[NAMA  11, O TE TAU TUAWHA  4.]     WAIRARAPA.   HEPETEMA   MANE  16tb 1901.    [Wharangi No 1]
   TE PUKE  KIHIKURANGI.
                            
                    [PUTEA.]
                    

    Kaua e awangawanga o koutou ngakau ki
  te hoki tuarua, tuatoru, o te kaupapa korero
  i raro iho nei.
    Ko tenei kaupapa korero, he whakatupato
  he tohutohu, he whakau hoki i a tatau ki
  runga ki te ara kotahi o te tohu tangata;
  Kaua e hoki ki mori, kaua e noho i waenga-
  nui, engari titiro atu nga konohi ki mua i te
  aroaro, e kore hoki nga tikanga me nga ture
  a te Iwi pakehe e hoki mai ki muri, engari
  ka piki whakarunga i roto i nga ra o a tatau
  uri.
    No konei whakarongona nga tohutohu a
  nga Rata, whakarongo, titiro, whakaaro te
  Iwi Maori ki nga tohutohu a Maui Wiremu
  Piti-Naera Pomare, o roto i te kahui tamari-
 ki, te hua o nga kupu o nga whakaae a nga
  kaumatua kua mate atu ki te po, i hoatu ai
 nga whenua e ratau mo nga Kura, he mohio
 rawa aua kaumatua ; ina ra kua kite tatau i
 nga hua e ruia ana e a tatau ' taitama.
    kaua e hoha, kaua e tihe, kaua hoki e riri,
 kaua e ki ka pau noa iho a te 'Puke Ki Hi-
 kurangi" mo  enei korero anake, a, ko nga
 korero pai KO nga rongo korero, me nga ko-
 rero whakakata e ngahau ai te kai panui, i
 waenganui i ona hoa.
   Taku kupu, ta to koutou maunga oneone,
 morehu o nga maunga i ea ki runga o nga
 kare o nga wai whakamate, i te wa i o kou-
 tou tipuna. "Te Puke Ki Hikurangi" awhi-
 natia atu nga kupu tohutohu i raro iho nei,
 kaore mai i mua, kaore ano he Rata Pakeha
 i tu noa i roto i te Iwi Maori kauhau ai, i te
 rongo-pai o te tinana kikokiko, i hokoa nei
 ete Atua kinga toto utu nui o tana tama kotahi
 e noho iho nei i te ringa matau o tona ma-
 tua e titiro iho nei ki nga mahi pai, hei apiti
 ki tona Rongo-pai e maha ake ai nga ra ki
 runga ki te whenua. E  kore  au e pai, e
 whakaae wawe atu ki tenei kupu—Kai  te
 hamama tonu te rua tupapaku kaore ona
 makonatanga.  Ki te kore te tohutohu  e
 whakarongona ka rite tonu te hamama o te
 oneone, tena ki te manaakitia te tohutohu ka
 hapa taua kupu.
  Me korero tonu koutou i nga kupu a Taku-
ta Pomare i raro iho nei, ka panui atu ki ro-
to i o koutou takiwa. Pai rawa hei hoa moe
tahi mo nga taitama me nga taitamahine,
mo  nga tangata whai hoa, me nga wahine
whai tamariki kua mate katoa nei ki te one-
one.  E korero ana a Pomare i roto i Aotea
me te Waipounamu, ki te whakaritea e tatau
nga Ture a te Atua mo te tinana kua kauha-
utia nei e ia ki te Iwi, penei kua kore rawa
tatau e kai rongoa, e hiahia atu ranei ki nga
Takuta.

   TAKUTA MAUI WIREMU PITI
       NAERA POMARE.

  Kua  titiro iho te tika i te rangi, kua tipu
ake te pono i te whenua, kua tutaki te mahi
tohu me te pono, kua kihi kia raua te tika
me te rongomau.
    Te Iwi kua tutaki tatau ki nga mea i wha-
  kaarotia e nga kaumatua kua hori ake nei ki
  o ratau moenga, kia whaia te matauranga o
  te heke o muri nei, e kiia nei he Pakeha.
  Koia nga Kura Minita, me nga Kura matau-
  ranga whakaaro-nui o taua Iwi, hoatu ana a
  tatau tamariki kia whakaakona ki aua tika-
  nga, kaa tutaki i tenei wa hei painga mo te
  Iwi.
    I enei tau ka taha nei, ka tu mai ki mua i
  o tatau aroaro he kahui tamariki, no roto i
  aua whare Kura, hei whakamarama ia tatau
  ki nga mea hou o roto o enei ra, mo te wai-
  rua me te tinana, kia hoki mai ai he toi ora
  ki runga i te Iwi, hei whakataki, hei patuki i
  te ara o te ora ki runga ki raro, ki maui ki
  matau, hei pupuri i nga whakatipuranga e
  heke mai ana ki te whenua o te Maori.
    Ko taua kahui tamariki no te Kareti o te
  Aute me era atu Kareti wananga, kua huihui
  o ratau whakaaro me o ratau konohi, ki te
  titiro ki te Iwi Maori me o ratou uri e puhoi
  nei te tipu, ko te waahi tere hohoro, ko te
  heke ki raro kia aitua.
    No te tau o to tatau Ariki kotahi mano e
  waru rau e iwa tekau mawhitu 1897, i tima-
  ta ai ta ratau paihere i te Iwi ki roto ki nga
  tikanga o to ratau whakaakoranga. Ko A-
 pirana T. Ngata nana i tomotomo tuatahi
  te motu, no roto i taua kahui tamariki, ko
 ko taana kupu ki te Iwi, whakapaia te hua-
 rahi o te ora tinana i nga marae me nga ta-
  ngata, he pai mei matao mei mahana ranei,
  ko tenei he mea mahanahana kau, ara. kai
 waenganui te Iwi i nga tikanga e rua e tu ana
 i te tikanga Maori me te tikanga Pakeha, ka
 waiho tenei hei taura kukume i te ora tinana
  ki te po.
   No nga ra timatanga mai o Akuhata nei,
 ka tomokia mai te rohe potae o Rongokako e
 Takuta Maui Wiremu Piti Naera Pomare, he
 mea whakahau e te Kawanatanga kia haere
 ia i te motu i roto i te Iwi Maori, kauhau ai
 i te mate i te ora o te tinana, i ahu mai i te
 Rawhiti, i timata mai tona kauhau i Tama-
 ki, Ngaawapurua, Hamua , Te oreore, Taue-
 ru, me era atu waahi e whakakite ana i te
 ahua o te tinana oneone o te tangata e ora
 nei i te ao, kua korerotia nei e te Karaipitu-
 re, he whare te tinana o te tangata no te
 Atua, kia pai te tiaki i taua whare. No te
 mane 19 o Akuhata nei, ka tae mai a Taku-
 ta Pomare ki Kereitaone, no te wenerei te 21
 o nga ra ka haere ki te Kohunui ki te marae
 o Rakaiwhakairi ; kua huihui nga taane nga
 wahine me nga tamariki, e toru nga ra e
 whakamarama ana i tenei taonga nui i te
 tinana tangata, me te whakaatu ano i nga
paanga mate o tenei wa.
   No te haterei te 24, ka tae a Takuta Po-
mare ki Papawai, ka nekehia tona korero mo
te mane te 26, no te mane te 26, ka tae a
Pomare me A. H. Kumeroa ki Aotearoa i
Papawai, no te 10 a. m. Ka tu te korero, kua
huihui nga tangata katoa o te marae, i konei
a Mohi Turei Minita o Ngaati-porou.
  Pomare.  Ka mihi ki te Iwi, ki nga taane
ki nga wahine me nga tamariki, ka mutu
katahi ka timata tona korero whakamarama
i te matauranga o tona Kuranga, i whaia ai
e ia ki tera taha o nga moana whanui, i hoea

