|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 7. 15 June 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. HUNE PARAIRE I5t 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1] \_\_
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
TE IWI MAORI.
He whakaaro, he whakamaharatanga ki
nga Iwi ki nga reo ki nga huihuinga tangata
i runga i nga Motu e ma, o Aotearoa me te
• Waipounamu me nga Motu e patata ana 1d
Niu Tireni. Tenei te kurehu ake nei ki nga
whakatipuranga o te Iwi Maori, he mea pai
he mea tika, kia whakaaturia i konei. 1 te
tau (1769} i tae mai ai a Kapene Kuki, ki
nga takutai o enei Motu mataki ai, tona tino
whakaaro te tokomaha o te Iwi Maori ueke
ake i te 200,000 mano. Ko te ahua o te tipu
o te tangata nga taane, nga Wahine, he tipu
pakari, he roroa, he kamakama, he maia, mo
nga tu mahi katoa.
I te tau kotahi mano e waru rau (1800)
he takitahi nga Pakeha i tae mai ki nga tini
waahi o nga Motu e rua nei, ka whakaaturia
i kona, ko te tokomaha o te Iwi Maori e rite
ana ki te 150,000, me te mau ano o taua
ahua o te tupu o te tangata, e kiia ake nei.
I te tau 1814, ka timata mai nga Minita
ki te whakaeke mai ki nga Motu nei, me te
kauhou i te Rongo Pai o to tatau Matua i te
rangi. E haereerea ana e ratau nga pa katoa
o te Iwi Maori. Ko etahi o aua Minita no
te Haahi o Ingarangi, a no te Haahi Wete-
riana, me te Haahi Katorika, ta ratau tino
mahi he Iriiri i nga taane i nga Wahiue, me
nga tamariki, e tuhia ana hoki ki roto i a
ratau pukapuka whakamahara te tokomaha
o nga tangata e Iriiri ana o ia Haahi, o ia
Hauhi, hei konei ka marama koutou ehara i
te mea pera me ta Kapene Kuki, ratau ko
nga Pakeha i tae wawe mai ki Niu Tireni,
he mea whakaaro noa atu na ratau ta ratau,
ko ta nga Haahi tauanga i a tatau na te
Iriiri i whakaatu te tokomaha o te Iwi Maori
koia tenei e (124,000) mano.
I muri o tenei whakaatu, he maha nga
Whawhai a te Iwi Maori ki a ratau ano, tae
noa mai ki te tau (1841) ka kitea i kaha ra-
wa te hokinga iho o te Iwi Maori, koia tenei
te tokomaha e (72,000) mano. I muri iho
i tenei, ka nui haere nga pakanga i waenga-
nui i te Iwi Maori me te Iwi Pakeha, me nga
Maori hoki i piri ki te taha Pakeha, tae noa
ki te tau (1860) ka kitea ano te hokinga o
te Iwi Maori, koia tenei te tokomaha e (56,
000) mano. I muri o tenei e mau tonu ana
aua pakanga tae mai ki te tau (1869) ka
mutu nga pakanga e heke ana te toto i reira
tae mai ki tenei wa, timata mai ra i te tau
(1860) ka kitea ano te hokinga iho o te toko-
maha o te tatau o te Iwi Maori, koia tenei e
39,000 mano.
I konei ka marama koutou ki te titiro ki
te nui o te tere o te hokinga haeretanga o te
tokomaha o te Iwi Maori, KO etahi na te
Whawhai, ko etahi na nga mate uruta, ka
whakamaramatia kia koutou i konei. J te
wa kahore ano he Pakeha kia tae mai ki
Niu Tireni nei, ko nga mate e pa ana ki te
Iwi Maori, he mate e mohiotia ana o ratau
nga whakahaere nga rongoa hoki, mo aua
tu mate, a ko aua mate, he huango he mate-
kai-uaua, he rewharewha, he maremare,
he kiri-ka, he ngerengere, he pokapoka, he
kea, ka mutu nga mate o te Iwi Maori. I
te taenga mai o te Iwi Pakeha ka tae mai
nga mate huhua, e kitea nei e rongo nei tatau,
kahore te Iwi Maori e mohio ki te whaka-
haere i nga mate, me nga rongoa mo aua
mate, ko te take ehara i te mate tupu ake i
roto i a ratau, pera me era kua kiia ake nei.
Otira e nga Iwi, he wha Kaatu kau tenei
naku kia koutou, kia kite koutou i te kaha
rawa o te hekenga haeretanga o te tupu o te
Iwi Maori, me nga take i heke ai to ratau
tupu. I naianei ko te mea nui ma tatau ko
te titiro i te huarahi e kore ai e penei te tere
o te heke o te tupu o te Iwi Maori, kaati kua
oti te whakamarama kia koutou e "Te Puke"
ana whakaaro mo runga i nga mate katoa,
e huna nei i te tangata ki te po, kia aro-nui
o koutou whakaaro ki aua whakamarama,
nga taane, nga Wahine, kia kaha hoki ki te
whakaako i a koutou tamariki, kia tupu i
runga i te whakaaro tupato ki nga huarahi e
pa mai ai te mate kia ratau, kia kaha hoki
ki te kawe i a koutou tamariki ki roto ki nga
Kura Pakeha, hei whakaako i a ratau ki te
matauranga ki te tiaki i o ratau tinana, koi
pangia e aua mate huhua kua kiia ake nei,
me te matauranga, ki te kakahu hoki i nga
kahu o te Iwi Pakeha, ki te whakahaere i
nga kai a te Iwi Pakeha, ma enei kia taea
me era atu hoki, ka taea e tatau te kaupare
te waahi rahi o nga" huarahi e pangia nei
tatau e nga mate uruta. Ki te kore koutou
e whakarongo ki nga tohutohu a ''Te Hiku-
rangi" ka waiho enei mate uruta i runga i
to tatau noho kuare kore whakaaro, he horo
i a tatau ta te kopu o te Whenua, ka meinga
tatau he Iwi ngaro i roto i nga Iwi o te Ao.
I konei e te Iwi kia mahara, kia takatu te
ngakau. Ka huri ake te whakaaro i naianei
ki tetahi ahua o to tatau oranga, i nga wha-
katipuranga o o tatau Tipuna, i mua o nga
whakaeke a te Iwi Pakeha. E mau ana o
tatau Whenua i a tatau, kahore he mate e
pa ana ki nga Whenua i aua wa, heoi te
mate he riro i te raupatu a tatau kia tatau
ano, i runga i nga tuku a tatau kia tatau
otira i nga ra i eke mai ai te Iwi Pakeha me
ana Ture, katahi ka huhua nga mate e pa
ana ki o tatau Whenua, koia tenei, he hoko,
he mokete, he muru mo te nama, na enei
mate i riro ai nga miriona eka e (65,000,000
neke ake hoki iho ranei. Ki te whakaaro
iho e toe ana e (4,000,000) miriona, neke ake
hoki iho ranei.
I konei e te Iwi he mea nui tenei hei ata
whakaaro ma koutou, ka rua nga mea ka
tino marama i a koutou i naianei, ko te heke
o te tatau o te tangata, ko te heke o te tatau
o nga eka o te Whenua, heke ana te tangata
ki te kopu o te Whenua, taka ana te Whenua
ki te ringa o te Pakeha, na te aha e te Iwi
enei mate i pa ai kia tatau ? Na te mangere
ki te whakahaere i te matauranga he parepare
he pa-tu-watawata, hei arai atu i enei tu o
te mate ! Ehara koutou e te Iwi i te mea
kai roto ano i te kuaretanga o te whakaaro e
noho ana, pera me o tatau Tipuna; ko ratau
i roto i te kuaretanga e noho ana. I mau te
*
ora o te tangata i a ratau, i mau hoki te ora
o te Whenua i a ratau. Otira ko tatau ka
GO nga tau e whakatupuria ai ki roto ki te
matauranga o te Iwi Pakeha. Tuatahi, na
nga Minita me nga Pihopa o nga Haahi,
kua kiia ake ra, he mea ako ki te ture a te
Atua. Tuarua, he mea ako ki te ture tanga-
ta i roto i nga Kura e a tatau tamariki, puta
ana mai etahi he Minita Karakia, he Roia,
he Kai-whakahaere Whenua Maori, he
Ateha, he Komihana, he Karaaka, he Tieipi,
hoa noho tahi o nga Kai-whakawa hara,
me nga turanga Roia, haunga nga mea kua
mohio ki nga mahi aringa:— Titiro hoki
kua tu o tatau Meina Maori ki nga Whare e
rua o te Paremata, e mahi nei i nga ture mo
te tangata me te Whenua me nga painga
katoa e whawhai ai te tangata ki te pai ki te
ora, ahakoa i nga mate uruta, i nga mate
na te whawhai, me nga mate e pa ana ki te
Whenua.
I konei ka marama koutou ki te titiro
kahore he mahi a te Iwi Pakeha, e kore e
taea e te Iwi Maori, koia i tika ai tenei kupu,
ehara tatau e te Iwi kai roto i te kuare-tanga
e noho ana, ko tatau i tae ai ki enei mahi a te
Iwi Pakeha kua kiia ake nei, na te mataura-
nga, e kore te whakaaro kore, te matauranga
kore, e tae ki te whakatoro ki aua naahi kua
kiia ake nei, no konei e te Iwi ehara tatau i
te tamariki, kaua tatau e waiho ma te ma-
ngere e patu, engari whakatika nga tangata
katoa kua whiwhi nei ki te matauranga,
na te Kura Minita o nga Haahi, na te Kura
o te Kawanatanga, me nga matauranga
Maori i waho atu i enei ropu, koutou i
runga i te whakaaro kotahi ki te hanga tu
watawata hei pa mo nga marehu tangata me
nga morehu Whenua.
Kaati te kumekume i nga whakaaro me te
Iwi ki nga whakaaro kuare huhua kore,
kaore nei he kiko o roto, whakahokia mai
te matauranga ki runga ki nga take e ora ai
nga morehu tangata me te morehu Whenua,
mehemea koia nei he mahi ma te Kotahita-
nga o nga rangatiratanga o te Iwi Maori,
ka rokohanga te morehu tangata me te mo-
rehu Whenua.
Kaati e te Iwi nga mea hei hurihuri ma
koutou i tenei putanga o te "Hikurangi"
mo tera putanga ka whakaatu ai te "Hiku-
rangi" kia koutou, i nga mahi e whakaarotia
ana, e tika ana kia mahia, me nga mea hoki
e mohiotia ake ana era e manaa i te Kawa-
natanga, te awhina mai tatau.
. "Te Puke Ki Hikurangi"
HAWAIKI.
TE TAKE MAI O TE MAORI.
[He ahunga, mai, he aponga mai i Hawa-
iki, ka tupu ka rito ka toto ka whakaikura.]
