|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 3. 30 March 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. NAMA 3, O TE TAU TUATORU WAIRARAPA MAEHE HATAREI 31st 1900. [Wharangi No 1]
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 3, O TE TAU 3]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MAEHE HATAREI 31st 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 21
E aku hoa Taane, Wahine, te iti, me te
rahi, kia ora tahi tatau i roto i te aroha o te
hunga kua moe i roto i te Ariki. E whaka-
ata ana ahau i konei kua eke te tumanako a
o tatau Kaumatua Rangatira ka ngaro ake
nei, no tenei tan i tino eke ai to tatau, hoa
i Honore a-Timi Kara Minita mo te taha mao-
ri, ki runga i te kurupae whakamutunga iho
o te arawhata, he tanga Maori-no Niu Ti-
reni, he whanaunga tonu no tatau, kua tino
marama te takahi o nga waewae o tenei Ka-
wanatanga, ara, te waewae maui ki te Iwi
Pakeha, te waewae matau ki runga ki te Iwi
Maori, be mea na nga Rangatira ka ngaro
ake nei ki te po, ehara i te hua o a tatau nei
matauranga e ngaki nei, engari no roto i a
ratau nei tikanga i pakanga ai ki nga Kawanata-
nga o mua, kua awhinatia e tenei Kawanata-
nga e tu nei, naana nei koutou i tango hei hoa
mahi-tahi mona, i roto i te Paremata nui o
te Koroni, mo runga i nga tikanga e pa ana
ki te Iwi Maori, e mau mai ra o koutou Ingo-
a i roto i nga Paipera, o te Paremata nui o
Niu Tireni, no reira e aku hoa kua eke nei
to koutou whanaunga ki te kurupae whaka-
mutunga iho o te arawhata, ko toku whaka-
aro tenei, kia manaaki tatau i a ia, kia tua--
whakaiti, kaati te Pongaa-ihu takiri, no tatau
tenei Kawanatanga, me tenei tangata, no
nga, tangata tua-iti, kai te mohio tonu tatau
ki nga Kawanatanga o mua, he Kawanata-
nga Rangatira, kaore rawa koa tou e tukua
atu kia mahi tahi, me ratau kaore ano hoki
e tukua mai etahi tikanga e pa ans ki te Iwi
Maori kia tirotiro tahi, kore rawa atu kia iti,
no reira ahau i ki ai i konei, kia whakaiti ta-
tau i raro i te Minita Maori me o tatau Me-
ma kua tu nei, kia pai kia mahaki te ngakau
kia manawanui, e taea ai e tatau te tomo ra
te kuwaha whaiti, ki hei nei i rite mai mo
tatau, i runga i tenei ara i te ngakau whaka-
iti, notemea kua riro mai ia tatau te kii o te
Tatau, e uru ai tatau ki roto, e riro mai ai
nga mea ano e rite ana mo a tatau nei mea,
otira ki te haere tatau i runga i a tatau ma-
hara e taupatupatu nei kia tatau ano, e hoa
ma, ka pupuhi kau o tatau tinana, e kore e
uru atu ki roto o te Tatau, e kore ano hoki
. tatau e kite i nga taonga, me nga painga o
i" roto, e tumanakotia nei e tatau i nga wa ka-
toa, kaati pea te whakapupuni i o tatau tina-
na, ki o koutou mohiotanga, kei puare kau
te Tatau i ta tatau kii, ko te uru e kore rawa
e uru atu ki roto, kai te mohio tatau ki nga
huarahi waingohia, ne mea miri te hika ka
paare te Tatau, he mea whakate te whewhe
ka rere te nganga ki waho.
• Pai ke ki ahau me mate tatau ki raro i te-
nei kupu, ara, i te whakaiti, he ahakoa to
koutou tetere, he tetere i roto i te aho nohi-
nohi o te paru, koia ia, ko te tangata e wha-
kakake ana ka whakaitia, ko te tangata e
whakaiti ana, ka whakahirangia, pai rawa
tenei hei weeti mo tatau.
Hei konei mutu ai.
Na to hoa I. Hutana.
Waipawa Pepuere 17th 1900.
Pamoana Kura Maori.
Koriniti Taite. 29/ 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
Tena ra koe he mea atu tena kia koe kia
panuitia atu enei korero e whai ake nei i na
pai koe. I ue 1 o nga haora o tenei rangi
ka tae mai te Popa ki Koriniti, ki te uiui ite
matauranga o nga Tamariki o te Pamoana.
Kura, i mua atu o te taenga mai o te Popa.
ka mahia e nga Tamariki o te Kura a roto i
te Whare Kura, ki te Putiputi, ki te rau Ni-
kau me era atu rakau o te ngahere, tae atu ki
te rori haerenga atu ki te Whare Kura, me
te mau hoki o nga tamariki i o ratau kahu
pai, ko Pamoana Haki i waho mai o te
Whare Kura e iri ana ara e puhipuhia aha
e te hau, i te mea e haere mai ana te Popa,
me te Iwi nui o Ngaati Pamoana ki te Wha-
re kura, ka rima tiini pea te mamao mai o te
Popa i te Whare kura, ka waiputia mai e nga
tamariki o te kura e rua waiputanga mai ka-
mutu, ka whakatutu hoia nga tamariki, e 81
no te tatanga mai o te Popa, ka ta maro nga
tamariki kaore e korikori e 5 iari te mamao
atu o te Popa i nga tamariki-o te kura. ka tu
mai ia ki te mihi ki nga tamariki, he roa ia e
korero ana e whakapai, ana ki te tu me te a-
hua Rangatira o nga tamariki me te kore e
paruparu, me te ki ano te Popa he nui rawa
nga tamariki Maori e kitea;ana e ia i etahi
kainga maori kaore nei he kura, e haere ana
i roto i te paruparu, kaore i te. rite ki enei ta-
mariki e tirohia ake nei e tatou te ahuareka
mai ki te titiro atu i te mutunga o nga kore-
) ro a te Popa, ka haere ia ki te kai i te 2 6 nga
haora ka whakataki hoia ano nga tamariki
he haawhe haora, ka mutu ka ki te Popa ka
> homai e ia te tohu Whetu (star)hei maaka
mo te pai o te whakatutu a nga tamariki o
te Pamoana kura, i muri o tena ka wha-
kawaiatatia nga tamariki e te Popa, homai
aria ano taua tohu (star) mo te pai o nga wa-
iata Pakeha, me te tika o nga rangi, me te
tika o nga kupu o nga waiata, i muri o tena
he korero pukapuka Ingarihi, he korero Ma-
pi, te mahi a nga tamariki, ka mutu i te 9 o
nga haora i te ata o te Paraire ka timata te
uiui a te Popa i nga tamariki tae noa ki te
10 o nga haora i te po katahi ka mutu, ko
nga tamariki i uiuia i te tuatahi o nga ma-
tauranga o te kura e 26, tekau mawha nga
tamariki i paahitia te 12 kaore i pahitia to-
korua nga tamariki i eke ki te tohu Whetu
(star)ko Tamawhiro, ko . Eruera Tangaroa,
ara, he 7 to raua nama, ko nga tamariki i
uiuia i te 2 e nga matauranga e 55, e 45, i
pahitia te 10, kaore i pahitia, ko nga tama-
riki Wahine i eke ki te tohu Wheta, ara,
(star)ko Ita Pokiha, ko Rangihikitia, he 8 to
. •-• raua maaka, ko te nuinga kai raro i enei
nama, ko nga tamariki Taane i eke ki te to-
hu Whetu, ko Tuka Peni, ko Nikorima Po-
kiha, ko Pita Petaera, ko Kaporere, ko Pe-
tera Kerei, ko Wiari Porokoru, ara he (8½)
to ratau nama, ko te nuinga kei raro i enei,
ka hui katoa nga tamariki o te Pamoana,
kura i pahitia i tenei tau e 59 e 22, kaore i
pahitia e te Popa, i mua atu o te taenga mai
o te Popa, ka tukua mai e te Kawanatanga e-
tahi taonga ma nga tamariki matau o te kura
e rua nga paki takotoranga pukapuka, kotahi
te Teki he Hiriwa a runga, kotahi te Pene
Ingiki, ko te nama 1 o nga paaka i a Tuka
Peni, ko te nama 2 o nga Paka ia Pita Peta-
era. ko te Teki ia Nikorima Pokiha, ko te
Pene Ingiki i a Tuu Potaka, ka 6 nga tau
o tenei tamaiti, he nui rawa te ahuareka o
nga tamariki o te kura i te taenga mai o te
Popa, ko te maaka o te Pamoana i tenei tau
402½, te kupu a te Popa kaore ano he kura
Maori i eke ki tenei maaka, ko te. maaka o
Rangitukia kura i te tau i mahue ake nei
. 342, kaore ano. i mohiotia i tenei tau, kaore
ano hoki te Popa i tae ki reira, ko te maaka
o te Pamoana i te tau i mahue ake nei 389,
ko te kupu a te Popa, ka tonoa e ia tetahi Ha-
moniana, ara, Okana, ma nga tamariki o te -
Pamoana kura, ki te Kawanatanga tetahi
kupu a te Popa, ko Pamoana kura, ka kiia i
naianei ko Pamoana Kareti.