      [NAMA 11, O TE TAU 4.]   TE PUKE  KI HIKURANGI, MANE  HEPETEMA   15th 1901.  [Wharangi No. 2]
       "  "  kakahu.
     Ko te tu i waenganui i nga tikanga e rua
  kai te pekanga tatau o nga huanui e tu ana
   i tenei wa.
                     Whare.
    Me wehewehe te whare, ara, me ruuma
   haere, kia wehe te moe a ia tangata me taa-
  na wahine, me wehe nga tamariki he ruuma
  ano, engari me matapihi ano nga ruuma ka-
   toa, me tarewa te paparahi o raro kia tiketike
  ake i te oneone, kia pata te hau ma raro, me
  mahi he Tumere, kia rite nga mahi o te wha-
  re, ka oti te whare, ka hoatu he peeti mo
  runga ake i te paparahi, kia tarewa ake i te
  paparahi, He  pai te rua putu te tiketike, ka
  hoatu ai ona taonga mo runga e mahana ai
  te tinana, me moe ki runga i taua peeti, kaua
  hei moe i runga i te paparahi, ahakoa tiketike
  ake i te oneone, me peeti nga ruuma moenga
  katoa, me wkakatuhera nga matapihi i nga
  awatea katoa, kia puta atu te hau kino o roto
  i te whare ki waho, kia haramai hoki te hau
  pai o waho ki roto, hei rongoa i nga mea o
  roto i te whare, tae atu ki nga ruuma moe-
  nga, kaati te noho o te kumu ki raro ki te
  oneone, ki te paparahi ranei, engari e noho
  ki runga i te tuuru kia rewa ake i te oneone,
  akona o koutou tinana ki te noho tarewa ake
  i te oneone me te paparahi o te whare; he
  aha hoki te pai o enei kupu kua korerotia atu
  nei mo te whare me ona mea katoa, mehe-
  mea e noho tonu ana te tinana ki te oneone,
  ara, ki runga i te otaota e maku ana, e ma-
  kariri ana, he tare kua homai e te Atua ki te
  tangata, mo enei ahua katoa kua korerotia
  atu nei kia koutou, ki te takahia e te tanga-
  ta, he aha te utu ? he mate ra. He ture to
  nga mea katoa e mahia nei e tatau e kitea
  nei e nga, konohi, tenei mea iti rawa te ngira
  he ture ano tona, ki te takahia e tatau toona
  ture, ka poua ketia ki o tatau tinana, he aha
 te mea e puta mai kia tatau? he mamae he
 mate, He  ture kai runga i te ahi. ki te ta-
 kahia e tatau te ture o te Atua i runga i te
 ahi, ka puta mai he mamae he mate, engari
 na to tatau mohiotanga i mamae i mate etahi
 tangata i te ahi, i te wa mai i nga tipuna, ua
 reira ka tupato ratau me tatau hoki, ko te ahi
 no nga tipuna mai, ko te ngira no tenei wa
 ano i a tatau nei, ko te oneone me nga otaota
 e korero atu nei au kaua e nohoia a runga, he
 mea  tahito no nga tipuna, he pai i to ratau
 wa, he kino ia i to tatau nei wa. Ko nga
 whare huihuinga me matapihi nga taha, a
 mua a muri, me puare he putanga mamaoa i
 te tuanui, hei pikau ake i nga kino o roto, i
 te mamaoa me te haa kino ki a puta atu ki te
 takiwa, me horoi ki te wai pera ano i te wha-
 re moenga, ko te waahi pai hoi tuunga wha-
 re. hei nga waahi tairanga ki runga. Kaore
 he hee i roto i te noho a nga tipuna i nga
 waahi tairanga ki runga o te whenua kia he-
 ke te wai ua kia maroke te oneone; kia ma-
 mao mai hoki i nga harotoroto kaore nei e
 heke te wai mehemea e taea, mehemea he
 awa wai e heke ana i te taha e aua waahi
 tairanga e tu ra nga kainga me nga whare
 ko te tino painga tena mo nga tahi marae o
 tenei wa.
   Kaua e tukua te hau o waho kia puta mai
 ki roto i nga matata o te whare o naianei
 he ngira te ahua o tena tu hau, pepaia pei-
 tatia kia ruru, me hanga he whare turuma
 kia mamao atu i te whare moenga ; ko te mea
 i wehea ai kia motu ke te moenga o ia tangata
 o ia tangata, kia ngongo ai i te hau pai o te
 ora, ko te tangata moe wahine, me wehe ke
 tona moenga, kia tika ai te haere mai o nga
 tamariki.
         NGA  KAI.
   E rua nga kai i homai e te Atua hei kai
 ma te tangata he wai he nau, kia kai tonu
 te tangata i te hau i nga meneti katoa, e rua
 nga hau e kainga ana e te tangata, kotahi o
 aua hau he ture na te Atua kai runga, hei
 whakaatu ki te tangata he kino tena hau ka-
 ua e kainga, ko te ture tenei, ki te pa mai te
 hau ki te ihu o te tangata ka puta mai he
haunga  i roto kia tere te pana e te tupato, he
hau kawe mate tena ki te tangata, ko te hau
pai kawe ora ki tinana o te tangata kaore he
ture, tona paanga mai ki te tangata heke po-
upou tonu ki roto i te tinana, hei whakahae-
re i nga uaua me nga toto, hei whangai i te
tinana hei whakatika i nga uaua kawe wha-
kaaro ki nga waahi katoa o te tinana, waihoki
ko te kai nui tenei i homai e te Atua ma te
tangata, ma tatau e titiro tona nuinga o tenei
kai o te hau i runga atu o nga kai katoa e
kuhua ana e te tangata ki roto ki tona tinana.
  Mehemea  kaore tatau e kai i te taewa me
   era atu kai e whakaarotia iho nei e tatau ko
   nga kai nunui tera hei oranga mo tatau, ka
   tutuki atu ano to tatau oranga ki te rima ki
  te ono o nga ra, tena ki te tutakina nga tatau
   o tenei kai o te hau pai. E kore to tatau o-
  ranga e tutuki atu ki te haora kotahi, ma
  tenei tatau e tino whakamohio ko te hau e
   kainga ana e tatau ki roto i o tatau tinana,
  rae te puta ake ano ki waho mau ake ai i nga
  mea kino o roto i te ngakau ki waho o te ti-
  nana, he hau kino tena ki te kainga tuarua-
  tia e tatau, ka hee i te ture, ki te kainga
  ranei e nga Kohungahunga taua hau kino i
  panaia ake ra e te hau hoou, e tomo atu ana
  ki roto i te tinana, penei kua waiho hei ara
  mate ki tena Kohungahunga kua takahia te
  ture, me tupato ki tenei kai nui ki te hau pai
  ko te kai tuatahi tena i hoatu e te Atua ma
  te tangata, nana tonu ake tena kai i hoatu
  ki a Arama ki te tangata tuatahi.
         WAI KOROPUPU.
    Ko tenei kai ko te wai he nui ona ahua
  otira ko aku e korero ake kia koutou e rua,
  ko te wai koropupu i haere ake i te ngakau
  o te whenua hei nama tahi tena No 1, he ora
  kai roto i tena wai ka tika hei kai, i haere
  ake ia i te hohonutanga ote oneone, ko te wai
  i heke iho i te rangi ka mau te hopu e nga
  taika o nga whare, hei nama rua tena No 2,
  me kohua kia maoa ka inu ai ka pai.
    Ko nga wai papaku o roto i te whenua e
  kore nei e hohonu te karinga ka tae ki taua
  wai e tu tonu ana no runga taua wai no te
  oneone, i heke iho i runga ka tu i raro tata
 iho o te oneone, kai te mauria o taua wai nga
 mea  kino pirau, e hora ana i runga i te kiri o
 te whenua, me era atu otaota pirau rau rakau
 paihini, e huihuia ana e ia hei hoa moona.
   Ko  te putake tena o te mate Taipo Piwa,
 kua hangaia aua mea kino hei Ngarara, ki te
 kainga taua wai e tatau ka haere tahi aua
 Ngarara ki roto i o tatau tinana hei mate Ta-
 ipo Piwa, a, ki te pangia tetahi tangata e
 taua mate, ki te kore e tiakina i runga i te
 tupato nga mea i puta mai i roto i tona tina-
 na ka hora noa i roto i nga whare me nga
 Marae, ka rere tena mate ki te katoa, he ma-
 te kaha tenei ki te huna i te tangata o te ao
 nei, hui tahi atu te kino o tenei wai ki nga
 wai hapunapuna e kitea ana e nga konohi o
 maanu ana i te koraha me nga kainga noha-
 nga tangata, i nga Roto ranei; kaua rawa e
 kainga ki te pa mai te monomono o aua wai,
 na te hau i mau mai ki te ihu he reo tena ki
 a koe. ko koe ano te utu, ka mamae ka po-
 uri ka pau nga rawa i te whainga ata ki te
 Takuta, mei whakarongo ki te reo i pa mai
 ra ki tona ihu me nga tohutohu e penei ana.
  Tiakina toou tinana penei kaore e mammae
 kaore he pouri kaore he rawa e pau.
   Kaore he rongoa mo tenei mate mo te Tai-
 po Piwa, heoi tena rongoa, ko te wai o nga
 hua rakau Aporo Here Paramu me era atu
 hua rakau, rae kohua ka maoa ka tatari i te
 wai ka hoatu he \\vai matao ina hiahia, enga-
 ri me kohua te wai kia maoa ka waiho kia
 makariri, engari ko te tiaki a te hunga ora
 kia pai kia rite, ko tena kai ko te hua rakau,
 kaore ona paihini.
     Ko nga mate nunui kai te Maori.
     He Kohikiko.
     "  Piwa.
    "  Huango.
     "  Rumatiki.
     "  Wahine.
   Ko nga mate tuturu-tenei kai te Iwi Maori
 ka uru tomo ai era aru mate Pakeha, ka taea
 e te tangata te arai enei mate koi pa mai ki
 tona tinana ki nga tamariki ranei, mehemea
 ka tiakina ona tohu me ona ture, penei kaore
he Takuta kaore he rongoa kaore he rawa e
 pau. Ko etahi o nga mate e tipu ana i roto
ake i te tinana, na te whakaaro kore na te
wareware o te ngakau ki te tinana, ka waiho
tena hei Whakapararutiki i etahi o nga uaua
e rite ana mo ia mate mo ia mate, tomo kau
atu te mate kua kore kaha aua uaua ki te
pana atu kia hoki ki waho o te tinana.
  Tona  putake o tenei na te kore mataura-
nga ki nga mea o tenei wa me ona whaka-
haere e tika ai hei pai mo te tinana me ona
raweke o roto o tena whare, ko nga kai ko
nga kakahu, mo waho i enei ko te whare, ko
te makariri ko te matao kai te haere i nga ra
katoa, kimi ai i tetahi matapi o te whare
tinana tangata hei urunga atu mona ki roto
Whakapararutiki  ai etahi o nga raweke o
taua whare tinana tangata, tona rongoa me
tenei hatana he mahana  pai, rite tonu i te
kapu o nga waewae tae noa ki te mahunga, i
te hotoke tae noa ki te raumati, i te po tae
   noa ki te awatea,  ki te rite tenei i a tatau
    kua kore he kaha o nga mate kua korerotia
   atu nei e au kia koutou, kua iti rawa ta tatau
   ahu atu ki nga rongoa me nga Takuta, ka
   toe o tatau rawa mo etahi maharatanga a to
   ngakau.
              NGA KAI.
     He whakatauki na te Tiamani  mo tenei
   taonga nui mo te kai, ahua kai ahua tangata,
   ko tenei taonga nui ko te kai hei whakapai.
   mo te tinana, ko tatau tinana tonu te kai e
   tukua nei ki roto i o tatau ngakau hei wha-
   kakapi hei papaki, ki te pakaru te whakakapi
   ka pakaru katoa te papaki ka makere te ti-
   nana.
     Ko te Atua kai roto ia tatau e whakahaere
   ana i a tatau kai; kainga katoatia nga kai
   e tika ana kia kainga e tatau, kaua ia nga
   kai e whakaatu mai nei te ture e pa mai nei
   ki te ihu; ko te Paraoa ko te Taewa ko te Miiti
   me era atu kai kikokiko, me tunu me kohua,
   kia maoa rawa  katahi ka kai, kia ma nga
   kai; kia mahara koe ki toou Atua; ata ha-
  mama  ka uru ki te mangai ata ngaua kia
   nga\\vari ka ata tuku kia heke i te korokoro,
   ka tatu iho ki roto i te peeke ka pai te mahi
  i nga toto me nga uaua, ko te kinaki mo enei
   kai, he wai he tote ; he huare kai roto i te
  mangai hei whakatakataka i te kai i mua atu
  i te tukunga ki te korokoro maana e peehi ki
   te peeke, hei huri tuarua e pai ai te heke ki
  nga waahi katoa o te tinana, he huare ano to
  te puku, ara, to te peeke, ko taua huare he
  atete, e oho ake na koe i te moe i nga ata e
  kawa ana to waha.
    Ko  te Atua kai roto ia tatau e whakahaere
  aua i nga kai e heke ana ki o tatau koopu,
  ko nga hua rakau he kai pai tena na te Atua
  i tunu kia maoa, kaua e kainga i te mea ka-
  ore ano i tunua e te Atua kia maoa, he Apo-
  ro he Pititi he Here he Pea he Paramu he
  Waina  he Eperekooti me era atu hua rakau,
  engari kohuatia ko te wai ma nga turoro, ta-
  kitahitia te kohuatanga.
    Ko nga kai kikokiko ko te putake mai tena
  o te mate Kaute kooti, kaua e kainga nga mea
  pirau na tatau na te Pakeha ranei aua Kai,
  ko te haunga e rongona e tatau o aua kai kua
  pirau, ko te reo tonu tena o te Atua e mea
  mai ana kia koe kaua e kainga he ture nana
  kai runga, ki te takahia e koe ka pirau ano
  koe, na enei kupu ka mea atu au kia koutou
  kia mau ki nga ture o nga kai ka ora tatau
  katoa.
            WAI  RAMA.
    E pouri ake ana au i te mea kaore aku
  hoia i konei, kua tu nei hoki au hei Takuta
  mo ratau, i runga ano i to ratau hiahia, na
  te pirautanga o te Witi o te parae o te Waina
  o te Taewa, ka puta mai i roto ko nga wai
  rama e kainga nei e te tangata, tona mutu-
  nga atu o nga wai rama he Winika, ki te ka-
  inga e te tangata te rama a ka haurangi, oho
 ake i tana moe ka mamae tona mahunga, ko
  te reo tena o te Atua e mea mai ana ki a ia
  whakamutua  kei hoki atu ano koe ki taua,
  kai, engari ma te Takuta anake te kupu me
  inu te turoro. Ko te maroketanga o te waha
  i te rama kua ngoikore kua mangere, kua
  pararutikitia nga uaua kawe toto.
        Ka nekehia i te 1 ki te 2 p.m.
                 2 p.m.
   Takuta Pomare.
   Ko nga mahi a te rama be whakaako i te
 tangata ki te korero teka ki nga mahi kino
 katoa, ko nga wahine e kai ana i te rama, e
 kohuru ana ratau i nga kaakano tangata kai
 roto i o  ratau tinana, e tatari ana ki te \\va
 tika e tae mai ai ratau ki te ar nei, hei wha-
 kakapi mo nga mea kua moe.
   E  nga Kaunihera Maori, whiua te tangata
 te wahine kai rama, pai atu te mate o te whe-
 nua, i te mate o te tangata, he aha hoki te
 pai ki te mate te tangata ka ora ko te whe-
 nua, ma wai e ngaki e ahuahu, ki te mate ko
 te whenua  ka ora ko te tangata tena ano e
 whanau he whenua i te werawera o te tanga-
 ta.
           TUPEKA.
   He kai hoou te Tapeka na te Iniana tenei
 kai, i te kitenga tuatahi o te Pakeha, ara, e
 Koromapihi, e kai ana te Iniana i tana Pai- 
 pa, e puta mai ana te auahi i tona waha, ka 
 mahara tetahi o nga heramana e, ka wera a
 roto i te ngakau o te Inia ra i te ahi, katahi
 ka oma  ki te tiki i te peere wai, ringitia ana
 ki runga i te Inia, ka ara i konei te raruraru;
 ki te kainga e te tangata te waikura o tona
 Paipa, ka mate ia mate rawa, tuarua ka kaha
 te kai Paipa a te tangata ka pakapaka tona
 manawa, kua  kore te manawa e kaha ki te