Ko te whakarapopototanga o nga korero a
S. P. Mete, F. R. G. S. Mo Hawaiki.
Kaore au i tino kite i te oranga o tenei Iwi,
otira kotahi tonu te Pa nui i kite ai au ko te
Pa o Waipio, a kaore hoki au i kite e tino
noho huihui ana tenei Iwi, engari he timo Iwi
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE PARAIRE 15th 1900.\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
nui tenei i mua, ina hoki e mau tonu ana
nga tohu o nga waahi mahinga kai o nga ra
o nehe. Kaati tera tetahi koraha kohatu
Rangitoto, ko te Ingoa o tenei waahi ko
Puna, kei te Rawhiti o Hawaiki, he maha
nga rau koea maero kai te ngaro i tenei ta
ahua kohatu ara i te Rangitoto, ko taua tu
kohatu he mea puha mai na nga Maunga
Paia o "Kirauea me Maungaroa" otira ko
• te ahua o tenei waahi o Hawaiki, e me ana
ki Rangitoto i Akarana nei, ahakoa te kino
o tenei Whenua, engari kai te mau tonu nga
tohu o nga nohanga mo nga ngakinga kai,
me nga huanui, me o ratau papa Whare
hoki, a te Iwi nana i whakanoho taua waahi,
i nga ra o mua; i a au e haere ana i runga i
tetahi o nga huanui tawhito, ka whakaatutia
mai e taku kai-arahi ki a au nga taiepa
kohatu o nga Maara Taro, Kumara, o nga
ra o mua. Ko te mahi a taua Iwi i a ratau
Maara kai, he mea miharo rawa, i te moa
he papa kohatu katoa tana waahi i tiria nei
e ratau ki te kai, ara :— He mea kari te ko-
hatu ka ope ki waho o te waahi e mahia nei,
ko to roroa o nga waahi e karia nei te kohatu
e S putu, e 5 putu te hohonu ka puare nga
rua, katahi ka akina a roto ki te rau rakau,
ki tu otaota noa iho, ki to maramara kohatu
ki te puehu, hoi oneone mo aua waahi e
mahia nei e ratau, ka mutu tera mahi, kata-
hi ano ka tiri i te Taro, i te Kumara ki rato
i aua rua i mahia ra e ratau, koia ra tonu a
ratau Maara kai. Ko etahi waahi o taua
Whenua e tipungia aua e te ngaherehere, ko
te mea miharo kia au, ko te rite tonu o nga
rakau o taua Whenna, ki nga rakau o Ra-
ngitoto, ara ho Pohutukawa, ko te Ingoa o
te Pohutukawa ki reira he Ohia, o rite ana
tenei rakau ki te Rata, engari i ahua ririki
iho, ko to kiri o te Ohia me ona pua i rite
ki to Rata, a ko te tipu o te kiekie o taua
Whenua i rite tonu ki to Niu Tireni nei kie-
kie, engari ko te tawhara me te teeure, i ahua
rereke to ahua. A i kite hoki an ki tenei
waahi i tetahi Heiau tawhito, e kiia nei e
Tahiti he Marae, ara e aranga nei te Ingoa
ko te ahi a Rata, ko te ahua o te mahinga o
tenei Marae e rito ana ki te mahinga o nga
Marae o Morea, (kua puta ata noi i a "Te
Puke" i enei putanga ka hori ake nei.) Kai
le pito Whaka-te-rawhiti o Hawaiki, takiwa
o Kapoho, tetahi Marae i runga i tetahi Hiwi
e tata ana ki te Puia o Wai-werawera, ko te
Ingoa o te Marae noi ko Tutiki, he Marae
Ingoa nui hoki i nga ra o mua, a ko to Marae
hoia tenei o te tino Rangatira o taua lwi,
e kiia ana he Umi, kaore au i tae kia kite i
tenei Marae, engari i ahua tata atu ano aa
ki te taha, ka titiro atu an o tu iho ana i
runga i te Hiwi, ko te waihanga i rite ano
ki nga waihanga Pa o nga Iwi Maori o Niu
Tireni nei. Ko to takiwa whakararo o Ha-
waiki ko Waipio, ko tenei waahi he Whenna
atahua momona hoki, otira he awaawa i
waenganui i etahi Maunga, ko nga waahi
parae i raro i aua Maunga, e nohoia ana e
nga Maori o reira, ko o ratau Whare he
Whare-papa, ara he mea mahi i runga i ta
te Pakeha tauira mahi Wharo.
Kai nga pukepuke onepu i te ngutu-awa o
te Awa, o Waipio, kai reira te papa o te
Whare o Riroa, he tangata Ingoa nui tenei i
mua, a ko te matua hoki ia o Umi, he nui
nga korero mo tenei tangata, e tata ana ki
te tuunga o tona Whare tetahi Heiau, ara
Marae, e kiia ana te Ingoa ko Pakarana,
otira he Puhoma, ara he waahi whakaora i
te Iwi i nga wa o te pakanga. Kai te takiwa
Whaka-te-hauauru o Hawaiki; ko te Koko-
rutanga o Tearatekua ko te waahi tenei i
kohurutia ai a Kapene Kuki, i te 14 o nga ra
o Pepuere i te tau 1779, a kai reira hoki te
Marae i kawea ai te tinana mate o Kapene
Kuki. I te kawenga i te tinana o Kapene
Kuki ki roto i taua Marae, ka mahara taua
Iwi ko "Rongo" a Kapene Kuki, ara ko te
Atua o te Iwi Maori, no reira i kawea ai ki
reira, hei koropikotanga ma ratau.
Kai reira hoki e tu ana te kohatu whaka-
maharatanga hei tohu i te waahi i mate ai
tenei tangata nui o te Iwi Pakeha.
Ko tetahi mahi whakamiharo a tenei Iwi
i mua, he mahi awa, hei whakamakuku i
nga Whenua maroke, i a au i te Motu o
Kauai, ka whakaatutia mai kia au etahi o
enei mahinga wai, a i tino miharo au, ki te
nui nae te pai hoki o aua mahinga wai, ko te
mea i kite au i te takiwa o Rihue, he maha
nga maero te roa, i timata mai i runga i te
Maunga teitei o Waiariari, e 4,000 mano
putu te teitei o taua Maunga, ko te mahinga
o taua awa wai, he mea whakakopikopiko
haere mai i runga i te Maunga, a tae noa ki
raro, hei whakamakuku i nga Whenua ma-
roke o raro. Ko nga tino kai a nga tangata
o Hawaiki i mua he Taro, ko nga Taro hoki
o reira he nunui ke atu i o Niu Tireni nei
Taro, a he pai ke atu hoki ki te kai, he maha
nga tu ahua Taro e tipu ana ki taua Moutere,
engari kaore i nui nga mahinga Taro i naia-
nei, na runga pea i te nui o nga kai hou a
te Pakeha, na reira i iti ai te mahi a taua,
Iwi i te Taro. Kaati kaore rawa au i kite i
tetahi o enei Motu e tipu noa mai ana te
kai, e tika ai tenei kupu a te Maori ko
Hawaiki te Whenua e tipu noa mai ana te
Kumara me te Taro i roto te rarauhe" engari
me ata tiri marie rano te Kumara me te
Taro, ka tipu ai. He nui nga korero me nga
Waiata a tenei Iwi mo Punga, mo Hema,
mo Kai-tangata, mo Tawhaki, mo Wahieroa,
mo Rata hoki. Ko nga tangata e mohio ana
ki nga korero a te Iwi Maori o Niu Tireni o
mua, kai te rongo ki tetahi Ingoa Iwi o nehe
he Manahune te Ingoa, engari kaore i kiia i
noho tenei Iwi ki Niu Tireni, ko taua Iwi e
tino korerotia ana i Hawaiki, ki te whakaaro
iho he Iwi nai ratau, o noho ana i runga i
nga Maunga, engari e noho ana ano i raro i
te mana o nga, tangata o Hawaiki, me te
mahi hoki i nga mahi taimaha ma o ratau
Rangatira, e kiia ana kaore tenei Iwi e mahi
ana i te awatea, engari i te po, he nui nga
Marae me nga Roto-ika i mahia e taua Iwi,
he nui hoki nga korero a nga peka o to Iwi
Maori mo tenei Iwi. engari kaore e mohiotia
i ahu mai taua Iwi i whea, a ko whea ranei
te Motu o tenei Iwi, engari ki te whakaaro
iho, he Iwi i Raupatutia e te Iwi Maori i
mua, a whakarauorangia ana nga morehu
hoi kai-mahi ma ratau, ko to tokomaha o te
Iwi Maori o Hawaiki e 39.000 mano. Koia
nei te Iwi i tino rite tona ahua ki te Maori o
Niu Tireni. E rua nga mea nui a taua Iwi
kaore e taea o nga Iwi Maori katoa i raro i
to ra. ara ko te mahi i nga kahu huruhuru
mo o ratau Rangatira, me te mahi tapa he
tu kahu ano tera no taua Iwi, engari kaore
aua tu kahu e mahia ana i naianei, e taua
Iwi, heoi ano nga mea kai te ora, kai roto i
te Whare Whakakitekite o Honaruru.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Takurua.
Matenepara.
Hune 10th 1SOO.
Ki to Etita o te ''Puke Ki Hikurangi,"
tena koutou, he kupu i mahue i taku panui
uta i te panui a te Rahari Hapo, o Waikeke-
no, ko tetahi o nga Wahine a Tahuahi, ko
Awangaiterangi, nana a te Kohai, no te tae-
nga mai o taku panui ka kite iho au, kaati
tena ko te whakatauki, a to Rahari moku e
raa aku taenga atu ki te whatitoka o tona,
Whare patoto ai, ko taka rakau he maipikura,
no reira ka puta mai ia ki waho ko tana ra-
kau he mere, he wahaika, he rakau poto e
hoa e te Rahari, ko te waahi tenei o to panui,
i toe i au te whakaatu he awangawanga no-
hoku kia te "Puke," kia uru mai ai nga reta
a nga tangata ki roto i kore ai e whakapaua
atu aku whakautu mo taua panui, ko to
whakatauki tenei i te wa i nga tangata ma-
tua ko to rakau he kai tangata, i a koe ka
hapai mai nei moku, e kore au e pa i to
rakau, a e kore hoki koe e kaha ki te whaka-
atu i tau tino kupu rao to tatau Nupepa, i
waho atu i taku e ki nei kia kotahi pauna
i te tau, a me taku whakamarama hoki
he moni te taonga hei awhina i o tatau
Nupepa, kaati i a koe kua whakatika mai nei
me to rakau poto tena whakaatutia, ki nga
Iwi o nga Motu e rua-nei tau tino taonga,
hei awhina i o tatau Nupepa i waho atu i
taku e whakaatu nei, hei mohiotanga atu
moku, koia ano kua whati taku maipikura i
to rakau, heoi kua wini koe, tenei kei te kite
iho ano i nga panui whakahe, a nga Iwi o
nga Motu e rua nei mo taua panui aku, heoi
kaore ano au kia kite i te tino take hei tura-
ki i taua panui aku, pena hoki me koe kaore
i whakaatu i tau tino kupu, heoi e hoa kaati
aku kupu whakaata i tetahi waahi o tau
panui.
Niniwa Ki Te-Rangi.
Porangahau.
Mei 26th 1900.