Heoi ano. Ngarongo Pokiha.
He haka monga tamariki o "Te Puke"
E kore koutou e waihotia ki raro ka hiki-
hikitia ki a tairanga e au.
HE WHAKAHOKI.
Waipu, Turakina.
Maehe 80th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
e hoa tena koe, koutou tahi ano ko nga mo-
rehu o te Iwi me nga oranga ake hoki o nga
Kaumatua o to tatau Waka, kia ora i roto
enei marama o te tau 1900, he mea pai hoki
te whakamoemiti mo o tatau hoa kua tae
mai nei nga rongo toa o nga kai hapai i te
Ingoa o to tatau Kuini; he mea pai hoki te
whakahonore ake ki a Timi Kara raua ko te
Hetana te Raiti Honore, mo to raua hihiko
ki te kuku i o tatau hoa kia haere ki te hapai
atu i to tatau Ingoa ki waenganui o nga Iwi
nunui o te Ao tena koutou kaati aku mihi
taurangi.
Tenei ahau ka whakahoki i te panui a
Raumati Pomakariri, e mau nei i te Tiupiri
nama 71 wharangi 11. E koro e Raumati
taku tino hiahia mehemea ka karangatia he
hui ki Pariroa, ki tetahi atu marae ranei o
Ngaati-ruanui, o Ngaati-apa, ranei, o Ngara-
uru ranei, me tutataki taua ki reira me
whakapuaki o taua hiahia i waenga i nga
Iwi i nga Rangatira ma ratau, e titiro to taua
tika to taua he, kaati kai mea koe he, kore
kupu tonu ano i kore ai au e tuku ki te
Pepa haere ai, na reira ahau ka tuku atu i
enei kupu ruarua i raro iho nei. E koro e
Raumati kanui toou pai, ara kia kite koe i te
koiwi o te tangata ka whakakakapa o ngutu
ka whakanakahi o whatu kanohi, engari kia
hoki ata koe ki to whare moenga whakarite
ai i a koe ki te koukou i te waahi mokemoke,
ka wawata to ngakau ki te rapu korero hei
tuku; mau ki nga Pepa reo Maori nei, hei
pohehetanga mo nga hoa i te Motu he pono
KO ia tena ko koe te tangata, ne Kaumatua
koe no ena Iwi o tana ata whakaaro kaati
te whakarorirori i a koe, me penei atu ano
au na korua tona hoki ko Kawana Ropiha
nga tono tuatahi Ida an kia hoatu oku pooti
mo taku-tokorua mo Hipango, i runga i nga,
putake i korerotia "e, ia i te hui ki Hiruhara-
ma, na kona ahau ka taku reta ki te Pepa
hei hari atu kia korua hei whakaatu mo a
korua, ka ki i naianei he kupu hou hoki
tenei nau e mea nei ko koe te tangata tua-
tahi ki tenei Motu, nau te kohatu tuatahi o
> te rangimarie i whakatakoto. E. koro e Ra-
umati whakarerea kautia atu to wawata
pohehe, notemea ehara ia koe te tuatahi ki
tenei Motu, engari pea ki te Tai-Hauauru
nei ano, otiia na nga wairangi tena mahi te
whakamanamana, mehemea mo te Rongo
Pai o te Karaiti te kohatu e ki nei koe ka ki
atu ano au ki a koe whakareroa kautia atu
tena, titiro iho i ana ki o waewae kai runga
i te toto tangata e tu ana, a kai te inu koe i
te wai o Patea, e whero na i te toto tangata
o roto i nga ra o te rangimarie e korero nei
to panui, i tapahia koia ki whea a Taare
Taraotene? i maoa koia ki hea te hangi
Pakeha ? i kotia koia ki whea te Wahine
a Wire? kaore koia i kotia ki te aroaro o te
Kapenga? kai whea, to Rangatiratanga to
ihi to mana to marutuna to maruwehi ? kia
rongo atu au kia kite atu ranei e wehingia
ana koe, kaore kau! E tino mohio ana au
kaora kau he tamaiti kotahi o te Iwi hei
awhina i a koe me o kupu e panui nei koe ki
te Pepa Maori; heoi ano toou ahua kai te
kitea atu e au he rakau momore. E kore
ahau e whakautu i to patai mo te taha kia
Hipango te take, ehara koe i te pa whaka-
ruruhau no tera tamaiti, nawai i whakaoti
ko koe hei patai kia au mo W. Hipango?
mehemea hoki he mana toou kua rua kua
toru ou hoa tautoko i te pooti o W. Hipango,
he aha koia te hua o te mana o te Rangati-
ratanga ? ehara koia i te Iwi i te Hapu hei
awhina hei hapai i te kupu a tu Rangatira ?
nawai o Ngaati-ruanui o Ngarauru o Ngati-
pourua i hapai tan kupu ? i korero koe i to
mohiotanga korero Tipuna i te hui ki Papa-
tupu whakahetia iho koe e ou Iwi ake, e tou
whare ake. E kore ano hoki ahau e utu i
to korero mo 'Te Puke" notemea naku taka
kia "Te Puke" he mea tono hoki na "Te
Puke" ki nga Iwi ki nga Hapu ki nga Ra-
ngatiratanga, ki nga mohiotanga ki nga
tohungatanga, ki nga Kingitanga o tenei
Motu, kia tahuri ki te rapu i te take i heke
haere ai te tipu o te momo tangata Maori,
engari utua e koe te taha ki a koe o te kara-
nga a "Te Puke" i roto i te Ngakau-pouri
e tangi tonu mai ra a "Te Puke" ki nga Iwi
Maori o tenei Motu ; Na, rao to kupu ehara
au i te Rangatira mo nga mahi a nga Minita
a nga Haahi, ae, engari ehara ahau i te pena
i a Raumati purehurehu, i mea hoki taua
Raumati koia hei Rangatira mo nga Haahi.
E koro e Raumati nau ra tena kupu te Ra-
ngatiratanga kaore i a au tena kupu, heoi
ano taku ko te iti ko te rahi, ko te rawa-kore
ko te Pani ko te Pouaru, ki to aroaro nga
morehu o te Whare pononga o Wharekauri,
i hoatu e au ki to aroaro i runga i te Rongo-
pai o te Karaiti, heoi ko Kaipo te marae i
haere mai ai koe me ou hoa Minita -ki te
pana ki te hopu ki te herehere i tou kiri
Maori, a kiia iho e korua ko tou hoa Minita,
ara ko te Peneha te Kawenata tawhito, he
taewa pukeko, he aha koe i kore ai e mohio
he rakau kotahi nga Iwi Maori Pakeha; o te
tenei Motu i runga i te Ingoa o te Karaiti,
kaati ehara koia i te mahi perepere nukarau
piira moni i nga Iwi o te Tai-Rawhiti, te
mahi a Raumati i haere ai i te Motu, nei, a
te taenga atu ki Rotorua kiia iho ana taua
Raumati na, kia akina te Ihu ki roto i te
Ngawha o Rotorua, mo to korero mo te Wa
hine atahua, ara mo te Paremata o tie Koroni
maku hoki e ki atu kia koe, i tekena i tuato-
ru ranei to hoiho, i korero ra i te Hui ki te
Paku, i mea hoki koe mau e tekena, te kau-
matua pohehe ko koe ki te tapuiora na ka
hane koe, kore i tuarua kore i tuatoru, pa e
koro e Raumati e kore ahau e whai kupu atu
kia koe mo ta maua ko taku Papa hungawai,
ara ko te Rangitakoru notemea ki te papa- .