     [NAMA. 11, O TE TAU 4,]   TE PUKE  KI HIKURANGI HEPETEMA   MANE  16th 1901.   [Wharangi No. 3]
  mapu  i nga toto ki te tinana, ki tona tikanga
  ake o te mapu a te manawa i te toto tika e
 • 75 tukunga i te toto i te meneti kotahi, tua-
  toru ko te pau nui o nga moni a te tangata
  mo tenei kai e homai mate nei ki te tangata,
  tena whakarongo mai, he tangata kai Paipa,
  e rua  hereni me te hikipene 2/6 i te wiki e
  pau ana mo ana  tupeka, e £6 pauna i te
  tau, mehemea he kai Paipa tana wahine me
  tana tamaiti, hui katoa te moni e pau ia ra-
  tau i te tau £18 pauna, 180 i te tekau tau ;
  e hoa ma kua oti he whare nui mo ratau ko
  tona wahine me ana tamariki, na enei tatau
  i rawakore ai, kaua nga tamariki e kai tupeka
  tikareti, tiakina 6 koutou tinana me o koutou
  rawa.
    Ko nga tamariki e whanau hoou ana, ko
  te miraka he mea maaro, kei mua tonu o te
  miraka o te matua, na te Atua tena i hoatu
  ki roto i te matua hei rongoa mo te tamaiit,
  hei tahi mai i nga mea kino o roto i te nga-
  kau o te tamaiti, ka puta tena mea o roto i
  te ngakau o te tamaiti ki waho ka marama
  te kai i te miraka tuarua kapiri hei ora mo tena
  tamaiti. Ko te kai  tuatahi a te tamai i
  roto i tono hakai, he toto. 2 ko te miraka
  maaro o te matua hei rongaa, 3 ko te miraka
  o tona matua ake ko te mea tino pai, kaua
  nga tamariki e whangaia ki te miraka o te
  kau engari ma te mate anake o te matua i tetahi
  mate kino; ko te wai-u o toona matua ake te
  mea tika, hakoa kaore e puta mai he miraka
  me whangai tonu ki te tamaiti a puta noa
  mai he wai-u, e kore hoki e homai e te Atua
  he tamaitiki ki te tangata ka puritia atu te kai
  hei oranga mo te tamaiti, kaore he wai-u pi-
  rau kai tetangata, ahakoa pehea te ahua o
  te wai-u he rongoa mo te tamaiti, kei muri
  ko te wai u ma, hei kai ma te tamaiti hei
  oranga hei whakapai i ona toto, ahakoa he
  pai te tamaiti kai wai-u kau, he kino i etahi
  wa he mate, ka ki atu au kia koutou wha-
  ngaia a koutou tamariki ki o koutou wai-u.
    Kia pai nga kai kia ma pa pai nga kai, ka
  pai hoki te roro, tena ki ie kino nga kai no-
  hea hoki e puta mai te mea pai reka i roto i
 te mea kawa, ka pai te taonga ka reka te moe
  ka tau nga whakaaro, ka kite te roro i nga
 mea kei mua i te aroaro, me nga mea kuo
 hori ki muri, i roto i nga taa maha kua pa-
  rea ki muri.
       KAI MA NGA TURORO
   Ko te take i hoatu ai nga kai ngawari ma
 nga turoro, kua ngoikote kua kore kaha te
 puku kua pakihi te mare o te puku, ma nga
 kai ngawari i hoatu ma te turoro maana e
 hanga he huare mo te puku, e whakahoki
 mai tona huare, ko aua kai ngawari, he wai
 Kau, he wai manu.
         NGA KAKAHU.
   Kaore he kahu o Arama raua ko Iwi, ko te
 take he mahana he wera no te wa ia raua, no
 te taenga mai ki to tatau nei wa, ka heke ki
 roto i te matao, kua makariri nga mea katoa,
 kua waiho mai te matao hei hoa whawhai
 mo te tangata me ona uri, ko tana mahi he
 kimi i nga matapihi o te tinana hei urunga
 moona  ki roto, whakapararutiki ai i nga ua-
 ua kawe whakaaro e pupuri nei i te tinana
 ki te ora, e paihere nei i nga toto me nga ki-
 ko ki toona toitutanga hei taiepa mo nga
 wheua.
   Na, tenei ahua kia tupato ano  ta tatau
 whakahaere i nga kakahu e uhi nei i o tatau
 kiri, hei arai atu i te hoa-riri o tenei wa, kua
 taka nei o tatau toto ki roto i nga kai, me
 nga wai, me nga whare, o tenei pito o to ta-
 tau whakatipuranga.
   Ko nga kahu kua whakaritea e te ture ta-
 ngata mo roto i te whare moenga e takoto ai
 o tatau tinana i nga po, waiho marie i runga
 i tou takotoranga, kaua e mauria i runga i a
 koe ki waho hei kahu awatea, takoto ai i ru-
 nga i te otaota, i te paparahi ranei o te wha-
 re, he hae te kahu o te po ina kakahutia i te
awatea, pena ano nga kahu awatea ka hae
 ina kakahutia e tatau i te po. Me mohio
ano  tatau ki tenei, he hu ano te hu, he potae
ano te potae, ki te whakawhitia e tatau enei
kia taka ke i tona ture, tere tonu tatau te
mohio  ake kua hee, engari ko te hoa-riri nui
ko te matao, nui atu tona koa ina kite mai
ia kua takahia e tatau te ture o te hu me te
potae, o te kahu po, o te kahu awatea.
   Ki te kite mai taua hoa-riri ia tatau e ta-
kahi ana i nga ture o te whare, o te kai, o te
kahu, katahi ka tukua ana karere ki ona hoa
kia piwa, kia kohikiko, kia huango, kia ru-
matiki, kia ngarara, kia whare; kia kai, kia
wai, kia kahu, ka ara ake enei hei hoa-riri
mo tatau. I runga i enei take katoa, wha-
  karitea nga ture o te whare, o te kai, o te ka-
  hu, kia rite te mahana i nga wa katoa o nga
  kahu mau awatea, mai ano i te kapu  a  nga
  waewae tae noa ki te mahunga, i timata, atu
  tatau i te hu eke noa ki runga, kia mau i nga
  wa katoa, i nga ra i nga tau, kai roto tatau i
  te maeke o tenei motu e noho ana, me tona
  wera tuaiti mahana pai, ko te waahi piri o te
  tangata ki te whenua me te paparahi, ko ta-
  tau waewae i nga ra katoa o te tau, no reira
  kia tupato kaua hei tangohia o hu i tetahi
  ra ka haere ai i waho, ka rongo tonu koe i te
  rereketanga me te matao, ina tu atu o wae-
  wae ki runga i te whenua me te otaota, hau-
  nga hoki to konohi, kua taunga kua waia ki
  te roa o nga ra e watea ana i te hipoki, no te
  tai-tamarikitanga tae noa ki te rua tekau.
    Ko te matao makariri nau ake i mahi ki
  roto i tou whare, ka tuku i te wai matao hei
  kaukauranga mou i ia ata i ia ata pumau to-
  nu, kaore tena i te takahi i te ture o te ma-
  hana, engari e whakamaro ana i te tinana
  me nga kiko me nga uaua me nga toto, e
  whakapai ana, a, e oro ana hoki i nga wheua
  o te tinana, kia rite te utonga ki te kanohi,
  kua utonga kua maro i tona wateatanga, e
  horoia ana ki te wai matao i ia ra i ia ra,
  kaore ona uhi i te po i te awatea, po hotoke,
  po raumati, awatea hotoke, awatea raumati,
  ko nga ringa kaore ona uhi, engari Ka kaha
  rawa te maeke ka uhia ano e te Pakeha.
    Waihoki kia rite te mahana o nga waahi
  katoa o te tinana e uhia ana ki te kahu, me
  horoi nga kahu kia ma i nga wiki katoa, ka-
  ore he utu o te wai he iti te utu o te hopi, ki
  te kore, he nui te pungarehu o a tatau ahi,
  tiakina nga hinu o a tatau miiti e tunua nei,
  ka pokeke heoi ano kua hopi e horoi ana ki
 nga kaha, ona tino taonga o te kahu he ma-
 hana he ma.  He kino  tenei kahu te tei e
 roromi nei i nga kaokao me te hope, kaua e
  tango atu i tena taputapu, pai atu o tatau
 kahu, engari kia mama te hope, me kawe ake
 te taumaha ki runga i nga pakihiwi, hei rei-
 ra nga tau, kia mama ai te waahi e mau nei
 nga kahu  nui i te wahine kia watea mo a
 tatao kohungahunga  taua takiwa, ko nga
 wahine o Hawaiki ko ta ratau mau tenei i o
 ratau kahu, me te pai hoki o ratau tinana nae
 te whanau o a ratau kohungahunga, mehe-
 mea tatau ka whawha atu ki tenei mau kahu
 ki o tatau tinana,  ka pera ano a tatau nei
 kohungahunga te ora.
                       Turei 27th. 1901.
        NGA MATE MAORI.
   He  patai tenei naku ki nga tangata mohio
 ki nga mate Maori e korerotia nei, kia wha-
 kamaramatia mai kia mohio hoki au, mehe-
 mea pehea te ahua o enei mate, kaore maua
 nga kai whakarongo i kii kii.
   Kaore he mate Maori i tenei wa i a tatau
 nei, he tinana Pakeha o tatau tinana, he toto
 Pakeha o tatau toto, waihoki he mate Pake-
 ha o tatau mate, e peehi nei i te Iwi ki te
 mate, kaore he mate Maori kei a tatau i te-
 nei wa, kotahi te mate e whiu ana i te Pake-
 ha me te Maori.
         TANGIHANGA.
   Me mutu nga tangihanga nunui e aumiki
 nei i te tangata, . i kite ano au i etahi tangi-
 hanga, i kite au i te nuinga tonu e kopare
 ana i o ratau konohi ki o ratau potae, kei ki-
 tea te kore aroha, i kite ano au i etahi e tuo-
 hu ana ki raro huna ai i te kore aroha, he iti
 te hunga aroha pono, heoi ano ko te ngahau
 te mea nui ina tae ki te marae o te tupapaku,
 e kore nei e tika taua ngahau kia mahia i
 runga i taua tupapaku, heoi he pouri te mea
 nui, tangohia ana te pouri e te ngahau ahu-
 areka. Kia tere tonu te tanu i te tupapaku i
 nga ra e toru, ki te puritia roa noa atu nga ra.
 he take mate ano tena no nga mate Pakeha,
 ka marara haere ki te hunga i tae me te hu-
 nga kainga, na kia tupato tatau.
  He  matao te take mai o te maremare, me-
hemea  kaore taua maremare i tiakina i ro-
ngoatia ki te mahana me te rite o nga mea i
runga i te tinana, me te mahi o te tinana
kia puta te werawera ki waho o te . kiri, ka
tipu tena maremare hei rakau nui, e kore e
taea te huhuti te ranga atu ki waho o toou
tinana, ka puta taua werawera totaa ki waho,
he  paihini tena totaa, ki te hoatu e koe te
totaa kia 80 nga pata ka whangai ki te Rape-
ti ka mate, na kona horoia kia ma o kahu i
nga wa katoa, araia atu te whawhai a te to-
taa ki tona whare ano ki te tinana tangata.
E toru nga taupa o te mate me te ora, tua-
tahi, ko  te ora  pai tuturu, tuarua, ko te
ora i - waenganui i te ora tika me te mate,
tuatoru, ko te mate, mehemea ki te taka iho
 tatau i te turanga o te ora, i runga i to tatau
 takahi i te ture o te ora tinana, ka haereere
 tatau i waenganui o te ora o te mate, kanui
 te pakeke, kai tena takiwa e haereere ana nga
 ngarara o nga mate katoa o te Taipo piwa o
 te Kohikiko o te Huango o te Rumatiki; ki
 te tutaki tatau ki aua ngarara he nui te po-
 uri te pakeke, ko te taka o tatau tinana ki
 waenganui o te ora o te mate me te mate ra-
 wa, he mea ngawari noa, engari ko te kume-
 nga ake  ki runga ki te turanga o te ora, he
 mea taumaha, na konei kia wehi i nga ture
 mo  te tinana, kai roto kai waho i o tatau ti-
 nana.  Ara, ko enei taonga nunui ko te ahi
 ko te wai, he ture kai runga na te Atua i uhi
 e kitea ana e tatau, ki te takahia e tatau taua
 ture, ka mate ka pungarehu o tatau tinana,
 ko nga mate tenei kai te kitea e tatau i nga
 wa katoa me  to tatau tupato ano, iti ana te
 paanga mai me te mate.
   Ko  te ahi, ko te wai, ko te taka, ko te ra-
 ina, ko te raawa, ko te hinga, ko te whanau
 tamariki, ko te matao, ko te mate kai, ko te
 patu a tetahi i tetahi, ko te hinga iho o te
 rakau ki runga i te tinana, ko te mate i te
 waro, ko te piki ki runga i te rakau, ko te
 mate whakama, ko te mate tunga, me era
 atu mate e kitea ana e te konohi, kua kitea e
 tatau ona rongoa o enei mate, na te mohio-
 tanga na te tupato i rapa ka kitea, ka ora te
 tinana i roto i enei mate, he mea urupa noa
 ka riro atu takitahi nei, kore noa iho e hia-
 tau ka kite ka tangi ai, mehemea kaore tatau
 i tupato ki nga ture o te tinana mo enei ma-
 te, penei kua kore he morehu, i heke mai e-
 nei rongoa i o tatau tipuna, e ora nei tatau
 hei tangata mo te ao.
             RUMATIKI.
   Kei nga  kai te putake mai o tenei mate,
 ka whakatetetia nga toto o te tinana, ko tona
 toha mehemea ka ka whitiwhiti te mamae
 ki tetahi waahi ki tetahi waahi he rumatiki
 tena, ki te pumau ki te waahi kotahi ehara
 he mamae ke.
   Ko te pi tetahi take o tenei mate, kaua e
 kai nui i te kai kikokiko e puta ana he pi i
 roto.
           HUANGO.
   Kaore he rongoa mo ienei mate, kai roto
 tona nohanga i nga peeke hau o te poho.
   E toru nga uaua nunui ki roto i te tanga-
 ta e ahu katoa ana ki te roro, ko era atu ua-
 ua ririki, he kai mahi na te roro, e rua nga
 uaua ara  toto he toto kino he toto ora, he
 oto ma tetahi, he pirihimana hei herehere i
 nga ngarara o roto i te tinana, ki te kaha
 taua pirihimana ka kawea ki roto i te here-
 here, ka puta mai he whitirama te mamae ki
 te tinana.
   NGA AHUA O NGA MATE ME
          TE TANGATA.
   Ka whakatutia mai ki mua i te Iwi, kia
 titiro i te ahua o roto i te tinana me nga ua-
 ua, te manawa te ate, te ate wharowharo, te
 puku me nga  roro, ka tohu ia i te ahua o
 roto i te tinana, i patua ai e nga mate, tae
 noa ki te ahua o roto i te tangata mate i te
 rama, me nga uaua i pararutiki i te whakaa-
 rokore o te tangata ki tona tinana, me nga
 ahua o ia ngarara o ia ngarara o roto o nga
 kai me nga wai, e tukua nei e te korokoro ki
 roto i te ngakau.
                ka nekehia.
                2 p.m.
   Ko nga ahua tenei o nga ngarara o roto i
nga kai me  nga wai i korero atu nei au kia
koutou, he ngarara ano kai roto i te huka, ki
te titiro atu penei i te papaka te ahua.
  I muri ka tukua mai ko ana karaihi, wha-
kanunui i nga mea e tirohia ana ki roto, ka
kitea te rereketanga o roto i te taewa me nga
ngarara ririki rawa, marama ana te titiro iho
ki te ahua o nga toto ora o nga toto mate me
te toto pirihimana, hei hopu i nga ngarara
kai tangata, ko te wai hua rakau hei patu i
enei ngarara katoa.
  Ka eke te toru karaka ka haere atu nga wa-
hine mate kia Pomare  ki te paparahi o ru-
nga o te Waipounamu,  kia tirohia mai o ra-
tau mate, kia tohutohutia  mai  ratau ki te
tiaki i o ratau mate ; ka aiutu ka hoki mai
ano  ki roto i Aotea, whakaotioti ai i ana
korero me nga whakakitekite.
  Tamahau.   He aha te tohu pai hei okioki-
nga mo enei tikanga nunui e korero nei koe.
  Pomare.  He whare Ohipera te mutunga
mai o enei korero me enei whakaatu, katahi
ka tino pai atu, ka taea ona pito katoa o nga
mahi ki tona otinga.
  Tamahau.  Tenei a Aotearoa me te Wai-
pounamu, kua mutu a  raua nei mahi kua

