![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 24. 28 February 1901 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
![]() |
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 24, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28th 1901. [Wharangi No. 2] . katahi ka hoki atu kia Kiingi Rawiri, ka uru atu ki te peka mai o Aperahama. Ko tenei Whakapapa he mea perehi, a tukua mai ana e tetahi Rangatira o te Airihi, ara e (Late of the Madras) kai-whakahaere mo era mahi. Ko tana whakahe mo tenei ehara i te mea e tuturu ana, engari e mea ana ia kia rongo i nga korero a etahi Iwi mo runga i tenei take, kaati i runga i te tuma- nako o te ngakau kia whakaakona nga korero o mua e nga whakatipuranga e piki ake ana, kia marama ai te takoto o nga kaupapa korero o era nga wa, no reira i whakaatu ai ia i te hohonutanga o tenei Whakapapa ki nga waahi katoa o te ao e tau ana te rangi- marie. Kaati kia mohio ano nga kai-titiro o tenei Pepa, ara ko tenei Whakapapa i timata atu ia Kuini Wikitoria ahu atu ki muri, koia tenei:— 1 Ko Wikitoria. He tamahine na 2 Eruera, Tuku o Keneti. " tama " 3 Hoori III. " tama " 4 Pererika Piriniha o Weiri. " tama " 5 Hoori II. ... " tama " 6 Hoori I. ... " tama" 7 Pirinihehe Hopia (i marena kia Anini Akuhata Tuuku o Parana- weka). ... he tamahine na 8 Rihipeti, Kuini o Pohemia. " tamahine " 9 Heemi I o Ingarangi. " tama " 10 Meri Kuini o Kotarani. " tamahine " 11 Heemi V o Kotarani. " tama " 12 Makareta. ... " tamahine" 13 Rihipeti o looka. " tamahine " 14 Eruera IV. ... " tama " 15 Rihari Pereneteitini. " tama " 16 Reiri Ene Motima. " tamahine " 17 Rotia Motima. ... " tama " 18 Reiri Piripa. ... "tamahine" 19 Raionere, Tuuku o Kererana. " tama. " 20 Eruera III. ... " tama " 21 Eruera II. ... " tama " 22 Eruera I. ... "tama " 23 Henare III. ... " tama " 24 Hoani. ... " tama " 25 Henare II. ... "tama " 26. Pirinihehe Maora. " tamahine " 27 Kuini Materita (Wahine a He- nare I o Ingarangi) ka mutu tonu te tamahine a 28 Mekorama III o Kotarani. " tama " 29 Takana. ... " tama " 3O Pitiriki (Wahine a Kirinana, Ariki o te Aera.) " tamahine " 31 Mekorama II i mate i te tau 1040. ... " tama " 32 Keneti, (i mate i te tau 90-1. " tama " 33 Mekorama I (i mate i te tau 958 "tama" 34 Tanara (i mate i te tau 903) " tama " 35 Konatiteina (i mate i te tau 878 " tama " 36 Keneti (Keneti Mekoropaina i mate i te tau 854) " tama " 37 Aropine (i mate i te tau 834) " tama " 88 Eoheata Rinemera. " tama " 39 Aotaa (or Hugh) Whiona. " tama " 40 Touata. ... " tama " 41 Tanara Pirieke. " tama " 42 Eoheataa Piutehi. " tama " 43 Eitihana. ... " tama " 44 Kepaharana. ... " tama " 45 Eoheataa. ... " tama " 46 Touata. ... " tama " 47 Whekaha Moa Meke laka, taina o Mahietete Moa Meke Ioka (131st Kiingi o Aerana.) " tama " 48 Muretete. ... " tama ;' 49 Eowhena. ... " tama " 50 Naira Moa o te 9 " tama " 51 Eoheata Miuta Mitahoena. " tama " 52 Muretete Taireti. • " tama " 58 Whaitia Hepereteini. " tama " 54 Keapere Rewhitia. " tama " 55 Komeke Mewhata. '• tama " 56 Ata-Eana-hia. ... " tama " 57 Kauna Hiaitiketa. " tama " 58 Wherima Riteatama. " tama " 59 Tiutara Tietema. " tama " 60 Whitia Whiona ora. " tama " 61 Whiaretete. " tama " 62 Kiritihana. Koia te mea kua whakakiingitia i te wa ka whanau a te Karaiti. " tama " Rongeita Hairipa-a-Tiati (98th) " tama " 64 Perehiwa Rotaa. " tama " . 65 Whiona. ... " tama " 66 Eoheita Wheitaraioha. " tama " 67 Whiona Reehi. " tama " 68 Roihiana Ruata. ... " tama " 69 Ahamana Eamahanata. " tama " 70 Euta Akenehi. ... tama" 71 Aongeha (ara lenehe) Tumaha Timarete. ... " tama " 72 Eoheita Ateretama: " tama " 78 Oriora Kehewhiakorehe. " tama " 74 Koura Keioma. ... " tama " 75 Tieru Keio. Hatete. " tama " 76 Mereti Horopatati. "tama" 77 Kopateahe Kaoro-parika. " tama ' 78 Ukeini Moa. ... " tama " 79 Eohieta Puitihi. ... " tama " 80 Tueti Ratarate. ... " tama " 81 Whiheata Torokerehi. " tama " 82 Miurateehi Porokehi. " tama " 88 Haimona Pereete. " tama " 84 Aota Kerehe. ... " tama " 85 Nutahe Whionawhere. " tama " 86 Kioroheata. ... " tama " 87 Oriora Orohaoina. " tama " 88 Haiona. ... " tama " 89 Teini. ... " tama " 90 Rotieta. ... " tama " 91 Meiona. ... " tama " 92 Aokeha Oromatiehe. " tama " 93 Whaihieta Raua. " tama " 94 Himokoera. ... " tama " 95 leneporota. ... " tama " 96 Taikiarumaha. ... " tama " 97 Whorehe (ara Whorini). " tama " 98 Eitereere. ... " tama " 99 Iriara Wheita. ... " tama " 100 Heremona i moe ia Pirinihehe Ti Tewhi tamahine a Terekia. " tama " 101 Marahaia. Ka mutu tena ; Kia mohio ano koutou nga kai titiro i te Pepa, i tangohia mai tenei Whakapapa i runga ake nei, i roto i te reo Hiperu Kariki ranei, no reira i kore ai e ahua marama nga ingoa o nga tipuna, ma nga mea e mohio ana ki enei reo e whakatika atu kaati tena, ka hoki ake te whakamarama ki nga Whakapapa o Pirinihehe Ti Tewhi, i moe nei ia Piriniha Heremona, kua kiia i runga ake nei. Te Whakapapa o Ti Tewhi. Pirinihehe Ti Tewhi. he tamahine na Terekia Kiingi o Hura. ... " tama " Hohia i moe ia Hamutara Tama- hine a Heremaia Poropiti. " tama " Amono. ... ... " tama " Manahe. ... ... " tama " Etekiaha. ... ... " tama " Ahaha. ... ... " tama " lotama. ... ... " tama " Ohiana. • ... ... " tama " Amahiaha. ... ... " tama " Teoaha. ... ... " tama " Ahiaha. ... ... tama " lorama. ... ... " tama " lohapata. ... ... " tama " Aha. ... ... " tama " Apitiama. ... ... " tama " Rehopoama. ... ... " tama " Horomona. ... ... " tama " Rawiri. ... ... tama " Hehe. ... ... " tama " Opeta. ... ... " tama " Poaha. ... ... '• tama " Haramona. ... ... "tama"" Nahona. ... .... " tama " Aminarapa. ... ... " tama " Arame. ... ... " tama " Heterono. ... ... " tama " Parete. ... ... " tama " Hura. ... ... " tama " Hakopa (Piriniha o Iharaira) " tama " Ihaka. ... ... " tama " Aperahama. Ka mutu nei nga whakapapa o Kuini Wi- kitoria, i runga i te whakahaerenga o te rapu a nga iwi i tona take mai, engari kaore ano kia whakatuturutia tenei whakapapa. "Te Puke Ki Hikurangi." Porangahau. Pepuere 8th 1901. Kia te "Puke Ki Hikurangi." E koro tena koe, me tou Komiti, kia ora i roto i te tau hou. I haere ai to tatau Ariki a Kuini Wikitoria, haere ra te mana nui o te Ao, te Whetu marama o te ata, haere atu ki ou Tipuna ki ou Matua, ki tou Ariki i te waahi ngaro, maana koe e awhina mai, he nui te mihi aroha a tou Iwi Maori kia koe, i te mea kua tutuki tou aroha, kua mau te rongo ki to Iwi Maori, a waiho ma to riiwhi e pupuri tou aroha i muri i a koe, ma to Kaunihera ranei, heoi haere i runga i te rangimarie heoi. E "Puke" kua tae mai a Tuhua ratau ko ona Tuahine, mea ratau Tamariki Moko- puna ki Porangahau, ki te Poho-o-kahungu- nu i te 28 o Hanuere 1901 i te mane 10 " nga haora o te awatea, ka mahia nga mahi < te aroha, ka mutu ka timata te whakataa ' koia tenei haere mai Tuhua ki te mihi kia ' matau mo nga mea kua tangohia atu nei roto i tenei tau, ko nga mea o era tau kua wehea e te tau hou, engari e mihi mo tatau mo a tatau Tamariki, tera atu ano etahi, ku ' mutu, i te 5 o nga haora o te ahiahi ka tima ' ta ano te tangi, na te pere karakia i whaka- mutu, ka timata nga haahi e toru ki te mahi ' i tana mahi i te karakia, e 3O meneti ka mutu ta nga haahi, ka timata te whakatau aroha kia Tuhua, ka mutu kai runga a Tuhua, kaore au i tino haramai mo nga mea kua mate, i haramai au mo koutou mo nga mea kai te ora, i runga i te aroha i runga i taku rongo mai kai te pehia koutou e te raruraru, no reira ka hiahia au ki te haere mai, na te raruraru i tae mai ai ki tenei takiwa, ko aku take hei hoatu ki o koutou aroaro. 1. Kia kotahi koutou i runga i te aroha o tetahi ki tetahi. 