, ki te Papa i tona tamaiti, me te mohio iho
ano ko tona tamaiti ano tera, a ka aroha nui
ano ka whakaako hoki kia rite kia ia a kia
neke atu ranei i a ia tona tamaiti, kauaka
koe hei rere pohehe noa mai mo tenei, enga-
ri me korero koe mo aku kia koe, e koro e
Raumati kai te mohio tohu koe he taha rua
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 3. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, MAEHE HATAREI. 31st 1900. [Wharangi No. 3]
ahau he Pakeha he Maori, kua whakaaetia e
au ta te huihuinga Rangatira i Putiki, ko te
Paku te Whare, heoi tenei ano koe te wero-
wero mai nei, engari na taku titiro atu he
poauau koe, otira ko to te Koroheke ahua he
moe hewa, kaati iho ma taua e kitekite he
kanohi he kanohi a nga ra e haere mai nei.
Na Eruera Te Eahu.
HE MIHI KI NGA KAWANA.
Merrcer Waikato.
Maehe 26th 1900.
Kite Etita, e hoa ki te hoha koe rukea atu
ki te pai panuitia atu te mihi a Mahuta, ki
nga Kawana e rua me te Kawanatanga, hoki
i te 28 o Pepuere, kua mahue ake nei koia
tenei, haere mai te Kawana o Niu Tireni, me
tou hoa Wahine, haere mai haere mai haere
mai, e koa ana taku ngakau ki toku kite
putuputu i a koe i roto i enei tau, i a koe e
Kawana nei mo Niu Tireni, ko koe nei te
kanohi o to tatou whaea e te Kuini e noho
nei i tenei Koroni, haere mai e toku hoa ha-
ere mai me mihi atu hoki au ki to hoa ki te
Kawana o Niu Taute Wera, haere mai ra e te
Manuhiri tuarangi haere mai haere mai haere
mai he kitenga tuatahi atu noku i a koe
i te Manuhiri, ka tae & tinana mai koe ki tenei
Whenua, ka kite atu matou ko oku Iwi i a koe
haere mai te Kawana o tera Moutere, haere
mai haere mai korua nga Kawana o enei
Moutere, haere mai kia kite nga Rangatira o
Aotearoa e kia nei ko Niu Tireni, haere mai
ki te kawe mai i te aroha, i te Rangimarire
me te atawhai, honoa mai tenei aroha ki te
atawhai o toku Tupuna o Potatau Te Whe-
rowhero, i whakatakoto ai i te Rangimarire
i te atawhai i te aroha me te Whapono, ki
runga i nga Iwi e rua Pakeha Maori, i taua
wa hoki e tutakitaki ana nga kapua pouri, i
runga i nga Iwi e rua, no reira hei tohu mo
te pai o Potatau, tae tonu mai a Kawana
Hopihana ki tenei Moutere whakahoahoa
ana raua ko Potatau, no reira i puta ai te
kupu a Potatau ki ona Iwi Maori a muri kia
atawhai ki nga Iwi Pakeha, kia mau ki te
ture ki te atawhai ki te Whakapono, e koa
ana toku ngakau ki to korua taenga-a-tinana
mai kia kite i a matou ko nga Rangatira e
pae nei i tenei marae, haere mai kia kite i
nga Iwi Maori, haere mai korua haere mai
haere mai te Kawana o Niu Tireni, haere mai
hanga te pai kia oti ki runga ki nga Iwi, ko
koe nano te Kawana, hei titiro i nga mate
me nga toimahatanga e pa nei ki nga lwi
Maori, ko te tino hiahia o oku Iwi Maori kia
whakaatu kia koe me o Minita i to ratou tino
whakaaro, e mea ana kia tukua mai he ma-
na whakahaere i o ratau Whenua, me o ra-
tou taonga ma ratou ano e whakahaere, e
pai ana tenei korero e whaaki atu ana ki to
kanohi, heoi ra haere mai te Kawana me au
Minita me te Kawanatanga, haere mai te Pi-
rimia me tou hoa Wahine me o hoa Minita,
me Timi Kara raua ko te Waari, me nga
Rangatira Pakeha, tena koutou katoa kia
ora tatou i to te Atua atawhai.
Na Mahuta Tawhiao.
I tu nga Kawana e rua ki te whakahoki i
nga mihi a Mahuta, mo raua me te Kawana-
tanga hoki, heoi e te Etita ki hai i riro mai
i a au te kape o nga mihi me nga whai ko-
rero a nga Kawana, mea te Kawanatanga
hoki, koia tenei te roa i kore ai e hohoro te
taku atu e au i tatari au kia tukua mai e te
Ripoata, ara e te Rawhiti ka tuku atu ai,
kaati e kore au e kaha ki te hanga noa ake
ka horihori, engari pea a Mahuta i riro mai
i a au te kape no reira ka tukua atu e au,
kaati ko nga Kawana i hoki tonu atu ki A-
karana i taua ra ano, ko te Kawanatanga i
noho iho i te ata, ka tu te korero mo te Pire
a te Kawanatanga, e takoto nei i te aroaro o
Niu Tireni, he nui nga mea i tapatapahia a
roto i taua Pire, me nga mea hoki hei wha-
kauru atu, te kupu a te Kawanatanga, na
Timi Kara i whakaputa koia tenei, e boa e
Mahuta kia oti kia oti rawa tetahi take i
tenei huihuinga nui, katahi ano ka kitea ki
te Koroni o Niu Tireni, kia hui mai nga Ka-
wana e rua me te Kawanatanga, ki te marae
kotahi kaore i kitea i mua iho, a e kore ano
hoki e kitea a muri ake nei tetahi ra penei
te ahua, ki te kore he take e oti i tenei hui-
huinga, heoi ano e kore ano hoki e oti a
muri atu, kaati nga mea e tuku atu kei nga-
u ke, ka tukua atu e au te moni mo te Pepa
i te Meera i muri atu.
Na Tahuna Herangi.
Te Haerenga o Ngaati Pahauwera
Ki Porangahau.
Ko nga putake o tenei haere e toru.
Tuatahi. Ko te hui o te Hahi, ara, he Hi-
nota.
Tuarua. He kawe i nga mate o nga Moko-
puna a Paora Rerepu, o te taha ki te matua
Wahine, ki runga ki te Iwi o te matua Tane
o aua tamariki ara kia Ngaati Kere.
Tuatoru. He Marenatanga no te Makopuna
a Hoani Te Rangikangaiho, ki te tamahine
a Henare te Atua. Me te Marenatanga hoki
o Putiputi Ratima kia Eparaima.