      [NAMA 11, O TE TAU 4.]    TE PUKE  KI HIKURANGI, HEPETEMA  MANE  15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
  tutuki, he   taonga hoou   tenei e  korero
  nei koe, tirohia iho mehemea e tika ana e
  pai ana hei Ohipera mo nga tangata o Wai-
  rarapa, mau e ki mai to kopu.
    Pomare.   Ko taku hiahia nui tena o korero
  mai na koe, kia tu he Ohipera maku, kua
  puta atu taku kupu  kia  koutou kia kaha,
  awhinatia au ki to hapai i nga tikanga mo
  to tinana, katahi ano au ka rongo i tena ku-
  pu, he moa nui tona, o taea ai te whakahaere
  ena tikanga o tenei kimi e haeroa nei e ma-
  tau e nga taitama o to lwi Maori, ka nui te
  pai o nga whare noi tino pai, kotahi anake
  te he kai roto i te wharua, ho hokio ki raro
  no to turanga, mehemea  i runga i te taira-
  ngatanga pai rawa atu, ko te turanga pai mo
  U; whare Ohipera e pai rawa ai, kia rewa ki
  runga, kia hopu i nga hau, kia takoto he awa
  wai heke i te taha, kia tu mai ho motu nga-
  here rakau. Maori i to taha. 1 rongo tetahi
  Pakeha i au o korero ana mo tenei taonga
  nui mo tu Ohipera, i aku i kito ai i au e hae-
 re ana i nga tua-whenua o te moana pama-
 mao,  ka tono mai tera kia hoatu te ahua pai
  mo to Ohipera. tenei ake te wa ka rongo
 koutou kua tu taua whare, na te Pakeha i
 whakatu  ki te Tai-rawhiti.
   Tamahau. 



  To Iwi tomokia te tatau kua huakina nei,
e te tai-tamariki kua ara ake nei hei Kauma-
tua tohutohu i tenei taha e to ora tinana.
  Me  tuka ake ano etahi kupu mihi ki to
tatau Kawana-tanga, mona i whakahau, i ha-
pai hoki i tenei tai-tama hei tohutohu i a ta-
tau ki tenei matauranga nui, e whakaatu nei
a ia ki nga Iwi me o ratau hapu, kua kitea
ihu nei hoki e tatau, e korero ake ana i nga
tuhituhinga tapu, e tohi ana ko Ruka he Ra-
ta, he hoa haere he hoa mahi tahi i te Rongo
Pai o te Ariki no nga Akonga, tuturu to raua
haere tahi ko Haora, nana hoki  i tuhi te
Rongo  Pai kua tao mai nei kia tatau, a. he
tino Rata a Ruka.
  Kia ora te Kawanatanga o Niu Tireni e tu
nei i tenei wa, kia pata te manaakitanga
 mou i te waahi ngaro, roa, roa, roa noa atu
        "Te Puke Ki Hikurangi."

  E  MOHIO ana ahau he tino mate te kohi
kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha-
kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whana-
unga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai
ki te whakaatu ki a ia i etahi moa mo tenei
mate, te tino mate nui atu i te ao, te mate
tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata,
he tino mato uruta e noho tonu  ana ki a
tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa
mehemea i mohiotia wawetia i maa atu i te
tino kahanga.
  Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i
   nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki
   etahi tangata i kore ai ki etahi, i mari iho
   ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua
   mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha-
   kaatu au i te patu mo taua mate i te mea ka-
   ore kau he rongoa.

     NGA TAKE O TE MATE KOHI.
     Tetahi tino take nui o te mate kohi, he
  ngarara tino  paku rawa,  kaore o kitea e te
   kanohi maori,  e kiia ana e te Pakeha he
  "microbe,—maikorope  ;" i te tino paku rawa
  o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te
  whakanuinga  ake ka pouriuri tonu te kite ;
  otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana
  taonga i te karaihe whakanui, hei whakanui
  i nga mea  ririki kia kitea ai. Na, ko tenei
  ngarara ko te "microbe" kei nga waahi katoa
  e puhia haeretia ana e te hau, ko nga waahi
  ia e tino momona ana te tupu a taua hanga
  kei nga waahi e nui ana te noho huihui o te
  tangata, kei nga taone nunui kei nga waahi
  hoki e noho ana nga tangata e pangia aua e
  te mato kohi. Kei roto taua ngarara i nga
  korokoro i nga waahi o nga tangata katoa,
  otira kaore ana rawa mehemea he ora, he
  kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira
  ki to ngoikore te tinana i te mate, i  te kaha
  ranei ki te kai Waipiro, ki te horo ranei i te
  han  kino o nga whare werawera, ma te pa-
  ngia ranei e tu rewharewha me era atu mate,
  katahi ano ka timata te ngau i nga-pukapuka
  ka paihinitia ka timata hoki te nui o te mate.
    E kore rawa koe o pangia e te mate kohi
  ki te kore he ''microbe" i roto i a koe i o puka-
  puka, otira ahakoa uru ki nga pukapuka o
 kore koe o pangia mehemea he tinana ora tou.
    Na, ka kite koe tera atu ano   etahi take.
 Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e hoho-
- ro tonu ana te pangia e taua mate, ko to
 ratau kikokiko  he ngoikore atu i o etahi, na
 reira ahakoa kahu noa nga uaua o te tangata,
 otira e hohoro pea tona pangia e taua mate,
 hohoro ke atu to pangia o te tangata kaore
 nei ona kikokiko i kaha. E  pangia ai tenei
 tangata, ma le pangia e te rewharewhare, ma
 te taka, ma te nohoanga i waho, ma to kino
 ranei o nga kai. Ko nga  tangata e penei
 ana ko nga tamariki a nga tangata i maty i
 te mate kohi. Ko nga Iwi  Maori kaora noi
 ano kia roa te urunga ki nga tikanga Pakeha
 e kaha ana te pangia e taua mate, otira na
 te Pakeha i mau mai te mate ki a ratau. I
 te mea kua roa noa atu te matt ki te Pakeha,
 kua taunga ia, ki taua mate, na reira ia kaore
 e kaha te pangia. Ko te tako tenei i nui ni
 te mate o te Maori i te mitara i te piwa i Le
 mate kohi, notemea kaore ia e taunga, ki era
 mato, ehara hoki i te mate nona no ama
 iho, he kore hoki e mohio ki to tiaki i nga
 turoro, engari i mahia etahi mea hei whaka-
 kaha i te mate.
   He  take katoa no tenei mate te tinana hi-
 roki te whare pakaru, te hau kino i roto i nga
 whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe-
 mea he mate etahi o nga tangata, te kainga
 maku, te nui o te tangata ki roto i to whare,
 te horo i te hau ki i te puehu, to kino, te kore
 e nui o te kai. Te mea kino rawa ko te kore
 o te tangata, o te wharo, o kitea e te ra, ma
 te va hoki e patu te microbe ka mate. Ki te
 mea he mate o pukapuka tera koe e pangia
 e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka e
 hohoro tonu ranei te pangia, kia maha rawa
 ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki
 be mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te
 matia, i te mata, i te haona kau ranei, tera
 koa e pangia e te mate kohi.
   E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana
 i nga turoro e pangia ana,e te mate kohi, i
 te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria
 ake tetahi waahi i maku i te huare o te turoro,
 ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau
ranei e aritarita, a ma konei hoki e pangia
ai ratau e te mate kohi. He take ano no te
mate  kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi,
i te pata ranei o te kau e pangia ana e te
mate, te kai i te poaka mate, e kino rawa ai
 ma te kore e maoa te tunu.
   He mea hoki e pangia ai te tangata e te
mate, ma te maku ma  te makariri, me te
ngenge me  te ruha, i te mea kaore te tina-
na i te kaha, penei me te puhia o te poti
e te hau ki te maona, kaorre o kai, kaore e
mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu
koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te
ngahere i roto i te marangai, he take tima-
tanga mate katoa enei.
  Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma-
ori he rewharewha, he piwa, he matao i te
maku i te mate kai, i te ngenge i te mea



                                             
i   kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu to
  maremare engari ka mare tonu, ka heke to
    tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate,
   te take kua whakamate-kohi taua maremare.
     E  rua nga timatanga o te mate kohi :—
     1.  Kua whakaaturia e ahau tetahi tima-
   tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te
   piwa i te mea kua pai haere, i muri iho ranei
   i te mitara, i te maremare; ka miharo  to
   tangata i te kore e hohoro tona ora. engari
   ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano
   te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te
   takuta ki a ia he kohi tona mate.
     2. I etahi wa ano timata noa ai kaore
   kau he mate i te tuatahi. I Le tuatahi tonu
   ka kite te Maori, ahakoa ho tangata kaha,
   koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua
   timata tona ahua turoro, kaore e Uaha tona
   tinana, ka whakaaro ia kua mama rawa ia,
   ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea
  tana tuhatuha, ka whakananu hoki te huare
   ki te toto. Ka timata te heke a te werawera.
   kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e
  moe  aua ka nui atu te heke a te werawera,
  hei te ohonga ake i te ata-ka nui te ngenge
  te iwi-kore. Kaore e roa ka pau tona hau.
   ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga
  kaore e roa kua ngenge, kaore e rite tona
  kaha ki to mua. Ka wera tona kiri ka maku
  tonu. A ko ia kei te whakaheke haere tonu-
   atu kei te iwi-kore.
    Hei etahi wa i te Maori e mate ana, i te
  ohonga ako i te po e ki ana tona waha i to
  toto.  I muri iho e koro pea ia e puka ano
  i te toto, kia kaha rawa te mate, kaore noa
  ranei engari ka tu-a-toto tona  huare.  1
  etahi wa ka pangia te turoro ete mate rere, o
  kore rawa e mutu ahakoa kai ia i te koromi-
  ko. Tora ano hoki poa e mamae tona taha
  i raro iho i ona rara.




    Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki
  te kore e pai to tiaki e kore rawa ia o ora,
  engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka
  hiroki, ka poto to hau, kaora e kaha ki te
  kai, ka mamae ia ma mare, otira ka nui tona
  koakoa me tona tino mohio tonu e koro e
  hapa  tona ora, otira e kore rawa ia e orai
  engari ka mate i runga i te ngoikore i to
  ngohe noa iho o tona tinana.
    (Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha
  nana nga korero n ei, te tikanga mo te patu i
  te mate kohi, i to mea kaore kau he rongoa.
  —ETITA.)
    (Whakarongohia e tatau nga kupu a te Pa-
 keha Takuta i runga ake nei. e tohutohu nei
 i te ahua o te mate nei o te Kohikiko, tonui
 mate  kai nga Iwi e toru, e noho nei i Aotea-
 roa me te Waipounamu, tae atu hoki ki nga
 Moutere e tu mai noi i te moana, tae noa ki
 nga tangata ke e noho nei i roto i te Iwi Pa-
 keha;  ehara i te mea ko te Maori anake e
 mate ana i te Kohikiko, e ahei ai to korero a
 ta tohunga  he atua maori tenei Kohikiko,
 me te whakapono ano etahi tangata tokoma-
 ha ki tenei reo.
   I marama ai te ngakau ki te hopu ake i
 tenei whakaatu, kia mohio ano tataa ko nga
 mate katoa e pa ana ki te tangata Maori, e
 korerotia ana e nga tohunga be atua maori kai
 tangata, kei te pa aua mate ki te Pakeha me
 era atu Iwi nunui, e pa ana enei mate ki nga
 Kararehe, te maremare te Kohikiko te Hua-
 ngo te Pohe te Porangi te Rumatiki te Wai-
 hakihaki te mate i te whanautanga te Tuu-
 ma te Kauta whakapupuhi waewae Mumutu
 Ngerengere; otira nga mate katoa e pa ana
 ki te tangata e pa ana ki te Kararehe; e kore
 hoki pea te tohunga Maori e kaha ki te kore-
 ro he mate atua Maori Kai-tangata e patu
 nei i nga Kararehe e rongoatia nei e te Pa-
 keha Ua ora, kua korerotia hoki i runga ake
 nei, nga maue e pa ana ki te tangata, e pa
 ana ki nga Kararehe.