2. A koutou raruraru katoa me tuku katoa ki raro. 3. Ko nga Kaumatua kaua e pehia e nga tai-tamariki, heoi he nui nga whakamarama- tanga a Tuhua i ana take pai atu ki te titiro atu a te ngakau marama ka mutu. Ka timata te tapae a nga tangata o Pora- ngahau, i a ratau raruraru ki te aroaro o Tuhua, e toru ngara e tapae ana e hurihuri ana, e arai ana, nui atu te ahua uaua, no to whakataunga a Tuhua, iti noa iho, pai atu ko tana whakataunga i penei. Koa koutou raruraru e matua ana me tuku atu ki raro, ko nga mea ahua taumaha ana me whakari- terite ka oti ka tuku ki raro, ko a koutou ' raruraru kaua e tukua ma te Ture e mahi, me whakahoki mai ma koutou ano e whakarite- rite, ka mutu te whakatau. Ka tu au ki te whakapai i te whakatau, ae ka unuhia mai e au aku tono i runga ano i tau e mea nei, me whakariterite e matau, ae ki te oti pai ia matau, kua mutu ke te kore e oti pai, ka haere tonu aku tono ma nga Ture a to taua Kawanatanga e turaki, mehemea kua turaki- na te Ture whakatikatika e tenei Kawanata- nga, katahi au ka mohio ka hinga katoa nga tono a nga Iwi Maori me nga Pakeha, tena ki te tu tonu te Ture whakatikatika, a ka moumou noa au ki te tuku noa iho i aku tono ki raro, Tuhua e pai ana me pena ano me tahau e korero nei, he nui nga take raru- raru i korerotia e au hei titiro ma Tuhua, i te mea kua toru nga ra, me nga po o Henare Te Atua, me Ripeka, me etahi atu e korero ana i a ratau take i runga i taku korerota- nga, i nga take katoa hei titiro mai ma Tuhua, ko te kupu a Tuhua me unu taku kupu turaki mo ta taua Tamaiti mo Henare Te Atua, ae ka whakaaetia e au, i runga i te tuku raruraru ki raro, a me taku whakama- rama ano hoki i nga take i turaki ai au. mo tona patunga i tona Wahine, me te haurangi koia nei nga take o taku turaki, e Tuhua kaati unuhia ana enei take katoa kaati enei. I te rua o nga ra o Pepuere i te mutunga o nga mihi mo te nehunga i a te Kuini i hoki atu ai a Tuhua, i te 4 o nga haora, a he nui nga mihi mo te Kuini Wikitoria, i taua ra, a i mutu katoa nga mahi i oti, me era atu mahi, a i tukua nga Haki e toru, ki te Poho-o-Kahungunu, ka timata te whaka- tutu Hoia, ko Tuhurangi Rautu te Kapene, o taua mahi, katahi ka whakatangihia te Himene mo te Kuini, ka mutu ka timata te pupuhi he mea whakamiharo ki te titiro atu. Heoi ano. Na Heta Matua. I WAENGANUI I TE HOA-RIRI. He mea tuhituhi mai i Karakatopa, ki a Tamahau Mahupuku, tetahi o nga rangatira o roto o Wairarapa. Ko Turupa J. Kiiti o Kereitaone, e ki ana ia :— I rongo koe i Niu Tireni e kiia ana, kaore te Poa e kaha ki te kakari. Engari ka kaha au ki te ki atu e kaha ana taua iwi ki te whawhai, i te mea he nui o ratau whakaruru. Engari he uaua rawa e horo ai taua iwi ki waho i o ratau whakaruru i te mea ehara i te wahi tika katoa te wahi a te Ingarihi, e whakahoki nei i te hoa-riri ki muri. I tae au ki etahi wahi na horo ana matau. Na, i kite ano hoki au i nga Hoia o Ingarangi e horo ana i te hoa- riri. Engari he rawe taua iwi ki muri o nga kohatu, ko nga Hoia o Ingarangi, kaore e tino mohio rawa ki te whawhai ki nga Poa.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
[KAMA 24, O TE TAU 3.] TE PUKE KI. HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28st 1901. [Wharangi No. 3] i runga i taua tikanga whakahaere, engari matau e kaha ana, kai te nui ko atu to ratau na mohiotanga atu ki te whawhai, atu i tetahi kohatu ki tetahi kohatu. Ko nga mahinga kai a te Poa, he nui te kore e whai kai o a ratau mahinga kai, kaore i rite ki nga mahinga o Niu Tireni. E tiri ana tena tangata i tana mahinga mana ano, e rua pea ana mahinga i te tau. Ko te Tara- nawaara he whenua nui atu te hua-rakau, ara, te pititi, ki taku mahara ko te ahua o te hoiho mo konei 15 nga ringa te teitei, engari ko nga hoiho pakupaku nga hoiho papai atu i nga hoiho nunui, he tere ki te huri i tua o nga kohatu; na, he iti ano hoki ta kai ma ratau. Ko nga kau o konei nui atu te tupuhi he mahunga anake he hone anake, ko te okiha momona atu ko te utu e £25, tae atu hoki ki nga hipi te kinonga atu i nga kau. E kore mataa e pata i aua kararehe ma nga poaka o Niu Tireni na, he nui ano hoki to ratau tito ki te ki mai ko te utu mo te hipi 17s. Ehara i te hanga te te kino o tenei whenna mo te whakatipu kararehe, ka mutu ano te moa pai a Le Poa ko a ratau pu (Mauser Rifle) ki taku mohio i tino pai ke atu i a matau Raiwhara, ara i te Rimetewhutu (Lee-Metford). Muriwai. Tihema, 1st, 1000. Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." E hoa tena koutou ko nga kai-taa i to tatau taonga i "Te Puke." E hoa tukua atu aku whakahoki mo nga korero o te panui a Hu- rae, e hoa e Hurae e pai ana o korero e whakaata mai nei koe, ara, mo nga whaka- papa o tatau tipuna, e hoa e pai ana o wha- kahe mo aku whakapapa, ina hoki e ki ana koe i moe a Rongomaitara ia Tumaroroirangi; na ki oku Kaumatua i moe a Rongomaitara ia Tautuhika, nana a te Aonui i moe ia Pai- kuha. Ko. Hinenui. Hinetekapua. ... Tamakonohi ... Te Aowheuru. ... Tamanuhiri. Kaiapaea. ... Te'Aotauru. ... Matatangaroa. ... Whaiwhaia. ... Tamahou. Tamaitohia. ... Temihi. Te Ihurakau. Rina. Ko au ko te Raumoa. Ko te Aonui ia Paikuha ko Hine-te-kawa, i moe ia Tutakamaiwaho. Ko Hine-te-ata. ... Tore. ... Tamahikawa. ... Te Ruataumata. ... Matakainga-i-te-tihi. Mataitai. ... Tawhe. Taumatua. ... Te Mihi. ... Ihurakau. ... Rina Ko au ko te Raumoa. Kaati tena. Ko te wahine tuatahi a Rakaihikuroa, ko Papauma, ka puta ki waho ko Hineraumoa, ko Takapau, ko Rangitawhiao to muri. Te wahine tuarua ko Ruarauhanga, ka puta ki waho ko Hineteraraku to mua, ko Kahuwairua, ko Taraia, ko Tupurupuru to muri rawa; kei enei tipuna katoa au. E ki ana koe na Rongomaipapa a Tumaroro; na Rongomaikoihu ki konei. Ko Rongomai- koihu te wahine tuatahi a Ruapani, ko Ta- hito-tarere to mua, ko Ruareretai, ko Tu- maroro me etahi atu. Na Tahito Tarere ko Rakainui, e rua nga nga wahine ko Hineka- hukura nana a te Aomatarahi, i moe ia Houmearoa, tetahi onga wahine ko Pouwhare- kura, nana a Ruatapui he awhi ta Kahungunu ko te Toto no Rakainui. Ko Ruatapui. ... Kahuturi. ... Turumakina. ... Tutakamaiwaho. ... Rongotawhanga. .. Kohai. ... Hineone. ... Kohaikura. ... Rangikawa. ... Te Kauna. ... Taonoa. ... Te Awhiawhinga. ... Motuomihi. ... Tamaitohia. ... Temihi. ... Te Ihurakau. ... Rina. Ko au ko te Raumoa. E hoa na Hineteraraku a Rakaipa, ka noho ia Takaha nana a Hikawera e ki nei koe na Tuwairau. Me tiki atu e koe ia Ka- hukura raua ko Ruatapui, ko* Rakaihikuroa raua ko Tamaira, ko Hineteraruku, ko Takaha raua ko Rangimatakoha, ko Raka- imoari raua ko Hikawera, ko Kahukuramango raua ko te Whatuiapiti, ko Humarie raua ko Hikawera, ko Tataiaho raua ko Ratua, ko Tuwairua raua ko Tane-te-kohurangi, ko Ra- kaipa raua ko te Aihurangi. Ka hoki nei te Rakaipa e korero na koe ki nga Iwi o Taka- ha moe ai. E hoa me kaati tonu taau, na toou matua ano au korero, me aku na tooku inatua, e hoa e ki ana koe nau nga korero tika, me au naku nga korero tika, mo to kupu e ki nei koe e kore e hopohopo, ka whaka- matakitakitia ki nga tangata katoa, te hoki- nga ake o Rakaipa ki nga Iwi o Takaha, na ki oku pakeke na Hineteraraku a Rakaipa, na Tamaira a Takaha. Ko Hikawera. ... Te Whatuiapiti. Hikawera. ... Te Rangitohumare. ... Mataitai. ... Hamaiterangi. Wharekuka. ' ... Mimiti-o-te-rangi. Ratauwhanga. ... Rito-o-te-rangi. Rangipaeroa. Kawana. Nana a Koroua-i-te-rangi. E hoa hei tuakana ki au a Koroua-i-te- rangi, na te Wharekuka a te Mimiti-o-te- rangi, to mua a Tawhe to muri, na Tawhe ko Taumatua, ko te Mihi, ko Ihurakau, ko Rina, ko au ko te Raumoa. Ko au e hoa kaore e pena rawa te taumaha o te whakahe me tau whakahe, kai Taranga tonu nei au e korero ana kai konei to pou- whare Tauapohokura Te Rakauaue noo tera wharo. Kaati mo nga Waka e ki ana o konei pakeke tae atu ki te Rawhiti, he Waka ke tonu a Horouta, he Waki ke ano a Taakiti- mu, no Whakarau a Taakitimu, kai te mate- nga i te Whitikarihi, ko te take tena i punga- ia ai e Ruawharo, ka riro mai ia Ruawharo kua korerotia e au i era tukunga panui; ko Horouta no Tato ratau ko te whanau ko Ro- ngokako, ko Pawa, ko tona mokopuna ko Tamatea, ko te Waka tenei i hoki ki Hawaiki tona hokinga ruai kei Turanga nei, tenei Waka a Horouta, ko te Aratawhao, no mutu- turangi raua ko tona tangata ko Kahukura, no te wa ia Toi rano, ko te Waka tena i ha- ere ai a Rauru raua ko tona tama ko Whato- ma ka paia e Muturangi