Ko te 29 o nga ra o Hanuere 1900 ka ha-
ere atu s Ngaati Pahauwera, me to ratau
Minita hoki, me Hemi Pititi Huata, moe
atu ki Aropaoanui, he nui te manaaki a te
tangata Whenua, ao ake ka haere, ka peka
ki Tangoio, ka tangi i reira ka mutu te kai,
ka haere moe atu ki Petane, ka tangi i reira
me era tu mahi katoa hoki e rite ana mo
tera taha, ko te nuinga o nga tangata o tenei
kaainga he Ringatu. Kaati i nui atu to ra-
tau manaaki i te Minita o Ngaati Pahauwe-
ra, i hui katoa mai ratau ki te Karakia ki te
whakarongo hoki ki tana Kauwhau. I te
ata 81 o nga ra ka tae ki te Waipatu, ka ta-
ngi i reira, a moe iho hoki ki reira, he nui
hoki te manaaki a Henare Tomoana raua ko
tona teina ko Peni Teua me a raua tamariki
i te ope nei. Ao ake i te 1 o nga ra o Pepu-
ere ka tae ki te Pakipaki, he pera ano te
mahi i tenei kaainga me enei i runga ake nei,
ko te manaaki te mea nui atu. No te 2 o
nga ra ka tae ki te Hauke, noho tonu iho i
reira Ratapu ai, no te 8 onga ra i te Hatarei
ka tae mai a Tamihana Huata, Minita o te
Wairoa, ka rua ai nga Minita o te Iwi e ha-
ere nei, i taua ra ano i te Hatarei ka haere
etahi o te Iwi nei ki te Kareti o Te Aute, ki
te matakitaki i te ahua o te Kura e puta nei
tona rongo ki nga waahi katoa o to tatau
motu, i to ratau taenga ki reira ka haere
mai hoki te Mahita o taua Kura kia kite ia
ratau, a, arahina ana ratau kia kite i nga
waahi katoa o taua Kura, tae atu hoki ki te
Whare o te tino Kaiwhakaako o taua Kura,
ka whangaia hoki te manuhiri e te Tamahine
a taua Kaiwhakaako, a, he nui atu te wha-
kamihi o te hunga i tae nei kia kite i taua
Kura, ki te pai o taua kaainga, no te tangi-
hanga o te pere kai o nga tamariki, katahi
ka hoki te manuhiri, ahakoa i tohe ano nga
tamariki me o ratau Mahita kia noho te ope
ki te kai. No te 5 onga ra ka tae ki Waipa-
wa, ka manaakitia ano te ope nei, ka tukua
te mahi nei a te kai a te Maori kai me a te
Pakeha nui atu, otira pera katoa te ahua o
nga kaainga nei te nui o te kai. No te po
ka whakariterite te ope me te tangata Whe-
nua, notemea ka haere hoki etahi o nga
tangata Whenua, ara, a Paora Ropiha raua
ko tona hoa, whakaritea ana kia tae tonu i
te 6-30 ka mahue a Waipawa ka haere, a,
ka tae ki tetahi kaainga he kaainga Maori kei
waenganui o Waipawa me Porangahau, ka
noho mai a mua o te ope nei, kotahi te Pe-
reki, no Heemi Takiwa te Kiki me te Paki
he Paki mau ia Tamihana Huata Minita, ka
hekeheke ki raro i nga Waka, katahi a Hemi
Takiwa ka here i te taura ki tana Hoiho me
te mau tonu te Hoiho i roto i te Kiki, ka
unuhia te paraire, ka tahuri mai te Hoiho ki
muri ka kite i te Kiki, ka wehi te Hoiho,
katahi te Hoiho ka rere ka turakina atu te
Kaumatua ra ki raro, ka haere te wiira i ru-
nga i a ia, ka oma te Hoiho nei raua ko tona
Kiki, kotahi ran pea iari ka tahuri, a, akua
nei ko te Paki i te tu noaiho kaore he tanga-
ta i te tiaki, no te omanga o tera Kiki ka
oho hoki nga Hoiho o te Paki, ka kawhakina
nuku atu pea i te hawhe maero e kahakina
ana te Paki nei ka tutaki i te Pakeha, ka
whakamatau te Pakeha ra ki te mea kia taa-
pu atu nga Hoiho e tomai ra i to raua Paki,
katahi ka rere nga Hoiho ki tahaki i te rori
katahi ano ka tu, tu rawa ake kua whati po-
rorere te pooro, ko te pai o tenei kaore he
tangata i mate, engari te Kaumatua nei a
Heemi, maru katoa te papa, ko te koiti ma-
tau i poroa a mua, e rua nga waka nei mate
katoa, he mea tapitapi ano ka pai ka haere
hoki, ka tata atu ki Porangahau, engari i
runga hiwi ano tea-mate ko tetahi o nga Ho-
iho he tangata i runga, no Ngaati Pahauwera
tenei Tupapaku, ka toru ai enei Aitua i pa
i te ra kotahi. I waenganui o te 2 me te 1
o nga haora ka tae te ope nei ki Porangahau
i te mea e whakatata atu ana ki te kaainga
ka pa te powhiri a te tangata Whenua, ara,
A te Wahine, kotahi rau iari pea te tawhiti
mai i te marae ka puta mai te tangata wero
mahi mai ana te tangata ra ka mutu ka hoki,
katahi ka puta mai ko Henare Te Atua, ka
mahi tera a ka hoki atu, katahi ano ka tu
mai ko tenei i te taane nei, ka rawe ra hoki
ta ratau mahi, ka tangi he roa a tangi ana,
ka Whaikorero ka mutu e ruuru aua hoki kia
wawe te rata te ope ki te tangata Whenua.
He teepu ra ano te whakahaere, kore iho
ra pea nga Hoteera nei, e wha nga teepu e
waru nga weita, kowhiria koia kara tu katoa
nei, ko nga tamariki Wahine pera ano te tu,
engari kei waho ratau me to ratau kai wha-
kahaere me Heemi Kireka Rapaea. I te
ahiahi ka Karakia i te Koea ano o Poranga-
hau nga himene, pai tonu ki te whakarongo
atu, ka mutu te Karakia ka whaikorero, ka
rutua te ope e te moe kihai te nuinga i ro-
ngo i nga korero ko nga Kaumatua anake i
tu atu ki te whakahoki. No taua ra ano i
tae mai ai te Hikaopapauma. I te Wenerei
ka tae mai a Ata Wiremu Minita o Te Aute
i te ahiahi ka riro i a ia te Karakia, ka tukua
mai nga Himene ma te Koea o Mohaka, ara,
o Ngaati Pahauwera, ka pai ano ki te wha-
karongo a nga taringa tauhou. I te Taite 8
onga ra ka tu te Marenatanga o nga tangata
kua whakahuatia i runga. ake nei, ki roto i
te Whare Karakia o nga Maori, he mea wha-
kapaipai raano, ki tonu te Whare i te tanga-
ta, tokowha nga Minita naana i Marena,
engari ko te hononga ia ratau na Ata Wire-
mu, ka mutu te Marena katahi ka hui ki
roto ki te Poho-o-kahungunu Whare Maori,
ka takoto te tina, i mua atu o te tina i te mea
e haere mai ana nga taane Marena hou me
nga Wahine Marena hou ka tu mai a Heemi
Huata Minita me Remuera H. Teurupu me
nga Taitamariki taane Wahine hoki o Ngati
Pahauwera ki te powhiri, ko ta ratau haka
Pakeha he Maori tetahi waahi, ko taua haka
na Apirana T. Ngata Roia i mahi, (A scene
from the past,) He rawe te haka nei, note-
mea he nui te Pakeha i reira i tae mai ki
taua Marenatanga, kihai i taea te kai nga
kai o taua Marenatanga. I te Paraire 9 o
nga ra he ngahau te mahi, he purei (Tennis)
he purei rauna, i te Hatarei pera ano, no te-
nei ra katahi ka tae mai te nuinga o nga
tangata mo te Hinota, i te Ratapu e 33 nga
tangata i tango i te Hapa a Te Ariki, e £4
11s te moni ohaoha. No te Mane ka tu te
hui Hinota, he maha etahi tikanga i oti, e
kore au e korero ake i konei notemea tera
ano te ra e puta ai nga korero o taua hui,
heoi ano taku whakamihi ake ko te tohe a
nga mangai Reimana o Porangahau, Waipa-
wa, ara, o te Iwi nui tonu kia waiho atu ano
ia ratau te Hinota a tenei tau e tu mai nei,
ara, ki Waipawa, heoi i runga i te mea kua
oti ke mai i tera huinga o tera tau kia tu ki
te Mahia no konei kaore te Tumuaki i hoha
ki te whakaae, tuturu ana ki te Mahia, ara,
ki Awamate, no te Turei te 18 ka pakaru te hui.
Heoi e nga kai korero i "Te Puke Ki Hi-
kurangi," he nui atu te whakamihi o Ngaati
Pahauwera ki nga tangata o te marae, mo
te pai o te whakahaere i nga mahi o te Ma-
rae, mo te tokoiti o nga tangata o te Marae,
a kaha tonu ratau ki te whangai i nga tini
tangata i hui ki to ratau Marae, te pai o nga
Weita, te rite o ta ratau whakahaere ki nga.
Kaumatua tae atu ki nga Taitamariki, me te
rite o te haere o te kai i te timatanga tae noa
ki te mutunga, tetahi mea whakamiharo no
te po whakamutunga, ka tukua mai he Wa-
hine katoa nga Weita, he kahu ma, he hu
ma katoa, me te tu ano te kai whakahaere
waenganui o te Whare, e rima meneti kua
karanga tiini (Change) ka tiini haere nga
Wahine o nga teepu, pera tonu a pau noa aua
teepu i aua Wahine te haere ki te Weita ha-
ere, te timitanga whakamutunga kua ha-
ngai ano aua Wahine ki a ratau teepu i
timata ai to ratau mahi, ka mutu hoki te kai.