Ko te Whero Tuhinga, kua moe i te moe-
nga roa, e kore e ara mai ano, no te 23 o
Mei 1900, i te 12 karaka o te po i moe ai, he
nui ona Whakapapa. He Kaumatua pai
rangimarie kaore he riri, kaore he whakaaro
nanakia i tona ngakau, kaore he hae he ma-
uahara ranei, he nui nga tangata e mohio
• ana o Wairarapa, o Heretaunga ki tona
ahua ko ona tau e 72 nuku atu ranei, he kau-
matua Rangatira i puta mai i nga Whaka-
papa katoa o te Iwi maori o Aotearoa, heoi
ra, mihi noa mai i kona ki to koutou matua
Tipuna, tuatahi, tuarua, tuatoru.
I whai kupu ano taua kaumatua ki ana
Tamariki, Maata Heipora, me Perahama
Tuhinga, koia tenei i te 22 o Mei 1900, i te
10 karaka o te awatea ka tono kia huihui
ana tamariki ana mokopuna a Heta raua ko
Tipene, me haramai kia rongo i taku kupu,
i tae maua i taua haora ano patai me korero
to kupu, ae, aku tamariki aku mokopuna kia
whakawhaiti ia koutou, ahakoa kai waho
etahi o aku tamariki mokopuna, me whaka-
whaiti kaua e puta ki waho, kia aroha ki te
Pani, ki te rawakore, ki te manene, tenei
kupu aku mo taku hoa o Mangamaire pora-
ka, kia rima tekau nga eka mo taku hoa,
Porangahau No.1, kia rima tekau nga eka
hui katoa kotahi rau ki tona hoa, me tenei
waahi kaua taku hoa e pata ki waho me no-
ho tonu i konei, kia mana ia korua taku ku-
pa kaua o whakahengia, ka mutu ana kupu
e hoa ma he nui rawa nga kupu a tenei ka-
umatua, ko matau i rongo i taana ohaki,
koia e whai ake nei.
Heta Matua. Tipene Matua. Taketake
Matua. Arapera Matua. Maata Heipora.
Miriama Hinenuku. Paranihia Whero. Pe-
rahama Te Whero, Waimarama Puhara,
'Heoi i haere katoa hoki nga tangata ki te
hui o Waipawa, kaore ano i hoki mai, ki to
Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" tukua atu
tona panui kia rongo nga whanaunga.
Hota Matua.
Kereitaone.
11 o Hune 1900.
He panui ara he Ngakau-pouri i pa mai
ki toku tinana ora i tenei Ao, kia rongo mai
oku Iwi Hapu, o noho mai ra i te Tai-Rawhiti
Turanganui (Kihipane) mutu mai : Opotiki
to Kahanui a-tiki, toku rohe i roto i oku tatai.
Tipuna e Kiia ana ko Apanui nana ko Tua-
riki ; ka heke iho ko tu putanga ko taka
Whaea ko au i roto i tera Tipuna, kaati tera.
Neke mai ki roto o Karaka-te-whero ava
ki to Kawakawa, ko Tu-whaka-iri-ora Tipuna
ka heko iho, te putanga ko taku Whaea ko
au, kaati tera. Neke mai ki roto o Waiapu
ko Porourangi, heke iho te putanga ko taku
Whaea me taku mataa taane, puta mai ko-
au. Neke mai ki roto o Tuparoa o Waipiro
o Tokomaru ko Ruataupare to Tipuna, ko
taku Whaea ko an. Neke mai ki roto o
Waipare Anaura, tae mai ki roto o Uwawa.
Ngati-ira Hauiti, ko oka Hapu tera i to taha
ki taku matua taane, tae mai ki Whangara.
Neke mai ki roto o Turanganui ki Kihipa-
ne tae mai ki te Mahia, ona rohe katoa o
tera takiwa, ko Mahakinui ko Rongowhaka-
ata, koia i tika ai taku panui kia rongo mai
oku Iwi, i tooku mate e noho atu nei au i
roto o Wairarapa Papawai Kereitaone, kaati
kei konei ano tetahi wehenga oku tatai Ti-
kuna i roto i a Kahungunu, puta mai tana
ko Rangitawhiao, heke iho ko Ruataupare
ko taku Whaea me taku matua taane ko au,
huri ki te tahu Ngati-ira o hoku kei konei
ano tetahi wahanga o tera Hapu oku, kaati
taku whakaatu mo te taha ki o tatau Tipuna,
koia ra i tika ai tenei kupu he whanaunga,
he teina he tuakana, he hakui he tuahine,
he papa, he aroha be atawhai, he manaaki.
E ki ana to tatau Tipuna a Paora Apotoro-
tae mai ki to tatau Ariki ara kia te Karaiti
"Ko te aroha te mea nui, e kore e mutu ka
tu tonu, a ake ake tonu atu Amine" Kaati
taku whakamarama mo tera taha, ka hoki
ano taku whakaatu ki te timatanga mai o
taku pouri, kua tuhia ra e au i ranga ake ra,
mo taku pouri mo te matenga o taku Pakeha,
i runga i te Tereina. I haere ia ki Poneke
ki te tiki taonga rao toona Whare Humeke
i Kereitaone, ka pa tenei Aitua ki & ia tae
mai hoki au, kaati i runga i tona mate ka
mauria ia ki te Hohipara o Poneke, katahi
au ka pouri, kaore tahi aku moni i taua tai-
rua, katahi au ka mahara me mate atu ahau
ki te Taone, kaore he painga kia ora ake -
ahau i roto i taku ohorere mo te matenga o
taku Pakeha, ka mohio a Horiana Kingi kua
mate au, ka tangi ia kia au, katahi ka rere
ake i runga i te Taramuwe, ki te kimi i a au
i Nutaone Hohipera, ka kite i a au i te rori
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TAITE 15st 1900.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
o tangi ana, ka awhitia au e ia, ka tangi
maua i te rori, hei matakitaki ma te mano o
te Pakeha i roto o te Nutaone, ka haere ia
ki te kimi Whare hei nohanga mo hoku, kia
tata ai au ki te torotoro i taku Pakeha, ka
kite i te Whare ko te utu i te Wiki 15/-
hereni, ka utua e ia ka homai e ia he moni
hei tiaki mo hoku, e toru aku Wiki i noho ai
au ki Poneke. Kaati he nui te tangi o toku
ngakau ki te aroha o toua hakui kia au, kati
e penei ana taku kupu—Mehemea he Wahi-
ne hopo, e kore ia e mahara kia au, kua
mahue ahau, e kore e kimi haere i a au i te
rori, ka penei tona ngakau hoi aha atu maku
tera Wahine, kaati kaore e mutu i roto i
toku ngakau mate ake ahau. Kaati tera
kupu. Kaati kia ora taku Kotiro Rangatira
o roto i to taua Tipuna i a Kahungunu, ma
te Kai-hanga taua e tiaki i tenei Ao, kaati
iho enei kupa. I tae au ki to tatau Minita
ara kia Timi Kara, ki te korero atu i tooku
mate kia tirohia mai e ia, kaati, tana kupu
kia au. Kai te pai to haere mai ki te wha-
kaa tu kia au i to mate, ma haku e korero
mo te taha Pakeha mo te taha Maori, kia
puta he aroha kia koe i roto i te matenga o
to Pakeha, notemea kei Wairarapa tonu koe
e noho ana kua mahue atu tou lwi, tou
kaainga i a koe, kaati ma ratau koe e titiro
Pakeha me nga Maori, kaati kua puta te
aroha o nga tangata o Poneke kia au Pakeha,
i runga i to ratau mohio kua mate taku Pa-
keha hei mahi oranga mo hoku, kanui to
ratau whakamoemiti kia au to ratau tangi,
i runga i tooku manawanui ki te haere ki te
Hohipera, puta aua te kupu a nga Takuta
mo to poai i mate ra ki te Hohipera, ta ratau
kupu he lwi aroha te Maori, kaati i te taima
i mate ai a te Owai Karaitiana te Korou,
kaore ia he aroha o te Maori, ina hoki kaore
nga whanaunga e tae atu ki tu torotoro i a ia
i roto i te mate, no reira ta rarau Whakatau-
ki "he mura maati te aroha o te Maori ki
to ratau whanaunga" notemea kaore ratau
e tutaki i te Whare mato hei whakata i etahi
waahi o te mamae, ua reira tonu i hoki mai
ai te ora o taku Pakeha, i runga ra i tona
kite ake i a au, tatapu ia ki te mate i te rua
o nga tapahanga i ona waewae, kaati kua
ora ia, kaati taku whakaatu mo tenei taha.
Kaati na runga i o tatau Tipuna kua kiia
ake ra e au nana i tutaki te aroha tae mai
ki nga uri, o penei ana taka kupu, mehemea
kaore enei Tipuna kaore e tupono mai enei
mate kia au, mei noho atu au i toku kaainga
kaore e pa mai tenei mato kia au, mate tua-
tahi mate tuarua mate tuatoru. Ko te Ma-
nihera Rangitakaiwaho, ko Paiura Watara-
uhi, ko Taowhatai nana au i mau mai ki
tenei waahi i te wa e ora aua ratau, whaka-
moe rawa ki te taane ara K. II. Taha, mate
atu ia mahue ake uu ki waenganui i nga Uri
a te hunga mate, kaati kaore ano au kia ki-
te i te aroha o aga Uri kia au tae mai ki te-
nei ra, ko au tonu kai te kimi oranga moku,
kaati aku whakamarama. Kei pouri mai
koutou, kia ora koutou me au hoki.
Kia te "Puke Ki Hikurangi" tena koe i
roto i te aroha, kia ora, kia ora tonu koe, hei
panui atu i a aku kupu, kia rongo mai
oku Whanaunga e noho mai ra i te Tai-ra-
whiti, me aku hoa hoki i Wairarapa, Taane,
Wahine, ki aku korero hei whakahe mai raa
ratau kia au, otira kua kiia e au, he ngakau
pouri, kaati e pai ana me whakaatu kia mo-
hio ki toku ahua e noho nei i tenei waahi o
te Motu, i runga i te manaaki a o tatau Ka-
umatua i nga ra o mua, kaati enei kupu e
"Puke" Ka nui taku tatari ki to roa, pai
atu me tuku koe ki te Potapeta, kia kaha ai
to kimi i a au, he tatari roa no hoku ki a
koe mo to ngaro i te marama. Kaati kia
ora koe, ma te kaha rawa koe e tiaki e awhi-
na mo nga tau e heke iho nei, a ake ake
tonu atu Amene.
Na to Kuia Pani.
Mere Whariki.
OHOTU.
Panuitanga ki nga Hapu ki nga tangata
me nga Wahine i roto i te Tiwhikete o te
Poraka o Ohotu waahi o Whanganui. Tenei
e te Iwi kei te whakaaro ake ; ko te rua tenei
o nga tau, a e haere ana ki te toru te otinga
atu o to koutou oneone ki te aroaro o te Ture
Kooti Whenua Maori; he mea whakaoti pai
na nga Kaumatua whai-mana o roto i nga
Hapu nona taua Whenua. A he mea ata
whakaaro ano na ratau kia puta ta ratau
kupu atu ki te Hetana Pirimia ki te Honore
Timi Kara Minita me te Kawanatanga, kia
kaua to ratau Whenua hei taka ki raro i nga
Ture hoko Whenua, ahakoa ki te Kawana-
tanga, ki nga Pakeha noa iho ranei; engari
me waiho hei Whenua tuturu mo ratau, me
o ratau Uri i muri i a ratau. A oti ana tenei
whakaaro a ratau, tukua atu ana ki a te
Hetana Pirimia, ki a Timi Kara Minita me
to tatau Kawanatanga; a whakaaetia mai
ana e te Kawanatanga taua whakaaro a nga
Kaumatua. A kua mate atu a Taitoko a
Harihona, a Teki a Ngawaka, a Mareata a
Papanui, me etahi atu o ratau, a e ora nei
ano etahi o ratau i naianei Na, e te Iwi
whakarongo mai ko ahau tetahi o ratau e
ora nei, nana tenei whakaaro kia mau taua
Whenua hei Whenua tuturu mo nga Uri o
aua Hapu, he kaha toku ake whakaaro kii»
oti pai taua Whenua ki runga ki taua wha-
kaaro a matau ko nga Kaumatua i whakaoti
ai, kia kaua he hoko e pa ki taua Whenua.
