ina ka panuitia e "Te Puke" ki nga
Iwi katoa,
He Panutanga tenei ki nga Iwi, ki nga reo,
ki nga hapu, ki nga rangatira me nga huihui-
nga tangata katoa, ki nga rangatira katoa,
taane wahine, ki nga pu korero, katoa taane
wahine. E tama tenei whakaaro mo te tunga
o te hui a te Minita Maori a Timi Kara i
Rotorua, nga take i korerotia e te Minita,
e toru nga tino take, mo te Kaunihera Marae
katahi, mo te whare whakairo hei mau ki I-
ngarangi ka rua. ko te kowhiri i nga tangata
hei haere ki Ingarangi ka toru, haaunga ake
etahi o nga take o te hui, engari mo enei
take e toru, tuatahi, ko te Kaunihera kua oti
tena take, waiho ma te Ture whakatikatika
tena e whakaoti, heoi mo tera take, tuarua,
mo te whare whakairo, tuatoru, mo nga ta-
ngata mo te haere ki Ingarangi, e nga ranga
tira taane wahine i runga ra, e nga pu korero
i runga ra, ka Inoia atu au kia koutou i tenei
Inoi; e aku hoa me tuku tenei haere ki I-
ngarangi mo te tau o to tatau Ariki 1903,
koia te take o taku Inoi ki nga rangatira ta-
ne wahine, me nga pu korero, kia nukuhia
taua haere mo te tau 1903, hei reira ka wha-
katutuki ai i taua haere ki Ingarangi, ao
reira i Inoi ai au ki nga rangatira tane wahi-
ne, me nga pu korero me te Iwi katoa, me
nga motu e rua nei. me era atu motu i waho
atu o Niu Tireni, me Inoi tatau ki te Kawa-
na ki te Pirimia ki te Minita Maori kia Timi
Kara me era atu kai-whakahaere a te Kawa-
natanga, mo runga i enei take e korerotia
nei kia nukuhia taua haere ki Ingarangi mo
te tau 1908, ka whakatutuki ai i taua haere
a tatau ki Ingarangi. E nga rangatira tane
wahine, tirohia i te 28 o nga upoko o Kahu-
ngunu, i te 18 te rarangi: Inoia ka whiwhi
koutou, patukia kauakina kia koutou; ua e
nga hoa kia rite te Inoi ki nga mata o a ta-
tau rakau kia te Kawana kia te Pirimia kia
Timi Kara me era atu kai-whakahaere a te
Kawana. E nga hoa koi pouri koutou rao
tenei whakaaro, waiho tenei tau kia whaka-
rongo ana nga Iwi e raa nei, i te ra o te
taenga mai o te Tiuka ki tenei motu, ka ora
nga Iwi e rua Maori Pakeha, koia i hiahia
ai tooku ngakau waiho kia tatu te ora ki nga
Iwi e rua Maori Pakeha, kaati tena.
Mo te ra a to tatau Kiingi o Eruera-VII,
e ke ai ki runga i te Torona ona tipuna ona
matua, i a Mei ia Hune ; taku whakaaro me
ata korero ki to tatau Kawana ki te Pirimia
ki te Minita Maori, me era atu kai-whaka-
haere a te Kawanatanga, me penei nga Iwi e
rua nei Maori Pakeha, me whakanui tonu
tatau i to tatau nei ano moutere i to tatau
nei ano turanga waewae ano, whakanui ai i
to tatau Kiingi i a Eruera-VII, ehara i te
mea era tatau e mangere ki te whakanui i to
tatau Kiingi ia Eruera-VII, kaore, ka mahi
tatau i to tatau nei ano turanga waewae e
huaina nei to tatau motu ko Niu Tireni, e
nga hoa ka mahi tatau mo taua ra, ara, nga
waahi katoa o te ao katoa, mo te ra e eke ai
te Kiingi ki runga i te Torona ona tipuna ona
matua, kaore e pouri tatau me to tatau Ka-