E hoa ma te kai tuhituhi o enei korero,
he tangata tae ki nga hui maha a tenei Iwi
ate Maori, a, kahore ia i kite he penei me
tenei te pai, te mea nui rawa ko te kore o te
turituri e rongona ki nga Weita tae atu ki
nga mea e mahi mai ana i waho o te Whare
me Le mea nei te waahi mahinga o nga kai
kei reira tonu te mau o te mahana o nga kai,
he tohu tenei no te whakaaro kotahi o nga
Rangatira o Porangahau, no reira ka penei
te haere, tetahi whakamihi nui tenei na
Ngaati Pahauwera, otira me ki e au, a nga
Iwi katoa i hui ki te Marae o nga morehu o
Porangahau, kia Henare Te Atua Te Ratahi
ratau ko ana tamariki taane Wahine hoki ki
to ratau kaha ki te tiaki ki te manaaki, ki te
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 8. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI MAEHE HATAREI 31st 1900. [Wharangi No. 4]
whakangahau hoki i ta ratau manuhiri, ha-
unga hoki te kai e ki ake nei au, kore iho nga
Hoteera, ina hoki ra e wha kainga i te ra, e
wha tu ahua purini tae atu ki te rima, i nga
tina katoa.
Te Waiata mihi mo nga Weita.
Koia tenei—Taku turanga ake te kona o
te teepu, ka whakapai an ki nga Weita e au.
He nai te aroha i te ra i wehewhe ai.
2. Ko te he tenei o te noho huihui, hei
te wehenga aroha kau ana e au.
Heoi ko te mutunga tenei o nga korero i
whakaaro ai ahau hei tuhinga, tera atu ano
ia nga korero, engari e kore e taea e te pene
te tuhituhi. Heoi e te Etita kei hoha koe,
kihai i tae ki te wiki a Ngaati Pahauwera e
noho ana, i te hokinga mai i Porangahau ka
hiki ano te waewae, i tenei taima ki te Ma-
hia, maku e tuku atu nga korero a tenei Me-
era e tu mai nei. Kia ora tatau katoa.
Na to koutou hoa.
Keo Kaha Te Huki.
Lower Mohaka. H. B.
Ngatiki.
Hawera 19/2/100.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena ra koe, me nga morehu tangata i
waiho ake ki te ao turoa, waiho ana ko tatau
hei inihi atu ki nga mea kua riro atu ki te
po, heoi ra e taea te aha a Aitua, te taonga
nui o nga tangata matua. Kaati e hoa e te
Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" he inoi atu
tenei naku kia koe, kia tukua mai a "Te
Puke Ki Hikurangi" kia au, mo te tau kotahi
maaku e whakaaro atu te tekau hereni mo te
tau. E hoa e te Etita panuitia atu e koe
enei kupu ruarua i raro iho nei.
E mihi atu ana ahau ki te panui a tooku
hoa a Niniwa-i-te-rangi, e mau. nei i "Te
Puke Ki Hikurangi," nama 1 o te tau tua-
toru, Wharangi nama 4, i penei, ki nga
Wahine o Aotearoa me te Waipounamu kia
haere i runga i te whakaaro mahara ki nga
mahi e ora ai te tangata, ara, e whai rawa ai
e whiwhi ai ki te taonga nui, no reira e wha-
. katika ana ahau ki tenei panui a au, na, kei
apopo i te 20 o tenei marama ka haere au ki
Otorohanga ki te whai i te Kooti mo Rangi-
toto Poraka me Rangitoto Tuhua Poraka me
etahi atu Poraka, no reira e hoa i runga i te
ngakau mamae i te mate raua ko te ora,
kaati aku kupu i konei.
E hoa e Niniwa tena koe me to Kemiti
Wahine.
Na to hoa. Na Poi Haere. H. T. Huri.
E te Etita koi nei tooku Poutapeta te Re-
ureu one Puehu Marton.
HE WHAKAUTU
Waipu Turakina.
Maehe 28rd 1900.
Ki te Etita o te "Puke" tena koe, nui atu
taku hiahia kia kore ahau e utu i te panui a
Waaka Hakaraia, notemea kua kore ia e pai
kia haramai ki te aroaro o tona Iwi ake ma-
ua korero tahi ai, kaati kai mea ia kaore to-
na panui i utua e au. No konei ahau ka
mea, me tohutohu, ara me whakaatu nga ku-
pu tohutohu a nga Tipuna, hei whakamaha-
ra ki nga ngakau o nga tangata e haere po-
hehe ana, e korero pohehe aua, kai roto i te
Karaipiture e mea ana, (1) Ki te rere te hipi
ki waho o te Kahui, he kai na te Wuruhi?
(2) na nga matua i ako iho, ki te hanga te
tangata i tona Whare ki te Mania noaiho he
kai na te patu, engari me hanga te Whare
ki roto i te Pa-tu-wata wata, ngaringari tena
he tino tangata, he tino Whare. Kaati enei
kai pouri taku Whanaunga a te Waaka Ha-
karaia, heoi tonu nei tona Iwi tuturu ko
Ngaati-apa, heoi ka wehi noa kia korero ma-
ua he kanohi he kanohi i te aroaro o te Iwi,
mo tona tono kia unuhia taku panui mona i
roto i taku panui, taku mohio kaore aku ku- •
pu kino mo te tangata, mehemea he ngakau
mohio to taua Waaka, kua ata titiro ia ki
aku kupu whakarite i roto i taku reta, kaore
taku reta i te whakaatu he tangata haurangi
a te Waaka, i te hui a Ngaati-apa i tu ki
Whangaehu ia Hepetema kua mahue ake
nei, engari na tona panui, kaore ahau ha-
mumu i taua hui, na reira ahau ka korero
kupu whakarite, na reira hoki ahau ka tono
atu me haeremai ia ki te aroaro o te Iwi,
maua korero ai, ma te Iwi e titiro kowai te.
tangata korero tito o maua heoi.
Na to hoa Eruera W. Te Kahu.
.. '
HE RETA MAI No AWHERIKA.
Arapiana Pepuere 29th 1900.
Kia Peni Teua e koro tena koe i runga i te
atawhai a to tatau Ariki korua tahi ko to Wha-
ereere, mea konia tamariki mea korua ma-
naaki kia ora koutou, mate Atua koe korua
koutou e tiaki, mana e homai he atawhai
kia koutou me au hoki i tenei waahi, kotahi
tonu te mea hou o runga o to matau Tima,
ko tetahi o a matau Hoiho i mate i a matau
e haere nei, kotahi rangi e pai ana kotahi ra-
ngi e kino ana, whenei tonu te mahi a nga
rangi katoa, koia nei tonu nga korero o waho
o te Moana, kaore ano matau i tae noa kite
waahi hei hekenga mo matau kei reira ra-
ano ahau whakaatu ai i nga korero o Awhe-
rika, a ki te whai taima hoki ahau a maku
e whakaatu, e Peni ma te Atua koe e tiaki,
me au hoki i raro i te mana o to tatau Ariki
o Ihu Karaiti amine, heoi ano nga kupu me
nga mihi aroha, atu kia koutou.
Na to tamaiti aroha, Na Ahere Hohepa.
Maungawhio Maehe 6th 1900.
Kia "Te Puke Ki Hikurangi," me nga Kau-
matua, me nga tamariki, kia ora koutou e
whakahaere maina koutou i to tatau taonga,
i a "Te Puke Ki Hikurangi," kia kaha ai
tona rere ki nga Motu e rua nei ki Aotearoa
me te Waipounamu, heoi mau e uta atu enei
kupu ruarua aku, e hoa e te Etita o "Te.