A i tino whakaotia e te Iwi Poutama, te
Atihau, Ngati-taane Ngati-pamoana me
etahi atu Hapu, i te hui i tu ki Karatia, a te
Kai tiaki-o-te-katoa, te tino whakatuturu kia
tukua ki raro i te Ture Kai-tiaki-o-te-katoa.
he whakaaro kia mau ai kia kore e taea te
hoko te taake, engari hei te Ture motuhake
mo Ohotu ake te Ture mo tana Whenua, a
kiia ana kia Rahuitia nga waahi hei kaainga
hei mahinga hei haerenga Kararehe ma nga
Maori ; a ko to toenga ka tukua kia Retia
hei Paamu mahi kai, nohoanga Hipi, Kau,
hei Taone hoki; a ko te whakaaro a te Kai-
tiaki me ta te Taone ki Tuhiariki, me Reti
ano te Taone, me nga waahi e Rahuitia ma
te Kawanatanga, mo nga Whare-karakia me
era atu whakahaere me Ture Reti katoa,
kaua rawa te Ture hoko hei uru ki roto.
Paahitia ana e nga Hapu i kiia ake nei e
au enei whakaaro katoa, a ko ahau ano tota-
hi i reira. Na, i te nui o nga raruraru o te
Pirimia o te Minita Timi Kara, kore ana e
oti te Pire mo Ohotu i enei Paremata kua
hori ake nei. Na, e te lwi kia rongo mai
koutou ko te tau tenei e whakahaerea ai ue
Pire mo to koutou Whenua ki te Paremata ;
Na, he mea atu tena kia pootitia mai e
koutou nga tangata e to koutou Ropu, hei
whakahaere hei tiaki i te Pire rao Ohotu,
ara hei noho ki Poneke nei ata titiro ai i te
ahua o nga kupu mo roto i taua Pire, kia
rite mai ki te hiahia pai, e puta ake ai he
pai, he ora mo te Iwi nona te Whenua, e
tipa ai hoki nga painga o te Whenua ki nga
tangata nona te Whenua. Na, koi wareware
koutou ki tenei whakaatu kia haere mai ki
te Paremata nei i tenei tau ano, haere mai
nga tangata e whakaaro ana ki te pai ki te
ora mo te Whenua me o tatau Uri i mari i
a tatau, ahakoa oti ki te Pire a te Kai-tiaki-
o-te-katoa i mahi ai mo Ohotu, ki tetahi Pire
ke ake ranei, engari hei te Pire motuhake
mo Ohotu anake te Pire G pai ai. No konei
koi whakahoha koutou ki te haere mai ki te
whakahaere i te Pire e takoto pai ai te Whe-
nua. Era ano au e whakapiki atu i a kou-
tou ki te whakahaere tahi kia ata takoto nga
tikanga pai ora mo te Whenua me nga Hapu
nona taua Whenua.
Heoi ano.
H. T. Whatahoro.
HE WHAKAUTU.
Hiona.
Hune 8th 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe, me ou hoa mahi i to tatau taonga
i a te "Puke," kia ora koutou i nga po i nga
1-3 e takoto mai nei, tenei ka ahu, iho
te panui a Niniwa-ki-te-rangi, e hoki
ake ana ki te mihi, e hoa e Niniwa tena koe
kia ora i roto i o taua rarurarutanga, i mea
ano au kia kaua au e utu i to panui, i te na-
ma 2 o te 99 te tau, e penei ana taua
panui au, ko te mea raruraru ki a koe, ko
nga tautohetohe i waenganui i nga tokorua
kaore he painga ki te Iwi, naku i mahara
ehara i au tenei panui, me utu e au to panui,
e whakahe ana au ki to ki e ki nei koe, i ki au
kua whakatikaia e au, koi ana taaku Whaka-
papa i he nei i whitiwhiti nei, ia Houmearoa
ka ahu iho 1d raro, ko taku he anake ko taku
kore i maka i taua Whakapapa, ka tuku atu
ai kia te "Puke," ehara i a koe te whakahe
tuatahi naku ano, na to kitenga i taku wha-
kahe mo taku Whakapapa, ka haramai koe
ki te whakaho, kia kotahi te whakahe kaati
rawa, ka rua ka toru he tono whakatakari
tenei, ka tiro iho au he ware pea noku i mau
hirihiri ai, me timata mai e au i te matenga
o te Whangaparaoa Hokotoki, i runga i te
whai korero a Manaia moka. Haere mai e
Kui e Hari ki te tangi ki to Tupapaku ka
puta i kona o korero moku, kaore au i rongo
kia koe, na te tangata i korero mai ki au mo
te whakataki a Manaia he Whanaunga noku
a te Whangaparaoa, kaore aa i mohio he
Whanaunga a te Whangaparaoa, i haere mui
aa ki te tangi ki a ia, te take he Tamaiti
whangai ki au, tae mai nei ki o whakahe ka-
titiro ata au he ware pea noku koia ka puta
i au taua Tipuna a Tutamure, he Tipuna
pai oku Tipuna he Tipana hohourongo, kai
roto i te Karaipiture. Ka koa te hunga ho-
hourongo ka huaia hoki ratau he Tamaiti
na te Atua, e ki noi koe ki o Whakapapa mo
taua mou ano ou, moku ano oku, hei aha
mau kia ki mai koe i tena kupu, ehara i te
tangata aku Whakapapa i te mea ui naku ki
te tangata, ka haere ranei au ki nga Kooti
Whenua, ka rongo atu au ka mau mai hei
tuhituhi hei mohiotanga moku, maku ano o
whakatika, a te taima e tae ai ki te ra me te
marama, i takua ai aua Whakapapa, kia ki-
tea hoki e koe taku kupu, i ki au kua whaka-
tikaia e au, e he ana tenei kupu kaa kiia e
nga tangata tuku panui, kia te "Puke,"
kaua nga Whakapapa ko nga whawhai anake
ho whakaapi noa iho, koia i kore ai au e
whakatika i to panui tuatahi, e ki ana koe
ma nga Kaumatua noho i roto i nga Whare
Wananga, e taki i naianei, kua kite koe kaore
on Whare Wananga, ko Tuhirangi ko nga
Waka-a-kupe e whakahawea ana ano koe ki
ou Hapu i raro i ou Maunga, kaore moku, e
hoa he ora noa iho taku i te Ao nei, kaore,
oku eka Whenua i te Ao noi. pena me koe i
mahue iho i o Tipuna, he moa whakawai toku
Iwi, na te Tai-Hauauru mo to Wakana, kia
mate Whenua mate tangata, ko taku Whenua
e noho nei i konei he Whenua Kawanatanga
he mea riihi, ka hoki ake, ka ki atu a Tamure
e hoa ho aha koe i mohio ai ki tetahi pito o
tau korero, kaore koe i mohio ki tetahi pito
ki a Mate te Tuahine o Tutamure raua ko
Tamataipunoa ia Ngaati Kahungunu, ka ha-
ramai te kai ngaki i te mate o Taneroa i
mate ki Maraetaha, ka tae te taua a Tama-
taipunoa ki Maraetaha ka riri i kona tae noa
ki te Paritu, ka tae ki Okurarena, ka tae
mai a Tutamure ka uru atu ki roto ka whati
to taua, ka mau ki te pahi Paraoa, he waha
ika taua Meremere, ka tae ki te take o Mau-
ngaakahia, ka tao ki waenganui e piki ana ka
Whakatauaki a Tutamure ki taana Meremere
Taua i te hua taua i to ake, rere ana te Pao-
ro ki runga o Maungaakahia, kaore Tama
nei ka nehua ka pa iho te waha o Kahungu-
nu i runga i te Pa, na wai te taua nei, e ka
karanga ake a Tutamure naku, ka karanga
mai a Kahungunu nau na wai, ka ki atu a
Tutamare kaore koe i rongo "Ka pa te muri
karangaranga a Tamure ko au tenei ko Tuta-
tamuae," ka karanga mai a Kahungunu, ka
mahara au na wai te taua nei, kaore ia na
taku Iramutu tonu ia, e kore e rongo i a koe
te Iwi nei, ka ki atu a Tutamure ka rongo i
au, ka tau hoki te taua ki raro, ka tae mai
a Kahungunu ki te kawe mai ia Tauhei ki
waenganui ia Tutamure raua ko Tamataipu-
noa, ka whakahinga ke kia Tamataipunoa he
Taina no Tutamure, e ki nei koe he kino te
ahua, kai te mohio au ki ena korero, na te
aroha o Tutamure kia Kahungunu ka houhia
te rongo ki Maungaakahia, e hoa he Tipuna
pai aku Tipuna kia mate a Rangitihi ate Rangi-
tuaiwa, ka tonoa atu aku Tipuna kia haramai
ki te ngaki mate, ka haramai a Karia Hou-
papa a Tamawhaina ki roto o Turanga ka
houhia te rongo, kai Turanga te pou a Ta-
mawhaina, kai Tokakuku tena pou a Tama-
whaina, kia mato a Ngaoko-i-te-rangi kia
haramai ki te ngaki mate, ka whakatauaki
oku Tipuna, "Me ahakoa i te roa o te Whe-
nua, he ahakoa e roa ana i te Whenua e tata
ana i te ngakau," kaua e mate ki ro wharo
me mate ki waho ka riro mai i a te kapa, e
hoa kanui ra taku whakapiki i a koe, e ki
nei koe kia penei me ou Tipuna no te riri
anake, heoi kaore aku kupu Hamene i a koe,
nau i korero mo te ngenge noa iho o nga
tangata ki te mahi koia taua kupu, mahara
au e whakahe na koe ki etahi oku Whakapa-
pa kaore ia ko taaku nei ano i whakahe nei,
e hoa kia ora taua i roto i nga whiu tauma-
ha.
Heoi ano.
Rahari Hape.
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE PARAIRE 15th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 41
RIPOATA O TE HUI KI
WAIPAWA.
No te Hatarei te 26 o nga ra, ka tae mai
nga mana e wha, a te Huki, a te Whatiapiti
a te Tiupiri. I te taenga mai ki te kaainga
ka takoto nga tohu a Pohokura. 1. Ko te
tohu o Ta, te 2. He tohu Wahine ko nga
kaka ma katoa, ano he huka-rere, he piu ta
ratau Pohiri, te 3. Ko te Pohiri a te tami
kaore e kii te waha, ko nga ringa anake, me
nga hope e tarure ana ki te whanga. 4. He
tohu na te Waahine he Pohiri Maori. 5. He
Pohiri na te taane, ka tae ki te marae.