wanatanga, notemea ka mahi te ao katoa i
te ia i te po, mehemea ka kiia e hia nga po
e hia nga ra, e mahi ana mo te ekenga o to
tatau Kiingi ki runga i te Torona, me ki e
4 wiki e pai ana, ma te kore ko te whawhai a
te Poa me te Ingarihi, kotahi te ra me te
hawhe, ko tenei mehemea ka kiia kia rua kia
tora ra e pai ana. me Inoi katoa tatau ki o
tatau hoa kia te Kawanatanga kia te Pirimia
kia te Minita mo tenei whakaaro, heoi mo
ena take. Tuarua, mo nga poupou mo nga
heke mo nga kakaho, mo te taahu, me wa-
wahi taua whare ki nga Iwi o te motu nei,
kia ia Iwi kia ia Iwi o te motu nei, maana
tana turanga e whakairo, maana tana tura e
whakairo i te tu whakairo a ia Iwi a ia Iwi,
mo te ui te Pakeha rereke tenei tatu whaka-
iro, ka kiia na Nia Tireni tenei whakairo, ka
ui te Pakeha na wai tenei whakairo, no te
Waipounamu, ka ui no whea tenei whakairo,
no Rarotonga, ko tenei e nga hoa ki taku
mahara i te Paritu ki te awa o Ahuriri kia
Kahungunu, me tuku kia kotahi ko te pou
taahu o te tuarongo, kaati ki te rohe o Kahu-
ngunu, kia kotahi ma ia Iwi e mau taua o
tenei whare, ma ia Iwi e mau tana o tenei
whare, heoi mo tena take. Tuatoru, me
Inoi ano au ki nga whakaware katoa o nga
motu nei, o Aotearoa me te Waipounamu o
era motu atu, me tautoko mai koutou nga
whakaware i tenei panui, kai konei te painga
kia koe e nga whakaware, i te mea ka ahua
reka tahi korua ko tau takaore i to tatau nei
ano turanga waewae, ka katakata ano te uha
me te toa ia raua na kata ia raua na korero-
rero ko tana takaore, e pai ana i te mea kai
Niu Tireni nei ano e mahi ana te whakaware
me tana takaore, ko tenei me tautoko mai
nga whakaware ki tenei panui, me tere te
tuku i to tautoko ki "Te Puke" kia wawe te
tae mai kia au te utu o tenei panui, haaunga
ia nga whakaware e haere ana raua na ko
tana takaore ki Ingarangi, na ko nga wha-
kaware e noho aua, na ko te takaore e haere
ana ki Ingarangi, me tautoko tenei panui, ki
te kore e tautoko i tenei panui e pai ana,
hei kona ra, e ki ana te whakatauaki, kia au
e tupeke ka whanatu ka haere he puapua ka
taka i aromea he kai ke na te whakaware te
takaore nei kai Ingarangi, kai reira e tirohu-
ra ana mai nga whakaware ki te pata hiriwa
me te pata nooti, koi raru koe i taau takaore,
me tautoko mai koutou, koi pouri koutou no
tua i tera ena kupu he ahua reka, e nga hoa
memea e he ana me tere te whakahe, memea
e tika ana me tere te utu mai, heoi nei nga
kupu i maharatia ake ai e toku whakaaro,
a mehemea kai to tatau Kawanatanga tetahi
kopu e pai ana. Heoi kia ora koutou e te
puehu o Iharaira, na to koutou hoa i raro i
te Ariki.
Na Petera Whakahoro.
Waiotahi Opotiki.
Oketopa 19th 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tena ra koe me ou hoa hoki, kia
ora kia ora tonu a te "Puke" heoi te mihi.
E hoa me tuku atu e koe enei kupu toru-
toru ki roto ki to Nupepa, ara, ki runga i te
te "Puke", maana e hari atu ki ona waahi e
haere ai ia.