Puke Ki Hikurangi," he ngakau pouri ake
no matou koku taina tungaane mo to matou
taina i mato mai nei ki tena Motu, ki te
Hau-Karetu Poneke, i mate ia i te 22 o Pe-
puere tau 1900, heoi te mihi tenei ka tukuna
atu e au tona Whakapapa, ki te taha ki tona
Matua Taane kia te Kooti Turanga o Ngaai
Tabu te Waipounamu, koia tenei ka noho te
Pourewa ki runga ki "Te Puke Ki Hikura-
ngi," kona mano tangata i raro i a ia, e no-
ho ana puta ana mai ko Paikea, nana ko
Whatitua-teramarama, na Whatitua-terama-
rama, ko Tahupotiki, na Tahupotiki, ko Ira-
tahu, na Iratahu, ko Raka-tehurumanu, na
Raka-tehururnanu, ko Nukuroa, ko Tahumu-
ri, na Tahumuri, ko Rakawahakura, na Ra-
kawahakura, ko Rakaiwhakaata, na Rakai-
whakaata, ko Maruhoua, nana ko Kuri, na
Kuri, ko Rangi-Tawhiao, nana ko te Rangi-
paka, na te Rangipaka, ko Manawa, ko te
Rua-hikihiki, nana ko Taoka, ko Moki, kaati
i konei na te Kahea, ko Ruatapu, ko Taupo-
nui, ko Tauporoa, me Tapana, nana Mahiti-
koura-tane-reia, te Marama-huake. ko-Maru-
kore, ka moe i a Tuwhaitara, a Rakaiwha-
kaata, nana ko te Maraeroa, ko te Ao-hikura-
ngi, ka moe i a Rakaitekura, ko Tuohuriri,
te Hikutawatawa, ka moe i a nga Hukiao,
ka puta ki waho ko Taane-tiki, nana ko
Hikaiti, ka moe i a Moki, ko Ritoka, kai ko
nei S te Kooti Turanga, kaati me mau mai e
au i a Tuohuriri, te Hikutawatawa, ka moe
i a Hine-tewai, puta ana mai ko Hamuera,
ko Turakautahi. ko Moki, na Turakautahi,
ka noho i a Hinekaka, ko Kaweriri, ki muri
iho, ko Tiraroa, ko Mahua, ka moe a Ka-
weriri, i a Ritoka, kai konei ano ate Kooti
turanga, na Kaweriri ko te Aowhiro, ko
Terehe ko Tuohuriri, ka noho i a te Ao-
muhurangi, nana ko te Ruapu, e toru ana
Wahine ko Patuparae ko Tauhare ko Teki,
na te Wahine tuatoru te tamaiti, tuatahi a
te Ruapu, Kotia ka moe i a te Mahi, ko Piro
ka moe i Apikara, ko te Kooti, ka moe i a
Ripeka Patiere. ko Rea, ko Hera, ko Heni,
ko Toihi, ko Taane, ko Kiwa, me tahi atu,
ka huri ake aku kupu i konei, koi wareware
i a koe te uta atu i enei kupu ruarua, hei
mau atu ma "Te Puke Ki Hikurangi"
Ma te Atua koutou e whakakaha ki te wha-
kairo i te tatou taonga i a "Te Puke."
Na Rea Te Naihi.
Ruatoki.
Maehe 24th 1900.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa taia atu aku kupu ruarua, hei mauranga
atu mana, ki nga pito e wha o Aotearoa,
whiti atu ki te Waipoanamu, haere kohu o
te Motu nei, he reta pohiri mai na nga uri
o Parewera tae noa kia te Tatana, na o rau-
a Iwi Ngaati Raukawa, Ngaati Tuwharetoa
i muri tata mai, ara ia Maehe, i tino tuturu
ai te kupu me te marama, hei maunga atu
ma nga Hapu o Tuhoe, koia e Hitiri te Pae-
rata, me te nui o nga Rangatira Taane
Wahine, kua tae mai nei ta koutou hiki mai
i te waru o Maehe, kia nekehia atu mo te
rua tekau o Hune, kua puta te kupu i te
huinga o tama kai moana, Ngaati Whare»
Ngaati Manawa, Ngaati Tawhaki, i te ra i
tohu ai ki te Whaiti-nui-a-toi, kua puta te
kapu kei a Hane 20 1900, e nga Hapu e nga
Rangatira kia ora, heoi na to koutou hoa.
Te Tuhi Pihopa, Te Oti, Tukua Te
Rangi, Kurawha-hine-auripo.
HE WHAKAHOKI.
Raukautaua, Whangaehu.
Maehe 26, 1900.
, - Ki nga tangata mahi o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" tena koutou, kia ora kia ora. He
kupu i kitea iho e au i roto i te wharangi 4
o "Te Puke Ki Hikurangi" e penei ana me
nuku te utu mo tana Pepa mo "Te Puke Ki
Hikurangi" ki te pauna ma nga mea kua
tango tuatahi i taua Pepa, ki a au kaore i te
marama, i kite au i te kupu whakarite kei
roto i te putea whakairo e penei ana taua
kupu, ko muri ki mua, ko mua ki muri, e
whakahoki ana i taua panui, kanui o tatau
Nupepa kua tika i te ara o Patoru i heke ai
ki te waha o te Parata, ko tenei kia marama
te whakahaere mai i to tatau Nupepa, ki te
whakaae nga Rangatira o etahi waahi pai
noa atu, kei nga pito pea e wha o te Motu
nei oku hoa hei tautoko i taku, ki a au nei
waiho kia oti he Pire mo tatau ka whaka-
haere ai he tikanga mo ta koutou taonga.
E Niniwa kanui toku kore e ahua pai ki o
tohutohu mo nga Tikaokao, mo nga Kaari
rakau, mo nga Poaka, mo nga Hipi, ki toku
whakaaro kua mohio katoa nga Iwi o te
Motu nei ki enei e tohutohu mai nei koe, ara
koi nei toku mohio noa ake, engari ko aku
kupu tenei mo to panui, ki te marama etahi
kia au kupu e pai ana, ko toku hoa kua
tango tuatahi i taua Pepa i te tau 1897 ka
tango ia, koi nei au i kaha ai ki te whaka-
kore i to tono moni e timata nei koe ki .te
panui ki a £1-0-0 pauna, ko au i tango au i
te Tiupiri, no te 15 o Maehe nei te panui a
Niniwa ki te oti ki tau he aha te kino, ko te
tu i au nei me titiro atu ki te putanga
mai o te ra, a tae noa ki te tonga o taua ra.
E hoa ma kanui toku rongo korero o nga
Whenua ki aku Pakeha.
Hirini Mohuia.
HE WHAKAHOKI
Waikekeno.
Pepuere 8th, 1000.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe me ou hoa mahi, i to tataa taonga
i a "Te Puke Ki Hikurangi" kia ora koutou
mo nga ra mo nga tau maha e takoto mai
nei heoi te mihi. Ka ahu iho te titiro ki te
panui a Niniwa o te Takurua, ka tuarua mai
nei ki te toa o toku whare. E hoa he aha
tau ka tuarua maina koe me to maipikura
ki te tatau o toku whare werowero mai ai ?
Ae! tenei ka puta atu ki waho me taku
meremere, he waha-ika taku meremere, e kore
e pai kia mate ki ro whare, engari me mate
ki waho, kia mate aururoa te matenga. E
hoa kaore koe i kite i taku panui nama 22 o
"Te Puke" e whakahe ana au mo te rarangi
kotahi, i te wharangi apiti i te nama 19 o "Te
Puke", te Whakapapa i a Houmearoa, mau
e titiro i te nama 22 taku whakahe na toku
pohehe. E hoa kaore koe e kite i tenei mea
i te pohehe ? Ko aku Whakapapa kei te
tika katoa, naku tonu taku Whakapapa na
oku Tipuna tuku iho ki oku matua tae mai
hoki kia au, i puta mai au i roto i te whare
Wananga oku matua, ka mate ki te po kota-
hi tonu e ora nei ko taku Hakui, o roto o
nga whare Wananga, ko aku Whakapapa e
tuku nei ki "Te Puke" mo nga, Iwi o te Tai-
Rawhiti huri noa i te Tuaraki te Tai-Tokerau
timata atu i Turanga, huri noa i Whangara
te Whanau a Ruatapere, huri noa i Tikirau,
te Riu Opotiki, Whakataane, te Awateatua,
Maketu, mau ki te ngutu-awa o Tauranga, a «
ka ahu ki roto kia Tuwharetoa, ka ahu mai
ki Maungapohatu ki a Tuhoe Potiki, tutuki
mai ana ki Turanga Makaurangi, uru katoa
enei Iwi ki roto i tenei Whakapapa, ko au
ehara i te Rangatira, engari ko oku tatai no
roto no nga Iwi, ehara noa iho ena i te Wha-
kapapa ki te whakapaua aku Whakapapa e
rima e ono putanga o "Te Puke" ka pau ai,
ki te pirangi koe ki te whakahe, whakahetia
mai te mea he ka homai i te mea tika, kia ri e
ai ki te panui a Whanganuiatara mea kaore
koe e mohio maku e whaaki atu te nama,
nama 12 o "Te Puke" e penei ana taua kupu
ki te he taku Whakapapa, koi riri mai kou-
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 3. O TE TAU 3.] . TE PUKE KI HIKURANGI MAEHE HATAREI 31st 1900. . [Wharangi No. 5]
ipu e nga Whanaunga, engari whakatikaia
mai kia tika, kaore koe i tere ki mua i tena
kupa arai ai ki te he te" korero a te tangata
ka whainatia ki nga moni e rite ana mo tona
he, engari e tika ana tenei kupu te ngenge
noa iho o nga tangata o te Perehi, ka tika
tenei kupu au, ko tenei kupu e whakahe nei
koe mo nga tangata tuku Whakapapa ki te
kite koe i te he o te tangata, me tohu e koe
te tangata kei te he too Whakapapa, he
Rangatira hoki koe, ko au i haere atu i runga
i te panui a "Te Puke" e panui nei i tona
aroha, e whaaki nei i te mate o te tangata, i
te ora me te tangata, penei tona kupu ki te
whai-korero koutou me tuku mai nia "Te
Puke" kaua i nga korero kino e kore e taia
a "Te Puke" kaore au i mohio he korero
kino te Whakapapa, ko tenei mahi he paha-
ehae, kaore hoki koe ite kiia atu kaua e tuku
i o Whakapapa Rangatira, he mataku nou
koi uru mai o Whakapapa ki roto ki nga
Whakapapa o nga ware, kaati ko aku tama-
riki i mate nei he mokopuna na Tutamure
nana nei te Whakatauaki "kaore koe i rongo
ka pa te muri ka rangaranga Tamure ko au
tenei ko Tamure" te wai whakaata o Tuta-
mure kei te Mahia. Heoi kia ora e "Puke"
Rahari Hape.