No te tatanga mai, ka kawea te manuka
whakatakoto, i te tuarua o nga manuka wha-
katakoto, ka whaia mai, kaore i eke ki te-
tikanga o te wero. Ka takoto te tohu a nga
mana e toru, ka roa e takoto ana, katahi ka
patairia atu mehemea he manuka ta ratau mo
te tohu a Poho ? Whakahokia ana kaore !
Ka whakaarahia te tohu a Poho, ka peru-
peru ka muta, ka huri te aroaro. He rere-
ketanga ano tenei, ina hoki kua whaia te
manuka, te tikanga he whakautu i te manuka
ka hori te tohu ki muri, ka whakaputa ko te
Pohiri piu ahoaho ana, tu ke tana haere me
te mea ko nga maramara o te huka-rere e
whariki ana. Ka hori tera ka ara ko ta te
whango, whiu ke te pane, whiu ke nga ringa,
tarure kau ana te hope kaore he waha, me
te mea he tangata kotahi. Ka hori tera, ka
whakaputa he tohu ano na te Waahine he
rau rakau i runga i nga ringa e wiri ana,
me te mea ko te Kura-i-awarua. I muri ko
te Pohiri taane, ana, korohiti ana te tu-kau-
ati i mua i te aroaro o te tangata ka takua
te arero, me te whatu, ngarue ana te Whe-
nua, nga mahi ra a te mana-nui, o to koutou
Tipuna o Tamatea-pokai-whenua (turi puka-
ka, piki maunga, horonuku hororangi mai
runga o Aotea). Ka mutu nga mahi, ki te
tangi me nga whai-korero. Mutu kau ano
kua puta ko Ngati-raukawa e toru tekau, he
Wahine na nga taane ka nuku atu ratau
i te wha tekau. Ko te Rangiheuea, me Hori
te Waru o ratau Pakeke. E haere mai ana
tenei ahua o Raukawa, he tautoko i to ratau
Tipuna i a Tamatea. I takoto ano he ma-
nuka mo ratau, otira kaore i whaia te manu-
ka, ko nga Pohiri, mo ratau ko aua ahua
Pohiri ano kua korerotia i runga ake nei.
Heoi i mutu nga mahi ki te tangi, ki te
whai-korero.
No te Ratapu ka whakapuaretia te Whare-
karakia, ko te Pihopa o Waiapu, ko H. Wi-
remu o te Aute, ko A. Wiremu ko Arona.
O Ngati-raukawa, ko H. Pititi Huata, ko
te Katene Pukerua nga Minita, ko te Kara-
kia whakapure anake i Karakiatia ki roto,
ko te roanga o te Karakia i tukua ki te
Whare o te hui, otira kawea noatia ki taua
Whare, kaore hoki i poto ki roto, notemea
e ono rau ano ka ki te Whare.
No te Mane te 28 o nga ra, ka eke mai ko
nga mana o te Tai-Rawhiti, ko Rongomai-
wahine, ko te Huki, ko te Kura-a-mahaki,
ko Ranginui, ko Kahukuranui, kotahi tonu
te taenga mai o enei mana. I takoto ano-
he manuka ma Pohokura, tiwhana ana a
Kahukura i runga te Paitikara o Poho, otira
kaore i whaia te manuka, ko nga tohu Po-
hiri ko tana ahua ano ki nga whakaeke tua-
tahi. Engari ko te Pohiri hou i uru ki roto
na Ngati-raukawa, he poi, ka rite te karawhiu
maroke ana te korokoro, tata kia pakaru te
oko koura nga mahi ra, a nga un o Tamatea
auahi ana tana haere.
No te Turei, ka whakapuaretia te ra a
Poho, ka hui katoa nga mana me nga Iwi
katoa ki te marae me te Pakeha, ko te toko-
maha i runga i te ahua o nga whakaekenga
ki te kai, ko 1,300, haunga te tangata Whe-
nua, me nga Pakeha tera e tae ki te 1,600
tangata. I te potonga o nga Iwi ki te marae,
katahi ka haere mai nga tohu a Pohokura.
1. Ko te tohu o Tu o mua atu o to taenga
mai o te Rongo Pai ki Niu Tireni. Na te
kura ratau i arahi he mea whatu taua haki,
ki te whitau, ko te ahua o Tamatea i runga,
he mea whatu ano me tana ngarara, e whatai
ake ana ki te tope kura i runga i te rae o
Tamatea, he pohoi toroa ano i nga taringa,
he mea whatu nga taha • katoa o te haki ki
te kura kaka, he kura kaka, te tope kura he
mea tui. 2. Ko te rangapu Wahine Maori
motuhake, o mua atu ano o te taenga mai o
te Rongo Pai. 3. Ko te rangapu taane o
Rua-whakapiri ki a Poho, ko taua ahua ano.
4. Ko te rangapu Wahine o Ngati-rau-
kawa, he ahua Maori ano. 5. Ko te ra-
ngapu Hoia Kaumatua e ora nei, kua mau
patu ki te hoa riri, i raro i te mana o te
Kuini, na te haki a te Kuini ratau i arahi.
i 6. Ko te rangapu Hoia o nga tamariki o
i te Kura i te Aute, ko to ratau haki ano i mua
i a ratau, no te taenga ki te marae ka hutia
e te kura ki runga i te pou ka pai tana rere,
kore he koha i kitea, ka ara te haka i te tua-
tahi, ka whakamaramatia e I. Hutana te
i riira o Pohokura, te ahua o te Maoritanga i
mua atu o te taenga mai o te Rongo Pai ki
3 Niu Tireni, ka mutu te haka, ka ara ko te
3 rangapu Wahine o te ahua ano o taua wa,
he poi a ratau haka, ka mutu tera, ka ara
he rangapu taane no te Maoritanga, ka heke
tera ka ara ko te rangapu Wahine no Le
ahua Maori ano, ko te poi a Ngati-raukawa
ka heke tenei, ka tu ko te rangapu Hoia
Kaumatua, ka whakamarama te riira o Poho
ki te Iwi Pakeha me te Maori, ko Paraire
i Tomoana ki te whakamaori. Ko tenei ra-
ngapu Hoia Kaumatua, kua mau patu i raro
i te mana o te Kuini, i te tau 1866 tae noa
ki te tau 1869. Na ratau i arai atu te hoa
riri i kore ai e maringi mai ki roto o Here-
taunga, he tokomaha nga tangata o te Iwi
Maori, me te Pakeha e noho nei e ngote ana
: i te u o ratau whaea i taua wa, a i whaka-
tupuria ratau i runga i te ringa kaha, i tau
ai te pai me te rangimarie. He ahakoa kua
: waikura a ratau pu i naianei, he tohu tena
no te rangimarie me te ata noho. He
ahakoa tena ano tona wa e taea ai te mea
kia piata te pu me te hoari.
Ka mutu ta nga Hoia kaumatu, ka ara ko
nga Hoia tamariki o te Aute, ka mahi ratau
i nga mahi Hoia, i muri ko ta ratau haka
maori.
I muri i tenei ka maranga te haka, a te
Whatiapiti, engari kaore i tika, te aranga o
taua haka, i te mea kaore ano i pau nga ma-
hi a Pohokura, he nui te pai o taua haka
me nga Poi, otira ko te mea nana i whakaki-
no, ko nga karauna o taua haka.
I muri i tenei haka, ka takoto te puha a
Pono, ka takoto ki te marae, he kai maori
katoa, toko aua te tangi i roto i te ngakau,
mo nga ka: i ora ai nga whakapaparanga o
te Iwi Maori, o mua atu o te taenga mai o
te Pakeha ki Aotearoa, ka mutu te whiu i te
kai, ka takoto te kaunoti ki te Upoko o te
kai, hikaia ana te kaunoti, whakahuatia
ana te waiata, ka tae ki te kupu o te waiata,
te kohatu kura muramura te manawa o Ao-
tea, ka mura te ahi o te kaunoti, ka umere
te Iwi katoa. Maori Pakeha, i muri ka wha-
whetaitia, te kai e R. Ropiha, ka kai nga •
mea e mohio ana ki aua kai a te Maori, ka
whakamatau te hunga tau hou o te Maori
me te Pakeha, taea noatia te ahiahi e kai
ana.
No te Wenerei i te 3O o nga ra i muri o
te Parakuihi, ka hui nga Iwi ki te Whare
korero i poto te mano ki roto, ka mutu te
whakawhetai, ka tu ake te Tianara o Poho-
kura.
E tu ana tenei ahau e te Iwi ki te wha-
kapuare i to tatau Whare, nga Taane, nga
Wahine, nga tamariki, tena koutou, e kore
e taea e ahau te peehi te nui o te hari me te
whakamoemiti o toku ngakau, mo koutou i
tenei ra, ahakoa e kore koutou e ki te mai,
he ahakoa naku tonu i whakapuaki atu te
nui o te hari, mo koutou i tae a tinana mai
i runga, i te pohiri, e whakawhetai ana hoki
toku ngakau ki te Atua, moona i tiaki i a
koutou, kia tae pai mai ki tenei marae, no
reira kia penei ano tana tiakanga ia koutou,
ina hoki atu koutou ki o koutou nei kainga,
i runga i te rangimarie, me te atawhai o te
Atua, koia hoki tenei te take i karangatia
atu ai koutou, kote whakapuaretanga o te
Whare whakawhetai ki te Atua, kaati tenei.
Ka whakatakotaria atu ki o koutou aroa-
ro te moni kohi o te marae, hei kaupapa
mo te kohi a nga Iwi, me nga mana pakupa-
ku i raro i te mana o to koutou Tipuna, o
Tamatea, koia tenei £337, otira i mua o te
kohi a nga Iwi, he mea tika kia whakahokia
e ahau nga patai a nga mana e takoto nei,
mo te pohiri a te ngarara, ko te toru tenei o
nga ra, e te Iwi i takoto aua patai ki toku
aroaro, e mea ana aua patai, kia whakama-
ramatia to tatau tatanga ki te ngarara, me
to tatau whakapapa 1 puta mai i roto i te
ngarara e kiia nei ko Pohokura. He mea
whakaaro marie, kia tukua nga mana paku-
paku ma te ngarara nei e powhiri kia tokona
ai e te ngakau te nui o te tangata ki konei
whakahe ai, heoi kua pono ki te hiahia i
meatia ai.
(1.) Ko te ngarara he tohu tena no te mana
o to koutou Tipuna o Tamatea, rite tahi kia
te Kuini, ko te Raiona te tohu o toua mana,
koia tenei te whakapapa:—Na Tamatea te
ngarara e noho mai nei i runga o Ruahine,
a, na Tamate ano, ko Kahungunu, na ana
ko Kahukuranui, ko Rakaihikuroa.
(2.) I te tangata tuatahi kua hangaa, hinga
ana i te ngarara, ko te tohu i hoatu ki te
ngarara, he kanga, a, kei roto i te tangata te
kanga mo te ngarara, taea noatia te mutunga
kotahi ano te ahi e taona ai te tangata, me
te ngarara pau ake, haunga ia te hunga to-
rutoru.