ki te Wheke te te moana koi hoki mai ano, no te wa ia Kupe ka hoki mai ka mate te Wheke, ka hoki a Kupe, tairotia iho a uta nei ki te Kumi ki te Moa, ki te Ongaonga, ki te Tumatakuru, te Takutai ki nga Tai o Maihirangi; no te wa ia Horouta ko Tamatea, nana i tahu ki te ahi ka pau katoa nga tairo a Kupe, kaati tena. Heoi te Waka o runga o tenei motu ake i rongo au i haere ki tawahi ki te patu ia Manaia no Ngatoroirangi ko Totara-i-karia, te hokinga mai ko Motiti mai kukutea, na Ngatoroirangi au. Ko Hauturangi. ... Moeahu. Ruamoero. ... Kikoruawairangi. Ngapouaka. ... Ngatoromataroa. ... Te Ruaiti. ... Te Rangitauira. Rakaipa. ... Hikawera. ... Te Whatuiapiti. ... Hikawera. Ratua. ... Te Huki. ... Te Rimu. ... Te Whenuariri. Tamakirunga. ... Te Ihurakau. ... Rina. ... Ko au ko te Raumoa. E hoa e Hurae kia ora tahi tatau ko a tatau mahi, E hoa e te Ama-o-te-rangi, e pai ana hoki to whakamarama mai kia wha- katikaia nga whakapapa o tatau tipuna, mo tahau tokorua nga Wahine a Kaukohea ko Mawete raua ko Turipo, na Maweto a Tute- kanao, na Turipo ko Tupokonui, nana ko Mamangu, ka moe ia Maihi kote Atepuru, ka moe ia Hine-te-ao- hanga, kote Maunga-o- * te-rangi, ia Ngarue kote Kourawerau, ia Ma- taitai ko Hinewehi, ia te Rakato ko te Wha- rekuka, ia Mataitai ko Tawhe, ia te Huki ko Taumatua, ia Tamaitohia kote Mihi, ia Ta- makirunga kote Ihurakau, ko Rina ko au ko te Raumoa. Kaati tena. E ahu atu ana taku korero kia koe e taku hoa e Hakopa Kapo o Maungawhio. E hoa tena koe, e hoa e pai ana o korero mo Tara- nga, e ki nei he taane, pai tonu, kua korero- tia e au i era panuitanga o tatau Waka o tatau whare-korero. E hoa ki konei he tane a Tamanui, i moe i a Hinetitema ko Muri- rangawhenua he taane, i moe i a Hinema- rutu-kite-rangi ko Hina to mua he wahine, ko Taranga to ruuri he wahine, i moe a Hina i a Mahuika ko Maheawha he taane. ka moe i a Taranga he wahine a Taranga, ko Maui-tikitiki i a Hineraumaukuuku. Ko Whaito ia Te Ararau, ko Teewe ia Whanaupani, Ko Takahapu ia Huarau, ko Te Wharekiokio ia Teuira, ko Whaitiri ia Kaitangata' ko Hema ia Arawhita-i-te-rangi, ko Tawhaki ia Maikukumakaka, ko Wahie- roa ia Matokarautawhiri, ko Rata ia Te Rau- ngaehe, ko Hinekukutirangi ia Timuwhakai- ria, ko Rotuhenga ia Te Moana, ko Te Ahu- rumoairaka ia Tahitorangi, ko Whatiuaroa ko Whatiuatakamarae ia Hinearaiara, ko ko Uekaiehu ia Pouheni, ko Nanaia ia Niwa- niwa, ko Porourangi raua ko Tahupotiki, ko Hamo ta raua Wahine. Ma ia tangata raa ia tangata, e mau i konei tona ara. Heoi noi nga korero mo naianei, kia ora katoa tatau. Kia ora koe e te Etita koutou ko nga kai taa i ta tatau taonga, ma te inatua i te rangi tatau katoa e tiaki, i nga wa katoa. Heoi ano. Na Henare Raumoa. Te Korero Tau Whitiwhiti me te Whaka- mihi mo te Take i kitea ai. te ngakau Pouri o "Te Puke Ki Hikurangi." Mangawhio. Hanuere 25th, 1901. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena koe, koutou ko to Komiti me Tamahau hoki, me te iwi katoa o Wairarapa, to koutou ora kia pumau kia koutou, to koutou matauranga kia nui atu ; he oranga ngakau kia au to koutou matauranga e hapai nei i te ingoa o to tatau maunga ki runga, tika rawa ta kou- tou mahi, no tatau katoa hoki te tuturutanga o tera maunga, te korero a nga kaumatua kia au. Te ngakau poari o te "Puke" mo te ngaronga o te iwi Maori ki te po, he tika, he tika, he mea pupu hoki nana te iwi Maori i mua toku rongo ki etahi kaumatua, te honeatanga o Paikea i te pata a Ruatapu, te kupa a Ruatapu. Me huihui nga tangata ki runga i te "Puke Ki Hikurangi" e whai morehu ai i a au. Heoi ano aku mihi, me aku kupu ki a koutou, ma to tatau Matua i te rangi e homai te matauranga nui ki a koutou, kia kaha ai o koutou hinengaro ki te whakahaere i ta tatau pepa, mana hoki e homai te oranga • ki a koutou i kona, ki a matau hoki i konei, ae. Amine. Te korero tau whitiwhiti:— Tenei kua kite iho nga whatu i nga korero a to tatau koroua, a Popata Pariohe o te Aararoa, e wahaina nei e te "Puke" No. 19, o te tau tuatoru, 