I tetahi taima ka haere mai tatahi tanga-
ta, i haere mai ia i te tua-whenua, ka tae
mai ia ki te taha moana, ka kite i te tanga-
ta whenua, katahi ka powhiritia ki roto i te
whare, te urunga o taua ope ki te whare ka
hoatu he kai maana, te taenga atu o nga kai
katahi ka titiro te ope ki nga kai, rereke noa
atu te ahua i ana kai, katahi ia ka kai, no
tona kainga mau tonu iho i tona korokoro,
he mea mahi nui naana katahi ano ka heke,
ka ki atu ano te tangata whenna, kia kaha
te kai kia ora ai, katahi ka ki atu te ope, ka-
ore ahau e kaha ki te kai i o kai, he tiotio ki
toku korokoro, notemea ko aku kai he pai ke
noa atu i enei kai, kaore i tiotio ki te koroko-
ro, katahi ka ki atu te tangata whenua ki
tona ope, kaore ranei e pai kia haere taua ki
tou kainga ? katahi ka ki atu te ope pai noa
atu, me haere taua apopo kia kite hoki koe i
nga kai o toku kainga. I te aonga ake i te
ata ka haere raua, kaore i roa kua tae raua,
katahi ka haria te ope ki te whare, ka tikina
hoki be kai ka hoatu, katahi ka titiro te ope,
ae, rereke noa atu enei kai i aku kai, katahi
ia ka kai, no tona kainga nui atu te pai, ka-
tahi ia ka mahara o koia anake e kai nei i
nga kai kino, ara, ko tona hapu katoa, hiahia
tonu atu ia ki tera whenua he pai no nga kai,
katahi ia ka ki atu ki tona rangatira e hoa
hei konei whaka-whaititia ou hapu o te taha
ki te tua-whenua, ka ara i au he pakanga ma
taua, katahi ka ki atu tetahi pai noa atu,
heoi ko te haeretanga tenei o te tangata nei,
i muri i a ia ka whaka-whaititia e ia ona ha-
pu, kaore i roa ka whaiti katoa mai, katahi ia
ka whakaatu i te take ki ona hapu, te take i
ki atu ai ahau kia hui mai tatau, ko to tatau
maramara whenua e pakangatia ana a te ra a
popo, ara, whawhaitia ai e te taha moana,
ka mutu hoki tona whakaatu katahi ka ki
ona hapu pai noa atu me whawhai e tatau a
popo, ka mutu hoki, i te ata tonu ka wha-
kanohonohoia nga matua mo te riri, nga ma-
tua mo te himene i te karakia, nga matua
mo te Inoi, nga matua mo te kauhau, nga
matua mo te amene i te Inoi, nga matua nao
te ake, ake, ake, amene, nga mataa mo te
wero, nga matua mo te pukana, nga matua
mo te koe, he nui atu ana matua, engari
kaati nei nga mea e whakaatu e au, kaore
hoki i roa kua puta mai te hoa riri, te tae-
nga mai katahi ratau ka riri, mate katoa te
taha ki te moana, kore rawa i riro ia ratau
taua \\vhenua, heoi riro ana ano i te Iwi nona
te whenua. Kaati me whakamarama e au
enei tangata me o raua hapa. Enei tangata
he Kawau ara he Koau, he Koau waitai teta-
hi he Koau wai-maori tetahi, he Aua, he pa-
tiki, he kahawai, nga kai a tetahi, he tuna,
he korokoro, he inanga, he kokopu, nga kai
a tetahi, nga hapu o tetahi, 1 he toroa, 2 he
karoro, 3 he kuaka, 4 be torea, o he tara-
punga, 6 he kuia, 7 he korera, me era atu
ahua o te moana ; nga hapu o te Koau-wai-
maori, 1 he tirairaka, 2 he kaka, 3 he koka-
ko, 4 he koko, o he pipiwharauroa, 6 he ra-
kiraki, 7 he kereru, 8 he ruru, 9 he weka,
me era ahua manu atu hoki o te tua-whenua,
kaati ena, Me whakamarama ahau i enei
manu, ara, i a ratau mahi. Te mahi a te ti-
rairaka koia te tangata wero, koia i penei ai
tana tangi i a ia e tangi na, e parepare na
tona tou. ta te kaka koia te kai hapai i te rau
o te patu, ta te kokako koia te kai himene,
ta te koko koia te kai kauhau, ta te pipiwha-
rauroa koia te kai Inoi, ta te rakiraki koia te
kai penei ake, ake, ake, ta te kereru koia te
kai amene, ta te raru koia te kai pukana, ta
te weka koia te kai koe ; na konei i kaha ai
tenei Iwi ki te riri, he kaha no ratau ki te
whakopono, kaati noa enei kupu. Kia wha-
kamarama ahau i te take o enei kupu i runga
ake nei. Mo tetahi kupu i roto o "Te Puke"
ara, mo te kupu a Pomare takuta e ki nei
ia, me mutu te kai waipiro he mate no te
tangata, e hoa katahi ahau ka kite i tetahi
kupu hee ko tenei, e hoa maka koe e ako atu
e hoa e hara ia au, i te Maori i mahi tenei
kai hai kai, nau ano na te Pakeha, a kia ahu
mai to korero ki te Maori, i na ra mehemea
he Pakeha koe, kaati mehemea koe he Mao-
ri kaati kaore he painga o enei korero, e hoa
titiro ake koe ki te riri a te manu e korero i
|
|
8 8 |
▲back to top |