[NAMA 11, O TE TAU 4.]   TE  PUKE KI HIKURANGI,  HEPETEMA   MANE  15th 1901.     [Wharangi No. 5]

Rongokako
Hoani Te Toru Rangitakaiwaho
Henare Parata
Aotearoa
Heretaunga
Wairoa
Turanga
Whanganuiatara
Porirua
Waikanae
Otaki
Horowhenua
Manawatu
Orona
Rangitikei
Whanganui

      [NAMA 11. O TE TAU 4.]    TE PUKE KI HIKURANGI  HEPETEMA  MANE  16th 1901.   [Wharangi No. 6]
  runga i tenei kupu, kaore kaore; kua wha-
  nau hoou tenei ki roto i tenei ingoa e tuma-
  nakotia ana e te Iwi me nga matauranga me
  nga Kaumatua me nga rangatira, ki a Kawa-
  natia te Iwi, kua oti te "Kaunihera Maori
  Marae  Kawanatanga Maori  Marae" huia
  tangata kotahi, taroa whakapai tangata. 
          "Te Puke Ki Hikurangi."

   TE RONGOA MO TE MATE KOHI.
    Ko te mahi maku i naianei he whakama-
  rama ki aku hoa Maori i te rongoa mo te
  mate kohi—notemea ahakoa he mano te ta-
  ngata e patua ana e tenei mate i ia tau, i ia
  tau, otira mehemea ka hohoro te tirohanga
  e ngawari noa iho te rongoa, e kore ai e pau
  nga moni a te turoro. I etahi wa, ahakoa
  hohoro te rongoa ka heke tonu atu te turoro,
  e kore rawa e taea te whakaora. E kiia ana
  tenei tu o te mate kohi he "tere" he "kohi
  karapu" (Galloping Consumption) he tere no
  te pa mai, he tere hoki no te mate o te ta-
  ngata.
   Kua  whakaaturia e au ko nga tangata e
 tino pangia ana e te mate kohi, ko nga uri
 o nga tangata i pangia e taua mate, ko nga
 tangata e kino ana te nohanga i roto i nga
 whare kino, i hangaia ki nga waahi papaku,
 he kai i nga kai kino, he inu i nga waipiro,
 he kore kaore e kitea tonutia e te ra, e te hau
 pai, he mahi i nga mahi taumaha me era
 atu take. Na  reira ko te tohutohu tuatahi
 tonu ki te tangata, kia kaua ia e mahi i nga
 mea  kua tauria ake nei. E  kiia ana tenei
 rongoa ko te "Rongoa Hau-pai"—i peneitia
 ai te ingoa, notemea ko te tino kai ma te
 turoro, he hau pai i te ao i te po—me noho
 tona ia i waho i nga rangi atahua, a, i nga
 po ano hoki mehemea e taea, ki te mahana
 tonu hoki te tinana. Me horo tonu ia i te
 hau pai i nga wa katoa. Ko te "hau pai"
 ko te hau pai o waho, he hau kaore i ki i Le
 puehu, i te piro, i te mamaoa, i te hauku i te
 rehu, ko te hau o nga pukepuke o nga mau-
 nga, o te moana.
   I naianei kua hangaia kei Europi he whare
 nunui penei me o tatau Ohipera, hei waahi e
 ha ai nga tangata mate e haere ana ki reira,
 i te hau pai, notemea i hangaia ki runga
 maunga, kaore i tata mai ki nga pa he kino
 nei te hau. E meinga ana e nga takuta kia
 noho tonu nga turoro i waho ha ai i te hau
 pai o te tua-whenua. Ki te kino te rangi,
 he uru ngahere ano kai reira hei haereerenga
 mo nga turoro, ki te maku te ngahere he
 waahi ano i hangaia kia maru ai nga turoro,
 me ta ratau ha tonu ano i te hau pai, ki te
 kore ka tu tonu ratau i roto i te ua i te ma-
 tao, engari he hamarara ki te ringa, he koti
 nui mo te tinana kei maku, kia mahana to-
 nu ai te tinana. E kore te tangata e pangia
 e te rewharewha, ehara hoki i te mea ma te
 hau makariri e homai te rewharewha, te
 maremare ranei, engari ma te hau kino ke.
 Kia pai tonu te horonga i te hau pai, ara, ki
 a roa te hiinga ki roto, ka ha ano ki waho,
 me te whewhera ano i te poho. Na konei i
 meinga ai nga tangata ahua kaha kia pikipi-
 ki tonu, kia tere ai kia kaha ai to ratau ha.
 Ko nga mea ngoikore hei nga waahi  tika
 haere ai , me te okioki tonu. Kai ai ratau
 ki waho, ki roto ranei i te ruuma e tuhera
tonu aua nga matapihi. Hei nga po ka we-
 he he ruuma ke mo tena mo tena, me te tu-
hera tonu nga matapihi, engari kaua hoki te
hau me te ua e uru mai ki roto i te ruuma.
 Mehemea  e kiri ka ana te turoro, e kaha
 kore ana ka  takoto tonu ia i te moenga
i nga awatea me te tuhera tonu nga matapi-
hi taea noatia te wa e kaha ai te turoro. Ha,
e taea noatanga atu tenei tikanga e te Maori
kaua noa ia e whakarere i tona kainga. Me
noho tonu ia i waho i nga awatea, hei te po
ko ia anake hei tona ruuma, me te tuhera
tonu te matapihi, ki te taea, me tuhera ano
te tatau; mehemea he tumere, he kaanga
ahi ranei to te whare, ka whakapaingia te
hau o roto i te whare. Tetahi tikanga pai
he noho i ro teneti; he hoa oku kua pai ra-
wa  atu i te whakarerenga i te taone, ka hae-
re ki te tua-whenua mahi ai, ki te patu ra-
peti, i noho ratau ki ro teneti, mo etahi ma-
rama i te wa pai o te tau.
  Tetahi mea nui hei tirohanga ko te oneone,
ko te oneone hei turanga mo te whare, mo te
kainga ranei, hei te oneone maroke, hei te
oneone kohatu  kirikiri, papa, hei te oneone
mama, me tu te whare i te waahi tairanga
kaua hei te take o te awaawa. Hei te heke-
nga o te ua, ka hohoro tonu te mimiti o te
  wai, ka maroke te oneone, he take ano hoki
  te oneone maku no te mate kohi.
    Te mea tuatoru, he mea nui hei rongoa i
  te mate kohi, ko nga kai. Kia pai tona nga
  kai ma te turoro, kia tino kaha hoki tana
  kai, kaua hei kai tahi me etahi, hei te mu-
  tunga o te kai, ki te taea, me moe, me tako-
  to ranei mo te haora kotahi. Kaore te turoro
  e pirangi ki te nui o te kai, engari kia roa
  ka taunga, ki te kaha te kai ka reka. Nga
  kai papai rawa he hua manu, he ika, he ma-
  nu, he otimira, he taewa, he raihi, he heko,
  he tapioka, he kaanga-paraoa, he hararutu,
  he hua rakau, he puha: ko te mea nui rawa
  ia ko te wai-u, ko nga kai hoki e mahia ana
  ki te wai-u, he purini miraka me era atu kai
  pera.
    Tetahi mea ano hei whakaaronga ko  te
  tino rongoa, kaore kau he rongoa e mutu ai
  te mace kohi, ko nga rongoa kai te takuta
  anake.  Engari ra tera ano etahi rongoa pai
  hei whakakaha i te tangata, hei whakanga-
  wari hoki i a ia. Ko te rongoa pai atu he
  hinu ika (Cod-liver oil) ko te hinu ika anake,
  kia kotahi kia nui atu ranei i te ti-puunu,
  kia toru nga kainga i te ra, hei muri i nga
  kainga. Kei nga toa rongoa, kei nga  toa
  huka e puranga ana, he tino rongoa  pai.
  I etahi wa e whakananua ana te hinu ika ki
  etahi mea whakareka hei whakapai i te kai-
  nga, engari he nui te utu. Kei te takuta ano
  etahi rongoa hei whakangawari i nga ahua
  kino o te mate kohi, i te wharo, i te kakawa,
 i te mamae, i te ngoikore o te tinana,; me
  tiki enei i te takuta, ehara i te mea hei wha-
  kamutu i te mate na reira kaore kau he ti-
 kanga e nui ai aku kupu mo aua rongoa.
   Ko te mea whakamutunga ko te tupato kei
 horapa te mate ki etahi atu, ki tau whanau
 ranei, notemea he mate horapa te kohi. Ka-
 ua te tangata i te mate kohi hei tuba ki te
 whare, ki te marae, engari te mea pai me
 tuha ki runga i te ahi, ko nga kakahu horoi
 i te waha me tahu ki te ahi, ko nga paepae
 huare me horoi rawa ki te wai Koropupu.
 Kei horapa te mate, ko koe anake hei tou
 ruuma moe ai. Hei a koe anake au maripi,
 au whaaka, au puunu, au riihi, au kapa : ka-
 ua rawa tetahi hei kai atu ki a au mea, hei te
 horoinga me kuhu ki Le wai koropupu, kaua
 rawa tetahi atu e mau i o era atu.
   Kaati aku korero, a, ki te mea kua whi-
 whi te Maori ki tetahi matauranga i runga
 i tenei korero, kua  kite hoki ia i  te pai-
 nga, penei me ahau i ngahau i taku tuhitu-
 hinga i enei korero, ko tenei he utu nui mo-
 ku.
   He mea tino pouri rawa ki te ngaua e te-
 nei mate weriweri, otira ma te mohio tera
 ano koe e ora i a koe ano, ma tenei e whaka-
 iti iho te wehi o tenei mate kino, te mate
 kua pa nei ki te whanau katoa o to tatau whe-
 nua atahua, whanau Pakeha Maori hoki, he
 pakanga nui, he pakanga kaore ona mutu-
 nga, kei waenganui i te mate raua ko te ro-
 ngoa, ahakoa roroa noa atu te whatinga a
 nga waewae a te toa nei a rongoa, otira kai
 te auto tana oma i muri i ona hoa-riri i a
 mate, i a rawakore, i a kuare, e taiawhio
 nei i te ao katoa, e puritia nei e o ratau ri-
 ngaringa whakarihariha, otira kai te matara
 haere ta ratau pupuri. Heoi ra ko te mea
 tika tenei ma matau ma te hunga kua ako
 ki te whakaora i te tangata, kia kaha matau
 kia mahi ngakau, ahakoa iki, heoi i te mea
 tonu e tautoko ana i te whawhai, me te
 whakaaro ano e kore rawa e ngaro te mate,
 engari e taea te whakaiti te ngau te apo a
 nga hoa-riri, tokotoru nei o te tangata me
 tona oranga, me te mohio ano kei te mate
 ano te Wikitoria, ahakoa ra ka pera ratau
me  Rewi Maniapoto, i te tononga a te Ka-
 nara o te Pakeha kia mutu tana whawhai i
Orakei, katahi ka hamama tona reo ki te
rangi ka mea :—
  "Ka whawhai tonu matau ake ake ake"
           Tena  koutou katoa.
         Na to koutou hoa aroha.
  Wiremu   W. Mua, M.B., B.Ch., (N.Z).
         "Te Puke Ki Hikurangi."