(3.) Ka ngaua a Iharaira e te ngarara i te
koraha, ka tonoa mai e te Atua tana whaka-
oranga mo te tangata, ma roto i te ahua o te
ngarara ka whai morehu te tangata, ko Ta-
matea tetahi i titiro ki taua ngarara, mei ko-,
re a ia e titiro, kua rite a ia ki te hunga ki-
hei i titiro, kua ngaro atu hoki tona whaka-
papa, i te ngaromanga o te hunga kihei i
titiro.
(4.) Ko ta Horomono, haere ki te Popoko-
rua matakitaki ai, e te tangata kuare.
(o.) Ko ta te Karaiti ki ana akonga, haere
kia rite kitengarara te mahara, ki nga Kuku-
pa te kino kore, na konei ka tino marama to
tatau ahua kei te matimati koroiti o te wae
ngarara, ehara i nga ponapona, i te huha
ranei, kaati mehemea i he te tango a Tama-
tea i te ngarara hei tohu mo tona mana, ka-
ati no raua tahi ko te Kuini tenei he, ina ho-
ki he Raiona to te Kumi, a, kua pohehe ra-
nei a Tamatea anake, otira kaore i te pohehe
ina hoki kua tuohu o tatau matenga ki raro
i te Kararehe, te tohu o te mana o te Kuini,
a mehemea kua penei tatau, kaati ko enei
patai kua hee, me unu rawa atu ki waho.
He maha nga whakamarama mo te kura,
ara, Kura-nui, ki te Maori. Karauna, ki te
Pakeha. Kaore te Kura-nui i roto i te
nuinga o te tangata maori, kei nga Kiingi
anake, pera hoki te Karauna, kei nga Kiingi,
ta Tamatea ka mutu te Kiingitanga o te Iwi
Maori ka ngaro te Kura-nui, taea noatia
tenei ra, kaore tatou i te mohio kei hea e
ngaro ana, maku e ki atu i waiho ki tona
Ngarara, kia Pohokura. Na Tamatea tenei
ingoa i hua Poho, Kura, kaati no te wa ia
Potatau ka whakahoutia te Kiingitanga
engari kaore ] taea taua Kura-nui, ara, te
Karauna o Tamatea no te wa ia Towhiao
katahi ka rangona, ko te ingoa kau, ka hua-
ina ki nga mema o tana Runanga, ara, Ma-
nu kura, engari kei te ngaro te take o tenei
Kura, no reira i tu ngoikore ai te Kingitanga
i mari ia Tamatea, ko Tamatea te mana nui
i puta mai nga mana pakupaku i roto i te
hope o Tamatea, ka mutu nga whakamara-
ma tera atu te roanga.
Ka tu ko P. Huata, te riira o te Huki,
He kupu whakatikatika kau i runga i te
ahua o te tangata me te Ngarara, otira kaore
he mana i tu mai ki te patu i nga whakama-
ma, a te kai arahi o Pohokura. I tenei wa
ka tukua e Pohokura te pereti ki nga mano,
me nga whakahaere katoa, ka timata te kohi
hui katoa te kohi £150 „ O „ 8½, hui atu ki te
kaupapa, ka £487 „ O „ 8½, i te mutunga o te
kohi, katahi ka homai nga paina ma Poho-
kura, kotahi rau matahi, me nga paina ano
ma etahi o nga mana, otira i konei ka wha-
karo a Poho, kaore e tika kia riro ko ana kai
mahi hei homai paina, ara, ko nga mana
pakupaku, ka nuku te whare.
No te Taite te 81 o nga ra, ka hui ki te
marae, ko te whakapau i nga poi a Raukawa
ara, nga taonga o Pohokura, i te mutunga
ka tangi te pere ka noho te whare ka tu te Ti-
anara a Poho, ka panuitia te huihuinga o
nga moni kohi, i muri o tena ka panuitia
nga paina i hoatu e Poho ma ia inana, ma
ia mana ka whakakorea atu hoki a ratau pa-
ina ma te Huki, No e 7. I wareware i te
whakamaramatanga, ara ma Taupe, Matene
Ropiha, ka huia ki nga paina ma te Huki,
No 1, ka 70, paina.
Ka panuitia i konei nga paina ma ia mana
ma ia mana.
Ko te whakataunga tenei i nga paina a
nga mana, he mea whakarapopoto:—
Pohotu. .. .. .. ..
Te Uranga-ote-ra. .. .. .. ..
Maui. .. .. .
Arewhana. .... .... [ kua karaa-
Kahukura. .. .. .. .. titia moenga
Te Koroni. .. .. .... tau e rima.
Awemapara. .. .. ..
Te Wheuki. .. ..
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 7. O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TAITE 15st 1900\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
Hikataurewa. .. .. .. .. 1 .... 1 .. 1
Houtaketake. .. .. .. ..
Te Piwa. .. .. .. .. ..
Tiupiri. .. .. 12 .. 5 .. .. 17 12 5
Kahukuranui. .. .. 6 .. 11 .. .. 17 2 15
Whatuiapiti. .... 96 15 .. 6361521
Rua. .. .. 8 12 15 3 .. 38 .. 38
Ranginui. .. .. 12 .. 17 2 .. 31 .. 31
Mahaki me Huauri. .. 12 .. 25 .. .. 37 .. 37
Rongomaiwahine. .. .. 12 .. 22 6 .. 40 .. 40
Te Huki. 101012 O 36 .. .. 68 5 63
Whuuru maaka, 1010 1212 5010 10 .. ..
He nui nga whakamarama.
Ka nukuhia te whare mo muri i te ti. I muri
o te ti ka noho ano te whare, taea noatia te
4 o nga haora, tata ki te awatea. Ka mutu
he mihi te mahi he poroporoaki, nga mahi
he hari he whakamoemiti ki nga mana, ki
te kaha ki te haere mai i roto i te marangai.
Kaore he raruraru i pa ki tenei hui, taea
noatia te pakarutanga, ahakoa te nui o te
marangai, hoki ora atu, nga iwi ki o ratou
kainga i roto i te atawhai a te Atua.
Ko nga Hapu o Heretaunga i uru mai ta-
na moni ki roto i te kaupapa:— No Waima-
rama, Awheraka, me tetahi wahanga o te
Pakipaki, na M. Atahikoia i whakatakoto
£10 pauna. Ngai te Whatiapiti H. Takiwa
i whakatakoto £8 pauna. No Kairakau na
H. Kangaiho, i whakatakoto £15 pauna.
Na Porangahau £21 pauna. Paora Ropi-
ha i whakatakoto £10 pauna. Ngati
Marau na Nepe, i whakatakoto £26 pauna.
Ngati Toroiwaho na te Hauapu i whakata-
koto £10 „ 10 pauna tekau herengi. Renata
Ropiha, me Amiria Nepe, £15 pauna. Ahi-
tana Nopera, £1 pauna. Pita Ngaihi, £1
pauna. Paikea £1 pauna. Na Ngati Rau-
kawa, £6 pauna. P. Te Uamairangi, i
whakatakoto £15 pauna.
Te kohi a nga Pakeha i te marae e £2 10 O
hui katoa £143 pauna. Ko nga moni i
kohia i moa atu £19 18 6.
Ko nga iwi i hui ki tenei hui, i tata ki te
rua mano.
Ko nga kai i tukua mai o te Tai-Rawhiti
e o tana, taewa, Kumara, Taro, 1 keehi Po-
aka, hoi katoa ki o Heretaunga nei 26 tana,
taewa, paraoa, huka, tii, tuna, ika, kuku-
maii, me era atu kai a te maori, 13 nga
kau, i mate, e 36 hipi, 24 poaka, e 40 kuihi,
e 3S nga heihei, me era atu, tona tini o te
kai, e kore e taea te tatau nga kai, a o koutou
tupuna i ora i roto i nga tini whakapapara-
nga kua pahure.
Heoi nga mea i taea te whakawhaaiti o
nga korero me nga mahi.
I tukua atu i roto i te ringa o I. H.
Tianara, kai arahi o te mana nui o
Pohokura.
HE TAUTOHE KARAIPITURE.
Ko tenei ka tuhituhia i raro iho nei he
tautohetohe Karaipiture, i waenganui ia
Paora Kuruka Timuaki o te Iwi Poa, raua
ko Hona A. Mete o Tikako Pa o Merika, e
ahu ana tenei tautohetohe mo runga i te
whawhai, i te pito whakatetonga o Awheri-
ka;— Ahakoa e whakapono ana a te Mete,
mo te tika o te whawhai a te Ingarihi ki te
pito Whakatetonga o Awherika, no reira i
penei ai tetahi ona whakaaro, me patai atu
ia ki te Iwi Poa, a, whiriwhiritia ana e ia
ko Paora Kuruka te tangata hei pataitanga
ma ana; Kia kite ai ia i te tika o nga mahi
me nga whakaaro hoki o te Iwi Poa mo ru-
nga i taua whawhai, no reira i tuhituhia ai
e te Mete tona pukapuka i raro ino nei:—
Tikaako Merika.
Oketopa 10th 1899.
E te hoa aroha, no Merika ahau, ko taku
kainga ko Tikaako, he tangata ahau e wha-
kaaro nui ana ki te tika, me te pea-purei,
no konei au i Inoi atu ai kia koe kia whaka-
maramatia mai e koe to ahua kia Ingarangi,
me nga tangata Iwi ke hoki e noho ana i
waenganui i tou Iwi?
Mehemea e whai take ana koe mo to tunga
ki te riri, me to whakatina hoki, a, mehemea
ranei kai te tika koe ki to whakaaro iho ka
whai koa ahau, mehemea ka tuhia mai e to
pene ake to whakaaro.
Na to hoa pono.
Hona A. Mete.
Ko te whakautu tenei i raro iho nei, he
mea waea atu na Paora Kuruka.
Pitoria.
Noema 7th 1899.
E te hoa Honore, tirohia e koe i nga ra-
rangi 11—12—19—20— o te xxxv o nga
Waiata.
Kuruka Timuaki.
Ara e penei ana aua rarangi. (11.) I
whakatika mai nga kai whakapae-teka wha-
kawakia ana ahau mo nga mea kihei nei au
i matau atu.
(12.) 1 utua mai e ratau taku pai ki te
kino, a whakatipu pani ana toku Wairua.
(19.) Kei hari mai kia au aku hoa-riri
pokanoa, kei whakakini mai nga kanohi o te
hunga e kino pakupaku mai ana kia au.
(20.) Ehara hoki ta ratau i te korero mo
te rangimarie, heoi» kei te whakatakoto i te
mea tinihanga, mo te hunga ata noho o te
Whenua.
Ka whakautua atu e te Mete. Tirohia a
Timoti 1 Upoko 1 rarangi 1—2— ara:—
(1.) Na Paora, na te Apotoro a Ihu Ka-
raiti, he mea whakarite na te Atua na to ta-
iau kai-whakaora, na te Ariki hoki aa Ihu
Karaiti, na, ta tatau e tumanako atu nei.
(2.) Kia Timoti, ki taaku Tamaiti pono,
i roto i te whakapono, kia tau atu te aroha
noa. te mahi tohu, te rangimarie, he mea na
te Atua na to tatau matua, na Karaiti Ihu
hoki na to tatau Ariki hoki.