15 o Tihema 1900, wharangi No. 4. Te korero tau whitiwhiti, i mahara iho ia toku ngakau te korero kumekume ke i nga tipuna o te iwi Maori kia motumotu rikirikii, ki ta toku hinengaro i mohio iho nei, he mokopuna au na Tamatea-pokai-whenua, he kawai ke tena; he mokopuna au na Uenuku he kawai ke tenei; he mokopuna au na Rongo-mai-tuaho, i ahu mai ano tenei i a Uenuku raua ko Rongo-mai-tahana, ka oti te huihui e to tatau hakoro e Popata Pariohe kia kotahi ano kawai, kia kotahi mano ai te putanga ki te ao pouri kerekere. E te iwi, e nga hapu o nga motu e rua nei, o Aotearoa me te Waipounamu, ata tirohia te pepa e whakaatutia i runga ake nei, kia mohio ai koutou ki te ahua o nga korero a Popata Pariohe, me aku kapu whakahoki, i kite ano au i tetahi pepa e ki ana ia, i moe a Uenuku i a Pou-matangatanga, taku kupu. Whaka- rongo e nga iwi Maori mahara e nga hapu roho a Rangi-kapitia, e mate nga tangata, ki te kupu a to tatau tipuna a Uenuku, E
![]() |
4 4 |
▲back to top |
![]() |
5 5 |
▲back to top |
![]() |
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 24. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE TAITE 28th 1901. [Wharangi No. 6] herehere kia haere tonu i nga wa katoa kaua rawa hei whakata, a ma te hinga rano o te tangata ki te whenua i te ngenge ki te haere katahi ano ka whakarerea ara ka tukua. TE TOTOHUTANGA O TETAHI TIMA. Kotahi tetahi tima ko "Rio Te Tiniiro" te ingoa, i haere atu i Hongokongo me Okoha- ma e ahu ana ki Hana Wharanahihiko (San Francisco) no te taenga ki Koura Keeti (Golden Gate) ka tutuki ki te toka, a totohu tonu atu, ko taua tima i pokia e te kohu, kotiti ana ki waho o tona raina ka tutuki nei ki te toka. Ko nga pahihi o runga o taua tima 140 ko nga tangata mahi o runga 29, ko nga pahihi o te tekene karaihe ara, (Steerage) e 61. Kaati ko te moana i taua wa e takoto ana i te marino, engari e pokia ana e te kohu, no te tutukitanga ki te toka, 15 tonu nga meneti i muri mai o te tutuki- tanga ka totohu nei, kotahi rau e rima tekau nga tangata i heke tonu atu ki te moana me to ratau tinia hoki. Kaati i muri mai o te tutukitanga o taua tima ki te kohatu, ka karanga te kai-whaka- haere "e mau ki nga Poti" heoi ko te maunga o nga Tiainamana ki nga Poti, me era atu tangata hoki, ka aue nga Wahine me nga tamariki hoki, he nui nga mea i atetete mo nga Poti, ko etahi i rerere noa atu ki ro- wai i runga i te ponana, ko te Kapene i tahuri marie ki te uta i nga Wahine me nga tamariki ki runga i nga Poti pau katoa ki runga me etahi hoki o nga taane, menga kai-hoe hoki, katahi ia ka hoki ki roto i tona ruuma ka rakaia e ia te toa ka noho ia i roto, a totohu ana te tima me ia hoki me te 150 tangata. TIANARA TI WETI. E ki ana te "Teiri Meera Nupepa," kanui te pouri o Tianara Ti Weti i tona nohanga ki tetahi whenua kaore nei ia e mohio. Kati kaore hoki ia e kitea nuitia ana ki roto i nga pakanga. Engari te Tianara e kitea nuitia ana i roto i nga pakanga, ko Whoronamana a riro tonu atu hoki ko ia hei whakahaere i nga pakanga a te Poa, ko Ti Weti e kiia ana ka nui tona ahua wehi; I te Turei 19th ka riro ko ia ki mua o nga matua a te hoa-riri, i to ratau ahunga atu ki Riira Tiriwhi, e 50 maero ki te taha whakarua o Pirihika, kaati e whakamatau ana ratau ki te whakawhiti i te Awa o Arani ka tata atu hoki nga kai-whai ia ia, kaati i runga i te puke o te Awa kihai te kai-whakahaere o te hoa-riri i kaha ki te whakawhiti i taua Awa, katahi ka ahu wha- katehauauru. Te Ripoata o mari mai, e ki ana, Ko te- tahi wahanga o Ti Weti i karapotia ki wae- nganui o te puruatanga o nga Awa, (ara i te Awa o Arani me te Awa hoki o Peraki), kaati i runga i te kaha o te pukenga o aua Awa, kihai o ratau hoiho i kaha ki te whakawhiti i tetahi o aua Awa. kaati ki te whakaaro iho i mau herehere taua ropu. MEIHA-TIANARA PURUMA. E ki ana a Meiha-Tianara Puruma i roto i tana Ripoata, ko Kanara Owena me nga ropu Hoia i raro i a ia, e rua nga purepo a Ti Weti i riro i a ratau, a marara ana hoki te hoa-riri i a ratau ki nga