             HE  POI!.
  Poi, poi, poi, atu taku maana, wani atuta
ku  maana, nga  pikitanga ki te Raaroa i
papataurite mai ki Waihau, e ka tirotiro ki
roto ki Puatai ka raana tonu ki Parinuiotera,
kia  takahia atu nga oneki  Whangara  ko
Matioro, ka toira taka haere ki Titirangi ki a
te Eketuoterangi, e ka tiro iho ki Tokaataiau
ki te rohe mutungai a Porourangi, ka peka


        I
  au ki taku takeia Mahaki e ko Wi Pere, mo
  Rongowhakaata  kia Heta Te Kania Takirau,
  ko te aurai nohia ete takupuko kopututea,
  kia ope noa te kuare, kia hone noa te taru-
  taru, ko te tono au a Hoani Ruru kia tika
  mai te whakaaro mo aku haere, putuputu ki
  Turanga, i henui taku maana, e harai muri
  nei, no tuawhakarere no aku Kaumaatua, i
  whiua ki te Muriwaiki taku whare ka mara-
  nga kai runga, ka rawe ra maua ko taku
  manaki te hapai mahi ki nga awhenua, ta-
  papa ana i te hiwi ki Maatiti e katiro ake ki
  waho ki te kuri a Pawa, ka whai au ki taku
  takeia Kahungunu tau rawa atu ki Nuhaka
  kia Epanaia, ki te kai tiakio taku pungarehui
  kaiuku me te Pukenui,  katae au ki te Wai-
  roa kia te Apatu kia Kuru Pakiaka, ka tipi
  ra taku haere ki Mohaka ko Paora Rerepu
  ko te waha pango ki Petane, nga kai tiakio
  taku putu maahe o motukumara hai o haere-
  nga ki o Otaanuiarangi, i poua ai taku rahui
  ki runga ki nga upoko o nga  rangatira o
  Heretaunga, me whakatangi te korowhiti ki
  Waipatu  kia Tiakitai kia Tomoana   ko te
  Uamairangi, nga morehu o taku karinga i te
  Rotoatara i mau ai a te Paerikiriki, ka naku
  au ki Waipawa  kia te Hutana Pakatiti ko
  Paora Ropiha, karere au ki te puotetonga ki
 a  Tutepakihirangi ki a Tamahau ma, nga
  kai tiakio taku awa Tooto iriro ai te Poraka
 o Wairarapa  ia te Whaakumu, ka tiapu au
  ki Tararua ka titia taku mahungaki te Huia
  turae, tohitu ra taku haere ki Poneke e ko
 Wi  Tako, ka tiawhe au ki Porirua kia Ta-
 mairangi,  kahuri au ki takutakeia Rongo-
 maipapa ko te Rangihaeata ko te Rauparaha
 Otaki, katu rangatira au ki Whanganui e ko
 Taitoko ko Topia Turoa,  ka piki au ki To-
 ngariro ko Ngatoroirangi, e ka tuupeke au
 ki Taranaki ko te Whiti me Tohu Kaakahi,
 nga kai pupuri o te whenua hei ora mo te iti
 mo  te rahi, ka tatuu au ki Taupo kia te He-
 uheu  kia Maniapoto, nga  morehu o taku
 putai te pakarutanga o Tarawera, ka eke au
 ki Pirongia ko Maahinarangi ko Kiingi Ma-
 huta ki Waikato, ko te mearae  wawatatia
 nei e mau a ko taku mana, pikautia i te Ti-
 riti o Waitangi ki raro ki te moreo te whenua,
 ta tonu mai a Hoone Heke i raro i te puhio
 taku waka o Taakitimu,  ka tika tutuki te
 haere ki te rerenga wairua ki Aotearoa, ka
 whakaarorangi  te nei au ki te wa kainga ki
 taaku putu moni i roto i Hauraki, ma Hou-
 taketake e tuku te oota kia Mangakahia kia
 te Rauroha, pikautia ki Tauranga kia Tu-
 paea ki Whakataane  rawa kia te Hurinui,
 me whakamau  mai ki te ringa o te Awanui
 ki o Opootiki, koi akoa ete remu taumaha
 nei ki te rere ki roto ki aku hui, nga mahi a
 te mana hauhau titike pou ke ki waenga pa-
 rae, me whakatakoto   ki te ara tangata ki
 Toorere, ma Ngaitai e ranga mai te muri ra-
 ro e ko Apanui, tau rawa mai ki te Kahanui-
 atiki e ko Hetekia e ko Moutara ki Raukokore,
 noho ana au i Paatangata o ko te Ngarara
 raua ko te Keepa, nga kehua hoki aana te ki
 nei koi ako te kai rangatira ruiataia, tea, ka
 eke au ki Whitirangi e katiro hura ki Nuku-
 taharua kia Houturangi, whakahangai taku
 haere ki te whetu matarau ki nga a koringa
 o aku tipuna, i kari ai te haunga o Tutawhi-
 whirangi. ki te iha o te Houkamau, Hoone
 Waitoa e ranga mai te rongo tieki o Pukea-
 maru, ka taupatupatu te rere a taku mana e
 ahu ana ki Horoera kia Wi Wanoa  kia te
 Wikiruhi, nga Tianara whakahaere o te Pa-
 pa Parengo o Mataikaro, kai whea te moni
 ka hapainga mai, kai Waiapu ko Porourangi
 ko aku  mana   ririki, ka taoro haere kia eru
Pahau  ki nga a Taaruke Tiwara a Ruataupa-
re, tiwaraia ia mai ki te maro makanga ki te
wai, tau rawa mai ki Waipiro kia Pine Kai-
papa ki te rere i haruru, ko taaku hamene
tuatahi tenei kinga a mana katoa rauna noa
te motu, me tae ake koe ki roto ki Tokoma-
ru i te tau tahi mano iwa rau marua, tiheru -
tia mai te hiriwate nooti ki te pereti a Hou-
taketake, ki Poha poha ki Poha poha, au au
ko wai au mohaio.

                Maketu.
                  Akuhata 5th, 1901.
  Kia Tuta Nihoniho e pa tena koe, koutou
nga waka e anga atu ana ki te uranga o te  
ra, e nga Iwi; Ngaati Porou, Rongowhakaata
Kahungunu,  me nga wehewehenga hapu i
roto ia koutou tena koutou katoa te iti me te
rahi, nga pu korero me nga putea mahara he
mihi anake te taonga nui, i hokia ake ai ano
te kupu nei "Tena koutou, tena koutou, tena i
koutou, katoa, katoa, katoa," ahakoa he reo
                                                             i
                                                                                                                         I

       [NAMA  11, O TE TAU 4.]   TE PUKE  KI HIKURANGI,  MANE  HEPETEMA   15th 1901.   [Wharangi No. 7]
    no te Kotuku kotahi i koroki mai i te rerenga
    mai b te ra he taha tika i papatahi kinga Iwi
    o te Rawhiti i taiapotia atu ai e te mahara
    "no koutou katoa te reo kua tae mai nei ki
    enei marae-kahau haere ai," he kawe mai i
    te aroha,. nana net i maturu iho ai te roimata
    i tatu iho ai ko nga kupu korero, e mihi mai
    nei, e poroporoaki mai nei ki to koutou hoa,
    ki to koutou papa kia te Pokiha Taranui; ka
    oti nei te here e te taura kaha o te po, i ka-
    wea mai nei e tona kai whakatutuki e Aitua.
      E  Tuta tenei to matua te rere ronaki atu
    ua i roto i nga pukohu o te ata-tu, te wha-
    kangaro na i waenganui i te anu-matao o
I   Hikurangi e whai atu ana kia moe ngatahi i
I   te moenga i tiraha ai tona hoa a Ropata Wa-
   hawaha, ka tutuki atu te aroha ki tena ona
i   hoa, ka tipi ki te ao o te tonga ; e whakamau
I   atu ana kia takoto ngatahi to ratau tokotoru
J   ko Meiha Keepa, i runga i te moenga te taea
S   te whakaara ake i te urunga, te taka mo ake
    tonu atu, ka topu atu  ratau ki Paerau kei
    reira e hautu ana i nga tinanatanga o ratau
    waka  e pakiwaitaratia nei e tatau i te ao ta-
    roa. Mehemea   ranei kei tetahi waahi, e
|   hamenetia nei i te ao marama, kei reira ano
!  e kauhau ana i nga tikanga o te Rongopai o
    te rangimarie : tokotoru hoki ratau he kai
    hapai anake i nga tikanga e rua, ara, rao te
    taha ki te tinana me te taha ki te wairua, ia
   ratau e takatu ana i waenganui o nga lwi i
    waiho pani ake nei e ratau kia tangi tikapa
   ana i tenei ao whakamamae roa.
      Koia i manatu tia ake ai e te whakaaro e
   rite ranei nga tikanga me nga kupu i waiho
   ake e ratau ki nga uri nei e pehea ranei, no
   reira ka tika  to kupu e whakamatatu mai
    nei, kia takatu i muri ia ratau mo nga tika-
    nga kua  oti nei te here ki runga i a tatau,
    mai o te Tiriti o Waitangi tau 1840 ki te Ti-
   riti o te tau nei 1901, i whakatutukitia mai
   nei e te Tiuka o Ioka  ki Rotorua nei.  E
   hika kia kaha ngatahi tatau, matau i konei,
   me  koutou  hoki i ena pito o te motu, ki te
   tautoko i nga tikanga i runga ake nei.
     Ke  tenei hei kona ra noho mai ni, e taea
   hoki te pewhea te tangata nui o te ao, Aitua
   nana i homai he mamaetanga  ki a tatau i
   enei ra.
                        Waiata.
    Mihi mai tangi mai, hai aha ka tangihia, te
   hanga ka tauwehe atu, rirarirau ohi naawa
     Kotahi  tona maana e homai te ngakau
   tatu hei whakamarie i nga whakaaro pokai-
   kaha i enei ra, ko te kai-hanga anake maana
   e homai he okiokinga mo te ngakau poari,
   moona kua ngaro atu nei i waenganui i te
   hono.  Hai kona ra, waiho ma nga ra e titiro
   he wa e tutaki ai o tatau Aitua i runga i a
   tatau i nga urupa ora o nga mate o waenga
  o to tatau wehewehenga i te ra o te Moko-
  puna  i runga o Rotorua, heoi nei koa.
             Hemana  Pokiha.

     TE PUHANGA  I A MEKINIRI
         TIMUAKI O MERIKA.

    Kotahi tetahi waea hohoro i tae mai i te
  Haterei, te 7 o nga ra o Hepetema nei, e
  whakaatu mai ana i tetahi pouritanga nui i
  pa ki te Iwi o Merika, mo runga i te kohuru-
  tanga ia Perehitini Mekiniri ; ko te mea tu-
  atahi i whakaarotia iho ai mo taua kohuru,
  "i kino rawa atu tona taotutanga" e ai ki te
  whakaatu  mai a nga waea tuatahi, otira ki-
  hei i tino eke rawa ki runga ki tera kupu
  engari tera e kitea i roto i te whakaatu i raro
  iho nei, era ano e whai waahi a Mekiniri ki
  te ora, e ai ki te whakaaro a nga Rata.
   Ko te waahi i kohurutia nei a Mekiniri kote
  taone o Pawharo, i te taha o te moana o Eri.
  I haere ia ki te Ekepihana, a, uru ana ia ki
  roto i te ropu tangata o roto i te Temepara
  whakatangitangi o taua whare whakakiteki-
  te, a, puhia iho ia ki reira.
    Ko  Perehitini Mekiniri, ko ia te 25th o nga
  Timuaki o te mana nunui o te whakakotahi-
  tanga o te rangatiratanga o Merika. No te
  tau 1896 ka whakatungia ia hei Timuaki, a,
  tutuki noa te toru tau i a ia e tu ana; no te
  tau ka hori nei ka pootitia tuaruatia ano ia,
  a, tu ana ia tae noa mai ki tenei wa. Ko
  ona tau kua tutuki ki te 58, i whanau ia ki
  te Naera, Ohio, i te tau 1843.
   Hei tuatoru tenei mo nga Timuaki o Me-
 rika i hinga i runga i tenei mahi i te kohuru.
 Ko  te Timuaki tuatahi o Merika i kohurutia
 ko Aperahama Rinikana, he mea pupuhi e
 Puutu i te tau 1865. Ko te Timuaki o muri
 mai, ko Tianara Kawhiira, lie mea pupuhi e
 Katiu i te tau 1881. No tenei tau ka puhia
                                                                                                                    
    hoki ko Mekiniri, i runga ano i taua mahi i
i   te kohuru.

i    NGA KORERO MO TAUA MAHI
i             KOHURU.