Ka utua atu e Paora Kuruka, tirohia ia
Hakaraia ix—8.
Ka nohia ano hoki e aa nga taha o toku
Whare, he whakaaro ki te taua, ki te tanga-
ta ano e tika ana na reira, ki te tangata ono
e hoki ana, e kore ano te kai tukino e tika
na waenga ia ratau a muri ake nei, kua kite
nei hoki oka kanohi i naianei
Ka utua ano enei rarangi e te Mete, tiro -
hia ia Ehekiera xxxii—2 tae atu ki te 65;—
(2.) E te tama a te tangata, kia ara te
te tangi noa a Parao Kiingi o Ihipa, mea atu
hoki kia ia, to rite kai te kuao Raiona o nga
Iwi, e rite ana hoki koe ki te Tarakona i nga
moana, i puta mai ano koe i roto i o awa,
whakaoraorangia ana hoki e koe nga wai ki
o waewae, a, whakaparua ana e koe o ratau
awa.
(3.) Ko te kupu tenei a te Ariki a Ihowa,
ka horahia atu e ahau taku kupenga ki ru-
nga i a koe, he huihuinga ano hoki no nga
Iwi maha, a, ka riro ake koe i taku kupenga.
(4.) Ka waiho ano hoki koe e ahau ki
runga ki te Whenua, ka akiritia atu ano
hoki koe ki te mata e te parae, maku ano
hoki e mea kia nohia koe e nga manu katoa
o te rangi, kia makona ano hoki nga kirehe
katoa o te Whenua i a koe.
(5.) Ka takoto ano i a au ou kikokiko,
ki runga i nga maunga, ka whakakiia ano
hoki nga awaawa kia koe, e tiketike na.
(6.) Ka whakamakukuria ano e ahau ki o
toto te whenua e kau na koe, a tutuki noa ki
nga maunga, ka ki ano hoki nga awa i a
koe.
Ka utua atu e Paora Kuruka, tirohia ia
Matiu vi—34:—
Na kaua ra e manukanuka ki o apopo ma
apopo ano hoki e manukanuka ana mea, ake,
kaati ano i tona rangi ano, ko te kino ona
ake ano.
Ka utua atu e te Mete, tirohia ia Hohea x
13:—
Ta koutou i parau ai ko te kino, ta koutou
i kokoti ai ko te hee, ta koutou kai ko nga
hua o te teka, nau hoki i whakawhirinaki
atu ki to ara, ki te tini 6 tangata marohiro-
hi.
Ka utua e Paora Kuruka, tirohia ia Here-
maia xviii—20—21—22;—
(20.) E utua ranei te pai ki te kino? kua
keria nei e ratau he rua moku kia mate, kia
mahara, i tu ahau ki to aroaro, ki te korero
i te pai mo ratau, ki te whakatahuri atu ano
hoki i to riri ia ratau.
(21.) Mo reira, hoatu a ratau Tamariki
ki te hemo kai, kia whakahekea ano hoki o
ratau toto e te mata o te hoari, a ratau Wa-
hine, kia whakatamariki koretia, kia tukitu-
kia o ratau tangata, a mate rawa, kia patua
ano o ratau tamariki ki te hoari, i te Wha-
whaitanga.
(22.) Ki a rongona he tangi i roto i o
ratau whare, i na kawea mai e koe he ope ki
a ratau, he mea huaki tata mo ratau i keri i
te rua hei hopu ia au, mo ratau i huna i nga
rore mo oku waewae.
Ka utua atu ano tenei e te Mete tirohia ia
Ihaia LI—19:—
Ka rua enei mea ka pono nei kia koe, ko
wai hei tangi kia koe? ko te whakangaroma-
nga, ko te wawahanga, ko te mate kai, ko te
hoari, ko wai toku hei whakamarie ia koe?
Ka utua atu e Paora Kuruka, tirohia ia
Hopa xxxix—1—2:—
E mohiotia ana ranei e koe te wa e wha-
nau ai nga Koati Kamaka? e kitea putia ana
ranei e koe te wa e whakamamae ai nga
Haata?
(2.) E taua ano ranei e koe nga marama e
rite ana ia ratau? e mohio ana ranei koe ki te
wa e whanau ai ratau?
Ka utua atu ano e te Mete, tirohia i nga
Waiata ii—i:—
He aha ka nana ai nga Tauiwi, ka whaka-
aro horihori ai nga Iwi?
Ka utua atu e Paora Karaka, tirohia i nga
Waiata LXIX—1—2—3:—
(I.) Whakaorangia ahau e te Atua, ka
tae mai hoki nga wai ki roto ki toku Wairua.
(2.) Ka tapoko ahau ki te oru hohonu ki
te waahi kaore nei he tuunga, kua tae au ki
nga wai hohonu, ngaro iho au i nga Waipu-
ke.
(3.) Kua ruwha nei ahau i taku tangiha-
nga, kua maroke nei toku korokoro, pakoko
kau oku kanohi ia au e tatari atu nei ki toku
Atua.
Ka utua atu e te Mete, tirohia ia Hopa xv
31:—
Kei whakawhirinaki te tangata, e tiniha-
ngatia ana ki te mea tika noa, notemea kote
mea teka noa hei utu ki a ia.
Ka utua atu e Paora Kuruka, tirohia i te
Kaikauwhau iii—1 tae atu ki te 8:—
(1.) Kua takoto te taima mo nga mea
katoa, me te wa ano mo nga meatanga katoa
i raro i te rangi.
(2.) He wa e whanau ai, he wa e mate
ai, he wa e whakato ai, he wa e hutia atu ai
te mea i whakatokia;
(3.) He wa e patu ai, he wa e rongoa ai,
he wa e wawahi iho ai, he wa e hanga ai
(4.) He wa e tangi ai, he wa e kata ai, he
wa e aue ai, he wa e kanikani ai.
(5.) He wa e akiritia atu ai nga kohatu,
he wa e kohikohia ai nga kohatu, he wa e
awhi ai, he wa e kore ai e awhi.
(6.) He wa e rapu ai, he wa e ngaro ai,
he wa e tiaki ai, he wa e akiri atu ai.
(7.) He wa e haehae ai, he wa e tuitui ai
he wa e whakarongo puku ai, he wa e korero
ai.
(8.) He wa e aroha ai. he wa e mauahara
ai, he wa e Whawhai ai, he wa e mau ai te
rongo.
Ka utua atu ano e te Mete, tirohia e koe i
taua Kai-kauwhau ano i te iv—6:—
I ki te ringa i runga i te ata noho, pai atu
i nga ringa e raa e ki ana, ki te mea he ruha
he pouritanga Wairua.
Ka utua atu e Paora Kuruka tirohia ia
Nahumu i—15:—
Nana, kei runga i nga Maunga nga wae-
wae o te kai kawe i te korero pai, o te kai
Kauwhau, i te rongo mau, whakaritea o Ha-
kari e Hura, whakamana o kupu taurangi,
notemea heoi ano haeretanga atu o te tangata
kino i waenga i a koe, kua hatepea rawatia
atu.
Ko te whakamutanga whakamautanga
tenei a te Mete, kaore hoki i whakautua mai
ano e tona hoa, ara i penei:— tirohia ia
Maraki ii—8—9.
Ko koutou ia kua peka ke atu i te ara, kua
meinga e koutou te Ture hei tutukitanga
waewae mo etahi, he tokomaha, hee • iho ia
koutou te Kawenata kia Riwai e ai ta Ihowa
o nga mano.
Na kua meinga na koutou e ahau kia wha-
kahaweatia, kia iti, i te aroaro o nga tangata
katoa, kua rite ki ta koutou kihei na i tiaki i
oku ara, a i nga mea o te Ture he whakapai
tangata ta koutou.
He mea tango mai i roto i te "Niu Tireni
Taima."
TE HUI KI TURAKINA.
Kia Henare Parata.
Kereitaone.
I roa rawa to matau Whare e korero ana
i te po ka taha nei, i tu katoa ki te korero i
runga i nga take whakahaere Whenua Mao-
ri, me te take whakapai hoki i nga marae o
nga pa Maori, kotahi Mano tangata i tae
mai ki tenei Hui, kaati me ki ake au, kotahi
tonu to ratau whakaaro, he whakaae ki nga
take e rua i tukua atu nei ki o ratau aroaro,
hei whiriwhiritanga ma ratau, ara, i runga
ano i te whakahaere i whakaarotia ai e te
Kawanatanga, mehemea ka rongo matau i
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 7, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE PARAIRE 15th 1900.\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
tenei ra kua tata mai a Heke, ka noho ko
Tamahau hei whakahei ia ia e hoki ana au ki
Poneke i tenei ahiahi.
I whakaatu atu ano ahau kia ratau i roto
i taku whai-korero he Hui ano ta tatau ki
tena taha a te 22 o nga ra o Hune me to
tatau tumanako atu hoki kia tae ratau ki
kona, ko te ra hoki tena i eke ai te Kuini ki
runga i te Torona a, ko te marama hoki tena
i haere ai o tatau Tai-tamariki ki te toro atu
i a ia, i raro ia Kapene Tunuiarangi, a, ko te
marama ano hoki tena i tae ai te Pitihana a
te Iwi Maori ki Ingarangi, ara te Inoi
kia whakatikatikaia nga whakahaere mo o
ratau Whenua, a, kia Rahuitia hoki nga
toenga mo ratau. I timata mai hoki i reira
te honohono haere o te Kiingitanga.
He maha nga take nui kua pa [ki te Kii-
ngitanga o Ingarangi,] waiho anau tonu te
whai atu o tetahi i tetahi, me te whakaatu
hoki i te tino nui o to tatau Rangatiratanga,
kua tino whakakite tenei take ki te ao katoa,
i roto i te Whawai ki te pito whakatetonga o
Awherika, me te whai Ingoa hoki o Niu Ti-
reni i roto i taua raruraru, ara he kamakama
he piri pono, he maia hoki, no konei i tika
ai kia hui to Iwi Maori i te 22 o nga ra o
Hune, i runga ano hoki i nga tikanga tika.
Kia ora.
Timi Kara.
Ko te whakaatu whakamutunga tenei i raro
iho nei, i puta i te Tari mo nga mea Wha-
whai i Ranana, ano nga Hoia o Ingarangi i
Aitua ki te Whawhai i te pito whakatetonga
o Awherika.
Nga Apiha i mato. 211
... i Tuakiri. 675
... i ngaro (Herehere.) 175
Nga Hoia i mate. 1900
... ... ... i Tuakiri.
... i ngaro (Herehere.) 3764
... Huihuinga. ————
16, 133
Ko enei i raro nei, i mate i nga Piwa me
era atu mate e paana ki te tinana.
... ... Nga Apiha. 47
... ... ... Hoia 1-185
... Nga Apiha i Aitua. 8
... Nga Hoia i Aitua. 34
... Ka huihuitia. 1569
Te tino huihuitanga. 17,702
I puta tenei whakaatu i te tahi o Aperi-
ra ka hori nei kua tata i naianei nga Aitua o
Ingarangi ki te 20,000 mano-
TE RARURARU KI TIAINA.