wahi katoa, e 50 hoki i riro herehere mai i a ratau, me nga kaata mau kai hoki mo a ratau pu, kaore he mea o te Ingarihi i mate, kaati tena. I te Hatarei ka hori ake nei, katahi ka whaia e Meiha-Tianara Puruma a Tianara Ti Weti, atu i Kemara Tiriwhi ki Hopataone, kaati e kiia ana no te po i riro ai i te Inga- rihi nga taonga o Ti Weti. Te kokiri a Meiha Owena i te whawhai kua whakahuatia i runga ake ra, ka riro he- rehere i a ia te ropu o nga pu-nunui, me a rata purepo hoki, ko te nuinga o te hoa-riri . whati, mahue ana o ratau hoiho me o ratau tera me a ratau kohua kai hoki, e ki tonu ma i te kai, kaati tena. I roto i tetahi Ripoata e ki ana, ko te take puta ai a Tianara Ti Weti, i te wa i kara- potia ai e te Ingarihi ki te Awa o Arani, i whakawhiti ia ma runga i tetahi poti ki ;awahi o te Awa, a he iti nei hoki o ana ta- ngata i whai i a ia, ko te nuinga i mahue katoa iho ki tetahi taha, ko te maha o nga tangata i raro i a ia e 300. TIANARA TEINA. I korero a Tianara Teina ki etahi ano o ratau, he nui nga tangata o te "Poa kua tuku ki raro i o ratau hoiho i runga i te mea kaore he hu o ratau hoiho, a, kua hoki ano ratau ki te Awa o Arani Koroni, ara, ma ratau e kite atu he tikanga e tae ai ratau ki reira. Ko Tianara Teina me -Tianara Ti Weti, i a raua nga tino hoiho papai atu e 300 kua whakawhiti raua i te raina o te Rerewe o Kereenekuira, e 60 maero ki te taha whaka- teraki o Te Aa, no te atatu e te Ratapu raua i whakawhiti ai, e ahu whakaterawhiti ana raua. TE RIPOATA A TIANARA WHERENIHI. I puta te Ripoata a Tianara Wherenihi, i te Paraire ka hori nei, e mea ana ia:— Kai Paeata Ririiwhi ia e noho ana e tata ana ki te rohe o Huihirana, ko nga Hoia i raro i a ia kai te tiaki i taua roha. Kua puta te whakaatu a Tianara Where- nihi mo nga tangata i mate o te taha ki te hoa- riri, me nga taonga hoki i riro mai i te Ingarihi me era atu mea, i te whawhai o te 16 o nga ra o Pepuere nei, koia tenei:— E 282 nga mea o te hoa-riri i mate me nga mea hoki i tua-kiri i roto i tenei wha- whai ; e 56 i riro herehere ; 183 i tuku i a ratau pu ki raro, kotahi te purepo ; 465 nga Raiwhara ; 160,000 nga kariri; 350,000 nga hoiho ; 74 nga miuru ; 3,530 nga okiha; 18,700, nga kau; 155,400, nga hipi; 1,070 nga wekena me nga kaata i riro i te Inga- rihi, no te taha katoa ki te hoa-riri enei taonga i riro mai nei i te Ingarihi. No te taha ki te Ingarihi, e 5 nga Apiha e 41 nga Hoia i mate rawa, a, e 4 nga Apiha 108 nga Hoia i tua-kiri. NGA TAONGA O ROORE NERE- HANA I TAHAETIA. He nui te mamae o te Iwi o Ingarangi i te tahaetanga i nga taonga utu nui o Atimera Roore Nerehana, a i runga hoki i te mea kaore i mohiotia te tangata nana i tahae aua taonga, ko aua taonga i riro mai ia Roore Nerehana i runga i tona toa ki te Whawhai ki nga Iwi e takahi ana i te inana o Ingara- ngi, no reira i waiho ai e te Iwi o Ingarangi hei whakamaharatanga ki a ia me tona toa hoki ki te Whawhai, a kawea aua ki tetahi waahi pai takoto ai, kihai i mohiotia era e taea aua taonga te tahae, kaati ko aua taonga i tahaetia nei koia e whai ake nei:-— 1 Te Wati Koura, ko taua Wati koi ra tonu te Wati a Roore Nerehana i nga wa katoa e haere ana ia ki te Whawhai, a koi ra hoki te Wati. Koura tuatahi i hangaia i taua wa. 1 Te paaka Koura he mea hoatu hei aro- ha kia Roore Nerehana mo tona kaha ki te tautoko i te mana o Ingarangi i te tau 1797. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu mona i te rironga o te Wikitoria o te Wha- whai ki Hene Win ihana i a ia, ko Haratio Nerehana esq, koia te kai-whakahaere o nga manuao o te Ingarihi i te 14 o Pepuere o te tau 1797 i hinga ai nga manuao o te Paniora i a ia. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu mona mo te rironga i a ia o te Wikitoria o te Whawhai ki te Naera i te tau 1798. Ko Ta Haratio Nerehana K,B ; he Atimera tua- toru ia, a he apiha whakahaere hoki i te 1 o nga ra o Akuwhata i te tau 1798 i hinga ai nga manuao o Wiwi i a ia. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu mona mo te rironga i a ia 6 te Wikitoria o te Whawhai ki.Tarawhakara (Trafalgar) i te tau 1805, tona ingoa i taua wa, ko Wihikau- te Roore Nerehana Atimera tuarua, a Timuaki whakahaere hoki o nga waka taua a te Ingarihi i te 21 o Oketopa o te tau 1805 i hinga ai nga manuao o te Kotahitanga o Wiwi raua ko Paniora. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu mona e te Kiingi o Neipara, ara e (Ferdinand IV) hei aroha mana kia Roore Nerehana. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu e Kapene Ruiha hei aroha mana kia Roore Nerehana mo runga i tona toa ki te Wha- whai ki te Naera, kua kiia ake ra. 1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu mona i te Whawhai ki Hene Tomingo, ko Atimera Ruiha koia te kai-whakahaere tua- toru i taua wa. 1 Te Hoari he Koura te kakau, he mea aroha kia Ta Haratio Nerehana, he mea aroha na te Kapene o nga ropu manuao o te Ingarihi, mo runga ano i te Whawhai ki te Naera i te tau1798. 1 Te Hoari he Koura ano te kakau, he mea aroha kia Atimera Ruiha na te taone o Ranana mo runga i te Whawhai ki Hene Tomingo, me nga taonga Hiriwa, tona nui. Me nga tohu hoki o te Wikitoria ki tenei hanga ki te Whawhai, ara:—O, B. SOS J. G, C, O, S, J. O, F. S, T, O, C. Me era atu tohu, kaati ko etahi o enei taonga, kai runga tonu te Ingoa o Roore Nerehana e mao ana, me te Ingoa hoki o nga Rangatira naana aua aroha kia Nerehana, kaati ko te tangata naana i tahae aua taonga me hoatu hoki ki a ia te Wikitoria, mo tenei hanga mo te tahae, i runga i te mea ko aua taonga i te waahi tapu rawa e takoto ana, i te waahi hoki e kore ai e tae te Huhu, kihei hoki i mohiotia, era e taea e te tahae, ko te waahi pukaitanga hoki tera o nga taonga o nga toa katoa o Ingarangi, ara o nga toa o nga Whawhai ki waho moana, ko nga kakau Koura anake o nga Hoari i unuunuhia, ko nga mata i whakarerea, tae atu ki nga patene o nga kahu o Roore Nerehana, ara nga kahu e mau ana ia i roto i nga Whawhai katoa, tae nga, ki te wa i tu ai ia i te mata, a mate iho ia. ki roto i aua kahu, tangotangohia katoatia nga patene me nga whakapaipai o aua kakahu, whakarenarenatia katoatia nga kakahu o nga toa o te Ingarihi o taua wa, tae atu ki te whakaahua nui o nga toa o te Inga- rihi, mai o te timatanga tae noa mai ki te wa ia, Roore Nerehana pakarungia ana taua wha- kaahua e taua tahae. WAEA MAI KIA TAMAHAU. E rua nga waea, no te Whakarewarewa tetahi, no Ohinemuri tetahi, e mea mai ana kia Tamahau, ara:—Kua hikitia te hui o Rotorua ki te 10th o nga ra o Aperira, wha- kaaturia. Na te Komiti o te Arawa. HE WHKAATURANGA. He whakaatu tenei ki nga tangata katoa o roto i te Haahi Mihingare, i roto i te rohe o Wairarapa, ara, be mea atu kia koutou ko nga takiwa e tae mai ai a te Maki Wiremu Minita o Otaki, ki Papawai nei karakia- ai, ko te 19 o nga ra o Mei, ara, te Ratapu i muri iho i te Kakenga. Ko tetahi ona taenga mai, kai te 24 o nga ra o Akuhata, ara, te 12 o nga Ratapu i mu- ri iho i to te Tokotoru. Ko te tuatoru ona taenga mai, kai te 25 o nga ra o Noema, ara, te 25 o nga Ratapu i muri iho i to te tokotoru. Ka mutu nei nga wa e tae mai ai ia i tenei tau, a, hei tera tau ka taia atu ano e matau nga wa e tae mai ai ia ki konei. PANUITANGA. Kia mohio te hunga tapu kai te 9 me te 10 o nga ra o Maehe o te tau 1901, te hui ono marama ki Hikurangi whare e tu ana ki Papawai Kereitaone, me haere mai koutou i mua atu o enei ra. Haere mai te hunga tapu o nga ra o muri nei. Heoi kia ora koutou. A. H. Kumeroa. TAUIRA P O T O . ONGA TURE OTENEI PEPA. (TURE 1.) Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi- kurangi" i te tau 10/ hereni. (TURE 2) Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a- hua o te Ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Greytown Wairarapa. (TURE 8.) Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (TURE 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Printed and Published by T. RENATA. Under the Authority of H. T. MAHUPUKU at his Registered Office, Main-street, Grey- town North, Wairarapa.