i     I te wa e whai korero ana taua Timuaki
,   ki te huihuinga tangata, ka haere atu tetahi
L   tangata ki te hariru ki a ia, no te toronga
    atu o tona ringa katahi Ua puhia atu e tana
    tangata a Mekiniri, ko te pu a taua tangata
   i roto i te akitiwha i tona ringa maui e pu-
    puri aua, e rua nga pakutanga atu o tona pu
   kia Mekiniri, ka hinga atu a Mekiniri ki roto
    i nga ringa o tetahi-Pirihimana haere wa,
    (ara Detective) e tu ana i tona taha, katahi
    ia ka ui ake ki taua Pirihi, "kua tu ranei au'?"
   Heoi ko te huihuinga o nga Pirihimana me
    nga Hoia ki te hopu i taua tangata, no te
   maunga  katahi ia ka whakaatu i tona Ingoa,
•   ko Whereere Taenaua o te Iwi o Porana, me
    tona ki ano he tangata ia kaore ona ture, a,
   katahi ano ka tino tutuki tona whakaaro i
   maharatia ai e ia i tenei wa roa.
     I taua wa ano ka mauria a Mekiniri ki ro-
   to i te Ohipera i reira ano, e wha nga takuta
   i ranga i a ia e mahi ana. Kotahi o nga
   mataa i tu ki fee iwi o te uma. tangohia ana
   e nga takuta ki waho, ko tetahi o nga mataa
   i tu ki raro iho o te paku, engari-kihei i kitea
   te mataa.
         TE RONGO O MURI.
     I patua mai  te waea i  Wahingitana, e
   whakaatu mai ana, ko te mataa tuarua i tu
   atu  i tetahi taha puta rawa i tetahi taha
   o te puku, engari koia kai te pai, kua mauria
   atu ia ki tona kainga i Pawharo Ekepihana,
   ka nui tona hauora, kaore hoki ia e rongo
   ana i te mamae.
     Kaati kua kitea i naianei ehara i a Where-
   ere Taenana te Ingoa o taua tangata kohura,
   ko tona tino Ingoa ke ko Riona Horokohe
   (Leon Czolgosz).  J whanau  ia ki Titoroiti,
   ko ona tau ka 28. 1 te wa i puhia ai e ia a
   Mekiniri ka hopungia ia e nga tangata, mau
   rawa ake ia i nga tangta kua motumotu ka-
   toa tonu, konohi i nga tangata te rapirapi,
   kua ngaro katoa hoki i te toto. I a ia e he-
   reheretia ana e nga Pirihimana, ka hokaka
   iu matara ana ona ringa, katahi ia ka wha-
   kamatau ano ki te pupuhi ia Mekiniri kia
   tino mate rawa, kihei i puta tona hiahia, i te
  huhua o nga Pirihimana, tangohia ana tona
  pu me ona mea katoa.
     1 te marangatanga ako o Mekeirini ki ru-
  nga  i te puhanga i a ia, katahi ia ka haore
  atu ka noho i runga i ta tuuru, kia ahua
  mahea iho ai te pouri o nga tangata mona,
  me  toua whakaatu ano kia ratau, kaore i ki-
  no rawa tona tuanga i te mataa ; engari ko
  tona pouri anake, koi waiho tenei aitua hei
  tukino i tenei Ekepihana. Ka  titiro atu ia
  e ronaronatia ana a Horokohe, ka karanga
  atu ano ia ki nga tangata, "kaua rawa hei
  tukua tetahi tangata kia pa tona ringa kia
  Horokohe."
     Ko te ripoata a nga takuta i ta ratau ta-
  patapahanga ia Mekiniri, e ki ana—ko   te
  mataa tuatahi i tu kia Mekiniri, i harakuku
  i te taha o te iwi o runga o te ama, ko te
  mataa tuarua, i tu ki tetahi waahi o te puku
  e rima inihi ki raro iho o te u maui. I te
  whakatuheratanga a nga takuta i te riu o
  Mekiniri, ka tirohia kaore i pakaru te whe-
  kau, heoi tutakitia ana, tuia ana ki te hira-
  ka, me te ki hoki a nga takuta ka ora i a
  ratau a Mekiniri. Ko te kaha o tona wera
  i te ono o nga haora i te ata o te Haterei
  102, ko te kaha o te mapu a ona toto 110,
  ko te whakaea o tona nga e 24.
    Ko  te whakaatu o te po o te Haterei e ki
  ana :—E tu ana a Mekiniri i runga i te wa-
  ahi tairanga o te paparahi o te whare, ara, e
 whakautu ana i nga mihi a te Iwi mona, ka
  haere atu nei a Horokohe, me te akitiwha i
  roto i tona ringa maui, ka emiemi atu ki te
  kata, katahi ka toro atu te ringa ki te hariru
  kia Mekiniri, ao te toronga atu hoki o te ri-
 nga  o Mekiniri, katahi ka pakia e taua ta-
 ngata, ka puhia mai e tona ringa maui e
 mau  ra i te akitiwha. Kaore hoki nga ta-
 ngata katoa i mohio a i kite ranei, tera he
 pu kai roto i te akitiwha e mau ra i te ringa,
 i te mea ko taua rangi he rangi wera, me te
 maha hoki o nga tangata e mau ana o ratau
 akitiwha i nga ringa, hei horoi i o ratau we-
 rawera, me te mahara atu hoki o te katoa, he
 mau  pera ta taua tangata i tona akitiwha
 hei horoi werawera mona, no te pakutanga o
 te pu i roto i te akitiwha, katahi ano ka mo-
 hio te katoa he rereke te mea e horoia ana ki
   tona akitiwha.
     Ko te rongo o te 7 o nga ra e ki ana, i te
   ra i puhia ai a Mekirini, katahi ia ka ui ake
  mehemea, kai whea tona wahine, no te tae-
   nga mai o tona wahine, katahi raua ka hari-
  . ru ka-mea, "kia pai ake ta taua mahi i tenei"
  me  te maangi ano te wai o raua konohi.
     1 te tapahanga a nga takuta i a Mekiniri,
   kotahi haora   rawa e  aiahi aua  nga ta-
   kuta katahi ano ka taea te mataa, he  noho
  no te mataa ki waenganui o nga uaua o te
   tuara, ka tirohia hoki nga takihi e pai katoa
  ana, me te ki hoki a nga takata mehemea ka
   kore e noho he paihini ki roto i nga toto, i
  roto i nga haora e rua tekau mawha, katahi
  ka tino tuturu te mohiotanga ka ora a Meki-
  niri, tokoono nga takuta e mahi ana i a ia,
  hui tahi kia Mekaani tetahi o nga  takuta.
  nui o Niu looka.
     Ko Riona Horokohe kai to pai, ka nui to-
  na kaha ki te kai, me te au hoki o tona moe
  i nga po, kaore hoki ona manawapa mo tona
  tangata i kohuru ai, a. mona ranei e noho
  ana i roto i te whare-herehere.  Engari i
  korero ia ki te Pirihimana, ko ona matua he
  Ruhia  Pooro, no te tau 1859 i tae mai ai ki
   Merika.  I kurangia ia ki Titoroiti, i muri
  mai katahi ia ka mahi ki te mira hanga, waea i
  Kerewerana, me tona ki ano, ko tenei wha-
  kaaro i puta ai i a ia kia patua te Timuaki o
  Merika, na te kauhau a tetahi wahine o Ke-
  rewerana, ko Ema Kooromana te Ingoa, ara,
  i mea raua wahine :—"Ko nga kai whakata-
  koto tikanga me whakamate katoa, kaore e
  tika kia ririo ma te tangata kotahi e hanga he
  Ture mo te Iwi, engari ma tena tangata ano
  e hanga tona Ture tona Ture, kia puta ui
  nga hiahia maha o te hunga iti." No reira
  he maha ratau i tahuri ki to hapai i nga ti-
  kanga a tana wahine, nae te whakamau mai
  hoki o tona whakaaro, kia riro inana tonu e
  whakamate te Timuaki o to whakakotahita-
  nga o te mana rangatira o Morika, koia to
  tako i haere ai ia ki Pawharo, he whakatutu-
  ki nana i taua hiahia ona.
    I tu Turei te 3 o nga ra, ka whakatata ia
  ki te taha o Mekiniri kia whakamatea e ia,
  kaati i runga i te huhua o te tangata kore
  ana o mato i a ia i taua ra. No reira i ma-
  hia ai e ia he tikanga, me huna e ia tona pu
  ki roto i tona akitiwha ka mau haere ai i
  tona ringa, kia kare ai e mohiotia e nga ta-
  ngata, kia kitea rawatia ake tona pu e nga
  tangata kua mate hoki i a ia te tangata i
  hiahia ai ia kia mate. Ko te whiu mona e
  raa tekau tau ki roto i te herehere, tekau
 tau mo  ia pakutanga o tono pu kia Mekiniri,
 a, ki te mate a Mekiniri i runga i te puhanga
 i a ia, ka whakamatea hoki ia.
   He maha nga  pukapuka inihi a nga Iwi
 o te ao, kua tae atu ki te Kawanatanga o
 Merika, mo runga i te aituatanga o Mikiniri
 o te tangata nui o tera takiwa, me te Inoi
 hoki o nga waahi katoa kia whakaorangia ia
 e te Atua, he nui hoki te pouri o Kiingi E-
 ruera-VII, me ona Iwi  katoa i raro i tona
 inana, mo te kohurutanga i tana tangata, me-
 te ki hoki a te Kiingi "Na te Atua i hoatu
 te manawa ora ki te tangata, a, mana ano e
 tohu tona pononga e whakamamaetia nei i
 tenei ao."
   I te taenga mai o tenei rongo ki Poneke
 mahara tonu  nga tangata katoa o Poneke
 kua tino mate taua tangata, heoi tukua ana
 te haki o te Paremata kia rere i waenganui o
 te pou, he tohu hoki tera no te mate ki te
 Iwi Pakeha ; tae noa ki nga whare Karakia
 himenetia ana nga himeno mo  te tangata
 mate me nga Inoi hoki, i runga hoki i te
 mahara o nga tangata kua tino marere ia,
 heoi no te taenga mai o te whakaatu tuarua
 kai te ora tonu, katahi ano ka tau te mauri
 o nga tangata ki raro.
   Kaati i runga i te pakutanga o tenei ro-
 kgo kohuru ki nga waahi katoa o te ao, ka-
tahi ka hoki te whakaaro a te ngakau ki te
wa  i kohurutia ai era Timuaki o Merika kua
kiia i runga ake nei, koia i taia atu ai e ma-
tau nga korero o te kohurutanga i aua Timu-
 aki.
  KOHURUTANGA  IA PEREHITINI
           RINIKANA.

  I tetahi po o Aperira o te tau 1865, ka tu
tetahi Purei Tiata, he maha   nga tangata
rangatira i tae ki taua purei, me Tianara Ka-
raata hoki; ko Aperahama  Rinikana kaore
ia i hiahia kia tae ia ki taua purei, engari na
runga i tona whakaaro koi rarua nga tanga-
ta i te whanganga mai ki a ia, katahi ia ka
haere nae tona hoa wahine, me o raua hoa