Kai te tipu haere he raruraru nui ki Tiai-
na, tera tetahi wahanga o to lwi Tiainama-
na, kua mau patu, ko te Ingoa o tenei waha-
nga o taua Iwi, ko te Ropu Pokeha (Boxers)
otira he Haahi tahito tenei no taua Iwi, ko
mahi a taua Haahi, ka: te mahia ngarotia,
ara, he mahi Wairua, me ta ratau ki hoki he
Mana Atua kai a ratau, he Ropu nui tenei,
ko ona peka kai nga waahi katoa o Tiaina,
kai roto hoki i taua Ropu etahi o nga tino
tangata nunui o taua Iwi, ko te tino hiahia
nui o taua Iwi, ko te pei atu i nga tangata
Iwi ke e noho nei i Tiaina, ina hoki te ahua
o te panui whakahau a taua Iwi kia huihui
ratau, ara, "Whakanuia te Manatiu, whaka-
horoa nga Iwi ke patua nga Iwi ke," he
whakahau tenei na te Ropu Pokeha, kia tae
a tinana tuai koe i te 7 o nga ra o te mara-
ma e tu mai nei, ki te turi koe ki tenei wha-
kahau, ka hatepea tou matenga, kaati he
whakaatu tenei i te kino o te whakaaro o
taua Iwi, ki nga tangata Iwi ke.
Ko tetahi tino whakaaro o taua Iwi, he
pana atu i nga tangata e kawe haere ana i
te Rongo Pai, a he kohuru hoki i nga mea
o ratau kua tahuri ki te whakapono, he
whakamutu hoki i nga mahi hoou a te Pa-
keha, e kawea atu ana ki reira, ara, nga
Rerewe, nga waea kawe korero, me era atu
tini mahi a te Pakeha e mahia ana i reira.
E ki ana ratau, he takahi taua mahi a te
Pakeha i a ratau tikanga o mua, tetahi wehi
o taua Iwi, he wehi kei toro haere te inana
o te Pakeha ki runga i to ratau Whenua, ko
te tino take i kaha rawa ai tenei whakaha-
ere a taua Ropu, he tautoko no te Kuini o
Tiaina i ta ratau tikanga. Kaati ko te Kuini
nei, ehara i te momo Rangatira, engari na
te moenga a te Kingi kua mate ake ra o
Tiaina i a ia hei Wahine Murimanu ma ana,
no reira i timata haere ai tona kaha, a na
runga hoki tetahi i tona matauranga, na i
te matenga o te Kingi, tangohia ana e ia te
naana whakahaere o taua Iwi, ahakoa i wha-
katuria he Kingi, heoi ko te Ingoa kau o te
Kingi ki a ia, engari ko nga mana whakaha-
ere katoa kai te Kuini kua whakahuatia i
runga ake ra, a me te noho herehere hoki
taua Kingi ki tona Iwi i naianei. He kaha
no taua Kingi ki te tautoko i nga tikanga
Pakeha, hei whakamarama i tona Iwi e noho
nei i roto i te pouritanga, ko te tino take
tenei i hereheretia ai ia e te Kuini.
Ka nui nga rongo korero kua tae mai mo
tenei raruraru, a he nui hoki nga Whawhai
kua Whawhaitia e te lwi Tiainamana kia
ratau ano, a ki nga Pakeha hoki i enei ra
tata ka hori nei, me te mahi hoki ki te wa-
waahi i nga, Rerewe, i nga Whare Karakia,
i nga nohanga hoki o nga Mihingare, otira
o nga kaainga nohanga katoa o te Iwi Pake-
ha, me ta ratau mahi hoki ki te kohara i
nga tangata, kua huri katoa hoki nga Hoia
katoa o Tiaina ki taua mahi.
No runga i te tipunga nuitanga o te raru-
raru nei, katahi ka Komiti nga Kai-whaka-
haere o nga mana nunui i reira, a kotahi
tonu te whakaaro o nga mana nunui, ara,
he peehi i taua raruraru. I puta ano ta
ratau whakahau ki te Kawanatanga o Tiaina,
kia tahuri ki te peehi i taua raruraru, otira
kihei i whakarongo mai ki taua whakahau a
ratau, no konei, kai te whakau atu nga mana
nunui i a ratau Hoia hei tiaki i o ratau ta-
ngata me o ratau paanga hold i reira, otira
mehemea ki te mau tonu te mahi a taua Iwi,
era e tangohia to ratau Pa nui, e nga mana
nunui, a ka turaki ha tana Kuini me ana
tikanga katoa, a ka whakatuna ano ko te
Kingi ki tona turanga tika. Ki te titiro iho
ki nga whakaaro o nga mana nunui, ho
roherohe i taua Whenua kia ratau ano,
engari na runga i to ratau puhaehae kia ratau
ano i kore ai o tutuki tenei whakaaro o ratau,
otira kai nga ra e tu mai nei te mohiotia ai.
RONGO KORERO.
O TE WHAWHAI, KI TE POA.
Te Ropu o Pura.
Kua tae mai nga whakaatu i whawhai a
Pura ki te hoa-riri, ki te takiwa o Reinga-
niki he Apiti tenei i waenganui o nga maunga
nunui, ki te rohe o te pito whakateraki o Ne-
tera e ahu atu ana ki roto o te Taranawaara,
a i tino kaha rawa atu te whawhai a te Poa,
engri na runga i te kaha o te kokiri a te Ropu
o Meiha Tianara Heiriari, me tona whawhai
haere, a, puta noa i a ki tua o aua maunga,
no konei i wehi ai te hoa-riri, koi aukatia
ratau, i taua wa ano ka pikitia e tetahi Ropu
o te Ingarihi to ratau parepare, a, no konei
ka whati nga Poa, kua uru atu a Pura kai te
takiwa o te Taranaawa kotahi rau e wha te-
kau nga Poa i mate rawa.
Kua puta te whakahau a Tianara Ropata,
kia Tianara Pura, kia haere atu ia ki te tao-
ne o Hanatana, kia kore ai nga Ropu o te
hoa-riri e noho ana i te takiwa o Arani Pirii
Teiti e kaha ki te whakapiki i nga Ropu Poa
e whawhai ana ki te Ingarihi i te takiwa o te
Taranawaara.
TE ROPU O ROORE ROPATA.
No te tatanga atu o te Ropu Whawhai o
Ropata ki nga waahi e patata ana ki Pitoria,
ka oma Whaka-te-rawhiti a Paora Kuruka
me ona kai-whakahaere, engari i noho a Ti-
anara Poota me ana Hoia, hei whakatete ki
te Ingarihi mo taua Pa, otira ko te whakaro
o te lwi ake nona te Pa. kia kaua rawa ratau
e Whawhai ki te Ingarihi, koi wawahia to
ratau Pa e te Ingarihi, a he wehi hoki tetahi
no Tianara Poota, koi taiawhiotia ia ki roto
i taua Pa e te Ingarihi, no reira i tona kite-
nga e kore ia e tu i nga Ropu Hoia a te Inga-
rihi, whati atu ana ia ki runga i etahi Mau-
nga, tekau maero ki te taha Whaka-te-rawhiti
o Pitoria. Na runga i te tere o te urunga
atu o te Ingarihi ki roto i te Pa o Pitoria,
mau ana e rua nga Tereina o te Poa i te
Ingarihi, ki tonu i te Poa, a kotahi o nga
Tereina i puta, ko taua Tereina i puta ra,
ki tonu i nga herehere o te Ingarihi.
Kaati no runga i te taunga o te rangima-
rie ki runga i taua Pa. katahi ano a Roore
Ropata ka puta atu ki waho o taua Pa, ki
te whai i a Tianara Poota e noho mai nei i
runga i te Maunga Whaka-te-rawhiti o Pi-
toria, i te takiwa o Whapirikena. I timata
te Whawhai i te Mane i te 11th o nga ra o
te marama nei. E kiia ana i kaha rawa te
kokiri a nga Ropu eke Hoiho a te Ingarihi
ki te Whawhai ki nga parihau o te matua a
te hoa riri, ara ki te whakahoki atu ki roto,
a po noa taua ra e Whawhai ana, kore rawa
i whara te hoa riri, no konei i puta ai te
whakaaro o Ropata, kua whakapaua e te hoa
riri tona kaha kai nga paihau o tana matua,
no reira i whakahaua ai e Ropata a Tianara
Hemaratana me ana Ropu i raro i a ia, ara
kia kokiri atu ma mua tonu i te hoa riri, ki
te tango i te Hiwi e nohoia ana e te hoa riri,
no te kokiritanga atu o te Tianara nei me
ana Ropu horo ana te hoa riri, a riro mai
ana to ratau turanga i te Ingarihi, te whati-
nga atu ra o te hoa riri, a tu mai ana ano i
runga i tetahi atu Hiwi, engari no waenga-
nui po hoki whakamuri ana te hoa riri, a
rere atu ana ki te taha Whaka-te-rawhitu
HE PANUITANGA.
Ki nga Iwi, ki nga Hapa, ki nga. Reo, me
nga huihuinga tangata hoki o te Iwi Maori,
o runga i Aotearoa me te Waipoanamu. E
hoa ma tena ra koutou, i roto i te tau o to
tatau Ariki o kotahi-mano-e-iwa-rau. Kia
ora koutou katoa i raro i te maru o to tatau
Ariki; na ana nei tatau i tiaki mai i roto i
enei tau maha ka hori nei ki muri, a, koia
tenei e takahi nei tatau i roto i te tau hoou,
a, koia hoki i panuitia ake ai tenei panui ho-
ou, kia kite iho nga hoa aroha e tono Pepa
ana mai i muri iho i tenei panui, ara, he
. penei atu kia koutou:—
Ki te tono pepa mai te tangata, nga tanga-
ta, Wahine, Tamariki ranei, i muri iho i te-
nei panui; ko te Pepa tuatahi tuarua ranei,
e tae atu ai ki te tangata, me tuku mai te
moni utu mo te Pepa, ara, te 10/- hereni,
kaua hei kamea kia roa atu te takiwa ka tu-
ku mai ai. I te mea hoki kua ata marama
koutou, kaore e whakaaetia te tango Pepa a
te tangata mo le 3 marama, mo te 6 marama
ranei, engari te tango i te Pepa mo te tau
tuturu, rue te utu mai hoki a, te tangata i te •
Pepa he te 10/- hereni, kaore e hoki iho.
Koia ahau i mea atu ai kia koutou, ki te
tono Pepa mai koutou i muri iho i tenei pa-
nui, ata titiro marie iho ki te panui nei i te
tuatahi, me te noho marama hoki o te nga-
kau o te kai-tono, i te kai whakapiki i tona tono.
ara, i te utu o te Pepa kua kiia ake ra, kia
takoto mamma ena mea katoa, katahi ka
tuku mai i te tono mo te Pepa kia tukua atu,
Heoi kei pouritia iho tenei panui, ina kito
koutou. Kaati kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
MARAMATAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga ata mo te Pepa, •
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Pepuere. Taite 15, Ki te Wenerei, 28.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei, 31.
Aperira. Maue, 16, Ki te Mane, 3O.
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 31.
Hune. Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 31.
Akuhata. Wenerei, 15, Ki te Paraire, 31.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29.
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire 3O.
Tihenia. Hatarei, 15, Ki te Mane, 31.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Na Te Etita o "Te Pake Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.