Matangarara. Maehe 28 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
mau e tuku atu nga kupu, ka panuitia atu
nei hei whakarongo mai ma nga Iwi, o Ao-
tearoa, me te Waipounamu, e hoa ma e nga
Rangatira o te motu nei, kua tahuri a Tohu
Kakahi ki te kimi i te tikanga o te pakanga
a te Ingarihi raua ko te Poa, i timata mai
tana kimi i te pakanga i tu ki Waitara 1860,
ko te tau tena i wera ai tenei Motu, ko taua
tau he tau Ripia, tua rua ko Wairau he pa-
kanga, 1864, taua tau he tau Ripia, tuatoru
ko Parihaka, ko te ra tenei i pahuatia ai
nga, Iwi o te Tai-hauauru, kaati maku e
whakamarama a raua kupu o taua tau ko
ta raua kupu tenei ka piata nga tini patu
katoa ki tenei marae ki Toroanui otira ma te
manawanui e mau ai o koutou wairua. Na
ta maua, kupu ki a koutou, ki te tae ki taua
ra kia manawanui kaua hei hoki ki roto i to
Whare, kaua hei mau Pu, Toki, me era tini
patu katoa whakarerea, heoi ano te pa hei
oranga mo koutou ko tenei marae ko Toro-
anui, tuarua o a raua kupu ki te mau maua
ki te pu me era tini patu katoa ma te Kawa-
natanga e hora te pai ki runga i te Whenua,
ki te mau te Kawanatanga ki te pu ma maua
e hora te pai ki runga i te Whenua, ko te ra
tenei o te Paraihe Minita o te Kawanatanga
me ona mano, ko te ra tenei i whakaekea ai
a Parihaka i nga ra o Noema 1881 ka kite a-
hau i nga tini patu katoa me te Purepo, i a
kina tonu tia iho te ngutu o te Purepo ki
waenganui tonu o te tangata e noho ana i
te marae me te matakitaki atu a te konohi
o te tangata ki nga patu, i korerotia ra e
raua i nga tau o muri, i tino kite atu hoki
ahau i aua patu, kaati me mutu iho taku
whakamarama i ko nei, ko taua tau i pahua-
tia ai a Parihaka he tau Ripia 1881, kaati
tenei tau ki Waitara, 4, o nga tau 1900, te-
nei tau, he tau Ripia, no reira ka hoki tana
kimi ki te tikanga o te pakanga a te Ingari-
hi raua ko te Poa, na tenei tau i whakaatu
ki a Tohu Kakahi, nga tau Ripia katoa o
muri tenei marama a Pepueri, i tenei tau
nei 2 nga ra ki te Omeneke, kia Tohu Ka-
kahi e 29, nga ra o Pepueri, kaati ko te te-
kau maiwa o Maehe kua waiho hei tekau
mawaru, hei ra nui mo Maehe mo nga tau
e haere mai nei, kaati e nga Iwi, e nga Ha-
pu, e nga Rangatira o te motu nei, kia kaha
te kimi i te tikanga o tenei pakanga e riri
mai nei i Awherika, ko Tohu kai te kimi
tonu i naianei i te tikanga o taua riri a te
Ingarihi raua ko te Poa, heoi me mutu iho
i konei taku whakamarama i nga kupu a To-
hu Kakahi, i te mea kua kite tonu iho kou-
tou i a Tohu kupu i whakamarama ai i nga
tau o muri tae mai ki tenei tau, kaati ko
Hune ko te marama e haere mai nei, te Hui
ai nga Iwi ki Parihaka i te tekau mawaru o .
Hune 1900, heoi e nga Iwi, e nga Hapu, e
hara i te mea he kaingahau a Parihaka, he
karanga tonu ta tenei tangata, e toru nga
marama ka karanga tangata i roto i te tau,
ko Maehe ko Hune, ko Hepetema.
Heoi te Ari
HAWAIKI.
TE TAKE MAI O TE MAORI.
$
[He whakamarama ki nga kai korero i a
"Te Puke," ko te timatanga o te korero mo
te Hekenga mai, o te Iwi Maori, kai te Pepa
Nama 1 o te tau Tuatoru Wharangi 2-3 a,
ko te pito, whakamutunga tenei o te waahi
Tuatahi, kai te Pepa Nama 4, ka panuitia
atu "te waahi Tuarua o te Hekenga mai.]
Te Korero mo te Hekenga mai, me te
Mararatanga o te Iwi" Maori, ki nga Moutere
e Tohatoha nei i te Moana-nui-a-kiwa.
[He ahunga mai, he aponga mai, i Hawa-
iki ; ka tupu, ka rito, ka toto ka tahe, ka
W hakai kura.]
Waahi tuatahi, ara te toenga o nga korero
o te nohoanga nae te hekenga mai o nga
Maori i Inia.
Me hoki ake nga korero mo nga Morehu
o te Iwi Maori i noho ki muri, i nga heke
tuatahi i nga Moutere Whakaterawhiti o
Inia.
Ko nga Iwi me nga Hapu i noho ki muri
i runga i aua Moutere kua kiia ake ra, ehara
i te mea i noho i runga i te rangimarie, enga-
ri i noho i runga i te raruraru, ara i te Wha-
whai ki te lwi Marea, na i runga i taua mahi
Whawhai a aua Iwi e rua, ka piki te kaha o
te Iwi Marea ka piki hoki to ratau tokomaha,
me to ratau toa hoki ki te Pana haere i te
Iwi Maori. Notemea no runga i te Heke au-
au o nga Iwi Maori ki nga Moutere maha o
te Moana, ara i runga i te mahi muru o te
Iwi Marea i o ratau kaainga, no runga i
tenei ahua o taua Iwi ki nga Maori, tau ana
te wherutanga ki nga Morehu o nga Iwi Ma-
ori i mahue ki muri, i te mea kua riro to
ratau tokomahatanga i runga i te Heke auau
tonu ki era atu waahi, no reira i kaha kore
ai nga Morehu o te Iwi Maori, ara nga mea
i mahue ki muri. Ko tenei wa kua kiia i
runga ake nei, e tino korerotia ana i roto inga
korero a nga Iwi Maori, e kiia ana "He wa
kore Okiokinga i nga raruraru maha."
Ko etahi o nga Hapu o te Iwi Maori i no-
ho tonu ki reira, engari i panaia e te Iwi
Marea ki runga i nga Maunga, e kiia ana kai
reira tonu o ratau Uri e noho ana i naianei.
Me haere taku korero i naianei, mo nga
Heke o muri i ahu Whakaterawhiti, ara i
aru ano enei Heke i nga huarahi kua takahia
e nga Heke tuatahi.