      [NAMA 11, O TE TAU 4.]  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA  MANE  15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 8]
   hoki.  I to ratau taenga   atu ki  reira, ka
  umere te Iwi kia raua ko tona wahine me te
  koa hoki o nga tangata mo to raua taenga
  atu. He maha nga tangata i tupato mo taua
  tangata, ara, i mea  kia noho he kai tiaki
  mona, i te mea kaore e mohiotia nga tangata
  he ngakau  kino kai roto i a ia, o roto i taua
  huihuinga  tangata, kaati nana ano i peehi
  taua whakaaro tupato o te Iwi kia noho he
  kai tiaki mona, ara, i mea ia me pera ia me
  te katoa me noho makohakoha noa iho, kaua
  he kai tiaki mona, a riro ana i runga i tana
  i hiahia ai. Noho  ana  ia i runga i tetahi
  tuuru whakatikorikori i roto i tetahi ruuma
  matakitakitanga, i ko mai i te paparahi pu-
  reitanga, i te waahi e  tata ana ki te katoa.
    I te koata paahi o te 10 o nga haora o ta-
  ua po, katahi ka haere atu  tetahi taitama,
  ka whakaatu  i tona kaari ki te karere a te
  Timuaki,  ka tu i reira matakitaki iho ai ki
  te Iwi e purei ake ana i raro, i muri iho ka-
  tahi ka tomo atu taua tangata ki roto i te
  ruuma matakitaki o te Timuaki ratau ko ona
  hoa,  ka ata katia  e ia te toa kia kore ai e
  rongona tona urunga atu ki roto i taua ruu-
  ma, ka whakamautia  hoki e ia te toa, kia
  kore ai e taea te huaki mai i waho ; ko nga
  tangata katoa i roto i taua ruuma kaore i
  mohio ki te urunga atu o taua tangata, i te
  mea  kai te titiro katoa ratau ki te Iwi purei,
  a, kaore hoki tetahi tangata kotahi o roto i
  taua ruuma i  kite i taua tangata ; katahi
  te tangata i uru atu nei, ka tango ake i tona
 pu-hurihuri i roto i tona pakete, ka mau i
 tona ringa katau, ka tangohia ake hoki tona
 oka-matarua ka puritia e tona maui, katahi
 ka haere atu ki te taha o te Timuaki ka tu
 i muri o te tuuru, katahi ka puhia atu i muri
 o te mahunga o te Timuaki, ka hinga wha-
 rara atu ia ki runga i te kurupae o raua o te
 waahi  matakitakitanga iho ki te purei.
   Heoi no te pakutanga  o te pu a taua ta-
 ngata ki te Timuaki nei, katahi ano ka huri
 whakamuri ake nga hoa o te Timuaki e noho
 nei ratau i roto i te ruuma kotahi, ka ngaro
 te ruuma i te auahi o te pu, ka kite atu a
 Meiha  Raahipoono e takoto tapapa ana te
 Timuaki i runga i te kurupae, nae te tangata
 nana i pupuhi e tu ana i muri, me tona naihi
 ano i roto i tona ringa, ko te rerenga atu o
 Raahipoono ki te hopu i taua  tangata, ka
 makere  te pu, katahi ka werohia a Meiha
 Raahipoona   e taua tangata ki tona naihi,
 whakamanawanui  tonu te Meiha nei ki te
 hopu i taua tangata, kaati i runga ano i te
 kaha o taua tangata puta ana ia ia Meiha
 Raahipoono, haere atu ana ki mua o te ruu-
 ma e hangai iho ana ki te Iwi purei, me te
 hunga matakitaki hoki i raro ; katahi ka ha-
 mama  tona waha ki te whakapuaki i enei
 kupu kino "Sic semper tyrannis." Te mu-
 tunga o te hamama o tona waha, katahi ia
 ka tarapeke iho i runga, ki te paparahi purei-
 tanga i raro, no te wa ka maiangi ia ki te
 takiwa e rere ana ka mau tona waewae i nga
 taura iriiringa o nga haki i raro iho o te wa-
 hi i rere iho ra ia, ka hinga ia i tona taunga
 atu ki raro, engari tere tonu tona maranga
 ake ano ki ranga, ka tu hangai atu ia i mua
 o te hunga matakitaki, katahi ka rewa toua
 ringa ki te takiwa me te whakakapakapa i •
 tona naihi ka mea "The South is avenged"
 ara, "kua whai utu te tonga."
   I runga i te tere o te mahinga a taua ta-
 ngata i enei mea katoa, kihei rawa i mohio
 nga  tangata he aha te raruraru kua pa ki
 roto i taua whare ; ko ta nga tangata mata-
 kitaki mahara hoki mo te pu i paku ra he
 waahi ano no roto i te purei, kati kotahi ano
 te tangata purei i runga i te paparahi purei-
 tanga i te wa i rere iho ai te kohuru ra ko Hoo-
 ka, heoi no tona kitenga atu i te naihi e uira
 ana i roto i te ringa o taua tangata, mahara
 tonu ia mona te naihi a taua tangata oma
 ana a Hooka.
   I te wa ka puhia ra te Tumuaki, katahi
 tona hoa wahine ka aue, ka karanga hoki
 tona hoa te tamahine a Harete kia mauria
 mai he wai hei horoi i te Timuaki; ka ha-
 mama hoki te waha o Meiha Rahipoono ki
 te karanga, "aukatitia mai te tangata na." i
 runga i te pohehe onga tangata ki taua ma-
hi, kihei i whaia taua tangata kohuru, kotahi
ano te tangata i whai i taua kohuru ko J.
B.  Tuari, engari i te mohio o taua tangata
ki nga tikanga o te mahi kohuru kihei i taea
te whai I te taenga atu o Tuari ki te toa
putanga atu ki  waho, ka  kite ata ia i taua
kohuru e eke ana ki runga i tona hoiho oma
atu ana, he mea hoatu e ia ma tetahi tamaiti
e pupuri tona hoiho i mua atu o tona kohu-
    rutanga i te Timuaki.
     Ko nga  tangata o roto i te whare, kai te
   pokaikaha noa iho, me te uiui ki a ratau ano
   he aha ra   tenei?, ko nga mea o ratau kua
   mohio, hei whakaatu atu ki nga mea e uiui
   ana, "kua puhia te Timuaki."
      I taua wa ano katahi ka tu a Rora Kiini,
   ka hamama te waha ki te karanga ki nga ta-
   ngata, i roto i te whare "kia mau te noho
   i runga i o koutou nohoanga, kia puta mai
   ai he hau ki a ia," katahi ia me tetahi atu
   ka haere ki te waahi kai reira te Timuaki e
   takoto ana. Ko te Timuaki kihei rawa tona
   mangai i puaki, mai o te takiwa i puhia ai
   ia tae noa mai ki taua taima, kaore hoki i
   maha nga haora e nga, ana te manawa o te
   Timuaki ka hemo hoki ia, a, no te 20 meneti
   te paahitanga ki te whitu, katahi ano ka mo-
   hio nga tangata kua mate te Timuaki.
     I taua po ano katahi ka werohia e Raiha
   Peina Poera  ki te naihi a Hekeretari Hiari
   me era atu tokorima, engari kaore i kino te
   tuakiritanga o enei.
     I te wa e takoto ana te tinana o te Timu-
   aki i runga i te Atamira, e 25,000 mano nga
   tangata i haere kia kite kau noa atu i te ko-
   nohi o te Timuaki nei, o te tangata i aroha
   nuitia ai e ratau.
     Ko taua kai kohuru no te 25 o nga ra o
   Aperira o te tau 1865, ka puhia, ara, tekau
  marua nga ra i muri iho o tona kohurutanga
  i te Timuaki ia Aperahama Rinikona ka kitea
  ia e nga Pirihi katahi ia ka whaia e nga Pi-
  rihimana, tae noa ki tetahi whare tuunga
  Witi, ka ngaro ia ki roto i taua whare, raua
  ko  tona  hoa ko D. C. Herora,  katahi ka
  karapotia taua whare e nga Pirihimana, ko
  te karangatanga atu o  Tariana Kopata kia
  puta mai aua tangata ki waho kia tuku raua
  ia raua hei herehere, ki hei taua tangata i
  pai ki taua kupu a nga Pirihimana, ko te pe
  kenga  atu o nga Pirihimana, tahuna ana
  taua whare  ki te ahi, no to weranga katahi
  ano ka pata mai aua tangata ki waho, ka tu-
  ku a  Herora i a ia hei  herehere, ko te kai
  kohuru i te Timuaki kihei i whakaae, engari
  i tu ia me nga pitara e rua i roto i ona ringa
  hei pupuhi i nga Pirihimana, ko te pekenga
  atu o Tariana Kopata puhia ana taua tanga-
  ta ka tu te mataa ki te kaki, e toru haora i
  muri iho ka mate hoki. Ko taua tangata he
  tama na tetahi tangata kohuru, tuku iho hoki
  ki a ia mau  tonu ano ki taua mahi ki te
  kohuru.
    Ko Herora, ara, ko tona hoa, i mau ki te
  herehere, i muri iho ka taronatia hoki ia.
    Ka muta nei nga korero mo tenei Timua-
  ki, ka huri ake nga  korero  kia Perehitini
  Kawhiira.

 TE KOHURUTANGA   IA PEREHITINI
            KAWHIIRA.

    I tetahi wa o te tau  1881,  ka kitea te
  Kareti o Timuaki Kawhiira e Taare Katiu, e
  haere mai ana i te tiriti, ko te haerenga atu
  o Katiu ki tetahi tangata arahi Keepa ki atu
  ai, "ka kaha ranei koe ki te taraiwa i a au
  kia tere tonu  ki te waahi e ki atu ai au ?
  "ko te whakahokinga atu a te kai arahi kee-
 pa,  ae !"
   Ka  tae mai te Kareti o te Timuaki raua
  ko tona Hekeretari ki te waahi hei tuanga,
 ka tuku te Timuaki  ki raro, ka ai atu ki te
 Pirihimana "Pewhea rawa te roa o maua e
 whanga  ana ka haere ai te tereina ?"
    Ko te tirohanga o te Pirihimana ki tona
 wati ko te kiinga atu, "tekau ano meneti  •
 korua e whanga ana e te Timuaki."
   Ka  whakapai atu te Timuaki ki te Pirihi-
 mana  ko te huringa o te Timuaki, katahi ka
 haere atu ma roto i tetahi ruuma, o te teiha-
 na.  I taua wa ano ka paku mai te pu a
 Katiu ki te Timuaki, kihei te Timuaki i rongo
 a i mohio ranei. Ko te Pirihimana te mea i
 hakiri i te pakutanga o taua pu, engari i
 mahara ia, he tamariki kai te whakapakuu
 rakete, he whakanui i taua Timuaki.
   I muri tata tona iho ka paku mai ano te
 pu tuarua a taua tangata ki te Timuaki, ka-
 tahi te pu i tino rangona ai te pakutanga,
 katahi  ka titiro ake te Pirihimana, ka kite
 ake ia Katiu e tu ana me te pu hoki i roto i
 tona ringa, a, ka kite atu hoki ia i te Timu-
 aki e hinga atu ana ki te whenua, ko te ha-
 mamatanga  o te waha o te Hekeretari a te
 Timuaki. ki te karanga, (my god he's been
 murdered) ara, "E taku Atua kua kohurutia
 ia" he aha ra te tikanga o tenei mahi?.'
   Ko te rerenga atu o te Pirihimana ki te
 hopu i taua tangata kohuru, me tona wha-
   kahua ano i te Ingoa o te Atua me te kara-
   nga "E te tangata nei he aha te take i puhia
   ai e koe te Timuaki ?"
    I taua wa ano ka hui mai te mano o te
   tangita ki reira, ko te tangata tuatani i mo-
   hio ki taua mea ko Mr Rinikana, ko ia hoki
   te tama a tera Timuaki i kohurutia ra i te
   tuatahi, a, me tona mohio hoki ki te mea
   kua tipono i taua wa. Ko te tama ake a te
   Timuaki  kihei i mohio, engari i titiro ia ki
   tona matua he iti nei te toto i kitea e ia, ka-
  ore ia i mohio i kino rawa tona tuunga i te
  mataa. Heoi i muri iho ka mauria te Timu-
  aki ki tona kainga. Ko taua rangi he rangi
  kaha rawa atu  te wera o te ra, kihei i wha-
   kaarotia e nga tangata te wera o te ra, engari
  i tungia tonutanga  me  te uiui ano ratau,
  "Era  ranei e mate?" a, "Pewhea i oti te
  korero a te Takuta ?" E  kiia ana era pea e
  mate, i te mea kua kore kaha rawa atu, e-
  ngari kai te mohio ake ano ia ki te tangata.
     Ko te Takuta  tuatahi i titiro i a ia ko te
  Takuta Mete, katahi te Timuaki ka ui ake
  ki te Takuta, "pewhea to whakaaro Takuta"
  ka ki atu te Takuta, ki taku mohio kaore i
  tino kino rawa, ka whakapai atu te Timuaki
  ki te Takuta, katahi te Timuaki nei ka ki atu
  ki te Takuta. "He tangata mate au."
    No  muri iho, katahi ia ka ki atu ki tetahi
  ona Takuta kia Takuta Whoota, "kanui taku
  koa i taku mohiotanga iho ki taku ahua,
  engari ka whakamanawanui tonu au kaore
  aku wehi mehemea au ka mate."
    Ko te kupu e korero ana nga mano tanga-
  ta i nga ra katoa ko tenei "Era ranei ia e
  ora, a, era ranei e mate ?" ehara i te mea i
  Merika anake tenei kupu, enga i Oropi katoa
  me Ingarangi hoki. Kaati e waru tekau nga
  ra e oke ana te Timuaki nei katahi ano ia
  ka mate. I te ra i mate ai ia, ka noho a
  Merika me Ingarangi i roto i te whare potae
  mo te matenga o taua tangata.
    Heoi ko Katiu ko te tangata nana taua
 mahi kohuru i whakamatea, no te 3O onga
 ra o Hune o te tau 1882, i taronatia ai ia.
   Ka mutu  nga korero mo tenei Timuaki.


   TE RONGO O MURI MO MEKINIRI.
                                                               
   Ko te rongo whakamutunga tenei i pouri
 ai nga waahi katoa o te ao, e penei ana, kua
 hemo  a Mekiniri i te 2 o nga haora o te ata
 o te Hatarei o te 14 o nga ra o Hepetema. 1
 te 8 o nga haora o te ahiahi, ara, i te mea e
 whakahemohemo  ana ia, ka tono ia ki nga
 Takuta kia tukua ia kia hemo, a, tae noa ki te
 hawhepaahi  o te tahi o te ata e tohe tonu
 aua ia, no te mea ka  tata ki te rua o nga
 haora, katahi ia ka ki ake, ki nga Takuta me
 ona kai tiaki, tae noa ki tona hoa wahine me
 ona whanaunga  i reira:—''Hei konei ra kou-
 tou katoa, he huarahi na te Atua i whakata-
 koto, ehara  i te mea na tatau."  I te mu-
 tunga  o enei kupu ana ka moe hoki ona
 konohi.                                    |
   1 te tino mohiotanga o nga tangata o te
 taone kua tino hemo rawa atu ia, katahi nga
 tangata katoa ka haere ki te whare-herehere
 i noho ai a Horokohe, ka whakamatau ki te
 wawahi i taua whare-herehere kia kai kinotia
 e ratau a Horokohe,  kaati na nga Pirihi i
 whakamarie taua whakaaro o te Iwi i kore ai
 e taea a Horokohe te kai kino.
   Heoi no te Paraire i te 3 o nga haora ka
 tanumia ia, he maha nga tanggata i tae ki
 tona tanumanga,  hui tahi ki te Tuuku o
 Kaanawara raua ko tona hoa wahine me era
 atu momo Kiingi, a, kua puta hoki te kupu
 a Kiingi Eruera-VII kia kotahi wiki a Inga-
 rangi e noho ana i roto i te whare potae mo
 taua tangata.
   Kua tu ko Kanara Roohi wheta te Timuaki
 mo Merika i naianei, ko enei tangata e tino
 rite ana ki te Kiingi, ara, he mea whakatu
 hei upoko Ariki mo tera Iwi, he hoa hoki no
 Ingarangi mo ranga i etahi tikanga.
  Ko  Ema Kooromana riira o taua ropu ko-
huru, kua hopukia  ia ki te whare-herehere,
me  era atu hoki o taua hunga kohuru ano,
he mea whakaatu e Horokohe  nga taone e
noho ana taua hunga, he mano noa atu ra-
tau, engari kai te whaia e nga Pirihimana
kia hopuhopungia ratau ki te herehere.



   Printed and published by T. RENATA.  
under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office Victoria-street, Grey-     
         town North  Wairarapa.