Kia marama te titiro ki te ahua o nga
Heke o muri, he maha nga tau e Whawhai
ana ratau ki te Iwi Marea, a kua waia hoki
ratau ki taua mahi, he Iwi Hapai patu hoki
ratau. E tino kitea ana i roto i nga korero
mo taua Heke, i haere mai taua Heke be
taua Whawhai me te Raupatu haere i nga
Iwi kua noho nei ki runga i nga Moutere,
ahakoa e nohoia ana aua Moutere e te Maori
e te mangumangu ranei, he rite tonu he
Raupatu tonu ta ratau kia riro mai aua Whe-
nua ia ratau, a tae noa mai ratau ki nga
Moutere i te Rawhiti o Whiti, me ta ratau
mahi hoki ki te tapa Ingoa hoou mo aua
Moutere. Ki te whakaaro iho i Hanumi nga
toto o enei Hapu ki te Iwi kaainga, ara ki
te Iwi kiri Pango. E marama ana tenei ina
titiro ki te ahua o te Iwi o Whiti i naianei,
otira i pera hoki etahi peka o te lwi Maori i
noho tahi ki te Iwi kaainga, ara kiri Pango,
me te Hanumi haere hoki o nga toto, engari
kia marama ano te titiro, he tokoiti nga Iwi
Maori i whakaae ki taua tikanga, notemea he
Iwi whakahi te Maori, ara, mo te ahua o to
ratau momo, me o ratau Kauhou, me to ratau
kore hoki e pai ki nga Iwi kiri Pango, ki te
whakaaro iho kore rawa te nuinga o te Iwi
Maori i whakaae kia pera ratau me nga Ha-
pu i noho nei ki Whiti, ara, i moe nei i nga
Iwi kiri Pango o reira.
I te mea kua noho nei te Iwi Maori ki ru-
nga i nga Moutere o Whiti, ko te mahi a nga
Maori he rere haere i runga i o ratau Waka
i te Moana, he torotoro haere i era atu Mou-
tere e nohoia ana e tetahi Iwi Maori, ara, a
Hamoa me Tonga me era atu Moutere o rei-
ra. I tetahi wa e korerotia ana i roto i nga
korero o te Iwi, i tipu, he raruraru nui ki
Whiti, i katia te Rangimarie e nga raruraru
a, tipu ana he Pakanga nui i waenganui i
aua Iwi, na whakakotahi ana nga Iwi Maori
o Whiti, o Tonga, o Wawau, me Hapai, ka-
tahi ka kokiri ki Hamoa ki te Raupatu i nga
Iwi o reira, hinga ana nga Iwi o Hamoa,
panaia ana te Iwi kaainga ki runga i nga
Maunga, ka noho nga kai Raupatu ki nga
Takutai o Hamoa. He maha nga Whaka-
tipuranga o te kar Raupatu i noho ki Hamoa,
i taua wa ano hoki, ki te whakaaro iho ko
taua wa e noho nei ratau i Hamoa, ko wae-
nganui o te tau 1000 mano, a, 1200 rau tau
i muri iho i te Whanautanga, o te Karai-,
engari kia marama te titiro, ko tenei Iwi na
ana nei i Raupatu a Hamoa, ko nga Uri o
nga Heke whakamutunga, i Heke mai nei i
nga Moutere o te Rawhiti o Inia, a noho nei
ki Whiti, kua oti hoki te whakamarama i
runga ake nei he Iwi Hapai, patu taua Iwi.
I aua tau ano ka toro haere to ratau mana
ki runga i nga Moutere o reira, tae atu hoki,
ki nga Moutere o tawhiti, i Raupatutia ano
e ratau a Hawaii, a, riro ana i a ratau te
mana whakahaere, mai i taua wa tae noa
mai ki tenei ra, he pera ano ta ratau mahi
ki Tahiti, ki Paumota, ki Rarotonga, me era
atu Moutere, i te mea kua riro katoa ia ratau
era Moutere, katahi ratau ka ahu Whakate-
tonga mai, ka rere mai ki Niu Tireni, a, u
mai ana ki konei i te tau 1350 i runga i o
ratau Waka.
Koia nei nga Iwi i aranga ai tenei Ingoa
te "Maori" no to ratau matauranga me to
ratau kaha i riro ai ia ratau te mana me nga
Whenua o nga Heke tuatahi i noho nei ki
runga i nga Moutere maha o te Moana-nui-
a-kiwa, tae noa mai ki Niu Tireni nei.
RONGO KORERO.
[Te Take i mohio ai te Poa ki nga wha-
kahaere a Ingarangi.]
Ko tenei korero i raro iho nei, he mea
panui ki tetahi Nupepa i te Pa nui o Pari.
I tetahi ra ka hori ake nei i te mea e
tomo mai aua etahi Tima kawe Hoia ki roto
i te wahapu o Tapana ; i te tatanga atu o
tetahi o nga Tima ki te taha o te Whare
Raiti, i runga i tetahi matamata e tu ana, e
300 rau putu te teitei. Ka kitea e tetahi o
nga Apiha o runga i taua Tinia, e Rotarota
ana te Kai-tiaki o te Whare Raiti, katahi ka
awangawanga taua Apiha i te kitenga atu i
taua tangata e Rotarota ana. Katahi ka
whakaatutia e taua Apiha ki nga tino Ra-
ngatira te mahi a taua tangata, no konei i
whakaturia ai tetahi tangata mohio-ki taua
mahi ki te Rotarota, katahi ka haere whaka-
momoke taua tangata ki tetahi waahi e tino
marama ai tana titiro atu ki te mahi a taua
tangata. Na, tino kitea ana e ia te mahi a
taua tangata tiaki Raiti, e Rotarota ana ki
etahi Poa i runga i tetahi Maunga i tawhiti
atu e tu mai ana, ara, e whakaatu atu ana i
te nui o nga Ropu, i te tokomaha hoki o nga
Hoia, me te maha o nga Purepo, me te nui
hoki o nga Hoiho, e u atu ana ki taua
wahapu, i tena wa, i tena wa, hei whakaura
mo Tianara Pura, i te mea kua mohio taua
tangata kua mau ia, katahi ka whaaki i tana
mahi, ka mea ia:— Na te Poa ia i whakawai,
ko te moni tuatahi i homai e te Poa ma ana
e 500 rau pauna mo taua mahi a ana, mo
etahi o ana mahi pera i muri mai, ara i tena
wa, i tena wa, e 60 pauna i tana whakaatu-
tanga kotahi, i mea hoki ia:— Ko taua
mahi tera i te timatanga mai o taua Wha-
whai, he whakaatu i te ahua o nga Ropu
Hoia e u mai ana, otira i tino kitea tona hara
i te tirohanga i ona pukapuka o te Peeke,
kitea ana nga moni i riro i a ia, i runga i
taua mahi ana, i roto i te 3 marama e 6,000
mano pauna. Ko tenei tangata he tino ta-
ngata no Ingarangi, ka 60 ona tau, a he
maha nga tau e noho ana ia ki te tiaki i taua
Whare Raiti, engari kaore rawa tona Wahi-
ne me ana tamariki i whakapono ki te hara
o to ratau matua. I tetahi wa kawea ana
taua tangata ki runga i tetahi Manuao pu-
puhi ai, ko tana moni utu o tona hara, ara
ko te 6,000 mano pauna i utungia ra ia e te
Poa, i riro i tana Wahine me ana tamariki.
TE MATENGA O TIANARA
TIOPATA.
He Aitua nui tenei i pa ki te Poa, ara i te
matenga o to ratau Tianara whakahaere,
katahi pea ka tino ahua raruraru te Poa, i te
hinganga o to ratau "Patuwatawata." Ko
tenei tangata ko "Tiopata" he momo ia no
te Wiwi, a, koia te tino kai-whakahaere ma-
tau o te Iwi Poa, e tino whakamihia ana e
nga Iwi maha o te Ao katoa, i a ia e tino
Tai-tamariki' ana, ka riro koia hei kai-wha-
kahaere Hoia mo tona Iwi mo te Poa, a, i
mau tonu ia ki tona Tunga, koia te kai Ara-
hi i nga Taua whawhai a tona Iwi, i roto i
nga whawhai katoa, a, tae noa ki tona ma-
|
|
6 6 |
▲back to top |